« On the Road to Paradise?! »

Een exploratieve studie van de eschatologische voorstellingen in de

islam en de hulpverlening bij moslimpatiënten

Door: Annelien Van der Borght Promotor: prof. Dr. Bert Broeckaert

Overzicht 1. Probleemstelling en onderzoeksvragen

2. Opbouw en methode

3. Bevindingen

4. Conclusie

5. Voorstelling doctoraat

1. Probleemstelling & onderzoeksvragen

Probleemstelling: o Vanuit de pastorale stage:

• Keuze voor een ‘totale zorg’ op maat van de patiënt

• Cruciale rol van mens- wereld- en Godsbeeld in ideeën over en omgang met de dood

Gevolg: als hulpverlener (aan stervende patiënten in het bijzonder): gedegen kennis over eigen mens- wereld- en Godsbeeld + kennis over mens- wereld- en Godsbeeld van de patiënt

o Als stagiaire-pastor: niet in contact gekomen met (stervende) moslimpatiënten

o Welke visies omtrent mens- wereld- en Godsbeeld bestaan er in de islam + welke rol spelen deze in de hulpverlening aan moslimpatiënten?

Reeds van bij het begin van ons onderzoek: o Funderende rol eschatologische voorstellingen in de islam

• Teleologische grondhouding van gelovige moslims

o Vooraleer een antwoord te vinden op onze probleemstelling, moeten we eerst een fundamentelere vraag oplossen:

• Vanuit welk perspectief op hulpverlening kan men een ‘zorg op maat’ bieden aan patiënten uit minderheidsgroepen?

Onderzoeksvragen onderzoeksscriptie: o Hoe worden binnen de moslimgemeenschap sterven en dood

gepercipieerd?

o Welke visie op hulpverlening is in staat om zorg op maat aan te bieden voor moslimpatiënten?

2. Opbouw & methode

Opbouw: o 1e onderzoeksvraag: « Hoe worden binnen de

moslimgemeenschap sterven en dood gepercipieerd? »

• theoretische luik: De islamitische kijk op de dood: The best is yet to come?

§1. De dood in de islam begrepen vanuit het algemene kader van de islamitische visie op God, mens en schepping

§2. De eschatologische visie binnen de islam

o 2e onderzoeksvraag: Welke visie op hulpverlening is in staat om zorg op maat aan te bieden voor moslimpatiënten?

• praktijkgericht luik: Uitgeleide: impulsen voor de praktijk

§1. De mens: een ‘living human document’ of een ‘living human web’?

§2. Cultuurgevoelige (interculturele) hulpverlening

§3. Hulpverlening aan moslimpatiënten in Vlaanderen: een stand van zaken

Methode: o 1e luik: secundaire wetenschappelijke literatuur

o 2e luik: secundaire wetenschappelijke literatuur + literatuur uitgegeven door Belgische organisaties als de Vlaamse Liga tegen Kanker, VOEM vzw, Koning Boudewijnstichting

o Ter illustratie: interviewfragmenten uit het onderzoek van dr. S. Van den Branden en dr. G. Baeke, 4 eigen exploratieve interviews

3. Bevindingen eerste onderzoeksvraag: « Hoe wordt binnen de moslimgemeenschap sterven

en dood gepercipieerd? » 1. Mens en schepping slechts te begrijpen vanuit hun verhouding tot

God

a. Allâhu akbar: God is groter

God is transcendent

goddelijke almacht

• Implicaties voor de mens:

Mens: totaal afhankelijk van God

Vb: bepaling leeftijdsspanne (ajal)

Vb: bepaling geboorte, dood, wederopstanding

Afhankelijkheid vraagt om mystieke levenswijze van dankbaarheid en godsvertrouwen

Ethiek: ethische geboden zijn heteronoom, komen van Godswege

1. Mens en schepping slechts te begrijpen vanuit hun verhouding tot God

b. Lâ ilâha illâ Allâh: Er is geen God dan God! 1-heid van God: uniciteit van God (tawhid)

eenheid van God: alles is tot stand gekomen door God en alles keert ook terug naar God

Vb: rechterwijsvinger bij sterven

• Implicaties voor de mens: (K. 9: 116): « God heeft de heerschappij over de hemelen en de aarde. Hij geeft leven en laat sterven. Jullie hebben buiten God geen beschermer en geen helper »

-Genezing slechts door Gods wil (zie uitgeleide)

Ethische implicatie: -eenheid van God als oproep tot eenheid onder alle mensen

-eenheid in levenswijze (een leven gericht op het God, leven in volle morele verantwoordelijkheid)

1. Mens en schepping slechts te begrijpen vanuit hun verhouding tot God

c. God heeft de mens geschapen volgens een natuurlijke status (al-fitrah)

- De verschillende kwaliteiten van God zijn potentieel aanwezig in de mens (fitrah)

- de islam (eveneens fitrah)

• Implicaties voor de mens:

De mens moet deze natuurlijke status waarmaken door het pad dat uitgestippeld werd door de profeten (de islam) te volgen (ethiek en mystiek)

1. Mens en schepping slechts te begrijpen vanuit hun verhouding tot God

d. Vanuit de unieke natuurlijke status van de mens heeft God hem als plaatsvervanger (khalifah) van zichzelf op aarde aangewezen

-hooggeplaatste functie: verantwoordelijkheid + verantwoording afleggen

• Implicaties voor de mens:

- Verantwoording afleggen voor daden en geloof op de dag des oordeels

Het geloof in de dag des oordeels: een teleologische grondhouding

o Leven en dood krijgen hun betekenis vanuit de heropstanding en

het oordeel

o Dood: geen foutje in de schepping

o Hele leven: voorbereiding op de dood en het nakend oordeel

• Levenswijze volgens de principes van de islam

• Soefi’s: to practice the sacred art of dying

• Kwalitatief verschil tussen leven hier op aarde en het hiernamaals: the best is yet to come

2. De eschatologische visie binnen de islam

o Eschatologie: ‘leer over de laatste dingen’ > kennis over het hiernamaals

• Ook visies op God, mens en schepping

o Geen algemeen geldend overzicht te vinden in de bronnen (Koran en hadieth)

• Structuur en systematisering van de eschatologische realiteiten te danken aan latere commentatoren en theologen

o 2 basisthema’s waarover iedereen het eens is:

• Wederopstanding en het oordeel

2. De eschatologische visie binnen de islam

o Na iemands dood (persoonlijke eschatologie)

• De barzakh: temporeel en ruimtelijk een afscheiding

• Het stervensproces

De engel des doods komt de zielen ophalen

Het bezoek van engelen en de reis die de zielen maken

Het ‘klein verhoor’

De ‘straf van het graf’

o Het einde der tijden en de wederopstanding (algemene eschatologie)

2. De eschatologische visie binnen de islam

o Het einde der tijden en de wederopstanding (algemene eschatologie)

• Reeks van namen: the day of the resurrection, the day of meeting, the day of judgement, the day of terror

Geen tijdsindicatie, nadruk op eenheid van al de verschillende gebeurtenissen

• Het einde der tijden: natuurlijke fenomenen, moreel verval, bijzondere figuren

• Vernietiging van de schepping

• De wederopstanding Ondanks omringende scepsis: funderend geloofspunt

• De grote verzameling en het wachten

2. De eschatologische visie binnen de islam

o Het oordeel

• Bepaalt of de eeuwige lotsbestemming paradijs of vuur wordt

• Oordeelsproces bestaat uit verschillende etappes = ‘modalities of the judgement ’

Het boek

De weegschaal (mizān) – goddelijke gerechtigheid (als natuurlijk systeem)

De brug (sirat) – het rechte pad (dat rechtstreeks leidt tot de hemel)

• Geen volgorde omtrent de verschillende modalities weergegeven in de Koran

2. De eschatologische visie binnen de islam

o Het paradijs en het vuur

• Heel plastische beschrijvingen

• Niet de materiële, maar de spirituele geneugten vormt het grootste genot: de Godsaanschouwing

• Opgelet: bepaald discours dat de auteurs volgen

Oriëntalisme versus complexiteit?

Zeker: beelden geschetst in de Koran begrijpen vanuit de toenmalige ontstaanscontext

3. Bevindingen tweede onderzoeksvraag: « Welke visie op hulpverlening is in staat om zorg op

maat aan te bieden voor moslimpatiënten? »

1. Breder kader: de mens als ‘living human web’

2. Cultuurgevoelige hulpverlening

3. Stand van zaken inzake hulpverlening aan moslimpatiënten in Vlaanderen

1. De mens: een living human web

• Hulpverlener: bewust van eigen web + inleven in het web van de

patiënt

• Sleutel tot inleving: kennis en communicatie

• Inleving ≠ identificatie

1. De mens: een living human web

• Zorg op maat houdt rekening met de noden eigen aan het levensweb van elke persoon

• Keuze voor een ‘gelijke behandeling’ van alle patiënten

• Vraagt om een inclusief beleid!

≠ categoriaal beleid

≠ algemene richtlijnen voor moslimpatiënten

2. Een poging om tegemoet te komen aan zorg op maat voor alle patiënten: ‘cultuurgevoelige (interculturele) hulpverlening’

• Wat? • 3 componenten:

– Grondhouding: empathie, menselijkheid, begrip, respect – Kennis: van de eigen culturele achtergrond en van achtergrond van de

patiënt Vb: ziekte en gezondheid (genezing) afkomstig van God Vb: ziekte als test van God om geloof en volharding te bewijzen, alsook een kans om zich te reinigen van zonden Vb: een ‘ziek hart’: iemand die slecht geleefd heeft en de ziekte niet weet te plaatsen als test van God Vb: nederigheid en schroom Vb: reinheid Vb: voeding Vb: bezoek aan zieke Vb: schaamte en taboe Vb: opvattingen omtrent hulpverlening

– Vaardigheden: communicatieve vaardigheden « De eerste voorwaarde tot succesvol communiceren met de ‘vreemdeling’ is hem te behandelen als een gelijke » Formeel én informeel Verbaal én non-verbaal

2. Een poging om tegemoet te komen aan zorg op maat voor alle patiënten: ‘cultuurgevoelige (interculturele) hulpverlening’

• Interculturele hulpverlening: niet zonder meer positief!

-Te statische visie op cultuur

- één cultuur?

- cultuur van de patiënt problematiseren

- teveel nadruk op culturele achtergrond van de patiënt

- zich verschuilen achter het begrip cultuur

-Cultuur is niet het enige deeldomein!

3. Een stand van zaken: hulpverlening aan moslimpatiënten in Vlaanderen

• Beleid + hulpverlening aan moslimpatiënten in Vlaanderen: niet gesystematiseerd

• Gevolg: heterogeniteit tussen en binnen hulpverleningsstructuren Positief: ruimte voor dialoog met de patiënt en tussen de hulpverleners om

bij elke patiënt opnieuw af te toesten welken de noden zijn en of men daar al dan niet aan tegemoet kan komen

Negatief: onvermogen van sommige hulpverleners om met de diversiteit van patiënten om te gaan, waardoor men handelt vanuit vooroordelen

• Beleid in andere landen: Nederland en Groot-Brittannië

Frankrijk

De algemene nood aan verdere reflectie:

o niet alleen aangaande de diagnose van culturele en religieuze

gevoeligheden bij moslimpatiënten

o ook omtrent het structureel nadenken over de tegemoetkoming aan de cultuurgevoelige en religieuze noden van moslimpatiënten

4. Conclusie

o Funderende rol van het oordeel voor het leven hier op aarde: teleologische grondhouding

- Oordeel als stimulans + oproep om ethisch te leven

- Ethisch leven: volgens de islam (de natuurlijke status van de mens) die de mens voorafgegeven is

- Aardse leven (zoals ook ziekte, gezondheid, sterven…) in het licht van het oordeel

o Een ‘totale’ zorg op maat van de patiënt: oog voor alle deelidentiteiten van de mens

- Vermits de funderende rol van mens- wereld- en Godsbeeld en de teleologische grondhouding

- cruciaal voor de hulpverlening om daaromtrent de nodige kennis + vaardigheden te ontwikkelen

- Maar tot nog toe: te weinig kennis over de reële opvattingen en praktijken rond het sterven van moslims in westerse (Vlaamse) context

5. Doctoraat

o Probleemstelling: Wat zijn de houding, het geloof en de praktijken ten aanzien van sterven en dood bij oudere moslimvrouwen van Turkse en Marokkaanse origine in Antwerpen?

o Specifieke onderzoekvragen: hun houding en praktijken ten aanzien van ouderenzorg (1); hun religieuze visie op sterven, dood en het hiernamaals (2); hun geloof en praktijken (inclusief rituelen) ten aanzien van spirituele stervensbegeleiding (3); hun praktijken (voornamelijk dan rituelen) op het moment van sterven en de daaropvolgende uren en dagen (inclusief begrafenisrituelen en de keuze van begraafplaatsen) (4); hun houding, geloof en praktijken ten aanzien van rouwen en herdenking (5).

o Methode:

- vanuit interdisciplinair perspectief een status-quaestionis opmaken van de theoretische en empirische literatuur omtrent dit onderwerp. -eigen empirisch onderzoek:

diepte-interviews met specialisten en oudere moslimvrouwen van Turkse en Marokkaanse origine participerende observatie

o Doel onderzoek:

•de wetenschappelijke kloof (tussen theoretische studies en empirisch onderzoek) betreffende deze problematiek overbruggen •academische reflectie omtrent het belang van visies van minderheidsgroepen op gezondheidszorg aanmoedigen. •de benodigde gegevens verschaffen voor een goed gefundeerd beleid

Bedankt voor het luisteren!