Een handleiding, nog altijd op sneakers.Door Chantal Pattyn

Documenta 14 & Skulptur Projekte Münster

Alles voor de kunst.Van maandag tot donderdag om 17u

Blijf verwonderd.

2

Documenta 14 begon dit jaar al in april in Athene en duurt niet de traditionele 100 maar 163 dagen. Athene staat voor artistiek directeur Adam Szymczyk symbool voor zowel het begin als het Avondland van Europa. Daar waar onze beschaving cultureel begon, eindigt ze ook, maar dan in economische termen. Athene was voor de curatoren van Documenta alsnog een lastige bevalling. De Grieken bleken niet echt op een Duitse culturele invasie te zitten wachten, wegens andere katten te geselen - zoals domweg zien te overleven in een land dat door Europa zichzelf moet wurgen - en de lokale kunstscène voelde zich noch gehoord noch betrokken. O ja, er werden Griekse kunstenaars getoond in Athene. Het EMST (Museum voor moderne Kunst) kon zelfs eindelijk groots uitpakken dankzij de Duitse financiële injectie. Maar wat na 16 juli als de Documenta zich uit Athene terugtrekt? Hoe duurzaam zal deze Duitse passage dan geweest zijn?

Learning from Athens, de titel van Documenta 14, leverde alvast een zeer politiek en soms zelfs deprimerend discours op. Het gaat niet goed met de wereld, net zoals vroeger. En via de kunst zal dit bewezen worden, ook met terugwerkende kracht, waardoor er diep in de geschiedenis wordt gegraven. Documenta 14 houdt zich, hoe kan het ook anders in deze tijden, bezig met issues als migratie, econo-mische ongelijkheid en politieke malversaties en alle gevolgen ervan: identiteits-verlies, armoede, ecologische rampen enzovoort. De kunstwereld als de spreek-buis van het geweten van de wereld. Zelfs dat discours went. Maar dit komt ook omdat de kunstwereld zo lang werd verweten wereldvreemd te zijn. Dan kan je maar beter bewijzen dat je met thema’s bezig bent die er toe doen. Komt daarbij dat de kunstwereld nu al meer dan twee decennia (of begon het officieel met de legendarische tentoonstelling Les Magiciens de la Terre in Parijs?) haar eigen geschiedenis wil herschrijven wegens te blank en te westers en te lineair. Het is voor- al Okwui Enwezor (Documenta 11 en Biënnale Venetië 2015), zelf van Nigeriaanse afkomst, die er een punt van maakte om deze vooruitgangsgeschiedenis, vanuit de westerse centra gedicteerd, te herschrijven met nieuwe verhalen uit andere

Documenta 14 - Learning from Athens

The Parthenon of Books

3

continenten. In die zin schrijft deze Documenta 14 zich dus in een lange traditie in. Maar Szymczyk en zijn curatorial team (dat along the way werd aangevuld met niet-westerse stemmen en met vrouwen) spelen het deze keer keihard, door een statement van jewelste, en dat is door de miljoenen Duits overheidsgeld voor de helft (al wordt aan die 50/50 boekhouding openlijk getwijfeld) te spenderen aan tentoonstellingen in het armtierige Athene. Dat ging trouwens niet zonder slag of stoot. In Kassel was men initieel in shock. De lokale middenstand vreesde mis-gelopen inkomsten die naar de onverantwoordelijke Grieken zouden gaan. De organisatie achter de Documenta ging alsnog overstag, zij het niet van harte.

Szymczyk, immer op afgetrapte sneakers van Martin Margiela, stelde op de veel te lange persconferentie in Athene (die in Kassel heb ik sans gêne overgeslagen) dat deze Documenta ons anders naar kunst zou doen kijken, als we maar bereid waren al onze bekende kaders te vergeten. Alles begint met ons eigen vege lijf, waar we niets meer aan te zeggen hebben (The Parliament of Bodies), omdat we geconditioneerd zijn. Een uur na zijn woorden was ik al diep ontgoocheld, na het zien van te veel middelmatig werk dat nochtans uit alle uithoeken van de wereld was betrokken. En dat is wat deze Documenta, zo sterk in haar politiek discours, alsnog zwak maakt: veel van de kunst is te slap en kreeg alleen een plek omdat ze het denken illustreert. Jammer voor de kunstenaars, die ik liever hun eigen verhaal hoor vertellen dan dat van de curator. De Documenta Reader bevat nochtans uitstekende essays van briljante geesten. Maar de wetenschap dat er zoveel uitstekende kunst wordt gemaakt die geen plek krijgt op deze Documenta, stemde me droevig.

Deze Documenta trapt op haar eigen staart. Door een politiek en institutioneel discours dat ze uiteindelijk niet waar maakt. Als je dan echt een andere en betere wereld wil, zorg er dan voor dat alle tenoren van de internationale politiek op je openingsdagen zijn en organiseer een debat dat je zonder genade zal voeren en

Adam Szymczyk

4

waarvan de notulen op de agenda van de volgende Europese top in Brussel of Straatsburg zullen worden verspreid en besproken.

Ik startte mijn tocht door Kassel totaal verkeerd door te beginnen met het Frideri-cianum, waar een deel van de collectie van het EMST wordt getoond. Natuurlijk is het niet onaagenaam om nog eens The Raft van Bill Viola te zien, alsmede een oud werk van Kendell Geers, Pedro Cabrita Reis of Mona Hatoum. Nog mooier: een werk van Danny Matthys, een langdurige bruikleen van het MUHKA dat vorig jaar het EMST met haar collectie opende. Maar van het werk van veel Griekse kunstenaars die aanleunen tegen alle grote stijlen van de vorige eeuw werd ik koud noch warm. Hiervoor reis ik niet naar Kassel af. Daar wil ik te weten komen wat er hic et nunc reilt en zeilt in de kunst. Maar dat was blijkbaar een denkfout.

Szymczyk en zijn team deden bovendien hun uiterste best om de kunstmarkt ver uit Kassel te houden. Hoewel ook daar ondertussen een shift heeft plaats gevonden en er stevige sommen geld op tafel worden gelegd voor het werk van Afro-Amerikaanse, Afrikaanse, Indische, Chinese, … kunstenaars. En zulks heeft ondertussen niet zo veel meer met exotisme te maken. Documenta 14 pakt dus niet met de grote sterren uit, wegens verdacht. Wel is er werk te zien van, nog-al voorspelbaar, Hans Haacke (die met een affichecampagne uitpakt) en van Maria Eichhorn, die ijzersterk werk toont op de tentoonstelling van Dieter Roel-straete in de Neue Galerie, net als Vija Celmins. Ik miste de film van Douglas Gordon over Jonas Mekas maar hoorde niets dan lof. Maar goed, wat men nu precies in Athene heeft geleerd, is me nog altijd niet duidelijk.

Maria Eichhorn

5

Los van deze bedenkingen: natuurlijk moet je de Documenta bezoeken, al is het maar omdat je er stevig over kan discussiëren. En dialectiek komt de kunst, die we zo graag omarmen, altijd ten goede. En natuurlijk zag ik er ook een aantal steengoede werken. Dat ontbrak er nog aan. Maar ik ging, zoals de vorige vijf keren, niet naar huis met een nieuw frame en een pak kunstenaars dat mijn wereld op zijn kop had gezet. Szymczyk zorgde er wel dat ik mijn verwachtingen heb bijgesteld voor een volgende Documenta. Blijkbaar ging ik met de foute ambitie,en dat is een stand van zaken te krijgen. Bovendien: deze gigantische tentoon-stellingen, die suggereren de wereld naar één plek te kunnen halen, slagen daar niet meer in, omdat die wereld te groot, te divers en te gelaagd is geworden. Dat kan zelf een veelkoppig curatorial team niet bolwerken. Bovendien vind ik het al-maar krankzinniger om op zo’n korte tijd zoveel beelden te zien en te verwerken. Biënnales en Documenta’s breiden almaar uit, ook met intensieve filmprogramma’s. Als je dan toch anders moet leren kijken dan liever in slow motion. Het doet me denken aan wat Francis Alÿs zei na de triënnale van Kathmandu: dit soort events winnen aan zinvolheid als ze in kleinere steden in onbekende werelddelen worden georganiseerd, omdat daar een andere urgentie geldt. Ik kijk uit naar de Biënnale van Riga volgend jaar.

Alsnog, ondanks mijn reserves, een paar hoogtepunten. Vooral een aantal films dat door Documenta 14 werden geproduceerd is uitstekend.

Friedrichplatz: The Parthenon of Books van Marta Minujin, de tot woonunits omgebouwde rioolbuizen van Hiwa K, BeingSafeisScary van Banu Cennetoglu.

Hiwa K

6

Fridericianum: Acropolis Redux van Kendell Geers, The Raft van Bill Viola, I, Soldier van Köken Ergun, werk van Walid Raad, Alan Sekula.

Documenta Halle: de maskers van Beau Dick, het geborduurde werk van Britta Marakatt – Labba (Sami Artist Group), de rode koorden van Cecilia Vicuna, Sound on Paper van Alvin Lucier.

Köningsplatz: de obelisk van Olu Oguibe. Ik hoop dat hij kopies van deze obelisk in iedere Duitse stad mag plaatsen.

Beau Dick

Olu Oguibe

7

Neue Galerie: koop er de in Athene ge-fabriceerde zeep van de in Antwerpen wonende en werkende Otobong Nkanga, winnaar van The Belgian Art Prize. Nog uitstekend: Sammy Baloji, het Rose Valland Institut van Maria Eichhorn, de erotic crazyness van Annie Sprinkle & Beth Stephens, de film Such a morning van Amar Kanwar, de schil-derijen van Lenin en co door Cecilia Vicuna, de sterrenhemels van Vija Celmins, het werk van R.H. Quaytman, Geta Bratescu (die in Venetië het Roe-meens paviljoen invult) en de queen-mother uit Benin!

Belvedere: het werk van Guillermo Galindo, de film van Roee Rosen. U zal nooit meer normaal naar een Dyson-stofzuiger kunnen kijken! De film Ombre van Regina José Galindo.

Otobong Nkanga

8

Hessisches Landesmuseum: Two meetings and a funeral, de geweldige film van Naeem Mohaiemen (84 m!, ga er even voor zitten!), oud werk van Nairy Baghramian, Gauri Gill (vooral de tekeningen die ze foto’s maakte zijn subliem), Mata Aho Collective, Nevin Aladag (prachtig werk in keramiek).

Neue Neue Galerie: de video-installatie van Theo Eshetu, de foto’s van Ahlam Shiblin, de film van Arin Rungjang, de performance van Maria Hassabi, de in-stallatie van Irena Haiduk (voor de dames onder ons: haar ‘werk’schoenen schijnen echt comfortabel te zitten), The Disasters of War/ Trojan Horse van Daniel Garcia Andujar.

Sta er ook even stil bij de nagedachtenis aan Halit Yozgat, die 11 jaar geleden werd doodgeschoten in zijn internet-café. Hij was het 9de slachtoffer in een reeks moor-den door de NSU (National Socialist Underground). Forensic Architecture onderzocht hoe de zaak in elkaar zit, ook als de kroongetuige (een secret service agent) zwijgt.

Orangerie: Met Romuald Karmaka neem je een duik in de geschiedenis.

Grimm Museum: De video van Susan Hiller, de tekeningenserie rond The Merchant of Venice (Shakespeare) van Roee Rosen.

Documenta Athene: tot 16 juli.Documenta Kassel: tot 17 september

Gauri Gill

9

Skulptur Projekte Münster ging van start in 1977, toen curator Kasper König, voormalig directeur van het Ludwig Museum in Keulen en van de prestigieuze Städel Schule in Frankfurt, nog een jonkie was. Ondertussen is hij 73, en still rocking, en cureert hij de vijfde editie, bijgestaan door twee jongere curatoren. Waar de Documenta om de vijf jaar de kunst en haar plek in de wereld opnieuw wil definiëren, blijft men in Münster zweren bij de traditie en dat is om de tien jaar nieuw werk laten maken door bekende en onbekende kunstenaars. Het mooie is dat de stad door de jaren heen ook heel wat kunstwerken aankocht, waardoor Münster een beeldenpark is geworden, bevolkt door de werken van Claes Oldenburg, Richard Serra, Rachel Whiteread, Donald Judd, Dan Graham, ….

Wat een fijn initiatief toch in deze rustige studentenstad, die tijdens de oorlog helemaal plat werd gebombardeerd, waarop het oude centrum steen voor steen opnieuw werd opgebouwd. Opvallend in Münster is de rust, en het feit dat iedereen er fietst. Dit artistiek parcours kan je dus best fietsend verkennen, want nogal wat werken bevinden zich buiten de stadskern en een bezoek vergt enige fysieke arbeid.

35 nieuwe kunstwerken zijn er te zien. Toegegeven: ze zijn niet alle 35 van dezelfde kwaliteit. Maar er zit een aantal uitschieters bij, die de tocht naar Münster zeer de moeite waard maken. De meeste werken staan in de publieke ruimte: net voor het museum vind je het werk van Cosima von Bonin die samenwerkt met Tom Burr die zijn werk toont bij de buren van het Westfälischer Kunstverein. Om de hoek staat het schitterende werk van Peles Empire (Barbara Wolff en Katharina Stöver). Wat aan de buitenkant een Roemeens paleis moet voorstellen, is aan de binnenkant een discussieruimte.

Skulptur Projekte Münster

Nairy Baghramian

10

Op een binnenkoer van een stadspaleisje vind je prachtig werk van de Iraanse Nairy Baghramian, die ook present is op Documenta 14. Op een grasveld wat verderop tref je een Star Wars-achtige sculptuur aan van Justin Matherly: Nietzsche’s Rock.

Indrukwekkend is de video-installatie in een seventies kantoorgebouw van Hito Steyerl. In het park ernaast zie je werk van oudgediende Thomas Schütte: Nuclear Temple. Zijn gebouwtje lijkt de vorm van een kernkop te hebben.

Justin Matherly

Thomas Schütte

11

Een totaal ontregelende ervaring is de ruimte die Gregor Schneider creëerde en waar je slechts per twee in kan. Eenmaal binnen ga je twijfelen aan je perceptie- en oriënteringsvermogen, want niets klopt aan dit gebouw. Ayse Erkmen, die na de zomer haar zuil op de Korenmarkt zal plaatsen, creëerde in het havengebied een brug net onder het wateroppervlak. Vanaf 12 uur ’s middags kan je je schoenen uittrekken en de oversteek wagen. Maar kijk vooral vanop een afstand: je ziet mensen echt over het water lopen.

Heel bijzonder is het werk van de Brit Jeremy Deller die tien jaar geleden al in de volkstuintjes van Münster contact legde met de lokale tuiniers, die er hun prachtige rozen en moestuintjes verzorgen. Het kitschgehalte is groot, maar wat een liefde spreekt uit dit project. In een tuinhuis kan je de vele logboeken inkijken met verhalen en foto’s van iedereen die er zijn perkje heeft. Inclusiever kan een kunstwerk niet zijn.

Ik heb me rot geamuseerd in de uit seventies kitsch opgetrokken Elephant Lounge, waar de Braziliaanse kunstenaars Barbara Wagner en Benjamin de Burca twee schlagerzangers uit Münster in een bijzonder geslaagde film (Bye-Bye Deutschland. Eine Lebensmelodie) opvoeren, ik was bijna aan het meezingen! Neen, ik zong mee!

12

Maar het meest was ik onder de indruk van wat de Franse kunstenaar Pierre Huyghe op Skulptur Projekte aanrichtte in een vervallen ijsbaan. Wellicht ook omdat ik in de hitte anderhalf uur had staan aanschuiven, want je mag slechts met dertig personen tegelijk het kunstwerk betreden. Eenmaal binnen was de koelte welkom, maar zelden had ik zo’n apocalyptische ervaring. Hier lijkt een ramp te hebben plaats gevonden: het grondoppervlak is aan diggelen geslagen, de betonplaten schieten alle richtingen uit. Wat rest is zand en modder, en twee conische vormen waar de bijen huizen, veel vliegen ook, en slakken. Ondertussen is alles in beweging: een incubator waarin kankercellen zitten (de beweging van die cellen kan je volgen op een app) staat in verbinding met een aquarium waarin vissen en anemonen zwemmen, maar die zie je niet altijd want Huyghe speelt met de transparantie van het glas: eenmaal het aquarium donker wordt, merk je dat ook de piramidale dakramen langzaam sluiten. Download alvast After ALife Ahead, de augmented reality krijg je ter plekke. Er is wifi. Don’t worry.

Alle nieuwe en oude werken vind je in de handige brochure. Kijk uit voor de ope- ningsuren voor de werken die binnen staan. Voor fietsen kan je overal terecht. Voor het werk van Joëlle Tuerlinckx moet je in Marl zijn, op een half uurtje rijden.

Tot 1 oktober en handig op weg naar of terug van Documenta 14 in Kassel! Of, eind deze zomer, te combineren met de laatste Ruhrtriënnale van Johan Simons.

Meer info? Via Facebook of mail: chantal.pattyn@vrt.be. Photo Credits: Chantal Pattyn

Pierre Huyghe

13

Blijf verwonderd.