Berlijn

Havo 4/ Vwo 5

2012

2

3

Voorwoord Blz. 2

Inhoud Blz. 3

Belangrijke adressen Blz. 4

Kaart met camping Blz. 5

Wie gaat er mee? Blz. 6

Tentindeling Blz. 8

Dagprogramma Blz. 10

Corveelijst Blz. 12

Opdracht Duits Blz. 13

Opdracht Geschiedenis Blz. 17

Bagage checklijst Blz. 19

Kaarten U/Sbahn en Berlijn Blz. 20

De Berlijnse muur Blz. 22

Concentratiekampen Blz. 24

Bezienswaardigheden Berlijn Blz. 26

Stasi Blz. 29 Interview Edda Schonherz Blz. 30

Ossis verlangen terug naar de DDr Blz. 33

Shoppen in Berlijn blz. 34

Eten in Berlijn Blz. 35

Vermaak voor in de bus Blz. 36

Noodwoordenboek (SOS) Blz. 41

Bijbelrooster Blz. 42

Bijbelstudies Blz. 43

Liederen voor het kamp Blz. 48

De laatste avond Blz. 49

Belangrijke gegevens Blz. 50

Belangrijke gegevens leiding Blz. 51

4

Camping Saatwinkel

Zeltplatz Saatwinkel Maienwerderweg im Jagen 61 13599 Berlin

Museum The Story of Berlin

Kurfrstendamm 207

10719 Berlin

Kaiser Wilhelm Gedchtniskirche

Breitscheidplatz

10789 Berlin

Gedenksttte und Museum Sachsenhausen

Strasse der Nationen 22

16515 Oranienburg

Gedenksttte Berliner Mauer Bernauer Strae 111 13355 Berlin

Berliner Dom Am Lustgarten 10178 Berlin Checkpoint Charlie Friedrichstrasse 45 10969 Berlin Topographie des Terrors Niederkirchnerstrasse 8 10963 Berlin Fernsehturm / Alexanderplatz Panoramastrasse 1a 10178 Berlin Stasigefngnis Hohenschnhausen Genslerstrasse 66 13055 Berlin Kaufhaus des Westens (KaDeWe) Tauentzienstrasse 21-24 10789 Berlin

5

6

Renate de Bruijne Lourens Dek Anne-Louise Dekker Wouter Muskee Alice Schot Jos vd Breevaart

Jorian Gunst Arnella de Heer Rosanne Janse Johnny Schot Dyonne Bakker Jonathan den Boer

Wendy van Dam Jochem van Dijk Huibert vd Hart Sigrid van Hoek Jonathan van Iwaarden Arne van Setten

Marjolein van Vliet Wilmine Dommisse Willemijn Geijtenbeek Marisca van Bellen Arinda Verwijs Ellianne Weststrate

Juriaan vd Wege Rosalie de Visser Amandy de Wolf

7

Hans Westenberg Tamara Sinke Benjamin van Dijk Pieter vd Hoek Nick Bezuijen

Milou Flipse Ron Jongeneel Jos vd Meij Arjan Nieuwdorp Marnel van Pagee

Jaap-Willem Meijer Steef Houtekamer Leon de Visser Nicole Lindhout Anton Uijl

Harm de Visser Pieter Voorwinden Lisa Wisse

Job de Visser Jos Flikweert Marijke den Herder Willemijn de Visser Lydia van Gurp

8

1.jsl

2.blm

3.mid

4.lam

5.cte

1.Jorian Gunst

2.Johnny Schot

3.Juriaan van de W

ege

4.Jos van de Breev

aart

5.Leon de Visser

6.Steef Houtekame

r

1. Pieter Voorwinden 2. Hans Westenberg

3. Ron Jongeneel 4. Benjamin van Dijk 5. Anton Uijl 6. Jaap-Willem Meijer

1.Huib

ert van

der H

art

2. Arne

van S

etten

3. Joch

em va

n Dijk

4. Lour

ens De

k

5. Jona

than v

an

Iwaa

rden

6. Wout

er Musk

ee

7. Jona

than d

en Boe

r

1.Jos

Flikw

eert

2.Arja

n Nieu

wdorp

3.Piet

er va

n den

Hoe

k

4.Nick

Bez

uijen

5.Harm

de V

isser

6.Job

de Vi

sser

9

1.Lydia

van G

urp

2.Marij

ke den

Herde

r

3.Rian

ne Wis

kerke

4.Nicol

e Lind

hout

5.Tam

ara Sin

ke

6.Marn

el van

Pagee

1. Marisca van Bellen 2. Alice Schot 3. Dyonne Bakker 4. Marjolein van Vliet

1.Jos

van d

er M

eij

2.Lisa

Wiss

e

3. Mi

lou F

lipse

4. W

illemi

jn de

Viss

er

1.Arinda Verwijs, 2.Arnella de Heer, 3.Wendy van Dam, 4.Rosanne Janse, 5.Ellianne Weststrate 6.Rosalie de Visser

1. Wilmin

e Dommis

se

2. Anne-L

ouise Dek

ker

3. Amandy

de Wolf

4. Willem

ijn Geijten

beek

5. Renate

de Bruijne

6. Sigrid v

an Hoek

10

Maandag 06.15 Iedereen aanwezig

06.15 Bagage inladen; vertrek naar Berlijn

06.30 Beginnen

07.00 Vertrek uit Goes

07.30 Ophalen leerlingen bij Wouwse Tol (geef het vooraf aan JSL door als je hier op wilt stappen)

10.00 Tussenstop

12.30 Eten op parkeerplaats

14.30 Bezoek grensovergang Helmstedt BRD/ DDR

17.00 Aankomst op camping Saatwinkel

17.15 Bagage uitladen; instructies

17.30 Inrichten tenten etc.

19.00 Eten

20.00 Bijbelstudie ; programmatoelichting; evt. ruimte voor sportieve activiteiten

21.30 Dagsluiting

Dinsdag Thema: die Highlights in Berlin und Berlin im zweiten Weltkrieg 07.15 Opstaan

08.00 Ontbijt

08.45 Bijbelstudie

09.30 Vertrek van camping

10.00 The story of Berlin

11.45 Lopen naar Kaiser Wilhelm Gedchtniskirche (oude en nieuwe kerk)

13.00 Naar Museum und Gedenksttte Sachsenhausen

13.45 Sachsenhausen

16.15 Vertrek vanuit Sachsenhausen

17.00 Holocaust Denkmal met korte opdracht + bunker Hitler

17.30 Vrije tijd + zelfstandig eten in Berlijn

21.00 Berlin by night by bus

22.45 Dagsluiting

Woensdag Thema: DDR 07.15 Opstaan

08.00 Ontbijt

08.45 Bijbelstudie

09.30 Vertrek van camping

10.00 Gedenksttte Bernauer Strasse

11

11.00 Lopend naar de Andacht Berliner Dom

11.45 Eten voor de Dom

12.00 Andacht Dom

12.45 Lopen naar Checkpoint Charlie, Topographie des Terrors

13.15 Checkpoint Charlie

13.45 Topographie des Terrors

14.30 Naar Alexanderplatz en Fernsehturm

15.15 Alexanderplatz

16.00 Fernsehturm

17.15 Vrije tijd + zelfstandig eten

21.00 Vertrek van opstapplaats naar camping

22.00 Dagsluiting

Donderdag Thema: das moderne Berlin 07.15 Opstaan

08.00 Ontbijt

09.00 Vertrek

09.45 Sightseeing Berlin in groepen; Hauptbahnhof, Bundestag, Reichstag, Bran-

denburger Tor, Potsdamer Platz (Sony)

11.30 Vertrek naar voormalige Stasigefngnis Hohenschnhausen

12.00 Bezoek Hohenschnhausen

14.00 Terug naar Berlijn centrum

14.30 Uitstapplaats Potsdamer Platz; Vrije tijd Kaufhaus des Westens

18.00 Vertrek naar camping

19.00 BBQ

21.00 Gezamenlijk zingen en dagsluiting

21.30 Vrije invulling van laatste avond (avondwandeling, kampvuur,.)

Vrijdag 06.00 Opstaan

06.30 Ontbijt

07.00 Inpakken en opruimen

08.00 Vertrek naar Goes

17.00 Eten

19.30 Tussenstop Wouwse Tol

20.00 Aankomst Goes

12

Jos Flikweert

13

Verwerkingsopdracht Duits

Havo 4 / Vwo 5

excursieweek Berlijn 2012

Berlin Ich zeig es dir

14

Algemene beschrijving van de opdracht Ontwerp een reportage van de excursieweek in Berlijn

Onderdeel Opmerkingen

Titel Berlin ich zeig es dir!

Vak Duits (en voor de leerlingen zonder Duits in hun profiel: Engels)

Leerjaar Havo 4 / Vwo 5

Cursusjaar 2012

Weging 3 x NSEC

Groepsgrootte 4 6 personen (in overleg met docent)

Taal Alles in het DUITS; schriftelijk en mondeling. (leerlingen zonder Duits in hun profiel: Engels)

Startdatum - einddatum April 2012 1 juni 2012

Inleiding

Jullie namen staan op de deelnemerslijst voor de meerdaagse excursie naar Berlijn. Jullie zijn daarmee zeer bevoorrecht. Berlijn: the place to be. Tenminste, zo wordt vaak gezegd. Een stad met een weergaloze ge-schiedenis, maar ook een interessant en modern heden. In de paar dagen, die we in Berlijn doorbrengen, gaan we heel wat highlights van de stad bekijken. Samen gaan we zoeken naar de meest bijzondere locaties in Berlijn. Zodoende krijgen we heel wat te zien en te horen. Eigenlijk bijna te veel om allemaal op te slaan. Daarom is het goed om dingen vast te leggen. Op papier, met een foto of met film. De opdracht die je met jouw groep gaat maken gaat daarover: de docu-mentatie van de reis. Het product dat jullie maken moet cht iets worden om te bewaren. Bovendien biedt deze opdracht je de mogelijkheid om familie, vrienden en leerlingen een impressie te geven van de week in Berlijn.

Opdrachtomschrijving Jullie gaan als groep een reportage (film) maken van de excursieweek naar Berlijn. Bij reportage moet je denken aan een clip / film die bestaat uit (bij voorkeur) authentiek foto- en videomateriaal. Dit beeldver-slag geeft een overzicht van de belangrijkste activiteiten en biedt relevante ondersteunende informatie (auditief en visueel). Uitgangspunt voor de opdracht: deze film moet volgende leerlingengeneraties over-halen hun excursieweek in Berlijn door te brengen. Voor verdere details met betrekking tot de uitwerking van de opdracht: zie onder bij productonderdelen.

Keuzevrijheid binnen de opdracht

Je mag deels zelf bepalen welke highlights je een plaats geeft binnen de clip en hoe je deze presenteert. Ook heb je zekere vrijheden voor wat betreft de lay-out.

Welke informatie bronnen mag/moet een leerling gebruiken?

- Het beeldmateriaal (foto, film) wordt tijdens de excursieweek gemaakt, zodat authentiek materiaal ont-staat. - De aanvullende informatie die jullie clip gaat leveren, kun je inwinnen via folders, brochures die je op de verschillende locaties meeneemt. Wees creatief : interviews met voorbijgangers, museapersoneel en ande-re Berliner etc. zijn allemaal bruikbaar -Achteraf informatie op het internet zoeken is ter verrijking van jullie product toegestaan; vermeld wel duidelijk de bronnen. -Een waarschuwing (bij het produceren van Duitse / Engelse taal): wees terughoudend in gebruik van vertaalmachines; deze zullen de kwaliteit van de tekst niet positief benvloeden!

Welke begeleiding is mo-gelijk?

Voor de excursieweek toelichting in z-uur door BLM en JSL. In de excursieweek kun je de docenten raadplegen. Nadien opnieuw in z-uren bij genoemde docenten.

Waar wordt de leerling op beoordeeld en op welke manier?

Uiteindelijk wordt aan het einde van het blok lessen jullie producten (de reisgids en de promotieclip) be-oordeeld. Beoordeeld wordt:

Opdracht op tijd ingeleverd (1 juni 2012) Lengte (duur) van de reportage (min.5 minuten, max. 10 minuten) Kwaliteit beeldmateriaal Authenticiteit beeldmateriaal Duits taalgebruik mondeling (uitspraak) en schriftelijk (schrijfvaardigheid) In hoeverre jullie je aan de opdracht hebben gehouden (zie onder productonderdelen) Lay-out Creativiteit(!) Gebruik van bronnen en bronvermelding

Wijze van inleveren Op DVD en via een digitale opslagruimte (of USB)

15

Productonderdelen Taak Taakdefinitie Informatie verwerven Informatie verwerken Presenteren

1. Titelpagina Ontwerp een aansprekende omslag (hoes) voor de DVD (namen, klas, titel, etc.)

Print deze tenslotte uit en maak een echte DVD-hoes

2. Inhoudsop-gave

Aan het begin van de film moet duide-lijk zijn welke onderdelen / hoofd-stukken aan bod zullen komen.

Kan met tekst (PowerPoint-dia), maar ook live gepre-senteerd worden

3. Inleiding Een korte toelichting op: Wie jullie zijn Waarom Berlijn Waar in Berlijn Doel van de film Etc.

Maak gebruik van een plattegrond van Berlijn

Geef in de platte-grond aan waar de highlights zich bevin-den

Ook hier geldt: kan met tekst die in beeld verschijnt, maar ook mondeling (in presen-tatievorm)

4. Omschrij-ving van het inhoudelijke deel 5. Promotie Berlijnreis

De volgende onderdelen kunnen in de film aan bod komen. De dikgedrukte hoofdstukken krijgen sowieso een plaats in jullie film. Uit de niet dikge-drukte hoofdstukken kiezen jullie er (minimaal) vijf.

De reis De locatie (camping) Bezoek aan grenzovergang Helm-

stedt The Story of Berlin Sachsenhausen Kaiser-Wilhelm Gedchtniskirche Fernsehturm Gedenksttte Bernauer Strasse Holocaust Denkmal Berliner Dom Berliner Mauer ( & Checkpoint

Charlie) Reichtsag Hauptbahnhof Brandenburger Tor Kaufhaus des Westens

In dit gedeelte van jullie film gaan jullie kijkers enthousiast maken voor een bezoek aan de stad Berlijn. Bij-voorbeeld: 5 redenen om Berlijn te bezoeken

Bij het bezoeken van de verschillende beziens-waardigheden moet er dus beeldmateriaal ge-maakt worden. Eventu-eel kunnen jullie ook al bepaalde gedeeltes ter plaatse inspreken (komt de creativiteit en authen-ticiteit ten goede). In dit gedeelte gebruiken jullie je persoonlijke ervaringen die week: wat vond je bijzonder,? Wat vond je bizar? Wat heeft je geraakt? Wat is je in het bijzonder bijgeble-ven? Wat is volgens jou een must-see-bezienswaardigheid? Zoek desnoods eens op internet naar wat bijzon-derheden van Berlijn, die ervoor pleiten de stad met een bezoek te vere-ren

Geef (wanneer mo-gelijk) bij deze on-derdelen onder-steunde informatie. Denk aan: -bouwjaar -locatie (voormalig oost/west) -sociale, culturele, geschiedkundige functie vroeger en nu -link met WO II / Koude Oorlog - verdere bijzonderhe-den -jullie mening (belangrijk! laat het niet alleen een alge-mene presentatie van de highlights in Ber-lijn zijn, maar vooral een persoonlijk ver-slag van jullie erva-ringen in deze wereld-stad! Dit onderdeel kn in Berlijn samengesteld worden; jullie kunnen het echter ook achter-af thuis doen.

Hoe de verschillende inhoudelijke hoofd-stukken een plaats krijgen in de film, hangt helemaal af van jullie. Wees crea-tief! Er moet in ieder geval sprake zijn van afwis-seling tussen: -de presentatoren -presenteren met tekstdias en monde-ling presenteren - foto en film Verplicht: alle groepsleden verschij-nen in dit gedeelte voor de camera en nemen allen een ge-deelte van de tekst voor hun rekening!

6. Bonuson-derdeel

Jullie mogen zelf hoofdstukjes toe-voegen, bijv. een extra bezienswaardig-heid, een bijzondere ontmoeting of gebeurtenis of juist een thema als: slaapproblemen tijdens kamp,

7. Afronding

Zorg voor een aansprekende, vlotte afronding!

Bij deze afrondingkun je ook denken aan een terugkijk (evaluatie) op de kampweek

Bedenk eens iets leuks!

8. Bronver-melding

Namen van bezienswaardigheden en genterviewden kunnen tijdens de film in beeld verschijnen. Van de onder-steunende informatie kun je de bron-vermelding bij de aftiteling van de film vermelden.

16

Een aantal belangrijke praktische aanwijzingen

1. Deze opdracht wordt voor de excursieweek in z-uren toegelicht door BLM en JSL. In dit

uur worden groepjes gemaakt en kun je vragen stellen.

2. Groepjes worden in overleg samengesteld. Het is niet verstandig om gemengde groepen

(a5 / h4) samen te stellen. Het is niet verboden;

3. De film duurt minimaal 5 minuten, maximaal 10 minuten;

4. Het is verstandig om de kwaliteit van geschreven en gesproken tekst in een z-uur met de

docent door te nemen;

5. Bruikbare programma: PowerPoint, MovieMaker, Prezi en andere

filmbewerkingprogrammas;

6. Het laat zich raden dat minimaal n groepslid moet beschikken over een camera (via

mobiel is goede optie, let wel op kwaliteit);

7. Deze opdracht wordt tijdig uitgereikt; jullie kunnen evt. voor de excursieweek een start

maken met bijv. het frame van jullie film.

Veel succes met de opdracht!

17

A Leesopdracht:

Je leest de aangegeven teksten over de geschiedenis van Duitsland 1871-1990, zie onder. De informatie moet je verwerken in je p o.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Duitsland http://www.duits.de/lexikon/chronik/ http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geschiedenis 4 overige websites en naslagwerken

B Uitwerking Groepswerk Opdracht uitvoeren met 4 leerlingen Havo / 3 leerlingen Vwo. Elk groepje levert n werkstuk in, op papier. Ieder is verantwoordelijk voor het totale werkstuk en kan daarover worden bevraagd, dit kan het totaalcijfer / waardering benvloeden, zie onder.

Chronologisch overzicht Je maakt een chronologisch overzicht in de vorm van een tijdbalk van de Duitse geschiedenis van 1871, ont-staan Duitse keizerrijk, tot 1990, de val van de Berlijnse Muur en de hereniging van Duitsland, (maken op 8 vellen A 4 papier staand model) Van de hele periode 1871 1990, maak je een onderverdeling in 4 perioden: periode 1870 1918 ,, 1919 1933 ,, 1933 1945 ,, 1945 1990 Schrijf onder aan de tijdbalk een samenhangende tekst over elk van de vier perioden van de Duitse geschie-denis. Schrijf een korte tekst van 10 25 woorden bij elk van de 50 begrippen die in de tijdbalk worden geplaatst, zodat elk begrip kort wordt toelicht. Let daarbij op de: A 20p. voor de vier perioden van de Duitse geschiedenis en de tijdvakken, zie je boek geschiedenis werk-plaats. B 20p. voor de 50 begrippen en de toelichting. Besteedt aandacht aan: buitenlandse en binnenlands poli-tiek en oorlogen vredesverdragen, bondgenootschappen, economische ontwikkelingen C 10p. voor de logische en overzichtelijke opbouw van de tijdbalk (zie onder C verdere eisen) C Verdere eisen:

Zorg voor een overzichtelijke presentatie (op papier). Werk met kleuren en gebruik die functioneel Plaats functionele illustraties altijd mt een zinvol bijschrift Besteedt aandacht aan de historische topografie Gebruik de juiste historische kernwoorden (vetgedrukt) Concentreer de tekst en maak gebruik van kleine tekstvelden met ca 10 40 woorden. D Waardering: 50 p. voor de onderdelen A C, het geheel wordt afgerond en komt uit op een o (onvoldoende) of v (voldoende). Let op: in geval van een o (=onvoldoende) kan er niets aan het werkstuk worden verbeterd. Dan moet het geheel worden over gedaan! Dit betekent een opdracht over een ander onderdeel van de Duitse geschiede-nis. Dus zorg voor een kwalitatief goed stuk werk. Tip: gebruik de z uren om de voortgang van het werkstuk te bespreken met je docent. Zo voorkom je onver-wachte teleurstellingen. Wordt er niet voldaan aan wat er onder het kopje verdere eisen staat, dan worden er punten afgetrokken. Er kunnen mondelinge vragen worden gesteld over onderdelen van het hele overzicht. Iedereen moet dus alles weten.

Praktische Opdracht geschiedenis Berlijn / Duitsland Havo 4 / VWO 5

PTA onderdeel c Havo en g VWO inleveren datum: do 24 mei 2012

plaats: lok.042 docent: T. van Middelkoop

18

Zorg er voor dat de volgende begrippen in de tijd-balk worden verwerkt:

1. Adenauer 2. Bonhoeffer 3. Ijzeren gordijn 4. Wirtschaftswunder 5. Duitse eenheidsstaat 6. Frans Duitse oorlog 7. Wilhelm I tot keizer gekroond 8. Economische wereldcrisis 9. Goebbels 10. Val van de Muur 11. Onbeperkte duikbootoorlog 12. Bismarck 13. Bondsrepubliek Duitsland 14. NSDAP 15. Ostpolitik 16. Vlootbouwprogramma 17. Hitler 18. Imperialistische koloniale politiek 19. Totalitaire staat 20. Centralen 21. Schlieffen 22. Berlijnse Muur 23. WO II 24. Herbewapening 25. Operatie Barbarossa 26. DDR 27. Antisemitisme 28. NAVO 29. EGKS - EU 30. Verdrag v Versailles 31. Weimarrepubliek 32. Herstelbetalingen 33. Berlijnse blokkade/crisis 34. Anschluss 35. Willy Brandt 36. WO I 37. Revolutie in Berlijn, de keizer vlucht naar

Nederland 38. Stasi 39. Denazificatie 40. Conferenties Jalta-Potsdam 41. Spanning extreem links-extreem rechts 42. Endlsung der Judenfrage 43. Concentratiekampen 44. Geallieerde bezettingszones 45. Auschwitz 46. Slag a/d Marne 47. Ludendorf 48. Goering 49. Wilhelm II 50. Congres van Berlijn

Duitse geschiedenis

algemeen

_________________ 1870 1918

Bismarck

Tijd van Tijd van...

Duitse geschiedenis

algemeen

_________________ 1919 1933

Totalitaire staat

Duitse geschiedenis

algemeen

_________________ 1950

Tijd van..

Duitse geschiedenis

algemeen

_________________ 1990

19

identiteitskaart / paspoort

bewijs van verzekering

Bijbel

extra kleding:

neem een trui o.i.d. mee voor s nachts; het kan daar koud zijn!

Regenkleding

wandelschoenen (we wandelen veel!)

evt. sportkleding

toiletartikelen (ook 1 rol wc-papier)

indien nodig medicijnen

slaapzak (een GOEDE (!), het kan s nachts HEEL koud zijn)

kussen

hoeslaken en kussensloop

badhanddoeken

1 handdoek en 2 theedoeken

oude (schoonmaak)doek

zaklamp

enkele vuilniszakken (voor afval en vieze was)

etui met inhoud

broodtrommel; voor maandag ook boterhammen voor onderweg!

rugtas (voor excursies / wandelingen)

eventueel camera (handig voor opdracht Duits/ Engels)

lucifers

afwasmiddel

afwasborstel

enkele wasknijpers

deze kampgids

3-delig oud bestek

- Probeer alles zoveel mogelijk in n tas te stoppen.

- Kostbare spullen gaan mee op eigen risi-co. Wees voorzichtig met het achterlaten van kostbare spullen in de tenten; we zijn in principe overdag niet op de camping.

- Wees terughoudend in telefoneren en in-ternetgebruik; de kosten kunnen hoog op-lopen.

20

21

Dit

is

slech

ts e

en

een

vou

dig

e p

latt

egro

nd

van

het

cen

tru

m v

an

Berl

ijn

. A

ls j

e e

en

du

ideli

jkere

kaart

wil

ku

n j

e d

ie v

ind

en

in

to

eri

sten

win

kels

e.d

.

TIP

22

Nadat Duitsland in 1945 de Tweede Wereld-oorlog had verloren, werd het land ingenomen door de geallieerden: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en de Sovjet-Unie. Deze landen verdeelden Duitsland tijde-lijk in vier bezettingszones. De andere geallieer-den wilden eveneens een deel van de hoofdstad bezitten, dus werd ook Berlijn opgesplitst in vier sectoren. Hieronder vind je ook een kaartje van Berlijn. De Berlijn-se sector van de Sovjet-Unie sloot natuurlijk aan op de eigen bezettingszone, dus dat vormde geen probleem. Voor de ande-re drie sectoren lag dat anders. De sectoren van

de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk vormden een eilandje een encla-ve - binnen de bezettingszone van de Sovjet-Unie. In 1949 werden de bezettingszones van de Ve-renigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk samengevoegd tot een nieuw land: West-Duitsland (Bondsrepubliek Duitsland). De bezettingszone van de Sovjet-Unie werd in hetzelfde jaar omgedoopt tot Oost-Duitsland (Duitse Democratische Republiek). In plaats van vier bezettingszones, was er vanaf dat mo-ment dus sprake van twee nieuwe landen.

Omdat de levensomstandigheden in West-Duitsland over het algemeen beter waren dan in Oost-Duitsland, vluchtten veel mensen van Oost naar West. Om te voorkomen dat nog meer men-sen naar het Westen zouden vluchten, sloot Oost-Duitsland uiteindelijk de grenzen. Tussen Oost-Duitsland en West-Duitsland werd een groot hek geplaatst met aan twee kanten een brede verboden zone. Duitsers konden

dus niet meer van Oost naar West. Maar als het hek bij de Duitse grens zou ophouden, dan zouden mensen via andere landen nog steeds gemakkelijk naar het westen kunnen vluchten. Om dit te voor-komen werd het hek helemaal van Noord tot Zuid-Europa doorge-trokken. Met behulp van grensbe-waking, mijnenvelden en prikkel-draad probeerde men te voorko-men dat mensen van het arme oos-

23

ten naar het rijke westen zouden vluchten. Deze vroegere grens tussen Oost- en West-Europa, wordt ook wel het IJzeren Gordijn genoemd. In landelijke gebieden was het bouwen van een hek, met daaromheen brede verboden zones,geen moeilijke opgave, maar in het drukke, volle Berlijn ging dat niet zo makkelijk. Een bijkomend pro-bleem was natuurlijk dat een deel van Berlijn nog bij West-Duitsland hoorde:namelijk de sectoren van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Omdat de uittocht van oost naar west in Berlijn alsmaar doorging, besloot de Oost-Duitse regering uiteindelijk in de nacht van 12 op 13 augustus 1961 tot de bouw van de Ber-lijnse Muur om deze drie sectoren.

Door het IJzeren Gordijn was Europa in twee delen opgesplitst, maar eigenlijk werd de hele wereld hierdoor gescheiden. Je had het wes-ten, met de Verenigde Staten als supermacht en het oosten, met de Sovjet-Unie als super-macht. Het leven aan beide kanten van het IJzeren Gordijn was daardoor compleet verschillend. Het westen was kapitalistisch en het oosten

was communistisch. Als er gesproken wordt over deze periode, waarin tweesupermachten lijn-recht tegenover elkaar stonden, dan heeft men het vaak over de Koude Oorlog. In de loop der jaren bleek dat de economische ontwikkeling in het oosten achterbleef bij die van het westen. Veel mensen in het oosten wilden graag net zo leven als de mensen in het westen, maar ze konden daar vanwege het IJzeren Gordijn niet zomaar naartoe. In 1989 werden de pro-testen tegen het IJzeren Gordijn zo groot, dat de leiders van Oost-Duitsland besloten de gren-zen te openen. De Muur en het IJzeren Gordijn gingen open. Na ruim 38 jaar konden mensen weer van oost naar west reizen en omgekeerd. Het is moeilijk om het precieze einde van de Koude Oorlog aan te wijzen, maar vaak wordt 9 november 1989 genoemd als symbolisch einde. Het verdwijnen van het IJzeren Gordijn, en daarmee ook de val van de Berlijnse muur, waren belangrijke gebeurtenissen die het einde van de Koude Oor-log inluidden. Ook voor Duitsland hadden deze gebeurtenissen grote gevolgen. Niet lang daarna was Duitsland weer n land: namelijk op 3 oktober 1990. Dat is de Dag van de Duitse

Eenheid.

24

Een concentratiekamp is een kamp waar mensen, meestal onder militaire dwang, bijeengebracht wor-

den. Het is een inrichting om politieke tegenstanders of anderszins ongewenste mensen op grond van

etnische, religieuze of sociale kenmerken te isoleren en psychisch en/of fysiek te breken, in sommige

gevallen te doden. Het insluiten in een kamp gebeurt doorgaans voor onbepaalde tijd, door admini-

stratieve handelingen, zonder tussenkomst van een rechtbank en rechtshulp en zonder enig recht op

inspraak. Het begrip concentratiekamp is voor een groot deel bepaald door het gebruik ervan tijdens

de Tweede Wereldoorlog.

Met het begrip concentratiekamp worden in het spraakgebruik vaak verschillende zaken aangeduid:

1 vernietigingskamp, 2 werkkamp, 3 interneringskamp, 4 reserveringskamp, 4 verzamel- en doorgangskampen. De bestemmingen van de kampen

lopen vaak door elkaar heen.

1 Vernietigingskampen

Vernietigingskampen hebben de vernietiging van mensen tot doel. Een ongevenaard voorbeeld zijn de tussen 1941 en 1942 gebouwde vernieti-

gingskampen tijdens het Duitse nationaalsocialisme, zoals Sobibr en Auschwitz. Het doel van deze kampen was de zo snel mogelijke en groot-

schalige vernietiging op welhaast industrile wijze, van Joden, met name door middel van gifgas. Degenen die er aankwamen werden direct ge-

dood, op enkele uitzonderingen na (het Sonderkommando), die in leven werden gehouden om werkzaamheden te verrichten (zoals het bedienen

van de crematieovens). Uiteindelijk was ook het Sonderkommando ten dode opgeschreven.

2 Werkkampen

In werkkampen verrichten inzittenden dwangarbeid (in tegenstelling tot vernietigingskampen, waar niet arbeid maar de directe dood het doel

was). Inzittenden stierven vaak als gevolg van zware dwangarbeid, ondervoeding en ziekte. Ook pleegden gevangenen die het onmenselijke

kampbestaan niet meer aankonden zelfmoord. In werkkampen werden jonge en sterke gevangenen bestemd als slavenarbeiders, o.a. voor de

grote fabriekscomplexen die bij deze kampen aanwezig waren. Dit waren meest bedrijven die aan het leger leverden zoals IG Farben dat bij bv.

Auschwitz grote productieafdelingen gevestigd had.

De werkkampen waren in verschillende categorien ingedeeld. In categorie n zaten relatief milde kampen als Dachau en Buchenwald, terwijl in

categorie drie kampen zaten als Gro-Rosen, Natzweiler-Struthof en Mauthausen. Tot september 1942 verschilde de situatie in Gro-Rosen voor

Joden, Polen en politieke gevangenen weinig van die in een vernietigingskamp. Voor hen was de gemiddelde overlevingstijd twee a drie maanden

en maximaal een half jaar. Zij die door toeval Gro-Rosen toch overleefden vonden Dachau een hemel op aarde.In Nederland was Kamp Vught

een werkkamp.

3 Interneringskampen

In interneringskampen staat de controle op politieke, militaire tegenstanders of politiek onbetrouwbaar geachte bevolkingsgroepen centraal.

Krijgsgevangenenkampen zijn eveneens interneringskampen.

4 Reserveringskampen

Reserveringskampen zijn bedoeld om mensen te 'reserveren' om met hen een ander doel te bereiken. In de Tweede Wereldoorlog werden in de

reserveringskampen Joden geplaatst die volgens de bezetter een speciale betekenis hadden voor de maatschappij, zoals ex-militairen en kunste-

naars. Andere Joden die dachten kans te kunnen maken op een plek in zo'n kamp, zouden zich dan niet snel voor de Duitsers verbergen, waar-

door zij gemakkelijk te deporteren waren.

5 Verzamel- en doorgangskampen

Meestal kleine, kampen die worden gebouwd om mensen te verzamelen en te sorteren om ze vervolgens door te sturen naar andere, vaak grote-

re kampen. In de Tweede Wereldoorlog werden in de doorgangskampen mensen verzameld die dagelijks opgepakt werden om ze vervolgens,

vaak wekelijks, per goederentrein af te voeren naar de diverse werk- en vernietigingskampen. Voorbeelden van verzamel- en doorgangskampen

zijn Kamp Westerbork

Auschwitz

25

Bijzonder in de Tweede Wereldoorlog werd het concentratiekamp als strijdmiddel tegen burgers op grote schaal toegepast. Het eerste Duitse

concentratiekamp werd in 1933 ingericht bij Dachau. Hier werden vooral communisten en in mindere mate sociaaldemocraten gestopt, spoedig

gevolgd door Joden. In plaats van de tot dan gebruikelijk grijs-witte pakken kregen de gevangen de bekende gestreepte gevangeniskleding. Te-

vens waren de verschillende groepen gevangenen te onderscheiden aan verschillend gekleurde driehoeken die op de kleding moesten worden

genaaid, zoals een rode driehoek voor politieke gevangenen, een groene voor beroepsmisdadigers, en een gele voor Joden. enz.

De Duitse concentratiekampen waren over het algemeen wreder dan de Japanse. De Duitsers hadden drie verschillende categorien concentra-tiekampen. Dachau en Auschwitz-Stammlager waren kampen van de eerste, lichtere, categorie. De zwaarste categorie was de derde, maar ook daarbinnen waren nog grotere verschillen. Speciale concentratiekampen waren de Nacht-und-Nebelkampen Natzweiler-Struthof en Gro-Rosen. Het doel van de Nacht-und-Nebelkampen was de mensen spoorloos te laten verdwijnen, verwanten zouden in principe niets van het overlijden mogen vernemen. Gro-Rosen was van de hoofdkampen ongetwijfeld veruit het wreedste met in 1942 een sterftepercentage boven de 50% per jaar en voor politieke gevangenen een gemiddelde overlevingstijd van twee maanden. Auschwitz heeft voor de meeste mensen een zeer gruwe-lijke betekenis, dat komt niet door het Stammlager zelf, maar door de aangrenzende gaskamers van Auschwitz-Birkenau, meer dan een miljoen mensen op industrile wijze vermoord werden.

In Nederland hebben de Duitsers een officieel concentratiekamp gesticht, nl. Vught (KZ Herzogenbusch). Kamp Amersfoort was een doorgangs-kamp voor politieke gevangenen (Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort), maar de behandeling van de gevangenen deed sterk denken aan die in een concentratiekamp, zij het iets minder slecht dan in de Duitse concentratiekampen. Ook Kamp Westerbork was een doorgangskamp, voor voornamelijk Joden en een klein aantal zigeuners, op weg naar Auschwitz, Sobibr of in zeldzame gevallen een ander vernietigingskamp in Polen. Behalve de vrijheidsberoving vonden er niet vaak ernstige wandaden door de Duitsers plaats. Daarnaast zijn er ook kampen als Haaren geweest, waar voornamelijk gijzelaars werden opgesloten die vrij goed behandeld werden; maar er hebben ook politieke en Joodse gevangenen gezeten die ernstig mishandeld werden.

Sachsenhausen was tijdens de Tweede Wereldoorlog een concentratiekamp in nazi-Duitsland. Het kamp lag ca. 35 kilometer van Berlijn en werd in 1936 gebouwd door gevangenen. Terwijl Hitler goede sier maakte tijdens de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, werd 35 kilometer verderop kamp Sachsenhausen gebouwd, door gevangenen. De vorm van het kamp vormt een Delta. Alle zichtlijnen lopen naar de centrale toegangspoort, met het kenmerkende gezegde 'Arbeit macht Frei'. Dit concept was bedoeld voor absolute terreur van de SS. Vanuit alle hoeken was het machinegeweer op de poort zichtbaar. Op diverse locaties rondom de bestaande barakken werden barakken en overige gebouwen zoals het crematorium bijgebouwd. De omstandigheden in Sachsenhausen waren barbaars. Zo werden dagelijks gevangenen doodgeschoten of opgehangen. Na de nazi-invasie in de Sovjet-Unie werden duizenden Sovjetsoldaten als krijgsgevangene naar Sachsenhausen gebracht, van wie de meesten omkwamen. Vanaf augustus 1941 werden ca. 18.000 Russische krijgsgevangen doodgeschoten. Op hen werd de in Sachsenhausen ontwikkelde nekschotmachine uitgeprobeerd, die later in Station Z kwam te staan. Vanaf 1942 kwam er steeds meer vraag naar goedkope arbeidskrachten, hierdoor nam het aantal gevangenen dat werd ingezet als dwangarbei-der toe. Op het hoogtepunt van de dwangarbeid waren er zo'n 100 'buitenkampen' en 'buitencommando's'. In buitenkampen verbleven de ge-vangenen ook 's nachts, in buitencommando's alleen overdag. Bedrijven die gebruikmaakten van dwangarbeiders waren onder meer Siemens, Daimler-Benz en AEG. Wie niet kon werken - bijvoorbeeld door ziekte - tekende daarmee in feite zijn doodvonnis. Want arbeidsongeschiktheid betekende veelal dat men op de trein gezet werd naar een vernietigingskamp. Berucht was het werk in de steenfabriek in Oranienburg, waar de gevangenen ook zelf de haven aanlegden en de fabriek bouwden. In deze steenfabriek werden de enorme stenen gefabriceerd bedoeld voor de bouwwerken van Albert Speer, onder andere voor de nieuwe - nooit gerea-liseerde - hoofdstad van het Derde Rijk: Germania.

26

27

A Een druk verkeersplein. Gelegen op de plaats waar eens de Muur stond. Dit plein kent een roerige historie. Voor de Tweede We-reldoorlog was het een levendig plein, na de oorlog lag het helemaal in puin. En toen werd dus, in 1961, de Muur recht over het plein aangelegd. Na de val van de Muur, in 1989, werd het plein de grootste bouwput van Europa. Vandaag de dag staan er veel nieuwe en moderne gebouwen. Voorbeelden hiervan zijn het Daimler-Chrysler Quartier en het Sony-Center.

B De enige stadspoort van Berlijn die nog overeind staat. Gelegen op het Pariser Platz en aan het einde van Unter den Linden. De poort werd gebouwd in 1788. De poort bestaat uit een zuilengalerij van 26 meter hoog en 66 meter breed. Op de zuilengalerij staat een strijdwa-gen met 2 wielen en 4 paarden. In de strijdwagen zetelt Victoria, de Griekse Godin van de overwinning. Het is ook een monument van deling en hereniging. In 1961 namelijk werd er bij deze poort begonnen met de bouw van de Muur. Later, in 1989, was het ook de plek waar de Muur voor het eerst viel.

C Het parlementsgebouw van Duitsland. Gelegen aan het Platz der Republik. Na de hereniging van West- en Oost-Duitsland werd het gebouw gerestaureerd. Later, in 1999, werd het officieel heropend. Het is nu een combinatie van oude en moderne architectuur. Kenmer-kend is de moderne, glazen koepel die op het pand staat. Deze koepel kun je middels een trap aan de binnenkant beklimmen. Zo heb je een mooi uitzicht over delen van Berlijn. Het heeft een lange, roemruchte historie. Zo werd het in 1933, een maand na de machtsoverna-me van Hitler, in brand gestoken. De Nederlander Marinus van der Lubbe werd hiervoor opgepakt. Of hij de brand ook echt gesticht had, is nooit helemaal duidelijk geworden.

D Een beroemde kerk. Gelegen op het Breitscheidplatz, aan het begin van de Kurfrstendamm. De kerk werd stuk gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. Alleen een stuk van de kerktoren bleef overeind staan. De kerk werd bewust niet gerestaureerd. In plaats daar-van liet het stadsbestuur er tussen 1951 en 1961 een moderne kerk naast bouwen. Tegenwoordig wordt de kerk beschouwd als een mo-nument voor de vrede. De oorspronkelijke kerk stamt uit 1895. De opdracht voor de bouw werd gegeven door keizer Wilhelm II (1859-1941).

E In het begin van de twintigste eeuw (1906) liet een speculant een complex van negen woonblokken bouwen tussen de Rosenthaler Strasse en de Sophienstrasse. Ze moesten een voorbeeld worden voor modern en gezond leven en werken in de stad. Ze vormden toen-tertijd Europas grootste woon-en werkplek. In de Tweede wereldoorlog zijn ze helaas ernstig verwoest maar onlangs weer helemaal ger-estaureerd in oude stijl. De prachtige Jugendstil gevels zijn terug gebracht naar oude stijl. Toen in 1995, na jaren van restauratie, de eerste stellingen werden afgebroken kwam het juweeltje weer tevoorschijn. Het complex wordt beschouwd als een van de mooiste voorbeelden van industrile Jugendstil architectuur in Duitsland. Het centrale plein wordt omringd door gebouwen die betegeld zijn met geglazuurde tegels en zijn versierd met Moorse mozaeken. Er zijn in Berlijn nog wel andere dergelijke met elkaar verbonden pleinen, maardit com-plex is veruit het bekendste en trekt heel wat bezoekers aan.

F Een voormalige controlepost in de Berlijnse Muur. Gelegen bij de Friedrichstrasse. Het was voor buitenlanders de enige doorgang over de weg naar Oost-Berlijn. Tenminste, alleen buitenlanders die niet uit West-Berlijn, West-Duitsland of Geallieerde landen kwamen, mochten de grenspost passeren. Na de val van de Muur (1989) werd de grenspost opgeheven. Niet veel later, in 1990, werd de geha-te grenspost met de grond gelijk gemaakt. Het wachthuisje dat je vandaag de dag ziet, is een kopie. Het is er in 2000 neergezet. Het is n van de weinige tastbare herinneringen aan de Koude Oorlog.

G De televisietoren van het voormalige Oost-Berlijn. Gelegen op het Alexanderplatz. De toren is 368 meter hoog. Het is het hoogste gebouw van Berlijn. De televisietoren werd gebouwd in 1969. De toren bestaat uit een betonnen mast, een zilveren bol en een roodwitte antenne. Het hele jaar door kun je met een lift naar boven. Binnen 40 seconden ga je 200 meter de lucht in. Je hebt de beste uitzichten over Berlijn. In de televisietoren zitten ook een bar en een restaurant.

H De voormalige hoofdstraat van Oost-Berlijn. Vroeger was het de praalweg van de Pruisische koningen en Duitse keizers. Later werd het d straat van het communistische Oost-Duitsland. De lindebomen staan er niet meer. Je vindt hier beroemde gebouwen, zoals de Berlijnse Staatsopera en het paleis van keizer Wilhelm I (1797-1888).

I Van alle bouwwerken die in Berlijn staan is dit misschien niet de mooiste, maar als je er voor staat heb je een prachtige fotocomposi-tie met op de achtergrond de kenmerkende 365 meter hoge Fernsehturm. Wie de binnenkant er van bezoekt die kan via wat steile trap-pen het dak bereiken dat een mooi uitzicht biedt over dit deel van Berlijn.

J Dit plein in het hartje van Berlijn behoort volgens ons tot de mooiere pleinen van Europa. Het rechthoekig gevormde plein wordt gekenmerkt door een drietal gebouwen: centraal het Konzerthaus Berlin met aan weerszijde van het concertgebouw twee op elkaar lijken-de kerken: de Franzsischer Dom en de Deutscher Dom. Fraai is het uitzicht vanaf de trappen van beide kerken.

K Het warenhuis ligt in de buurt van de Kurfrstendamm en de Gedchtniskirche en is het grootste warenhuis op het vaste land van Europa; alleen Harrods in Londen is groter. Het is gebouwd in 1907 naar een ontwerp van Emil Schaudt, maar het is diverse malen uitgebreid. Vanaf het begin was het het meest exclusieve warenhuis van Berlijn. Hier kan men alles kopen wat men wil, onder de slogan: In onze winkels is de klant koning en de koning is klant. Na de Tweede Wereldoorlog werd het warenhuis het symbool van het economische succes van West-Berlijn. Het warenhuis heeft acht verdiepingen, maar de belangrijkste attractie is de eetafdeling, met de grootste collectie etenswaar in Europa. Hier vindt men exotisch fruit en -groenten, verse vis, 100 soorten thee, meer dan 2400 verschil-lende wijnen, ontelbare worsten en veel verschillende soorten kaas, brood en gebak.

28

L Dit plein in het vroegere Oost- Berlijn heeft zijn naam te denken heeft aan het bezoek van tsaar Alexander I in 1805. Het plein was in de jaren '20 het bruisende centrum, maar werd in de Tweede Wereldoorlog volledig verwoest. Het huidige plein is opgebouwd in 1960. Het open plein werd al snel groter en groter en verloor zijn samenhangende karakter aan een vormloos en saai gebied. Het hart van het gebied werd uitsluitend voor voetgangers en het verkeer werd via vier wegen langs het plein geleid

M Het is n van de bekendste straten van Berlijn die begint bij Bahnhof Zoo bij de Zoologischer Garten en loopt door het dis-trict Charlottenburg-Wilmersdorf. De straat is de langste winkelstraat van Berlijn (3,8 km) en ligt bij het Breitscheidplatz. Het is zon-der twijfel n van de elegantste straten van Berlijn. De brede avenue is rond 1880 aangelegd op het trac van een weg naar het Gru-newald. Al snel stonden er imposante gebouwen en chique hotels. In het Interbellum was het bekend om zijn talrijke cafs die werden bezocht door beroemde schrijvers, schilders en andere kunstenaars. Na de Tweede Wereldoorlog werden de beschadigde huizen vervan-gen door moderne gebouwen, maar dat deed geen afbreuk aan de charme van de straat.

N Een enorm groot monument voor de vermoorde Joden in Europa. Gelegen aan de Ebertstrasse. Het bestaat monument uit 2711 donkere betonblokken, die in hoogte van elkaar verschillen. Het monument meet bijna 3 voetbalvelden. In mei 2005 werd het monument geopend voor publiek. Overigens ging daar een flinke rel aan vooraf. Want het bedrijf - Degussa AG - dat verantwoordelijk was voor de antigraffiti laag op de betonblokken, bleek een dubieus verleden te hebben. Degussa AG namelijk was tijdens de holocaust mede-eigenaar van het bedrijf dat Zyklon B produceerde voor de nazis. Uiteindelijk ging de opdracht toch door. Overigens vind je onder het monu-ment een documentatiecentrum.

O Bijna dertig jaar lang werden de inwoners van Berlijn van elkaar gescheiden door een grimmige grens tussen het communistische oosten van de stad en het kapitalistische westen. Het grootste deel van de grens is gesloopt, maar op verscheidene plaatsen kun je de loop nog volgen: op de plaats waar de grens was stond zijn in het wegdek klinkers aangebracht.

Op 9 november 1989 ging deze grens open. Eindelijk konden Oost-Berlijners zonder problemen naar het westen van de stad. Na dit symbolische vallen ervan werd het gehate bouwwerk twee jaar later vrijwel helemaal afgebroken. Brokstukken werden verkocht als sou-venir. Enkele delen staan nog overeind als herinnering aan het verleden.

P Op de plaats waar de bunker lange tijd verbleef, is vandaag de dag een normale parkeerplaats gevestigd. Maar een informatiebord geeft een overzicht van wat zich hier afspeelde en hoe het netwerk van bunkers er vroeger uitzag met technische informatie over hoe de bunker tot stand kwam en wat ermee gebeurde na de Tweede Wereldoorlog. Als je niet zou weten dat hier de bunker had gelegen, zou je er zo aan voorbij lopen.

Q Het stadhuis van Berlijn dat tussen 1861 en 1869 gebouwd is. De naam heeft het gebouw te danken aan de rode baksteen waar-uit het is opgetrokken. Op de fries die rond het gebouw loopt staan belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van de stad afgebeeld.

In de Tweede Wereldoorlog liep het gebouw grote schade op door bombardementen van de geallieerden. Na de oorlog diende het stadhuis als zetel voor de Oost-Berlijnse autoriteiten. Bij de eenwording van de stad verhuisde het stadsbestuur terug naar dit gebouw.

R Het nieuwe hoofdstation van Berlijn is het grootste van Europa. Verdeeld over 5 verdiepingen rijden hogesnelheidstreinen en metro's af en aan. Ook is er een groot aanbod aan winkels. Het station is gebouwd in Berlin Mitte op het voormalige niemandsland tussen Oost- en West-Berlijn. Internationale treinen stoppen niet meer in station Zoo en Friedrichsstrasse, maar rijden meteen door naar het nieuwe Hauptbahnhof van Berlijn.

29

Het Ministerium fr Staatssicherheit (Ministerie voor Staatsveiligheid), gewoonlijk afgekort tot Stasi, was de belangrijkste binnenlandse veiligheidsdienst en inlichtin-gendienst in de Duitse Democratische Republiek (DDR). De Stasi werd alom gezien als een van de meest effectieve inlichtingendiensten ter wereld. Het hoofdkwartier van de Stasi bevond zich in de hoofdstad, Oost-Berlijn. Het hoofdcomplex stond in de wijk Lichtenberg en is tegenwoordig in gebruik als Stasi-Museum. Een aantal kleinere complexen was door de stad verspreid.Naast de functie van veiligheids-dienst en inlichtingendienst werd de Stasi ook ingezet voor de bewaking van over-heidsgebouwen. Ook de paspoortcontrole bij grensovergangen werd door een on-derdeel van de Stasi gedaan, namelijk door de Passkontrolleinheit (PKE).

Geschiedenis Na de oprichting van de DDR werd de Hauptverwaltung zum Schutz des Volkseigentums (het hoofdbeheer ter verdediging van het volkseigendom) opgericht. Daaruit ontstond op 8 februari 1950 het Ministerium fr Staatssi-cherheit. De opbouw van de Stasi was een kopie van de NKVD (voorloper van de KGB) in de Sovjet-Unie. De KGB zag de Stasi als een buitengewoon trouwe en efficinte partner. Eind 1989 werd het Ministerium fr Staatssicherheit hernoemd tot Amt fr Nationale Si-cherheit (AfNS) en in 1990 werd het opgeheven. Van tevoren waren zeer veel documenten vernie-tigd. Deze actie heette Aktion Reisswolf. Hierdoor kwamen veel medewerkers er zonder kleer-scheuren vanaf. Op 3 oktober 1990 nam Joachim Gauck namens de bondsregering met de naar hem genoemde Gauck-Behrde de verantwoording voor de bewaring en behandeling van de rest van de

documenten. Van deze documenten hadden er ongeveer 6 miljoen betrekking op personen. In december 1991 trad het Stasi-Unterlagen-Gesetz (de Stasi-documentenwet) in werking, dat slachtoffers sinds 1992 toegang verschaft tot hun dossiers. In 2000 werd Gauck opgevolgd door Marianne Birthler. De dienst heet sindsdien Birthler-Behrde. Invloed De Stasi had een enorme invloed op bijna ieder aspect van het leven in de DDR. Tot het midden van de jaren '80 van de vori-ge eeuw groeide zowel binnen de DDR als in de Bondsrepubliek een netwerk van burgerinformanten, de Inoffizielle Mitar-beiter (IM). Men schat dat ten tijde van de ineenstorting van de DDR in 1989 de Stasi 91.000 voltijdse medewerkers had en 300.000 informanten. Dit betekent dat ongeveer 1 op de 50 mensen in de DDR met de Stasi samenwerkte. Dit is vermoedelijk de hoogste penetratie door een veiligheidsapparaat ooit. Ter vergelijking: bij de Gestapo werkten 40.000 medewerkers op een bevolking van 80 miljoen (1 op 2000) en bij de KGB 480.000 op een bevolking van 280 miljoen (1 op 583).[De Stasi hield in de gaten of burgers politiek "incorrect" ge-drag vertoonden, vergelijkbaar met de activiteiten van de voormalige Gestapo. Na de hereniging Tijdens die Wende, de vreedzame revolutie van 1989, werden de Stasikantoren be-stormd door woedende burgers, maar ook door de andere veiligheidsdiensten, waar-van bekend is dat zij materiaal gestolen en gesaboteerd hebben. Uit voorzorg vernie-tigden Stasi-officieren een grote hoeveelheid materiaal dat hen in de problemen zou kunnen brengen. Alle personen over wie een dossier is aangelegd hebben het recht om dit in te zien. Vaak komen zij er dan achter dat vrienden, collega's, partners en fa-milieleden regelmatig aan de Stasi rapporteerden. Na de Duitse hereniging kwam naar boven dat de Stasi ook heimelijk linkse terreurgroepen zoals de Rote Armee Fraktion (RAF) had gesteund. Het verlies van deze steun was een belangrijke factor in het uit-eenvallen van deze groepen.

30

Edda Schnherz werd in 1944 geboren in Berlijn. Ze was een bekende presentator van de DDRstaatstelevisie. Haar meningen weerspraken echter vaak de politieke en maatschappelijke (socialistische) opvattingen in de

DDR. Ze wilde haar beroep als journalist graag vrij en ongecensureerd kunnen uitoefenen. Daarom informeerde

ze naar de mogelijkheden om uit de DDR te emigreren. Dat werd echter gezien als een daad die de staat in

diskrediet bracht, een zwaar vergrijp. Daarom werd ze in 1974 opgepakt. Pas twee jaar na haar vrijlating in

1977 mocht ze met haar twee kinderen naar Mnchen1 verhuizen. Daar vond ze opnieuw werk bij de televisie.

Hieronder volgt een vertaling van een interview met mevrouw Edda Schnherz over haar gevangenschap.

Mevrouw Schnherz, waarom werd u eigenlijk opgepakt?

In augustus 1974 heb ik een vakantiereis met mijn twee kinderen Annette (12)

en Ren (11) naar Hongarije2

benut om bij een westerse ambassade te informeren naar emigratiemogelijkhe-

den uit de DDR. In de DDR zelf kon ik dat niet doen, want dan zou ik direct opge-

pakt worden.Ik moet er wel bij zeggen dat mijn vraag naar emigratiemogelijkhe-

den een beetje provocerend van mij was. Erich Honecker3 had namelijk de Helsin-

kiverdragen ondertekend. Welnu, dacht ik, dan moet de DDR zich ook

houden aan de inhoud van deze mensenrechtenverdragen. Natuurlijk had ik

steeds in mijn achterhoofd, dat de DDR nog wel wat hindernissen op de weg naar

het Westen zou opwerpen. En zo was het ook: Alle ambassades werden namelijk

afgeluisterd en voortdurend gefotografeerd. Uit voorzichtigheid had ik van tevo-

ren al enkele mensen die te vertrouwen waren, van mijn reis op de hoogte gesteld, o.a. enkele familieleden die in het deelstaat-

parlement van Beieren zaten. Ik zei: Als er iets mocht gebeuren en ik

verdwijn uit beeld, dan weet je waar ik ben. Ik heb zo weinig mogelijk mensen ingewijd. Ook mijn kinderen wisten bijna van niets.

Het is niet gelukt: Slechts vier maanden later, in december 1974, werd ik al veroordeeld vanwege staatsvijandige pogingen om

contacten in het Westen op te nemen en voorbereiding van een onwettige grensovergang. Men sprak van een bijzonder ern

stig geval.

Kunt u uw gevangenneming beschrijven?

Ik werd al in Hongarije opgepakt. Bovendien was de Stasi4 in de DDR allang genformeerd, hoewel het

Hongaarse ambassadepersoneel mij zei: Om humanitaire redenen hebben we de staatsorganen van de DDR

niets verteld; u kunt rustig weer terugreizen. Maar dat was een nette leugen. Toen ik in OostBerlijn aankwam,

werd mij duidelijk dat we onder voortdurend scherpe controle stonden. Ik ben toch gewoon naar mn werk bij

de televisie gegaan. Daar zei men echter, dat ik niet meer kon terugkeren en zo was ik opeens mijn baan kwijt.

Een week later stonden er 12 Stasibeambten voor mijn bed. U moet meekomen voor een verklaring van

zakelijke aard. Ze brachten me naar BerlijnLichtenberg, in het ministerie voor Staatssicherheit. Ik kan me nog

heel precies de eerste ondervrager herinneren, vanwege zijn cynisme: Zo, mevrouw Schnherz, er zijn twee

wegen voor u. Achter mij de deur, waardoor u weer naar buiten kunt om naar uw kinderen te gaan, of die deur

daarginds, die verder naar binnengaat. Ik heb toen gezegd: Pas op, u weet al precies welke deur u voor mij

bestemd hebt. En nu ik hier toch ben en nog geen uitreisvisum voor mij en mijn kinderen heb aangevraagd, dan

doe ik dat nu! Zo en nu kunt u vragen stellen.

Toen hebben ze me ongeveer de klok rond ondervraagd en na een korte nacht ging het weer verder.

Vervolgens werd ik voorgeleid aan de gevangenrechter. Ik weet echt niet meer, wat hij mij allemaal voor de

voeten heeft geworpen. Dat was voor mij allemaal n groot spel, niet serieus te nemen! Vanaf dat moment

dacht ik: Ok, hier moet je even doorheen en zorg dat het zo snel mogelijk weer achter je ligt.

Na de voorgeleiding aan de rechter werd ik naar de centrale Stasigevangenis in BerlijnHochschnhausen

gebracht. Maar dat wist ik toen nog niet. Vanaf dat moment wist ik berhaupt niet waar ik was. Van het Stasi

ministerie in de Nordmannenstrae hebben ze zon drie uur met mij in de omgeving rondjes gereden. En ja,

waar kun je allemaal niet terecht komen in drie uur. Dat weet je niet!

Waren uw kinderen op het moment dat u opgepakt werd, thuis?

Ja. De Stasi had alles geobserveerd en in het hele huis afluisterapparatuur verstopt. Ze wisten dus precies,

wanneer mijn kinderen naar school gingen en daarom hoefden ze ook niet aan te bellen. 1 De hoofdstad van de deelstaat Beieren in West-Duitsland.

2 Hongarije was gelegen achter het IJzeren Gordijn en daardoor een bevriende staat van de DDR. DDR-burgers mochten naar

dat land vrij reizen.

3 Staatshoofd van de DDR.

4 Staatssicherheitsdienst, de geheime dienst van de DDR.

31

Had u destijds een levensgezel?

Ik had een vriend. Hij was regisseur bij de televisie. Hij werd ook opgepakt. We zaten samen drie jaar in de bak.

Mijn vriend was ook in Hongarije; hij wilde ook naar het Westen.

Werd u genformeerd over hoe het met uw kinderen verging?

Nee. Toen we opgepakt werden, waren juist ook de ouders van mijn vriend op bezoek. Zij hebben zich over de

kinderen ontfermd. Daarom wist ik dat ze goed verzorgd zouden worden. Mijn kinderen hoefden niet naar een

opvangtehuis en ondergingen ook geen dwangadoptie. Ik denk dat de Stasi dat in mijn geval, wegens mijn

bekendheid van tv, niet heeft aangedurfd. Er kwamen namelijk al snel vragen van journalisten: Waar is Edda

Schnherz, onze sterpresentator van de DDRtelevisie? Dan zei men: Ze is ziek en ze heeft besloten er een

periode tussenuit te gaan.

Pas na een half jaar, toen ik overgebracht werd naar de vrouwengevangenis Hoheneck, wist ik zeker waar mijn

kinderen waren.

Wat dacht u, toen u naar de Stasigevangenis Hochschnhausen gebracht werd? Er gingen natuurlijk wel duizend gedachten door mn hoofd. Waar ga ik heen? Wat willen ze van me? Hoe lang

gaat dit duren? Hoe gaat het met de kinderen? Wordt mij alles duidelijk gemaakt? Weet iedereen in mijn

omgeving hoe het zit? Krijg ik een advocaat? En, en, en

Hoe lang hebt u vastgezeten?

Omdat ik een prominent figuur was, hebben ze niets met mijn kinderen gedaan. Anderzijds diende ik zelf als

een afschrikwekkend voorbeeld voor mensen met dezelfde graad van bekendheid. Ik heb de volle drie jaar

moeten uitzitten, tot de laatste dag. Dat was echt zelden het geval. Velen werden na enkele maanden door

WestDuitsland (BRD) vrijgekocht en zijn uit de DDR vertrokken. Mijn familieleden uit Mnchen hebben mij ook

vrijgekocht, maar de DDR heeft me echter nooit vrijgelaten.

Hoe vaak werd u verhoord?

Ontelbare keren. Dat kan ik echt niet meer zeggen. Er zat namelijk geen regelmaat in. Dat was ook het principe

van de Stasi: Angst en onzekerheid opwekken. Men moest de dag niet kunnen opdelen, gedesorinteerd raken.

Ik heb ook wekenlang in de cel gezeten zonder dat er iets gebeurde. En geloof me, als je zo lang alleen in een

cel zit, dan verlang je ernaar om weer eens verhoord te worden. Hoe gek het ook klinkt, maar deze volstrekte

isolatie maakt je kapot en leeg. Je kunt niets doen. Staan en je met jezelf bezighouden, meer niet.

Welke drukmiddelen werd bij u aangewend?

De Stasi verstond het principe van de psychische foltering. Dat begon al met het feit dat ik werkelijk nergens

over genformeerd werd. Vragen bleven altijd onbeantwoord. Hoe gaat het met mijn kinderen? Hoe lang gaat

deze gevangenneming duren? Waar ben ik berhaupt? Die onverdraaglijke isolatiefoltering!

En je werd grof vernederd. Ik moest me helemaal naakt

uitkleden. Vervolgens werd me in die toestand even

duidelijk gemaakt wie de macht had en wie er onmachtig

was. Bij verhoren gold het principe suikerbrood en

zweep. De ene keer werd je beledigd, dan weer werd je

zeer vriendelijk behandeld. Door de geheel

tegenovergestelde ondervragingsmethodes wilde men je

eigen persoonlijkheid verzwakken en geheel ondermijnen.

Als gevangene droeg ik zoals iedereen een blauw

gevangenispak, dat minstens twee maten te groot was,

zodat je ook op dat punt je orintatie verloor. Mijn haren

verwilderen, mijn nagels groeiden en zo kwam ik bijna elke week

weer voor mn ondervrager te staan. Hij is

dan de grote man, pak aan, stropdas om, glimmende schoenen.

Op een keer zei hij me heel vriendelijk: Zo hallo, vroeger op televisie zag u er toch echt beter uit dan nu. Op die manier probeerde

hij me te vernederen. Aan andere keer zei de ondervrager: O ja, nog een hartelijke groet van uw vriend. Ik moet u trouwens

meedelen dat hij zich van u heeft laten scheiden. Hij heeft intussen een andere vriendin gevonden. Dat kunt u hem niet kwalijk

nemen. Bedenkt u maar eens, hoe lang u hier al zit. Dan begin je eindeloos te piekeren. Zou het waar zijn, zou het verzonnen zijn.

En je kunt er op dat moment met niemand over spreken. Je kon al snel niet meer duidelijk onderscheiden en ordenen, omdat je zo

lang gesoleerd was. De enige die je zag en met wie je sprak, was je ondervrager. Alle andere waren er domweg niet meer. Dat

heeft me ziek gemaakt. Ik ben daardoor bijna doorgedraaid. Het doel van de Stasi was, om je volledig te breken om je dan later in

te kunnen zetten als spion. Zodra je in de gevangenis binnen was, was je niemand meer. Je identiteit werdvernietigd, je bestond

gewoonweg niet meer. Je was nog slechts een nummer. Ik was 1042. Toen een Stasibeambte mij later een keer met mn eigen

naam aansprak, moest ik meteen huilen.

32

Hoe bracht u de dagen in de cel door?

Ook dat is verschrikkelijk! Overdag mocht je het bed niet gebruiken. Je moest door je cel wandelen of op je

kruk gaan zitten en je mocht nergens tegenaan leunen. Van tien uur s avonds tot zes uur s morgens mocht je

het bed gebruiken, maar alleen liggend met je gezicht naar boven gekeerd. In een kastje boven de deur ging

vervolgens elke vijf minuten een schijnwerper aan. Je leefde met een permanent slaaptekort. En als je het dan

een keer waagde om jezelf om te draaien om te gaan slapen, knalde de Stasibeambte op de gang net zolang

met de deurgrendels tot je weer wakker was. Maar dat hoorde je niet alleen van je eigen cel, maar van alle

cellen op de gang.

Hoe hebt u zich gevoeld?

Ieder mens kan tot een bepaald punt iets verdragen. Dan grijpt je onderbewustzijn in. Toen dat gebeurde, werd

mij duidelijk: je kunt niets uitrichten, je bent volledig overgeleverd. En je moet dan echt een muur om jezelf

heenbouwen om dit te overleven. Dat werd ook mijn enige doel. Dan begint er een leven, zoals in een tunnel.

Achter me zag ik licht, het einde. Daar wilde ik naar toe. Al het andere om me heen, rechts en links van me, heb

ik geprobeerd aan me voorbij te laten trekken.

Hoe verging het u na uw vrijlating?

Na mijn vrijlating uit gevangenschap moest ik nog twee jaar wachten voordat ik en mijn kinderen naar het

Westen konden reizen. In die twee jaar werkte ik als fotograaf bij Caritas5. Eigenlijk had men mij een baan als

medewerker in een grote bakkerij aangeboden. Dat heb ik echter afgewezen. Ik vind werken geen schande,

heb ik gezegd, maar ik word absoluut niet meer werkzaam ten dienste van deze staat. Toen hebben de DDRmachthebbers

me gedreigd. Als ik niet binnen 4 tot 6 weken werk gevonden zou hebben, dan zou ik in de

Arbeitserziehung6 terecht komen. Dat zou weer 2 tot 5 jaar tuchthuis betekenen, want in de DDR waren er

namelijk officieel geen werkelozen en associalen. Die zaten allemaal in tuchthuizen. De katholieke kerk heeft

me toen geholpen en voor me bemiddeld zodat ik bij Caritas aan de slag kon. Zo had ik tenminste een beetje

inkomen voor mezelf en mn kinderen. We konden in ieder ge

val in ons huis blijven wonen.

Toen ik naar WestDuitsland was vertrokken in 1980, moest ik

eerst weer aan de slag zien te komen in mijn oorspronkelijke

beroep. Ik wilde de Stasi namelijk bewijzen dat ze mij er

ondanks alles, niet onder hadden gekregen. Natuurlijk heeft

mijn familie me ook geholpen. Ik heb bij vijf radio en tvstations

gesolliciteerd. Vier ervan reageerden direct en boden

mij een baan aan. De Beierse radio was de snelste en ik wilde

graag in Mnchen blijven wonen. Het trok me absoluut niet om

in WestBerlijn te gaan wonen. De muur kon ik voor mijn ogen

niet meer verdragen. In WestBerlijn zou ik overigens ook weer

opgesloten zijn.7 En zo dacht ik Mnchen is lekker ver weg

bij Berlijn en de DDR vandaan. Maar de arm van de Stasi reikte

ver! In mijn Stasidossier kon later teruglezen dat

ik tot 1988 door de Stasi gevolgd ben. Het werd snel duidelijk hoe. In 1992 werd namelijk een tvproductieleider

van de Beierse radio ontslagen. Hij was in het geheim medewerker van de Stasi

Hoe verwerkt u uw verleden?

Ik kon hierover meer dan 20 jaar niet spreken, mijn kinderen ook niet. Die zijn tot op de dag van vandaag nog

steeds enigszins geblokkeerd, maar er komt een moment dat je het moet verwerken. Dat is ook heel belangrijk,

want dit hoofdstuk van het leven kun je niet zomaar onder het tapijt vegen. Heel veel voormalige gevangenen

van de Stasi kunnen deze tijd echter gewoonweg niet verwerken, of ze zijn daar door hun huidige

gezondheidstoestand niet meer toe in staat. Sommigen zijn emotioneel zo geblokkeerd, dat ze absoluut geen

woord kunnen uitbrengen over deze periode.

Ik moet me echter nu voortdurend met mijn gevangenschap bezighouden. Ik moet het uitleggen, ook aan

mezelf. En zo zijn de rondleidingen die ik nu doe, en het boek dat ik nu aan het schrijven ben, zeker een deel

van de verwerking.

Als tijdgetuige werk ik nu enkele dagen per week in mijn oude gevangenis; het is momenteel een Gedenksttte.

In tegenstelling tot de volledige isolering van destijds ben ik nu nooit meer alleen in de gevangenis. Als ik mijn

oude cel binnenga en een groep bezoekers meeneem, ervaar ik dat als therapie.

Ik ben daarmee begonnen, nadat ik in 2001 voor het eerst na 1977 deze gevangenis weer bezocht. We kregen

toen een lezing van een historica. Die klopte echt niet. Toen dacht ik: Ik vertel de bezoekers liever zelf wat ik

toen ervaren heb. Als journalist kon ik dat niet doen. Nu wel. 5 Een organisatie die mensen in nood helpt, opgezet vanuit de Rooms-Katholieke Kerk.

6 Werkopvoedingskamp.

7 West-Berlijn was omringd door de DDR.

33

Ossis verlangen terug naar de DDR

Opmerkelijk genoeg verlangen Ossi's terug naar OostDuitsland van voor de val van de muur Het is een van de meest dramatische experimenten in de moderne geschiedenis geweest: deel een land in tween, laat een

helft zich ontwikkelen in een systeem van democratie en de vrije markt, de andere in een systeem van onderdrukking en

staatsplanning, en zie wat gebeurt.

Met de ondergang van de DDR (en alle andere communistische staten) werd

na veertig jaar duidelijk welk systeem beter werkte, maar wat opvalt is hoe

groot de verschillen na nog eens twintig jaar de helft van de bestaansperiode

eigenlijk nog zijn.

Ik was afgelopen week in Dresden, een keurig opgeknapt stadje (dat zichzelf

overigens blameerde door haar UNESCOranking te verliezen dankzij een slecht

geplaatste brug), samen met Leipzig een voorzichtig lichtpuntje in een gebied

dat ondanks naar schatting 1 biljoen (!) euro aan WestDuitse investeringen

toch maar achter blijft lopen.

Hoogopgeleiden

Het probleem met OostDuitsland lijkt niet zozeer dat het na twintig jaar eenheid economisch nog steeds lichtjaren

verwijderd is van WestDuitsland (het BBP per capita is 71 procent van WestDuitsland, tegenover 67 procent tien jaar

terug), maar dat er zo weinig toekomst is.

Jonge hoogopgeleiden kunnen geen baan vinden en trekken naar het Westen; sinds de eenwording zijn al bijna 2 miljoen

OostDuitsers naar het Westen getrokken. In sommige regios zijn er pakweg 30 procent minder jonge vrouwen tussen

de twintig en dertig jaar.

Kansrijk

Die denken betere kansen te hebben in het Westen (en hebben een feilloze neus voor het uitkiezen van kansrijkere

partners, geholpen door het beeld van de geemancipeerde Wessi en de werkeloze, bierdrinkende Ossie met snor en mat.

En zonder jonge vrouwen stort het geboortecijfer in: met lege scholen en een oudere bevolking (in bepaalde plaatsen

gestegen van 35 jaar in 1989 naar 48 jaar in 2008) tot gevolg. Complete stadsdelen worden in de kleinere OostDuitse

steden met de grond gelijk gemaakt. OostDuitse plaatsen zien er nu netjes uit, maar komen leeg over.

Ostalgie

Met zulke economische en demografische cijfers kun je niet anders concluderen dat veertig jaar Sovjetoverheersing het

land heeft geruneerd, en toch komt nostalgie naar de DDR hier Ostalgie genoemd opvallend veel voor.

Dit richt zich vooral op de sociale regelingen in de DDR: iedereen had een baan, een huis en kinderopvang was bijvoorbeeld

goed geregeld, waarmee dus niet het hele systeem slecht was.

Alsof een gezin dat zomaar in de gevangenis werd geplaatst na veertig jaar zegt: ja goed we zaten we in de bak, maar vader

had een baan als knijpermaker, we hadden een dak boven ons hoofd en op de kinderen werd iedere dag gepast.

Democratisch?

Uit een recent onderzoek onder meer dan vijfduizend scholieren bleek bovendien dat de meeste Duitse scholieren weinig

idee hadden van hoe de situatie in de DDR was. Velen dachten bijvoorbeeld dat de DDRregering democratisch gekozen

was, of dat de Stasi een geheime politie was zoals ieder land dat heeft.

(Alsof bijvoorbeeld de krantenkoppenknippers van de AIVD in grote getalen gaan martelen om informatie los te krijgen,

documenten van miljoenen burgers aanleggen of kinderen opstoken om hun ouders te verraden.)

Schurkenstaat

Over het algemeen waren de meningen over de DDR positiever in OostDuitse staten, maar het mooie was: hoe meer

kinderen leerden over de DDR, hoe beter zij deze schurkenstaat konden beoordelen.

Het hoofdpunt van zorg is daarmee dat dit nauwelijks schijnt te gebeuren, terwijl het echt niet zo ingewikkeld is: gewoon

OostDuitse vluchtelingen hun verhaal laten doen. Waarom waagden zij hun leven om uit zon sociale heilstaat te

ontsnappen?

Vrije markt

In ieder geval is dit experiment een duidelijke waarschuwing voor alle mensen die oproepen tot het inwisselen van het

huidige systeem van de vrije markt, nu de meest extreme, AngloAmerikaanse variant van het kapitalisme keihard heeft

gefaald.

Bovendien: de uitkomst is ook dat WestDuitsland het met haar Rijnlandse model eigenlijk niet slecht heeft gedaan.

(Elsevier 29062009)

34

Wie heeft er nou niet gehoord van het wereldberoemde KaDeWe? En hoe kom je bij de internationale, en wat goedkopere, winkels? In

de beperkte tijd die er is om heerlijk te gaan winkelen is het wel fijn om te weten bij welke winkels je zeker geweest moet zijn.

Op Kurfrstendamm zijn veel bekende kledingwinkels zoals de Zara en de H&M en

ook bekende merken als Dolce & Gabbana. Ook winkels die niet in Nederland zijn,

vind je hier. De winkel Tally Weijl ligt bijvoorbeeld vol koopjes voor de dames. De

kurfrstendamm is een lange, brede straat met veel kleine zijstraatjes die uitkomt op de

Tauentzienstrasse. De Tauentzienstrasse is het verlengstuk van de Kurfrstendamm met

ook allerlei verschillende winkels.

Aan de Alexanderplatz ligt het winkelcentrum Alexa, met 180 winkels. De bekende kle-

dingwinkels zijn present en ook zijn er veel unieke winkels met tassen en schoenen. Er

zijn ook 17 restaurants, want van shoppen krijg je trek. Alexa is te herkennen aan het

rode interieur.

Het KaDeWe (Kaufhaus des Westens) is met zes verdiepingen een van de grootste warenhuizen van Europa en ligt aan de Wittenberg

Platz. Het is heel luxueus en heeft een groot assortiment van wel 380.000 artikelen, het enige nadeel is dat de prijzen nogal hoog liggen.

Dit is een winkel waar je echt geweest moet zijn in Berlijn!

Mocht het slecht weer zijn dan zijn de winkelcentra Arkaden aan de Potsdammer Platz

of het Europa Center aan de Winterfeldtplatz leuk om te winkelen. Als de regen is

opgehouden loop je zo van het Europa Center naar de bekendste weekmarkt van Be-

rijn. Op deze multiculturele markt is van alles te koop, van fruit tot meubilair! Het is

zeker een aanrader om hier overheen te lopen!

35

!

?

-

!

-

!

Tadaaa, hiernaast zie je de beruchtste snack van Berlijn: de Berliner Currywurst! Dit is een heerlij-ke worst, geserveerd met currypoeder en currysaus of tomatensaus, eventueel met een broodje of patat

erbij. Berucht zijn ze, en dat omdat door de curry de worst behoorlijk pittig kan zijn. De Berliner Currywurst is eigenlijk overal wel te koop. Het bekendste verkooppunt is Curry 36, bij het

station Mehringdamm. Maar je kunt ze ook op veel ander drukkere plaatsen in Berlijn kopen. Bij de mees-

te verkooppunten kun je aangeven hoe pittig je de curryworst wilt hebben

Weetje: In Berlijn is een heus currywurstmuseum Jaja, die currywursten hebben het ver geschopt!=)

Waarschijnlijk herken je de lekkernij op de foto hiernaast al. Juist, een Berliner Bol! Bijna Goed!

De officiele Berlijnse naam voor deze zoete lekkernij is Berliner Pfannkuchen. Maar in Ne-derland ken je hem vast als Berliner Bol. Het is een gefrituurde deegbol, gevuld met banketbakkersroom en een soort van jam of marmelade. Het deeg wordt gemaakt van ei, melk en boter, dat wordt dan gefri-tuurd. De vulling komt er later in en als hoogtepunt komt er nog wat poedersuiker op. Dan heb je de echte traditionele Berlijnse bol!

Weetje: Inwoners van Berlijn zul je nooit horen zeggen: ich bin ein Berliner, waarmee je

eigenlijk zegt dat je de lekkere Berlijnse lekkernij bent in plaats van een inwoner van Berlijn. Als

je wilt zeggen dat je een inwoner van Berlijn bent zeg je namelijk ich bin Berliner(in).

Ook iets typisch wat ze alleen in Berlijn kennen, een Berliner Boulette. Zon boulette heeft nog het meeste weg van de Hollandse gehaktbal. Het verschil zit hem in de uien, daar

zitten er nogal veel van in. Bouletten zijn te koop bij de meeste worststandjes en bakkerijen, je

kunt ze natuurlijk ook zelf maken met dit recept voor Berlijnse Bouletten.

36

Hallo Leute! Ik ben Erwin en een paar jaar geleden ben ik van Ne-

derland naar Berlijn verhuisd. Aan mij is gevraagd of ik jullie wat

wil vertellen over de Duitse eetgewoontes en leuke restaurantjes

en theehuisjes in het centrum van Berlijn.

Net als in Nederland kennen de Duitsers het ontbijt, de lunch, de

brunch (meestal op zondag) en het diner. Bovendien hebben ze

aan het eind van de middag nog Kaffee und Kuchen.

Het ontbijt verschilt niet veel van het ontbijt in Nederland.

Als je zelf voor het ontbijt moet zorgen kun je prima naar de

vele bakkertjes in Berlijn gaan, waar het aanbod varieert

van belegde broodjes tot zoete broodjes.

De brunch wordt vooral op zondag gedaan en daarom gaan

we snel door naar de lunch. Het is gebruikelijk om een war-

me maaltijd te eten. Daarom heb ik 2 verschillende tentjes

voor jullie uitgekozen.

Als eerste heb ik een tentje met een typische Duitse snack: de Bratwurst. Elke Berlijner weet waar

hij zijn curry-worst vandaan moet halen, want sinds 1949 wordt Curry 36 tot de beste worsten-

kraam van Berlijn gerekend. Buiten de enorme variatie van verse worsten kun je bij deze kraam ook

andere Duitse specialiteiten kopen, zoals aardappelsoep of schnitzel. Kortom wil je echt van een

Duitse snack genieten ga dan naar Curry 36! Mehringdamm 36

Het andere tentje waar ik voor gekozen heb is niet echt een

lunch tentje, maar ook heel gezellig. Het winkeltje heet Cup-

cake Berlin en is te vinden in de Krossener StraBe. Dit is het

eerste en gezelligste Cupcake winkeltje in Berlijn. Naast de

cupcakes verkopen ze ook heerlijke taartjes, gebakjes, brow-

nies enzovoort. Rond vier uur s middags is het hier ook altijd

heel druk, want deze tijd staat in Duitsland voor Kaffee und

Kuchen. Krossener StraBe 12

Naast deze tentjes zijn er een heleboel andere winkeltjes, restaurantjes en terrasjes waar je kunt

genieten van de echte Duitse specialiteiten.

Voor het avond eten heb ik iets gekozen waar ik van uit ga

dat jullie allemaal wel lekker vinden. De Mac Donald. Er

zijn veel Mac Donalds in Berlijn dus ik heb er 3 voor jullie

uit gekozen die in de buurt van het centrum zitten.

1. Karl-Liebknecht Strae 13

2. GrunerstraBe 20

3. U-Bahnhof Alexanderplatz 1

In Duitsland tref je veel buitenlandse eetgelegenheden

aan. Zo zijn er veel Aziatische, Chinese, Amerikaanse en

nog een tal andere restaurants aan.

37

Er staat ons een lange busreis voor de boeg. Er zullen

wat scheten gelaten worden en gelachen maar het is

niet de bedoeling dat we ons berlijnies gaan vervelen.

Er word natuurlijk wel een film gedraaid maar met cal-

vijn films weten we het maar nooit. Daarom hebben

we een aantal dingen bedacht die je kan gaan doen als

je je gaat vervelen.

38

Wie ben ik?

Je buurman of buurvrouw neemt iemand in gedachten, jij moet door vragen te stellen er achter zien

te komen wie de persoon is die je buurvrouw/buurman in gedachten heeft. Er mag alleen met nee

en ja geantwoord worden.

Probeer het puntje van je elleboog een lik te geven, de gene die dit lukt trakteer ik op een snoep-

je.

Ik ga op excursie en ik neem mee:

Om de beurt zeg je wat je meeneemt op vakantie. Elke keer moeten de vorige genoemde items ook

in de lijst genoemd worden. Als je een item fout noemt of vergeet ben je af en gaan de anderen ver-

der.

Rug tekenen:

Teken met je vinger iets op iemand zijn rug en hij of zij moet raden wat het is.

Ik zie ik zie wat jij niet ziet.

een potje unoen, dit kan je wel met wat meer personen doen.

Luciferdoosje door geven.

de personen op de voorste stoel hebben een lucifer doosje. Op een start teken geven ze lucife-

doosje op hun neus en dan gene naast hun door. Zonder hun handen te gebruiken. de vol-

gende geeft het weer door naar achter. En zo verder. de stoelen rij die is als eerst van achter

is heeft gewonnen.

De genen die is gelukt op zijn elleboog te likken kan naar mij toe komen. veel kusjes van Pie-

ter van den Hoek

39

Kleur het bordje van jouw opleiding

groen!

exkursion,

deutschland,

zelte,

campingplatz,

schlafen,

besuchen,

geschichte,

einkaufen,

berlin,

frondienste,

kalterkrieg,

plaudern,

geselligkeit,

lacheln,

bibelmeditation,

kochen

40

41

Zoals je wellicht weet spreekt men in Duitsland geen Nederlands maar Duits. Dit kan soms voor onhan-

dige situaties zorgen als je de Duitse taal niet goed spreekt Daarom hebben we voor jou speciaal een

mini-nood-woordenboek samengesteld. Hiermee zul je je in de meeste situaties aardig kunnen redden!

Nederlands Duits

Waar is de w.c.? Wo ist die Toilette?

Ik ben de bus kwijt! Ich bin den Bus verloren!

Ik zoek mijn begeleider! Ich suche meinen Begleiter!

Ik heb geen geld meer. Ich habe kein Geld mehr.

Waar is de McDonalds? Wo ist der McDonalds?

Kent u mij? Kennst du mich?

Ik ben verdwaald. Ich habe mich verrirt.

Dat lust ik niet! Das mag ich nicht!

Je hebt mijn jas aan. Sie haben meinen Mantel an.

Dat is van mij! Das ist mein!

Help! Hilfe!

Waar ben ik? Wo bin ich?

Waar is de uitgang? Wo ist der Ausgang?

Niet doen! Nicht tun!

Hoeveel kost dat? Wieviel kostet das?

Moet ik ook hebben! Muss ich auch haben!

Wat is de kortste weg? Was ist der krzeste Weg?

Politie! Polizei!

Waar is het politiebureau? Wo ist die Polizei?

Pardon! Entschuldigung!

Ik hou van jou! Ich liebe dich!

Met jou wil ik wel een beschuitje eten. Mit Ihnen mchte ich gern einen Zwieback es-

sen.

Leukerd! Spaerd!

Bedankt. Danke.

Alstublieft. Bitte.

Ik kom uit Nederland. Ich bin aus Niederland.

Ik ben op excursie. Ich bin auf Klassenfahrt.

42

Dit bijbelstudierooster kun je gebruiken voor je stille momenten. De Bijbelgedeelten houden verband met het thema: Ik ben..-uitspraken van Jezus.

1. God maakt zich daardoor aan jou bekend 2. God zegt daarin wie jij bent 3. Alleen door de Bijbel vind je de weg terug naar God 4. De Bijbel leert ons de bedoelingen van Gods tegenstander 5. De Bijbel leert ons hoe we geestelijk kunnen groeien 6. De Bijbel is Gods snoeimes 7. De Bijbel leert hoe we op aarde behoren te leven 8. De Bijbel geeft zich op de toekomst (wereld / gemeente / Isral) 9. Uit de Bijbel leren we de wil van God

1. Zorg voor eigen Bijbel 2. Bid om de Heilige Geest 3. Lees volgens een Bijbelrooster (bijvoorbeeld in deze week met bovenstaand schema) 4. Begin met kortere eenvoudige gedeeltes (zoals hier in het schema) 5. Wees een dader van het Woord (doe wat de Heere je opdraagt) 6. Lees vanuit de vraag: Wat kan ik hieruit leren?

1. Het gebed als capitulatie 2. Het gebed als verootmoediging 3. Het gebed als schuldbelijdenis 4. Het gebed als bede om hulp 5. Het gebed als voorbede 6. Het gebed als geestelijke strijd 7. Het gebed als gemeenschap met God 8. Het gebed als dankzegging 9. Het gebed als lofprijzing 10. Het gebed als aanbidding

Maandag Joh. 14:1-6 Jezus als de Weg , de Waarheid en het Leven

Dinsdag Joh. 10:1-15 Jezus als de goede Herder

Woensdag Joh. 6:40-59 Jezus als het Brood des Le-vens

Donderdag Joh. 8:12-20 Jezus als het Licht van de wereld

Vrijdag Opb.1:8-18 Jezus als de Eerste en de Laatste

43

Thema : Ik ben de Heere, uw God Zie Numeri15:41 en Deuteronomium 5:6

Numeri 15

Deuteronomium 5

1 En Mozes riep het ganse Isral, en zeide tot hen: Hoor, Isral! de inzettingen en rechten, die ik heden voor uw oren spreek, dat

gij ze leert en waarneemt, om dezelve te doen.

2 De HEERE, onze God, heeft een verbond met ons gemaakt aan Horeb.

3 Met onze vaderen heeft de HEERE dit verbond niet gemaakt, maar met ons, wij die hier heden allen levend zijn.

4 Van aangezicht tot aangezicht heeft de HEERE met u op den berg gesproken uit het midden des vuurs,

5 (Ik stond te dier tijd tussen den HEERE en tussen u, om u des HEEREN woord aan te zeggen; want gij vreesdet voor het vuur

en klomt niet op den berg) zeggende:

6 Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit Egypteland, uit het diensthuis uitgeleid heb.

7 Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben. Enz. Op de reis van Egypte naar het beloofde land heeft de HEERE zich geopenbaard op de berg Sina. Het is de plaats waar de HEERE de tien geboden of de tien woorden aan het volk gegeven heeft. Daar sprak Hij de voor ons zo bekende woorden : Ik ben de HEERE, uw God Vraag 1 Reden van vertrek. Lees Exodus 13: 17 t/m 22 God leidde het volk niet via de kortste (handels-)route naar Kanan terug, maar via een omweg (door de Rode Zee, langs Horeb).

a. Welke reden voor het vertrek uit Egypte is er? (Ex 3: 7, 8 / Ex 5: 1, 3).

b. Welke reden voor de omweg is er? (Ex. 13:17)

c. Zouden er nog meer redenen kunnen zijn? Wat moest het volk leren? Hoe wil de Heere ons dichterbij Hem brengen?

Vraag 2 Leiding. Lees Exodus 13: 21-22 en Exodus 14: 18-22

De Isralieten konden dag en nacht zien dat God hen leidde. Waar was de wolk- en vuurkolom voor nodig? (Ps 105:39 / Ex 14:19 / Jes 4: 5, 6)

b. Wij hoeven tot nu toe geen volksverhuizing mee te maken, we hebben geen wolk- en vuurkolom. Toch leidt God Zijn volk (Zijn kinderen) nog steeds. Hoe? (Rom 8: 14-16)

Bevel om een teken aan de klederen te dragen 37 En de HEERE sprak tot Mozes, zeggende:

38 Spreek tot de kinderen Israls, en zeg tot hen: Dat zij zich snoertjes maken aan de hoeken hunner klederen, bij hun geslach-ten; en op de snoertjes des hoeks zullen zij een hemelsblauwen draad zetten.

39 En hij zal ulieden aan de snoertjes zijn, opdat gij het aanziet, en aan al de geboden des HEEREN gedenkt, en die doet; en gij

zult naar uw hart, en naar uw ogen niet sporen, die gij zijt nahoererende; 40 Opdat gij gedenkt en doet al Mijn geboden, en uw God heilig zijt. 41 Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit Egypteland uitgevoerd heb, om u tot een God te zijn; Ik ben de HEERE, uw God!

44

c. Wat stel jij je voor bij Gods leiding in iemands / jouw leven? (Ex 3 : 11, 12)

d. Zijn er in jouw omgeving (christelijke) jongeren die de leiding van de Heere niet (meer) nodig hebben voor hun levensreis? Wat kan hiervan de oorzaak zijn?

e. Hoe zouden Paulus (Ef. 3: 14-21) en Kaleb (Num 13:30) hierop reageren ? Wat zou jij hieraan kunnen doen ? (Jes.6:8)

Vraag 3 Dichtbij en toch ver weg? Lees 1 Kor. 10: 1-7

a. Wat bedoelt Paulus hier in vers 4?

b. Wel dichtbij God, wel water uit de steenrots gedronken, maar toch heeft God in het meerder deel van hen geen welgevallen gehad! Hoe komt dat? (Joh 4: 13-26) Wat is het verschil tussen Num15:41 en Deut 5:6? Wat leer je hiervan?

45

Thema: Ik ben de ware Wijnstok.

Lezen: Johannes 15: 1-8

Jezus staat kort voor Zijn lijden en sterven. Hij wil dat Zijn volgelingen zullen weten en begrijpen wie Hij voor

hen is. Deze keer willen we kijken naar Jezus woorden Ik ben de ware Wijnstok . Voor ons is de wijn-

stok een onbekend beeld, maar voor Zijn volgelingen een voorbeeld uit het dagelijks leven, dat ze allemaal

kenden. Wat wil Jezus ons met deze woorden leren?

Kom, lees en studeer.

1. ) Jezus zegt dat Hij de ware Wijnstok is, Zijn Vader is de Landman.

A. Wat is de functie van een wijnstok? Hoe ziet een wijnstok en de ranken eruit?

B. Hoe belangrijk is Jezus als Wijnstok voor jou?

C. Wat doet Jezus voor ons door de Wijnstok te zijn? ( Joh. 15:4 )

D. Wat zijn de taken van een landman? ( Joh. 15:2, Tit. 2:14, Efeze 5:26 ) Wat betekent het dat in deze

vergelijking de Vader de Landman is?

E. Vertrouw je de Landman, om Zijn werk aan jou uit te oefenen?

2. ) Die in Mij blijft, en Ik in hem, die draagt veel vrucht, want zonder Mij kunt gij niets doen.

A. Hoeveel keer in vers 1-8 zegt Jezus Blijf in Mij ? Wat wil Hij daarmee zeggen?

B. Welke vruchten worden hier bedoeld? ( Joh. 15: 8,11, Gal. 5:22,23,

Efeze 4:2, Kol. 3:12-15, 2 Petr. 1:5-11 )

C. Zie jij vruchten bij jezelf en/of bij anderen?

D. Wat als je geen vruchten draagt? ( Joh. 15:2 )

46

Lezen: Johannes 11 : 1-26

Weer een uitspraak van de Heere Jezus waarin Hij zijn Godheid laat zien. We gaan deze Bijbelstudie naden-

ken over:

Ik ben de Opstanding en het Leven..

Wie in Mij gelooft zal leven

Gelooft gij dat?....

Vraag 1.

Wat is volgens jou leven?

Wat voor leven bedoelt de Heere Jezus hier? ( Joh. 1:4; Joh. 15:5 ) .

Ik ben de Opstanding en het Leven. Dat is het thema van het Johannes evangelie. Je kunt het heel vaak

lezen. Zoek maar eens op: Joh.1:4; Joh. 3:16; Joh.1 4:6; Joh. 5:24; Joh 6:56,57

Welke vind jij het mooiste?

47

Vraag 2.

Wat zou het betekenen als Jezus niet was opgestaan? 1 Cor. 15: 14-18

Maar Jezus is opgewekt!! Wat betekent dat voor ons? Zondag 17 vraag 45.

Vraag 3

Lees weer Johannes 11: 25-27

De Heere eindigt vers 26 met een vraag. Gelooft gij dat? Deze vraag geldt ook voor ons persoonlijk.

Er komt ook een antwoord: Ja Heere ik geloof .

Wat betekent het dat je gerechtvaardigd bent door het geloof?

48

Opwekking: Ik bouw op u songtekst Ik bouw op U mijn schild en mijn verlosser niet eenzaam ga ik op de vijand aan (sterk in uw kracht gerust in uw bescherming ik bouw op U en ga in uwe naam 2X) Gelovend ga ik eigen zwakheid voelen en telkens meer moet ik uw kracht verstaan (toch rijst in mij een lied van overwinning ik bouw op U en ga in uwe naam 2x) Ik bouw op u mijn schild en mijn verlosser Gij voert de strijd, de huld' is u gewijd (In 't laatste uur zal 'k zegevierend ingaan in rust met u die mij hebt voortgeleid.2x) oorspronkelijke tekst: Be still in my soul

Ik wil zingen van mijn Heiland Ik wil zingen van mijn Heiland, van Zijn liefde, wonder groot, Die Zichzelve gaf aan't kruishout, en mij redde van de dood. Refrein Zing, o zing van mijn Verlosser, met Zijn bloed kocht Hij ook mij, aan het kruis schonk Hij genade, droeg mijn schuld en ik was vrij. 'k Wil het wonder gaan verhalen, hoe Hij op Zich nam mijn straf; hoe in liefde en genade, Hij 't rantsoen gewillig gaf. Refrein 'k Wil mijn dier'bre Heiland prijzen, spreken van Zijn grote kracht, Hij kan overwinning geven over zond' en satans macht. Refrein Ik wil zingen van mijn Heiland, hoe Hij smarten leed en pijn, om mij 't leven weer te geven, eeuwig eens bij Hem te zijn. Refrein Tekst: Joh. de Heer Muziek: J. McGranaham Joh. de Heer & Zn.

Opwekking: Heer, U bent mijn leven Heer, U bent mijn leven de gro