UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN

Debbie Van Kerckem

Wetenschappelijke verhandeling

MASTERPROEF MANAMA CONFLICT AND DEVELOPMENT

PROMOTOR: PROF. DR. CHRISTPHER PARKER

COMMISSARIS: DORIEN VANDEN BOER

ACADEMIEJAAR 2013 – 2014

HERINNERINGEN UIT DE VERGETELHEID:

DE NAKBA ALS THEMA IN PALESTIJNSE LITERATUUR

aantal woorden: 24 725

1

2

Abstract

Deze thesis is het resultaat van een literatuurstudie die de Nakba als thema in Palestijnse

literatuur en als uiting van collectief geheugen, onderzocht. Belangrijke vragen daarbij waren:

in welke mate Palestijnse literatuur een weergave is van het collectief geheugen van Palestijnen

wereldwijd, welke rol de Nakba in zowel het collectief geheugen als de literatuur speelt en of

deze literatuur een rol speelt in de vrijheidsstrijd van Palestijnen. Om tot deze antwoorden te

komen onderzocht de auteur eerst de Nakba zelf, als historisch concept en als actueel beleid.

Daarop volgde een introductie van memory studies en collectief geheugen in het bijzonder.

Vervolgens kwam de positie van Palestijnse literatuur aan bod, zowel in verhouding met de

bredere regionale context en als volwaardige literatuur met eigen kenmerken. Deze

kenmerken werden vervolgens verder uitgediept in de vorm van subthema’s die verwezen

naar de Nakba. Memory studies werd dus als bril aangewend om te kijken naar de Nakba als

thema in literatuur om zo een uitspraak te doen over het Palestijns collectief geheugen in het

algemeen. We konden concluderen dat de Nakba een centrale rol speelt in het Palestijnse

collectieve geheugen met als resultaat een literatuur die grote gelijkenissen vertoont met

antikoloniale literaturen uit het verleden.

3

Inhoud

Abstract .................................................................................................................................................. 2

Dankwoord ............................................................................................................................................ 4

1. Inleiding ......................................................................................................................................... 6

2. Methodologie ................................................................................................................................ 9

3. De Nakba als ongoing process ..................................................................................................... 11

3.1. De Nakba: Wat? Hoe? Wanneer? ..................................................................................... 11

3.1.1. De context: wat vooraf ging… .................................................................................. 12

3.1.2. Het structurele verloop van de Nakba .................................................................... 14

3.2. De Nakba als (actueel) beleid vanuit Israel .................................................................... 25

3.2.1. De bezetting van de Westelijke Jordaanoever en Gaza ......................................... 25

3.2.2. Tweederangsburgers in Israël................................................................................... 27

4. De Nakba als collectief geheugen in Palestijnse literatuur ................................................... 32

4.1. Memory studies en collectief geheugen ............................................................................. 33

4.1.1. Memory studies als discipline ..................................................................................... 33

4.1.2. Collectief geheugen als verzet .................................................................................. 35

4.1.3. Orale geschiedenis als bron ....................................................................................... 35

4.1.4. Literatuur als collectief geheugen ............................................................................ 36

4.2. De bijzondere positie van Palestijnse literatuur binnen het Arabische geheel .......... 38

4.2.1. De Arabische literaire context ................................................................................... 39

4.2.2. Palestijnse literatuur vanaf 1948 ............................................................................... 40

4.3. Subthema’s .......................................................................................................................... 42

4.3.1. De band met het land en displacement ...................................................................... 43

4.3.2. De breuk tussen verleden, heden en toekomst....................................................... 47

4.3.3. Geheugen, identiteit en verzet .................................................................................. 49

4.3.4. Terugkeer en identiteit ............................................................................................... 56

5. Palestijnse literatuur als antikoloniaal ..................................................................................... 60

5.1. Gemeenschappelijke kenmerken ...................................................................................... 61

5.2. Feminisme in de strijd ........................................................................................................ 63

6. Conclusie...................................................................................................................................... 66

Bibliografie .......................................................................................................................................... 68

4

Dankwoord

Deze masterproef zou niet tot stand zijn gekomen zonder de hulp van verschillende mensen

uit mijn nabije en wijdere omgeving. Daarom zou ik hen willen bedanken voor hun steun en

inspiratie. In het bijzonder:

Christopher Parker voor de bijstand en aanwijzingen in de juiste richting.

Dorien Vanden Boer voor de concrete bijsturingen en goede raad.

Mijn moeder Carine voor het naleeswerk maar bovenal voor de levenslange steun en

aanmoediging.

Hilde eveneens voor het naleeswerk en bemoedigende commentaren.

Merlijn voor de onvoorwaardelijke bemoedigingen, interesse en occasionele ontspanning.

Ten slotte Mahmoud Darwish, Tawfiq Zayyad, Jabra Ibrahim Jabra, Sahar Khalifeh, Susan

Abulhawa, Suheir Hammad, Remi Kanazi, Rafeef Ziadah en vele anderen voor hun

prachtige en krachtige kunstwerken die het onderzoek voor deze thesis zoveel aangenamer

hebben gemaakt.

5

6

1. Inleiding

Toen familie en vrienden te horen kregen dat mijn thesis zou gaan over de Nakba in

Palestijnse literatuur, was de meest gehoorde vraag ‘Wat is de Nakba’? Het is opvallend dat

een reeks gebeurtenissen die zo bepalend is geweest voor een hele regio niet méér bekend is

bij ons in Europa. Nochtans zijn de Eerste en Tweede Wereldoorlog wel deel van het Europees

collectief geheugen en hebben beiden de situatie in dit deel van de wereld sterk beïnvloed. De

logische vraag is hoe dit komt en of hier misschien politieke motieven achter schuilen. Net als

over de 2 Wereldoorlogen zijn er immers genoeg bronnen te vinden met betrekking tot de

Nakba. Niet alleen academische bronnen, maar ook films en literatuur die handelen over de

Nakba of de gevolgen ervan.

Literatuur is op dit vlak zeer waardevol omdat het ons een blik gunt in de innerlijke

leefwereld van personen waar we misschien in het dagelijkse leven geen contact mee hebben.

Niet voor niets hebben verschillende literatuurwetenschappers al gepleit voor verplicht

leeswerk binnen andere opleidingen (bijvoorbeeld geneeskunde) om het empathisch

vermogen aan te sterken – soms met succes. Bovendien kan literatuur ons ook een blik gunnen

op de onderlinge verschillen binnen een bepaalde groep. Een auteur kan ons ook meenemen

naar de andere kant van de wereld en tonen wat mensen daar bezighoudt. Dit kan gaan van

de innigste emoties van één hoofdpersonage tot het collectief geheugen van een hele groep.

Dit collectief geheugen tekent een bepaalde groep tot in zijn diepste vezels. Anders dan

geschiedenis gaat het verder dan de grote verhalen en laat het individuele ervaringen toe. Zo

krijgen we ook de verhalen van de historische verliezers te horen, omdat herinneringen verder

gaan dan militaire of politieke geschiedenissen. We leren ook over de lotgevallen van

landbouwers of arbeiders, die meestal niet de geschiedenisboeken halen omdat ze weinig

invloed zouden hebben op het machtsspel dat oorlog is. Dit soort verhalen zijn dan ook ideale

stof voor literatoren om in hun werken te verweven. Ook Arabische schrijvers en schrijfsters

gebruiken literatuur om hun verhaal en hun versie van de geschiedenis aan de rest van de

wereld te presenteren.

Voor Palestijnse literatuur draaien veel van deze vertelde herinneringen vanzelfsprekend

rond het conflict met Israël. Dat conflict is intussen al meer dan 66 jaar oud en hoewel een

absoluut beginpunt bij dergelijke conflicten natuurlijk nooit 1 bepaald tijdstip is, kunnen we

7

de Nakba grofweg als aanhef rekenen. Voor Israëlis staat al-Nakba (de catastrofe) niet als

dusdanig bekend, want voor hen is 14 mei 1948 de dag waarop zij eindelijk hun eigen staat

stichtten. Een ware feestdag dus, waarmee men tegelijk het einde viert van eeuwen van

vervolgingen in Europa. Voor Palestijnen begonnen veel problemen pas in de periode voor en

na deze dag en zij herdenken op 15 mei dan ook de massale ontvolking van hun land, de

confiscatie van hun eigendommen en het begin van het vluchtelingenprobleem. In die

hoedanigheid herdenken zij niet enkel een gebeurtenis uit het verleden, maar ook de blijvende

invloed van de Nakba en de wurggreep waarin Israël de Palestijnen nog steeds houdt, via de

bezetting van de Westelijke Jordaanoever en Gaza. Voor veel Palestijnen in de diaspora

herinnert deze dag er hen nogmaals aan dat ze al meer dan 60 jaar als vluchteling leven, vaak

in erbarmelijke omstandigheden, zonder de mogelijkheid om naar hun thuisland terug te

keren. Intussen zijn de Palestijnse vluchtelingen al met 5 miljoen en ook al zijn ze over de hele

wereld verspreid, de Nakba en haar gevolgen beïnvloedt hun leven nog elke dag.

Ook de invloed op Palestijnse cultuur is enorm en dus ook op de interacties tussen

Palestijnen onderling. Verhalen over de Nakba worden met de paplepel ingegeven en

Palestijnse literatuur, muziek en andere kunstvormen staan bol van de verwijzingen ernaar.

Dit is niet anders voor Palestijnen in de diaspora, voor wie terugkeer naar het vaderland het

ultieme doel is. In deze paper wil ik nagaan wat de Nakba is, welke invloed ze vandaag nog

heeft en hoe die invloed zich uit. In een eerste stadium onderzoek ik de Nakba zelf en in welke

context ze zich heeft kunnen ontwikkelen. Daarna kijk ik ook naar de actualiteitswaarde: zijn

er misschien elementen die vandaag nog steeds van toepassing zijn? De uiteindelijke

bedoeling is om op zoek te gaan naar literatuur waarin de Nakba aan bod komt en op die

manier gemeenschappelijke kenmerken tussen individuele auteurs te gaan zoeken. Zijn er

gemeenschappelijke thema’s en motieven en wat zeggen die ons over het collectief geheugen

van Palestijnen zoals dat tot uiting komt in literatuur?

De bedoeling van deze paper is aan te tonen dat de Nakba een actie is van etnische

zuivering die nog steeds voortduurt en als gevolg daarvan een belangrijk thema vormt binnen

Palestijnse literatuur, waardoor die literatuur kan bestempeld worden als antikoloniaal. Via

tal van racistische wetten, de bezetting van de Westelijke Jordaanoever en Gaza en via het

verbod voor vluchtelingen om terug te keren naar hun thuis controleert Israël immers nog

steeds een groot deel van het leven van Palestijnen. Palestijnse literatuur werd in het verleden

8

al gekarakteriseerd als verzetsliteratuur en door de huidige situatie is dat in grote mate nog

steeds het geval. De Nakba beïnvloedt dus niet enkel de Palestijnse identiteit via herinneringen

maar ook via het voortdurende verzet tegen de Israëlische kolonisering die begon met de

oprichting van de staat Israël en de daarmee gepaard gaande etnische zuiveringen.

9

2. Methodologie

De vragen die in de inleiding werden gesteld, kwamen stapsgewijs naar voren, als een proces.

Daarom vat ik de zoektocht naar hun antwoorden op dezelfde manier aan. Eerst en vooral

verken ik de term Nakba en ga ik op zoek naar het wat, wanneer, hoe en waarom van het

concept. Daarbij kijk ik niet enkel naar de fysieke impact van de Nakba, maar ook naar de

gevolgen voor de Palestijnse samenleving als geheel, met name op politiek, cultureel en sociaal

vlak. Met deze nieuw vergaarde bedenkingen in het achterhoofd kijk ik vervolgens naar de

huidige situatie om zo een conclusie te trekken over de actualiteit ervan.

Vervolgens verdiep ik me in memory studies zodat dit als lens kan dienen in de rest van de

paper. Memory studies is een relatief recente discipline, maar door haar interdisciplinariteit is

ze uiterst geschikt om een complexe literatuur als de Palestijnse te analyseren. De discipline

combineert vergaarde kennis uit onder meer de geschiedenis, psychologie, politieke

wetenschappen, sociologie en literatuur om collectief geheugen en individuele herinneringen

te bespreken en analyseren. Daarbij wordt literatuur vaak gebruikt als voorbeeld van

instanties van dit collectief geheugen, een soort casestudy als het ware. Dat is ook exact wat ik

hier zal doen, namelijk met gebruik van memory studies op zoek gaan naar voorbeelden van

literatuur waarin de Nakba of deelaspecten ervan voorkomen.

In de selectie van literaire stukken heb ik me laten leiden door de ‘Anthology of Modern

Palestinian Literature’ van Salma Khadra Jayyusi waarin poëzie, proza en memoires te vinden

zijn van de voornaamste auteurs vanaf 1948 tot het einde van de jaren ’80. Bovendien geeft de

uitgebreide inleiding een goed overzicht van de literaire ontwikkelingen in die periode en

plaatst het de Palestijnse literatuur binnen de bredere regionale context. Als

vertegenwoordigers van jongere generaties koos ik ‘Ochtend in Jenin’ van Susan Abulhawa

en fragmenten van de poëzie en spoken word poetry van Suheir Hammad, Remi Kanazi en

Rafeef Ziadah. Bij deze keuze liet ik me vooral leiden door hun naambekendheid en daarmee

het bereik van hun werk. Bovendien zijn deze dames en heer ook maatschappelijk

geëngageerde figuren waardoor ze wel eens gezien worden als spreekbuis van hun

gemeenschap.

Ten slotte ga ik na of de bijzondere positie van Palestijnse literatuur kan vergeleken

worden met andere literaturen die ook tot stand kwamen onder condities van bezetting en

10

kolonisering. Dit doe ik aan de hand van het boek ‘The Empire Writes Back’ van Bill Ashcroft,

Gareth Griffiths en Helen Tiffin, waarin verschillende kenmerken opgesomd worden van

postkoloniale literaturen.

11

3. De Nakba als ongoing process

De Nakba wordt elk jaar met diepe treurnis en frustratie herdacht, slechts enkele dagen

nadat Israëli’s hun onafhankelijkheid vieren. Dit is uiteraard geen toeval aangezien gedurende

de Israëlische onafhankelijkheidsoorlog meer dan 530 dorpen werden ontvolkt en etnisch

gezuiverd (Pappé, Masalha). Voor de Palestijnen gingen deze gebeurtenissen de geschiedenis

in als ‘de catastrofe’. De Nakba is dan ook geen louter historische gebeurtenis die plaats vond

tussen 1947 en 1949, aangezien Palestijnen nog steeds te maken krijgen met strategieën die als

doel hebben het historisch gebied Palestina te verjoodsen. Zo blijft het aantal illegale

nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever stijgen en worden opnieuw meer en meer

huizen vernietigd zonder duidelijke reden. Daarom is het beter om van een ongoing Nakba te

spreken, een catastrofe die het Palestijnse volk blijft treffen, nu al 133 jaar (Massad, Resisting

the Nakba, 2008).

Voor we verder gaan met een historische en academische kadering is het misschien

interessant om te kijken naar de etymologie van het woord zelf. Traditioneel wordt het

Palestijnse woord al-nakba vertaald als the catastrophe of de catastrofe, maar dat blijkt niet

helemaal correct.

Unlike the Greek catastrophe… the Nakba is an act of deliberate destruction, of visiting calamities

upon a people, of a well-planned ruining of a country and its inhabitants. The word was coined by

the eminent Arab intellectual Constantine Zureik in his August 1948 short book on ‘The Meaning

of the Nakba’ that was ongoing as he wrote it, just like it is as I write these lines (Massad, Resisting

the Nakba, 2008).

De populariteit van de term geeft meteen aan dat de gebruikers ervan deze doelbewustheid

erkennen. De discussie die later in Israëlisch academische kringen omtrent de al dan niet

geplande aard van de Nakba ontstond is voor hen overbodig.

3.1. De Nakba: Wat? Hoe? Wanneer?

Nakba Day wordt traditioneel op 15 mei gevierd, vlak nadat Israëli’s de

onafhankelijkheid van hun staat vieren, die door David Ben-Gurion op 14 mei 1948 werd

uitgeroepen, een dag nadat de Britse Hoge Commissaris voor het mandaat Palestina het land

12

verliet (Jayyusi, 1992, p. xxviii). Dit gaat elk jaar gepaard met herdenkingen van de Nakba

overal ter wereld waar zich Palestijnse vluchtelingen bevinden en dus ook in Israël. Vaak leidt

dit tot strubbelingen, met zionistische tegenprotesten, van een hardhandige aanpak door

politie tot reacties van ministers die verklaren dergelijke ‘acties van Palestijns nationalisme

binnen Israël’ niet te zullen aanvaarden (Khoury, Levinson, Hasson, & Cohen, 2014; Solomon

& Reuters, 2014; MEMO, 2014). De realiteit en cijfers zijn echter wat ze zijn, en door het

diepgravende werk van enkele belangrijke Palestijnse en Israëlische historici zijn zij nu ook

voor het grote publiek beschikbaar (maar daarom niet even gekend). Masalha vat het resultaat

van de Israëlische Onafhankelijkheidsoorlog als volgt samen:

... the creation of the State of Israel on 78 per cent of historic Palestine (not the 55 per cent

according to the UN partition resolution), resulted not in ‘equality for all citizens’ ‘as taught

by the Hebrew prophets’ but in the destruction of much of Palestinian society, and much of the

Arab landscape, in the name of the Bible, by the Zionist Yishuv, a European settler community

that emigrated to Palestine in the period between 1882 and 1948 (2012, p. 68).

In wat volgt heb ik het eerst over het laatste onderdeel van bovenstaand citaat, namelijk de

migratie van Europese joden naar het Britse mandaatgebied Palestina. Vervolgens heb ik het

meer over de concrete gebeurtenissen tussen 1947 en 1949 die nu door Palestijnen al-nakba

worden genoemd.

3.1.1. De context: wat vooraf ging…

De oorsprong van en aanleidingen tot de Nakba liggen niet enkele jaren voor 1948,

maar verschillende decennia. In 1897 werd de World Zionist Organization opgericht onder

leiding van Theodor Herzl (Masalha, 2012, p. 35). De expliciete bedoeling van deze organisatie

was om de migratie van Europa naar Palestina te bevorderen en om de Joodse kolonies in

Palestina financieel te steunen. Het doelpubliek van de WZO was specifiek joden uit Europa

(beter bekend als Ashkenazi) waardoor een groot deel van de joodse bevolking werd

uitgesloten van dit beleid (later zouden ook joden elders in de wereld aangemoedigd worden

om naar Israël te migreren, zie daarvoor Shohat, 1988). Dit plaatst het zionisme dan ook

voornamelijk in de context van het Europese kolonialisme en meer bepaald in de context van

het settler colonialism zoals dat ook elders in de wereld en steeds onder initiatief van Europese

13

kolonisten gebeurde, bijvoorbeeld in Australië en de Verenigde Staten (Masalha, 2012; Wolfe,

2006).

Elk van deze voorbeelden verschillen onderling in uitvoering, maar structureel

vertonen ze vaak grote gelijkenissen. De structurele gelijkenissen worden door Wolfe

samengevat als de logic of elimination in zijn artikel Settler Colonialism and the Elimination of the

Native (Wolfe, 2006). In dit artikel maakt Wolfe een vergelijkende studie van enkele

voorbeelden van settler colonialism, waarvan ook het zionisme en Israël deel uitmaken. In deze

context verwijst hij naar citaten van Theodor Herzl, die de grondidee van deze logic of

elimination raken en zich – in Wolfes eigen woorden - laten samenvatten door ‘settler colonialism

destroys to replace’ (p. 388). Het is hierbij niet de bedoeling om een land te bezetten tot de

grondstoffen zijn uitgeput of aan bepaalde andere doelstellingen zijn voldaan zoals het geval

was bij ‘klassiek’ kolonialisme, bijvoorbeeld België in Congo of Nederland in Indonesië, maar

om stelselmatig land te veroveren en zich eigen te maken

Ook van belang is de karakterisering van het politieke zionisme, aangezien zij de

belangrijkste oorzaak was/is van deze massale migratie van Europa naar Palestina. Dit

ondergraaft dan ook de eenzijdige beschrijving van het conflict tussen Israël en Palestina als

zijnde religieus van aard. Masalha vernoemt in deze context de grote breuk die dit politiek

zionisme vormde met de joodse traditie omdat ze op zoek ging naar historische roots en het

verleden ging herinterpreteren naar het voorbeeld van Europese nationale ideologieën in de

decennia tot eeuwen voordien (Anderson, 1991).

Political zionism mobilised an imagined biblical narrative, which was reworked in the late

nineteenth century for the political purposes of a modern European movement intent on

colonising the land of Palestine (Masalha, 2012, p. 22).

Waar Europese nationale ideologieën hun verleden gingen herinterpreteren om bepaalde

claims omtrent grondgebied en burgerschap te rechtvaardigen, gingen zionisten als de reeds

besproken Theodor Herzl op zoek naar een herinterpretatie van de bijbel die hun claim van

legitimiteit zou ondersteunen. Dit was geen vanzelfsprekende opdracht aangezien dit een

territoriale claim inhield van een land dat slechts door een zeer kleine minderheid van de eigen

bevolkingsgroep werd bewoond. Toch slaagde de WZO in haar opzet, want 20 jaar na de

oprichting van de organisatie (in 1917) schreef de toenmalige Britse minister van Buitenlandse

14

Zaken Lord Balfour een brief aan baron Rothschild, een centrale figuur binnen de Britse joodse

gemeenschap, waarin hij het joodse volk een nationale thuis in Palestina beloofde.

3.1.2. Het structurele verloop van de Nakba

Er voltrokken zich heel wat ideologische en praktische processen van verandering in

het Heilige Land die mee de gebeurtenissen na 1947 mogelijk maakten (Masalha, 2012). Ook

heel wat Israëlische historici gingen al in tegen het gangbare beeld van deze oorlog in Israël,

namelijk dat van een David versus Goliath-verhaal met de verenigde Israëlische troepen als

een zwaar benadeelde partij. De historici in kwestie kregen de verzamelnaam New Historians

en daagden deze versie van de geschiedenis elk op hun eigen manier uit, met zeer

verschillende resultaten tot gevolg. De bekendste New Historians zijn Ilan Pappe, Benny

Morris, Avi Shlaim, Tom Segev en Baruch Kimmerling.

Deze New Historians onderzochten ook de gebeurtenissen tussen 1947 en 1949 en

gingen na wat de verantwoordelijkheden waren van de betrokken partijen. Er is nog steeds

geen eensgezindheid over de precieze bedoelingen van de Joodse milities in die periode, maar

intussen weten we dat er wel degelijk concrete plannen waren om grote delen van historisch

Palestina op militaire wijze te ontvolken zodat joodse kolonisten de plaats van Palestijnen

konden innemen (Masalha, 2012; Pappe, 2006; Whalidi, 1988). Door deze offensieven hadden

750.000 Palestijnen geen andere keuze dan op de vlucht te slaan, waarna de Zionistische leiders

vrij spel hadden om een joodse staat op te richten.

Het is opvallend dat een groot deel van de New Historians het bestaan van het Plan

Dalet blijft ontkennen, ondanks de duidelijke bewijzen die andere academici reeds

aanhaalden. Dit zou er hen natuurlijk ook toe dwingen om de verantwoordelijkheid

grotendeels bij Israël te leggen, iets wat bijvoorbeeld Benny Morris weigert te doen (Masalha,

2012; Khalidi, 1988). Hoe dan ook, het bestaan van dit plan kan voor veel overlevenden een

(schamele) troost bieden indien hun herinneringen aan een grondig uitgedokterd plan van

etnische zuivering botsen met gangbare ideeën in het Israëlische onderwijs en de media, waar

de oorlog als een chaos wordt voorgesteld, veroorzaakt door Arabische legers en overwonnen

door een klein maar dapper Israëlisch leger. Het bestaan van het Plan Dalet geeft legitimiteit

aan deze herinneringen en voorkomt dat ze kunnen worden afgedaan als louter uitvindingen

van het geheugen achteraf.

15

Het Plan Dalet is echter niet het enige bewijs van een moedwillige etnische zuivering.

Verschillende leidinggevende figuren binnen de joodse gemeenschap in Palestina gaven op

dat moment al aan dat er een oplossing moest worden gezocht voor ‘het Arabisch

demografisch probleem’ (Masalha, 2012, p. 66). Vanaf midden jaren 30 zag men in een transfer

van de Arabische bevolking van het Britse mandaatgebied de ultieme oplossing voor dit

probleem. De oorlog in 1948 was het ideale moment om deze transferplannen concreter te

maken. Op 19 december 1947 sprak David Ben-Gurion de Haganah als volgt toe: ‘adopt the

method of aggresive defence; with every [Arab] attack we must be prepared to respond with a decisive

blow: the destruction of the [Arab] place or the expulsion of the residents along with the seizure of the

place’ (geciteerd in Masalha, 2012, p. 71). Het was dus niet enkel de bedoeling om zoveel

mogelijk Arabieren of Palestijnen uit het gebied te verdrijven en gebied in te lijven, maar ook

om expliciet elk teken van hun band met het gebied te vernietigen, en dit eigenlijk tot vandaag

(zie verder).

3.1.2.1. De realiteit ter plaatse

In het Plan Dalet werden de Palestijnse dorpen en steden beschreven als vijandelijke

basissen, een strategie van dehumanisering die vanaf het begin van het zionistische project in

Palestina werd toegepast en er in 1948 duidelijk op gericht was de moedwilligheid bij de

gewapende troepen nog verder aan te wakkeren (Pappe, 2006, p. 89). Verder werd Palestina

onderverdeeld in kleinere gebieden, zodat iedere officier van dat specifieke gebied

verantwoordelijk was voor de zuivering in zijn toegekend gebied (p. 6). Deze officieren van

de verschillende gewapende groeperingen werden verder nog bijgestaan door officieren van

inlichtingendiensten:

Far from being mere collectors of data on the ‘enemy’, they not only played a major role in the

cleansing but also took part in some of the worst atrocities that accompanied the systematic

dispossession of the Palestinians…. In the memories of Palestinian survivors they were the ones

who, after a village or neighbourhood had been occupied, decided the fate of its occupants, which

could mean the difference between imprisonment and freedom, or life and death.

Per dorp of stad ging de routine doorgaans als volgt: soldaten omsingelden de plaats

in kwestie langs 3 kanten, zodat 1 vluchtweg werd opengelaten, waarna ze het dorp meer en

meer insloten werd zodat mensen zoveel als mogelijk spontaan op de vlucht sloegen (Pappe,

16

2006, p. 133). Soms ging dit gepaard met lynchpartijen en altijd volgde de zo goed als volledige

vernietiging van het dorp in kwestie. De gebouwen werden met tanks, TNT of vuur verwoest,

zodat er nieuwe (joodse) huizen konden worden gebouwd, maar in eerste instantie omdat de

oorspronkelijke bewoners niet zouden kunnen terugkeren. Hoewel er veel discussies zijn over

hoeveel van deze moordpartijen plaatsvonden, lijkt de consensus te zijn dat het er zeer veel

waren, waardoor het lijkt dat moordpartijen meer regel waren dan uitzondering (Masalha,

2012, pp. 77-78). Bovendien bleef het niet enkel bij moord en verwoesting; ook verkrachting

werd op grote schaal ingezet als wapen (Masalha, 2012, pp. 82-83). Masalha spreekt ook van

huizen die in brand werden gestoken nadat de bewoners erin werden opgesloten.

De Israëlische ngo Zochrot heeft de ambitieuze taak op zich genomen om kennis over

de Nakba bij Israelis te promoten. De organisatie spreekt op haar website van ‘678 Palestinian

localities that Israel destroyed during the Nakba: 220 of them with less than 100 inhabitants, 428

localities with 100 - 3,000 people, 30 towns and cities with more than 3,000 people’ (Aparicio, 2013).

Als we deze cijfers vergelijken met de volledige bevolking van Palestina op dat moment

komen we tot de helft tot 2/3 van de Palestijnse bevolking die werd weggejaagd en de helft

van hun dorpen en steden die werden verwoest (Pappe, 2006, p. 9; Masalha, 2012; Said, 2000).

Daar bleef het echter niet bij. Na 1948 vielen de 150.000 overgebleven Palestijnen nu

onder de autoriteit van Israël (Pappe, 2006, pp. 199-219). Ze werden echter onder militair

toezicht en dito wetgeving geplaatst tot 1966. Dit betekende een beperking van basisrechten,

met name beperking van bewegingsvrijheid, recht op vrije meningsuiting, politieke

organisatie en het recht op gelijkheid voor de wet. De etnische zuivering bleef ook gestaag

doorgaan. In 1953 werd het laatste Palestijnse dorp volledig ontvolkt en vernietigd, Umm al-

Faraj (2006, p. 220). De bedoeïenen in de Negev werden geplaagd door uitwijzingen tot 1962.

Helaas bleef het daar niet bij en bleven onteigingen ook daarna schering en inslag, onder meer

door de invoering van de Absentee Property Law, een wet die het de Israëlische autoriteiten

mogelijk maakte de achtergebleven eigendommen van gevluchte Palestijnen te confisqueren

(Prusher, 2013).

3.1.2.2. Genocide, politicide, memoricide

Wanneer we in een academische context spreken over de Nakba zijn er heel wat

auteurs om bij te rade te gaan voor definities en termen. Discussies spelen zich echter niet

17

enkel af met betrekking tot het verloop en de feiten van de Nakba, maar bijna evenveel inkt is

al gevloeid als het aankomt op de benaming van de structurele mechanismen achter de

particuliere gebeurtenissen tussen 1947 en 1949. Voordat ik aandacht schenk aan deze aparte

incidenten, kijken we eerst naar enkele pogingen van academici om ze te benoemen en te

definiëren.

a) Politicide & genocide

De Israëlische socioloog, Baruch Kimmerling gebruikte de term politicide om de

situatie van Palestijnen onder de bezetting te beschrijven. Hij definieerde de term als volgt:

‘the dissolution of the Palestinian people’s existence as a legitimate social, political and

economic entity’ (geciteerd in Masalha, 2012, pp. 1). Kimmerlings analyse is zeker correct en

ook al concentreert hij zich in zijn boek Politicide: Ariel Sharon’s War against the Palestinians

vooral op de meer recente geschiedenis, toch is de term politicide zeker ook bruikbaar met

betrekking tot de Nakba. Het is de Palestijnen sinds de Nakba immers niet meer gelukt een

volwaardige en autonome politieke entiteit te vormen. En doordat het gebied ook economisch

in grote en toenemende mate afhankelijk is van Israël, kan het zich ook op dat vlak niet

zelfstandig ontwikkelen, met alle gevolgen van dien (Roy, 1999). Kimmerling zegt hier in een

ander artikel verder nog het volgende over:

The final aim is to continue the Jewish colonization of the so-called "Greater Land of Israel"

until Israel's exclusive and non-reversible control of the territories has been attained. Some

analysts suspect or hope that one outcome of this project is to make daily life so miserable for

Palestinians that large numbers will emigrate from the territories' something that has, in fact,

occurred during the last few years (Kimmerling, 2002).

Hier zien we duidelijk de onderlinge afhankelijkheid van de verschillende agressiemethoden

die aan het werk zijn. Exclusieve politieke en militaire controle over een gebied wordt dan

gebruikt om zo ook geografische controle te claimen en het gebied in kwestie vervolgens

volledig te annexeren. De link met etnische zuivering is hier al duidelijk, maar daarover straks

meer. Voor de term politicide is het voorlopig nog van belang te vernoemen dat niet iedereen

dezelfde definitie hanteert als Kimmerling. Andere auteurs gebruiken de termen genocide en

politicide echter alsof hun betekenissen veel dichter bij elkaar liggen. Zo is politicide bij Harff

en Gurr meer een variant van genocide, zoals die beschreven staat door de Verenigde Naties,

18

al geven ze zelf een alternatieve definitie van genocide die lichtjes afwijkt van die van de VN

maar waardoor politicide nog meer onderdeel uitmaakt van de mogelijke strategieën van

genocide. Voor hen zijn zowel politicide als genocide vormen van massamoord, uitgevoerd

door staten, waarbij het enige verschil de manier is waarop deze staten de slachtoffers

identificeren en viseren (Harff & Gurr, 1988).

Genocides: victims are identified based on their ethnic, racial, national or religious identities.

Victims may not necessarily think of themselves in these terms. However, as a matter of

identifying targets for murder, the state does. Politicides: victims are identified primarily in

terms of their political opposition to the regime and dominant groups or in terms of their position

within the society (for example, peasants, intellectuals, etc).

What these two types of murderous state actions have in common is that they seek to destroy a

substantial portion of the identified victim group or groups (often, more than one group is

targeted).

Het is duidelijk dat de definitie van Harff en Gurr en ook de definitie van de VN sterk verschilt

van de definitie van Kimmerling. Hoewel de identificatie van slachtoffers bij beiden overeen

komen, zijn de methodes en uitkomsten toch verschillend in directheid. In ieder geval brengt

de gecontesteerde aard van de termen politicide en genocide de vraag naar duidelijker

omschreven termen aan de oppervlakte.

b) Memoricide

De voorgaande slagen ze er toch niet in de volledige complexiteit van de gebeurtenissen vanaf

de Nakba en hun gevolgen samen te vatten. Doordat deze definities vooral fysiek geweld en

vernietiging van fysieke plaatsen incalculeren, gaan de termen voorbij aan de eveneens zeer

grove veranderingen in de gedachtenwereld van Palestijnen en Israëli’s. Nur Masalha beseft

echter dat de veranderingen op dit vlak zo mogelijk nog ingrijpender waren. Hij vat deze

samen in een nieuwe term, die onderdelen van de vorige laat weerklinken, namelijk

memoricide: ‘conceptual removal of Palestinians before, during and after their physical removal in 1948’

(2012, p. 89). Pappé gebruikt dan weer de metafoor van een palimpsest, waarbij de

geschiedenis van een volk als het ware wordt gewist om er de geschiedenis van een ander volk

overheen te schrijven (Pappe, 2006, pp. 225-234). Hierdoor worden vele complexe lagen

gereduceerd tot één laag. Ook Linda Tuhiwai Smith – een geleerde van Maori-afkomst – heeft

19

het over deze herinterpretatie en zelfs herschrijving van de geschiedenis. Bij haar krijgen we

vooral ook iemand aan het woord die haar eigen geschiedenis en die van haar volk zag worden

herschreven door een overheersende koloniale macht:

We have often allowed our ‘histories’ to be retold and have then become outsiders as we heard

them being retold…. Our orientation to the world was already being redefined as we were being

excluded systematically from the writing of the history of our own lands (geciteerd in

Masalha, 2012, pp. 88-89).

Centraal hier is dat een (deels tot helemaal) geconstrueerde versie van de geschiedenis de

bovenhand haalt, dominant wordt en uiteindelijk contesterende versies, die voordien

gemeengoed waren, worden weggedrukt naar de vergetelheid. Het voorbeeld van Smith

maakt duidelijk dat dit niet specifiek gebruikt wordt door Israël, maar dat dit een gangbare

strategie was gedurende de koloniale periode van diverse grootmachten. Verder zullen we

nog zien dat dit nog steeds een belangrijke strategie is van verschillende settler societies. Voor

we echter verdergaan met de theorie, kijken we naar enkele concrete voorbeelden van

memoricide, om zo een beeld te krijgen van hoe diepgaand deze strategie wel is.

Een eerste, zeer effectieve strategie is de wijziging van namen. Voor, tijdens en na 1948

werden niet alleen heel wat dorpen fysiek van de kaart geveegd, veel dorpen kregen ook

gewoon een andere naam. De Arabische naam die de band van Palestijnen met het gebied

aangaf, werd dan vervangen door een Hebreeuwse naam die niet enkel het Palestijnse

verleden wiste, maar er vaak ook een nieuwe, Joods-bijbelse connotatie aan gaf (Said, 2000).

We kunnen dus gerust spreken van een politiek van hernoeming:

In Palestine the Zionist-Hebrew toponymy project, which was critical to the ethno-racialisation

of Jews and nationalisation of the Hebrew Bible, followed closely and faithfully British and

American archaeological and geographical ‘explorations’ of the second half of the nineteenth

century and first half of the twentieth (2012, p. 91).

Zo haalden zionistische leiders hun mosterd rechtstreeks bij de Britten, want zij waren de

eersten om plaatsnamen in Palestina te veranderen zodat ze de inhoud van bijbelse verhalen

zouden weerspiegelen en op die manier schijnbaar een argument zouden vormen dat de

aanwezigheid van Groot-Brittannië in Palestina zou staven (zelfde pagina).

20

Een tweede tactiek in deze context was de complete ontkenning van de Nakba door het

zionistische (vanaf 1948 Israëlische) politieke establishment. Meteen na 1948 werden een

aantal mythes naar voren geschoven die de waarheid van de Nakba moesten verdoezelen. Op

die manier konden Israëli’s elke wettelijke en morele verantwoordelijkheid van zich

afschuiven (Pappe, 2006, p. 236).

Een derde tactiek is de vernietiging van geschreven bronnen en dus van de culturele,

historische en politieke erfenis van Palestijnen uit de periode voor, tijdens en na de Nakba

(Masalha, 2012, pp. 135-147). Volgens Masalha maakt de koloniale overheersing het voor

Palestijnen niet alleen zeer moeilijk om hun eigen archieven, museums, bibliotheken en

documentatiecentra op te richten en te onderhouden. Diegene die wel van de grond komen,

zijn vaak het doelwit van aanvallen. In de eerste plaats is er de vernietiging van hele private

collecties manuscripten en boeken in het algemeen gedurende de Nakba en in de nasleep

ervan. Het tweede voorval is de verzameling aanvallen op en de uiteindelijke vernietiging van

de archieven van het Palestijnse Onderzoekscentrum in Beirut in 1982 toen het Israëlische leger

dat land binnenviel om de PLO er te verjagen (Masalha, 2012; Majaj, 2001). Het instituut was

onderdeel van de PLO, maar bovenal een belangrijk centrum waar ook bekende schrijvers als

Mahmoud Darwish en Elias Khoury werkten. Het centrum verzamelde dan ook documenten

en getuigenissen rond verschillende onderwerpen, van wereldpolitiek over rechten tot

economie en filosofie en dat gedurende 17 jaar. Ten slotte is er de sluiting van The Orient House

en de confiscatie van zijn archieven in 2001 dat als doel had ‘de intellectuele en fysieke

overblijfselen van Palestina te behoeden voor verval’. Het bevatte niet alleen belangrijke

officiële documenten, maar ook foto’s die terug gingen tot de Ottomaanse periode. Op die

manier werden systematisch en telkens opnieuw grote delen van het Palestijns collectief

geheugen vernietigd. Toch zijn er sindsdien nog documentatie- en studiecentra opgericht met

een waaier aan onderwerpen en dat overal ter wereld

Een vierde en laatste tactiek is de fysieke bedekking van de ruïnes van verwoeste dorpen

en hierin speelt het JNF (Jewish National Fund) een cruciale rol. De organisatie was vanaf het

begin van de kolonisering cruciaal in de aankoop van stukken land om er joodse kolonisten

op te vestigen. Nu kwam daar nog een activiteit bij: de aanleg van bossen op de plaatsen waar

voordien Palestijnse dorpen en steden lagen. Op die manier werd deze vorige aanwezigheid

niet enkel verdoezeld voor de eigen joodse bevolking (en de etnische zuivering die ermee

21

gepaard ging), maar verhinderde het ook verder de terugkeer van Palestijnen die waren

gevlucht. Pappe schrijft verder over het symbolisch belang van deze bossen:

In these forests Nakba denial is so pervasive, and has been achieved so effectively, that they have

become a main area of struggle for Palestinian refugees wishing to commemorate the villages that

lie buried beneath them. They are up against an organization – the JNF – which claims that there is

only barren land under the pine and cypress trees it has planted there (Pappe, 2006, p. 227).

Verder schrijft Pappe nog dat slechts 10 procent van de huidige bossen in Israël er voor 1948

ook al stond (zelfde pagina). De kans is dus groot dat het overgrote deel van de bossen in het

land gebouwd zijn op voordien Palestijnse woonplaatsen. Het is moeilijk te geloven dat je zo’n

immense en grove waarheid kan verborgen houden voor een hele bevolking, maar toch slaagt

Israël hier al ruim 66 jaar in, aangezien het grootste deel van de eigen (joodse) bevolking en

ook het grootste deel van het Westen niet op de hoogte is van deze zwarte bladzijden uit de

geschiedenis. Dus hoewel Joseph Massad beweert dat de Nakba nog niet voltooid of

onvoorwaardelijk geslaagd is omdat Palestijnen zich blijven verzetten, zou ik dat toch willen

nuanceren en eraan toevoegen dat het om bovengenoemde redenen zeker wel geslaagd is

(Massad, Resisting the Nakba, 2008). Het is echter een realiteit die telkens opnieuw moet

herhaald worden om de schijn van geloofwaardigheid hoog te houden, een proces dat toch

(op dit vlak) streeft naar een status quo. En dat brengt ons bij het volgende punt.

c) Logic of elimination

Het is duidelijk dat elk van de voorgaande voorstellen om de Nakba theoretisch te

kwalificeren, voor- en nadelen met zich meebrengt, waarbij de nadelen vooral terug te leiden

zijn naar onvolledigheid. Elk van deze termen beschrijft als het ware slechts een deel van de

gebeurtenissen. Bovendien zijn ze vooral gericht op eenmalige processen die, historisch

gezien, slechts een korte periode beslaan. Als we Nur Masalha’s en Massads visie echter

volgen, en gewag maken van een ongoing Nakba dan hebben we grote nood aan een

alternatieve term die ons de kans geeft om de verschillende lagen te analyseren (Massad,

Resisting the Nakba, 2008). Patrick Wolfe geeft ons die mogelijkheid met zijn concept van logic

of elimination, dat we eerder al bespraken. Kort samengevat combineert Wolfe hierbij de

kenmerken van etnische zuivering met die van settler colonialism, al is het geheel natuurlijk

veel ingewikkelder dan dat.

22

In het volgende citaat legt hij uit waarom hij koos voor de term the logic of elimination en

niet een vorm van genocide (‘indigenocide’, ‘cultural genocide’, ‘ethnocide’, ‘politicide’):

The apparently insurmountable problem with the qualified genocides is that, in their very

defensiveness, they threaten to undo themselves. They are never quite the real thing, just as

patronizingly hyphenated ethnics are not fully Australian or fully American. Apart from this

categorical problem, there is a historical basis to the relative diminution of the qualified genocides.

This basis is, of course, the Holocaust, the non-paradigmatic paradigm that, being the indispensable

example, can never merely exemplify…. On historical as well as categorical grounds, therefore, the

hyphenated genocides devalue Indigenous attrition. No such problem bedevils analysis of the logic

of elimination, which, in its specificity to settler colonialism, is premised on the securing –the

obtaining and maintaining – of territory (2006, p. 402).

Zoals Wolfe hier zelf aangeeft, zijn er verschillende argumenten tegen een typering van de

Nakba als zijnde een vorm van genocide. Ten eerste is er een historisch-comparatief argument

in de vorm van de Holocaust, aangezien deze dienst doet als hét voorbeeld bij uitstek van

genocide. Andere gruweldaden die vervolgens als genocide worden gekwalificeerd, staan

steeds in relatie tot de Holocaust zodat het risico groter wordt dat er een hiërarchie van lijden

ontstaat waarin alles wat na de Holocaust komt, het onderspit moet delven. In het geval van

de Nakba is dit uiteraard een extra relevant argument omdat de daders hier behoren tot het

volk dat bij de Holocaust het slachtoffer was en zij daardoor deze hiërarchie van lijden kunnen

inroepen om de ernst van de Nakba te minimaliseren en zelfs te ridiculiseren.

Een tweede argument tegen het gebruik van termen die een vorm van genocide

aangegeven in de context van settler colonialism, is categorisch van aard. Net zoals bijvoorbeeld

het gebruik van de classificatie Latijns-Amerikaans, Marokkaans-Belgisch of Arabisch-

Israëlisch vaak een paternalistische agenda verbergt (want de persoon in kwestie wordt niet

zonder meer gezien als Amerikaans, Belgisch of Israëlisch), zo dreigt een subterm van

genocide (zie hierboven) de inhoud ervan opnieuw af te zwakken. Zo zouden tegenstanders

bij het gebruik van de term memoricide bijvoorbeeld kunnen argumenteren dat dit wijst op

een gebrek aan fysiek lijden. Een positief mechanisme dat dieper ingaat op bijzonderheden

wordt zo negatief aangewend door te wijzen op wat er niet gebeurd is.

23

Daarnaast is er nog een derde argument om een aparte term te creëren, namelijk het belang

van territoriale expansie die van centraal belang is bij settler colonialism en slechts marginaal

aan bod komt bij de andere classificaties. Volgens Wolfe is dit een veel belangrijker argument

voor kolonisten dan bijvoorbeeld religie, etniciteit, graad van beschaving of andere

argumenten die we – ironisch genoeg misschien – vaak terug horen komen bij Israëlische

politici, academici of religieuze figuren. Omdat dit ook vandaag nog sterk aanwezig is binnen

de Israëlische samenleving, en bijgevolg een sterke weerslag heeft op de Palestijnen, zal ik

deze drang naar territoriale uitbreiding verderop gedetailleerder bespreken. Het is echter van

belang om te beseffen dat de drang naar territoriale uitbreiding – de creatie van een joodse

staat in plaats van joodse enclaves binnen een Palestijns gebied – de belangrijkste drijfveer was

voor de acties van de joodse gewapende milities (Wolfe, 2006; Khalidi, 1988; Pappe, 2006;

Masalha, 2012).

Een ander voordeel van dit concept is dat het langetermijndenken makkelijker toelaat. Het

gevaar bij diverse vormen van genocide is namelijk een connotatie van korte duur, waardoor

continuïteit uit het oog wordt verloren, in het bijzonder bij conflicten die dermate lang duren,

zoals dat tussen Israëli’s en Palestijnen. Of zoals Wolfe zelf zegt: ‘settler colonizers come to stay:

invasion is a structure not an event’ (2006, p. 388). Op die manier is settler colonialism ook veel

complexer dan traditioneel kolonialisme omdat het eveneens een overheersing is, maar er toch

naar streeft het gebied in kwestie legitiem op te eisen. Om deze legitimiteit te verkrijgen

worden heel wat mechanismen in gang gezet die op elkaar inwerken en elkaar ondersteunen.

We bespraken al een deel van deze mechanismen onder memoricide en ook Wolfe erkent het

cruciale belang van hernoeming van plaatsen en andere namen. The elimination of the native

slaat dan ook niet enkel op de letterlijke eliminatie – door moord, transfer of assimilatie – maar

ook op de eliminatie van de autochtone bevolking uit haar eigen geschiedenis. In het geval

van het zionisme verandert de Palestijn die al generaties in hetzelfde gebied woont in een

barbaarse nomade die als het ware buiten de geschiedenis leeft en dus sowieso makkelijk te

verwijderen is, zonder enige morele bezwaren (Massad, 2005; Tuastad, 2003).

Op die manier streeft de kolonist ernaar blijvende effecten teweeg te brengen. Hij wil niet

zomaar het land gaan bezetten tot er bijvoorbeeld bepaalde grondstoffen uitgeput zijn, maar

er zich gaan settelen en er als het ware een nieuw leven beginnen (een nieuwe geschiedenis,

zo u wil). De nieuwe lagen die zo gecreëerd worden, noemt Wolfe de positieve aspecten van

24

settler colonialism, niet in de evaluatieve betekenis van het woord uiteraard, maar wel in de

productieve.

In short, elimination refers to more than the summary liquidation of Indigenous people, though it

includes that. In its positive aspect, the logic of elimination marks a return whereby the native

repressed continues to structure settler-colonial society. It is both as complex social formation and

as continuity through time that I term settler colonization a structure rather than an event (2006,

p. 390).

d) Etnische zuivering

In zijn boek The Ethnic Cleansing of Palestine omschrijft Ilan Pappe de gebeurtenissen in

Palestina als een schoolvoorbeeld van etnische zuivering (2006). Hij vergelijkt het met de

etnische zuiveringen in Joegoslavië in de jaren 90 en geeft aan dat beide gevallen extreem veel

gelijkenissen vertonen. Toch wordt dit niet officieel erkend door de internationale

gemeenschap (als een voorbeeld van etnische zuivering) en daar wil Pappe met zijn boek

verandering in brengen.

Een combinatie van verschillende bronnen die allen etnische zuivering trachtten te

definiëren, geeft ons de volgende definitie: etnische zuivering is een poging om een etnisch

heterogeen land etnisch homogeen te maken door een bepaalde bevolkingsgroep uit te wijzen

en hun huizen te vernietigen, waardoor ze vluchteling worden (Pappe, 2006, p. 3).

Massamoorden kunnen hier deel van uitmaken – maar niet noodzakelijk – en zijn vooral een

manier om mensen sneller op de vlucht te doen slaan. Vervolgens wordt de bevolkingsgroep

in kwestie gewist uit de officiële en populaire geschiedenis van het land en ook uit diens

collectieve geheugen.

Het Plan Dalet trad in werking op 10 maart 1948, maar ook hiervoor werden al operaties

van etnische zuivering georganiseerd; de eerste begin december 1947, met een aantal aanvallen

op Palestijnse dorpen (p. 40). De Britten verlieten hun mandaatgebied pas op 15 mei 1948, dus

het is belangrijk te beseffen dat deze operaties zowel tijdens het mandaatgebied als na Ben-

Gurions onafhankelijkheidsverklaring (16 mei 1948) plaatsvonden (Khalidi, 1988).

Veel van deze technieken voor 1947, tussen 1947 en 1949 en achteraf zijn ook vandaag

nog van toepassing. Ze vormen samen het grootste argument om te spreken van een ongoing

25

Nakba. Daarom bespreek ik nog kort het huidige beleid in Israël ten opzichte van Palestijnen

voor ik verderga met de representatie van dit trauma in Palestijnse literatuur.

3.2. De Nakba als (actueel) beleid vanuit Israel

Voor veel Palestijnen die de verhalen van 1948 en de daaropvolgende militaire

bezetting horen, klinken die elementen ook vandaag nog bekend in de oren. Zoals gezegd, is

vooral de memoricide van de Nakba vandaag nog zeer actief en van groot belang voor Israël

om zijn geloofwaardigheid hoog te houden. Palestijnen worden daarbij uit de geschiedenis

van hun land geweerd om zo ook te verantwoorden ze te weren uit de samenleving. Op een

recente reis door Israël en Palestina wees een gids in Jaffa onze groep erop dat op een bord die

de geschiedenis van de stad beschreef, nergens de naam Palestijnen terug te vinden viel; voor

de autoriteiten hadden hier nooit Palestijnen gewoond. Nochtans waren het de Palestijnen die

de stad groot hadden gemaakt, onder invloed van de export van sinaasappelen (S. Abu

Shehadeh, persoonlijke communicatie, 10 april 2014). Dergelijke herschrijvingen van de

geschiedenis zijn schering en inslag in Israël, maar uiteraard is dit niet het enige mechanisme

dat van Palestijnen gasten in eigen land maakt – en dan heb ik het zowel over Palestijnen die

in Israël zelf als op de Westelijke Jordaanoever en in Gaza wonen. In wat nu volgt ga ik iets

dieper in op het beleid van Israël tegenover de Palestijnse bevolking in de Westelijke

Jordaanoever en Gaza en tegenover de Palestijnen in Israël.

3.2.1. De bezetting van de Westelijke Jordaanoever en Gaza

Van de misdaden die er in 1948 gebeurden, worden er ook vandaag nog bewust

gepleegd. Zo worden nog steeds mensen hun huizen uit gezet, waarna die huizen worden

vernietigd. Onlangs pleitten Israëlische politici zelfs voor de herinvoering van de vernietiging

van huizen als collectieve straf, nadat dit mechanisme enkele jaren niet meer was gebruikt

(Cohen, Khoury, Hass, & Hovel, 2014). Tot 2009 gebeurde dit echter nog regelmatig, met –

vanzelfsprekend – ingrijpende gevolgen voor hele families.

Deze onteigeningen vinden nu wel vooral plaats op de Westelijke Jordaanoever, net als

andere oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid die zich tijdens de Nakba

26

uiteraard vooral afspeelden op het gebied dat we nu kennen als Israël.1 Toch zijn de concepten

achter deze werkwijzen nog dezelfde en voldoen ze nog aan dezelfde definities zoals die door

de VN zijn beschreven in het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof. Als

voorbeeld van een misdaad tegen de mensheid geldt artikel 7d: ‘(d)eportation or forcible transfer

of population’ (UN, 1998). Tijdens de Nakba geldt dit natuurlijk voor het met opzet op de vlucht

jagen van hele dorpen en steden, terwijl dit in het heden overeenkomt met arrestaties van

zowel volwassenen als kinderen. Zij worden overgebracht naar gevangenissen in Israël zelf,

eveneens specifiek verboden onder internationaal recht indien de gevangene ziek is, een

fysieke straf wacht of de gevangene niet op voorhand is ingelicht (Convention Relative to the

Treatment of Prisoners of War. Geneva, 27 July 1929). Hieronder vallen ook de onteigeningen

en vernietigingen die ik hierboven besprak en die vormen ook een tweede voorbeeld van een

misdaad tegen de menselijkheid, namelijk artikel 8a.iv: ‘(e)xtensive destruction and appropriation

of property, not justified by military necessity and carried out unlawfully and wantonly’. Hoewel

Israël deze vernietigingen vaak verantwoordt onder het mom van veiligheid, is het duidelijk

dat dit zelden het geval is. Naast collectieve straffen is ook gebiedsuitbreiding een belangrijk

motief, bijvoorbeeld voor de uitbreiding van nederzettingen.

Met die nederzettingen komen we bij het openlijk geweld tegenover Palestijnen, dat

immers niet enkel door soldaten (bijvoorbeeld bij arrestaties van onder andere kinderen), maar

ook in toenemende mate door kolonisten wordt gepleegd. Palestina Solidariteit berekende dat

sinds 2000 meer dan 1400 kinderen werden vermoord en meer dan 6000 verwond door leger

en kolonisten (Palestina Solidariteit vzw, 2014). Bovendien werden volgens de organisatie op

minder dan een jaar tijd – sinds augustus vorig jaar - 70 burgers gedood. Dit mag dan geen

onderdeel uitmaken van massamoorden zoals dat tijdens de Nakba het geval was, de

systematiek is er zeker, zodat we op zijn minst kunnen spreken van een bijkomende misdaad

tegen de mensheid. ‘Article 7, (c)rimes against humanity: (f)or the purpose of this Statute, ‘crime

against humanity’ means any of the following acts when committed as part of a widespread or systematic

attack directed against any civilian population, with knowledge of the attack: (a) Murder …’ (UN, 1998,

p. 3). Ook de definitie van genocide in het Statuut van Rome komt dicht bij de realiteit ter

1 Het is geenszins mijn bedoeling hier een hiërarchie van lijden te creëren door het leed van diverse gebieden met elkaar te vergelijken. Wel stel ik vast – en met mij talrijke mensenrechtenngo’s die zich met het onderwerp bezighouden – dat de grofste mensenrechtenschendingen zich vandaag op de Westelijke Jordaanoever en Gaza voordoen.

27

plaatse: ‘‘genocide’ means any of the following acts committed with intent to destroy, in whole or in

part, a national, ethnical, racial or religious group, as such: (a) Killing members of the group; (b)

Causing serious bodily or mental harm to members of the group …’ (UN, 1998, p. 3). Het is in ieder

geval duidelijk dat hier een groep wordt geviseerd omwille van nationale, etnische en raciale

kenmerken.

Elia Zureik argumenteert dat deze maatregelen deel uitmaken van een doelbewuste

campagne om zoveel mogelijk Palestijnen het land uit te jagen, met een eufemisme ‘vrijwillige

transfer’ genoemd (2003). Het is een soort stille transfer, als gevolg van een beleid, dat het

leven voor Palestijnen zeer moeilijk tot onmogelijk maakt. En het werkt: zo staken tussen

oktober 2000 en juni 2001 – tijdens de 2e Intifada - zo’n 150.000 Palestijnen de grens met

Jordanië over.

Ook Gaza krijgt dit harde beleid te verduren, al is ontsnappen hier zo goed als

onmogelijk. Het gebied werd hier nog niet specifiek besproken, maar het lijdt eigenlijk het

hardst onder de aanpak van Israël. Officieel is de bezetting van dit gebied beëindigd, maar

door de onophoudelijke blokkade (van medicijnen, voedsel, bouwmateriaal enz.) blijft het

leven er zeer moeilijk. Bovendien biedt het voor de mensen geen uitweg bij bombardementen,

waardoor zij letterlijk opgesloten zitten. Ook hier gaat het om een bepaalde, collectieve

behandeling op basis van nationale, etnische en raciale kenmerken. Dat is meteen wat het

beleid tegenover Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever en Gaza gemeen heeft met dat

tegenover Palestijnen in Israël zelf.

3.2.2. Tweederangsburgers in Israël

Tijdens dezelfde trip door Palestina als ik hierboven vermeldde, wees de Britse journalist

(maar sinds 12 jaar inwoner van de Palestijns-Israëlische stad Nazareth) Jonathan Cook ons op

de bijzondere status van Palestijnen in Israël (persoonlijke communicatie, 11 april 2014).

Volgens hem hebben zij niet dezelfde rechten als hun joodse landgenoten, maar worden ze

behandeld als tweederangsburgers. Zo wordt er voor bepaalde rechten een onderscheid

gemaakt op basis van de groep waartoe je behoort, doordat verschillende rechten worden

toegekend naargelang de nationaliteit (terwijl iedereen wel dezelfde basis burgerrechten

heeft). Ook Edward Said beschrijft de ongelijkheid voor de wet in Israël, met betrekking tot

het recht om in Israël te gaan wonen en er grond te kopen, huren of verkopen (2000, p. 191).

28

Academici hebben gedurende decennia gezocht om de bestuursvorm in Israël gepast te

beschrijven (Masalha, 2012, pp. 44-47). Israëlische wetenschappers uit de jaren 80 beschreven

Israël als een etnische in plaats van een liberale democratie, waarin de mate waarin je van deze

democratie kan genieten afhangt van je etniciteit. Deze term bleek echter niet adequaat genoeg,

waardoor men bleef zoeken naar gepastere termen. Zo kwam Yiftachel bij ‘Israëlische

etnocratie’, waarbij macht wordt verdeeld langsheen etnische breuklijnen en de dominantie

van één etnische groep via de wet wordt gewaarborgd (Yiftachel, 1998)

Natuurlijk bestaan er binnen het jodendom ook verschillende etnische onderverdelingen,

naargelang het gebied van afkomst, maar dat doet niet af aan de juistheid van dit concept.

Rascistisch-ideologische uitingen zijn zeker niet uit de lucht gegrepen en de democratie in

Israël is ‘skin deep’ (Masalha, 2012).

Een andere term die de systematische discriminatie van Palestijnen en de door de wet

mogelijk gemaakte joodse privileges goed samenvat, is de term ‘herrenvolk democratie’, die

uitgevonden is door de Belgische socioloog Pierre van den Berghe en voor het eerst gebruikt

werd in Israëlische context door Meron Benvenisti, voormalig waarnemend burgemeester van

Jeruzalem (Masalha, 2012, pp. 46-47). Dit verwijst naar het eersteklas burgerschap voor joden,

tweederangs burgerschap voor Palestijnen in Israël en het complete gebrek aan burgerrechten

en –privileges voor Palestijnen in de bezette gebieden.

Hoewel de situatie voor Palestijnen in Israël verbeterd is sinds ze niet meer onder militaire

wetgeving vallen, is de algemene zionistische attitude tegenover de 1,3 miljoen Palestijnse

burgers nog niet veel veranderd (Masalha, 2012, p. 49). Volgens Elia Zureik is de drang om

een joodse demografische dominantie te behouden en te versterken nog steeds een van de

belangrijktste zorgen van het zionistische establishment (2003). Hierin ligt een directe link met

de Nakba, en voor veel zionisten zelfs een rechtvaardiging ervan, ondanks de gruweldaden

die het met zich meebracht. Zo zegt Benny Morris dat de Nakba een noodzakelijk kwaad was

omdat de oprichting van een joodse staat met een joodse meerderheid anders nooit mogelijk

was geweest (Zureik, 2003; Masalha, 2012).

Deze fixatie op demografische dominantie van de eigen joodse etnische groep heeft grove

implicaties voor het maatschappelijke leven. Zo blijft ook de transfergedachte, waarover we

het al eerder hadden in de context van de aanloop naar 1948, aanwezig binnen Israëlische

29

maatschappelijke discussies en in het politieke discours. Zureik citeert een nationale enquête

uit 2002 waarin 46% van de ondervraagden aangaf voorstander te zijn van de transfer van

Palestijnen uit de bezette gebieden. 31% was zelfs voorstander van de transfer van Palestijnen

uit Israël zelf, dus van medeburgers (2003, p. 621). Daarbij benadrukt hij nogmaals dat deze

cijfers niet hoeven te verrassen, omdat het debat rond demografie overal gevoerd wordt, ook

in de academische wereld en dus niet enkel een punt is van extreem rechtse politici.

Bovendien blijft deze discussie niet in het ijle hangen, maar heeft ze directe implicaties

voor Palestijnen in Israël (Zureik, 2003, pp. 626-628). Zo is het de Palestijnen in de loop der

jaren heel moeilijk gemaakt om gebruik te maken van gezinshereniging, zodat families vaak

uit noodzaak gescheiden leven. Daarnaast kan Jeruzalem gelden als het ultieme voorbeeld van

de poging om Palestijnse burgers te beteugelen. Het beleid van de stad ten opzichte van deze

groep inwoners valt samen te vatten als een geheel dat hun leven in de stad moeilijk en

onaangenaam maakt, zoals hoge belastingen, weinig tot geen openbare diensten (zoals

afvalophaling, veiligheid), onbestrafte aanvallen van kolonisten en vijandelijke en racistische

graffiti die ongemoeid worden gelaten.

Het is ook in deze context dat we het onderscheid tussen nationaliteit (naargelang

religie/etnische groep) en burgerschap (Israëlisch of niet, al staat dit niet op het paspoort

vermeld) moeten plaatsen (Zureik, 2003). Dit burgerschap staat ook onder constante dreiging

vanuit de politiek. Zo kan een Palestijnse vrouw die Israëlisch burger is, dat burgerschap

verliezen wanneer ze trouwt met een Palestijn uit de Westelijke Jordaanoever en naar daar

verhuist. Recent nog riep minister van Buitenlandse Zaken Avigdor Lieberman op om

Palestijnen die deelnamen aan protesten het Israëlische burgerschap af te nemen en zelfs het

land uit te zetten (Lis, 2014). Ook eerste minister Benjamin Netanyahu riep op voor harde

straffen, al was hij niet zo direct als zijn collega-minister: ‘One cannot benefit from National

Insurance payments and child allowances on the one hand and, on the other, violate the most basic laws

of the State of Israel’ (JTA, 2014). Dit is opvallend, aangezien Israëlische politici – en Netanyahu

in het bijzonder – er al jaren prat op gaan dat Israël de enige democratische staat in het Midden

Oosten is (Lazaroff, 2010; Netanyahu, 2011). Vrijheid van meningsuiting is echter een van de

basisrechten binnen een democratie, maar dat zijn niet de basiswetten die Netanyahu in

gedachten heeft. Vermoedelijk doelt hij hier meer op het joodse karakter van Israël en daarin

30

is geen plaats voor protesten die dat exclusief joodse karakter op de ene of andere manier in

twijfel trekken.

Daarmee is de cirkel als het ware rond en zijn we weer bij de start van ons verhaal: de

aanleidingen en motieven voor de Nakba. Met dit eerste hoofdstuk wou ik duidelijk maken

dat die er zeker waren en dat de Nakba geen noodzakelijk kwaad was of een voorval van

collateral damage, maar een vooraf gepland voorval van etnische zuivering. Bovendien was het

een inherent deel van het zionistische project, dat Europees en koloniaal van aard was en is.

Daarop zette dit zionistische establishment de logica van de Nakba verder en werd iedere

mogelijkheid voor Palestijnen om zich cultureel, sociaal of politiek te verenigen de kop

ingedrukt. Dit proces werd reeds op diverse manieren gedefinieerd, maar ik concludeerde dat

de termen the logic of elimination en vooral Pappes etnische zuivering daar het best in slagen,

omdat zij ook de onmiskenbare memoricide omvatten. Ten slotte keken we naar de huidige

stand van zaken, waarin Palestijnse rechten nog steeds onder druk staan. Bovenal zijn de

motivaties achter de daden en processen - die niet meer dezelfde zijn als in 1948, maar toch

sterke gelijkenissen vertonen – nog grotendeels dezelfde. Daarom spreek ik hier ook van een

ongoing Nakba, omdat niet alleen de effecten nog sterk voelbaar zijn en het een belangrijk

thema blijft binnen Palestijnse culturele productie, maar bovenal omdat de processen die

samen de Nakba maken nog aan het werk zijn. Omdat zij nog niet voltooid zijn, maar er binnen

Israël wel een politieke en maatschappelijke wil bestaat om het werk dat zoveel decennia

geleden begon, te voltooien. Het is daarom belangrijk in te gaan tegen de ideeën die de Nakba

presenteren als ongecontesteerd, natuurlijk of onvermijdelijk:

To identify the Nakba as a past and finished event is to declare its success and insist on the

irreversibility of its achievements. It is to insist that there is no longer a struggle to define it, nor a

successful resistance that stands in its way. It is to grant it historical and political legitimacy as a

fact of life, but also to endow all its subsequent effects as its natural outcome. Thus the struggle of

Palestinian citizens of Israel today, according to the Zionist narrative, is not a normal anti-colonial

struggle or one that demands national or ethnic or civil rights, but rather an "abnormal" struggle

to reverse the Nakba (Massad, Resisting the Nakba, 2008).

De onvoltooidheid van de Nakba wordt zo ook duidelijk door het constante verzet dat

Palestijnen ertegen voeren, op alle mogelijke manieren. Dit verzet neemt de vorm aan van een

31

antikoloniale strijd die diep doordringt in alle aspecten van het gemeenschappelijke leven.

Uitingen van verzet zijn daarom niet louter uitingen van een gemeenschappelijke identiteit,

die door de bezettende macht wordt ontkend, maar uitingen van verzet tegen een collectieve

ervaring van bezetting en onderdrukking. Beschrijvingen van dergelijke ervaringen van

koloniale onderdrukking hebben inmiddels een rijke geschiedenis in de vorm van een heuse

traditie, namelijk anti- (of post-)koloniale literatuur. Daarom zal deze kunstvorm centraal

staan in het vervolg van deze paper.

32

4. De Nakba als collectief geheugen in Palestijnse literatuur

Het mag ondertussen duidelijk zijn dat de Nakba nog steeds een centrale rol speelt in het

leven van veel Palestijnen. Het maakt deel uit van hun levende geheugen en is dus ook meer

dan het onderwerp van een herdenkingsdag die één keer per jaar plaatsvindt. Bewijs daarvan

is de voortdurende terugkeer van dit thema in de Palestijnse literatuur, zowel in romans,

poëzie als kortverhalen. De bedoeling van dit hoofdstuk is om na te gaan in welke literatuur

dit thema aan bod komt en of het hoegenaamd voor bepaalde breuklijnen binnen het geheel

van Palestijnse literaire uitingen zorgt. Wat zijn de gemeenschappelijke kenmerken en

eventuele verschillen en zeggen die iets over de houding tegenover de bezetting? In het

algemeen, hoe wordt literatuur aangewend om een boodschap over te brengen aan de lezer?

Vormt de Nakba of onderdelen ervan hoegenaamd deel uit van deze boodschap?

Ik onderzoek dus welke subthema’s hierbij naar voren komen, zoals bijvoorbeeld de

uitdrukking van een verlangen om terug te keren, beschrijvingen van oude dorpen, rust versus

chaos, lijden in ballingschap, onteigeningen, etc. Al deze thema’s zijn niet enkel historisch te

kaderen binnen de gebeurtenissen in 1947-1949, maar zijn nog zeer actief aanwezig in het

Palestijns collectief geheugen. Het zijn daarom ook thema’s die gedurende decennia blijven

terugkeren in Palestijnse literatuur, ongeacht het feit of die geschreven is door Palestijnen die

wonen in Israël, de Westelijke Jordaanoever of in ballingschap elders in het Midden Oosten of

de wereld. Naast thematische, geografische en temporele breuklijnen probeer ik ook aandacht

te schenken aan verschillen in vorm. Poëzie heeft traditioneel namelijk een veel sterkere positie

binnen de Arabische literatuur in het algemeen dan proza. Daarom neemt deze vorm het

leeuwendeel van de onderzochte stof voor zijn rekening. Naast de traditionele vormen kijk ik

ook naar spoken word poetry, een vorm van literatuur die recent door verschillende Palestijnen

met verve beoefend wordt. Ten slotte onderzoek ik ook de verschillen langsheen de breuklijn

gender. De vraag is daarbij of er verschillen zijn tussen literatuur geschreven (of gebracht)

door vrouwen of mannen en of deze verschillen eveneens te kaderen binnen de antikoloniale

strijd van Palestijnen.

33

4.1. Memory studies en collectief geheugen

Vooraleer ik overga tot de analyse van verschillende instanties van Palestijnse

literatuur, kijk ik echter eerst nog even naar wat het vakgebied memory studies ons in deze

context kan bijbrengen. Deze discipline bevindt zich op het kruispunt tussen politieke

wetenschappen, geschiedenis en psychologie, maar doet beroep op een nog veel breder

interdisciplinair instrumentarium, zoals ook literatuurwetenschappen. Memory studies kijkt

voorbij de grote, officiële verhalen naar de individuele en collectieve herinnering die vaak met

de officiële geschiedenis botst, maar daarom niet minder relevant is. Ik ben ervan overtuigd

dat deze eigenschappen memory studies tot een waardige en nuttige partner in de analyse

maken.

4.1.1. Memory studies als discipline

Memory studies is een relatief jonge discipline, maar de aanzet werd al een tijd geleden gegeven.

De ontwikkeling van de discipline kwam in een stroomversnelling terecht na de Tweede

Wereldoorlog. Een belangrijk figuur in de discipline is Pierre Nora, die vooral bekend is om

zijn introductie van het concept lieux de mémoire. Hij bespreekt het verschil tussen geschiedenis

en geheugen en zet ze neer als twee tegengestelden die elkaar op zowaar postmodernistische

wijze aanvullen:

Memory and history, far from being synonymous, appear now to be in fundamental opposition.

Memory is life, born by living societies founded in its name. It remains in permanent evolution,

open to the dialectic of remembering and forgetting, unconscious of its successive deformations,

vulnerable to manipulation and appropriation, susceptible to being long dormant and

periodically revived. History on the other hand, is the reconstruction, always problematic and

incomplete, of what is no longer. Memory is a perpetually actual phenomenon, a bond tying us

to the eternal present; history is a representation of the past (Nora, 1989, p. 8).

In dit citaat zitten vele elementen die nuttig zijn voor deze analyse. Om te beginnen maakt het

zeer duidelijk een onderscheid tussen geschiedenis als – onvermijdelijk onvolledige –

representatie, die ik in het vorige deel uitgebreid besprak, en het levendige maar ook constant

evoluerende geheugen. Nora zet het geheugen hier als een kwetsbaar en onbetrouwbaar

concept neer, maar tegelijk ziet hij het ook als iets inherents aan een actieve samenleving of

34

andere groepen, wat van geschiedenis niet kan worden gezegd. In de context van kolonisering

karakteriseert hij dit geheugen als een machtig wapen van de gekoloniseerde minderheid

omdat zij verder geen historisch kapitaal bezitten.

Ook Maurice Halbwachs is een centrale figuur in het veld, die al veel vroeger dan

Pierre Nora schreef rond collectief geheugen, met name in zijn boek dat in 1925 verscheen, Les

Cadres Sociaux de la Mémoire. Zoals bij alle grootheden uit de academische wereld, is er echter

al veel commentaar gekomen op zijn beschrijving van collectief geheugen. Lorraine Ryan

(2010) ziet zijn visie als zeer exclusief aangezien Halbwachs beweerde dat individuen enkel

herinneren in functie van hun capaciteit als onderdeel van een bepaalde groep. Zo zou het

individu volgens hem ook telkens zijn of haar eigen herinneringen vormen in

overeenstemming met de dominante gedachten binnen de groep. Op die manier zet hij het

individu neer als een abstract gegeven, dat enkel waarde geeft aan zijn of haar bestaan in

functie van de onderverdeling in deze of gene groep.

Dat is echter een visie waarin Ryan zich niet kan vinden, vooral omdat er in Halbwachs’

visie geen enkele plaats is voor verzet tegen dit dominante geheugen. Ryan legt het initiatief

wel bij het individu en ziet dit als een inherente eigenschap van collectief geheugen: ‘its

dynamic and increasingly inclusive character, its ambiguity; its dependence on generational change and

the perceived ethic propriety of the memory in question, both of which further facilitate its

resignification’ (2010, p. 161). Telkens opnieuw biedt het collectief geheugen het individu

nieuwe referentiekaders waarbinnen het de eigen ervaringen kan plaatsen en begrijpen.

Daardoor hangt dat collectief geheugen nauw samen met identiteit, omdat dit op eenzelfde

manier via narratieve constructies de zelfperceptie van het individu in relatie plaatst tot de

personen rondom hem of haar (2010, p. 156). Ook identiteit geeft een bepaald initiatief aan het

individu, dat zelf kan gaan beslissen hoe het zich verhoudt tot zijn omgeving. Op die manier

kan het individu zich ook verzetten tegen algemeen aanvaarde ideeën, iets wat Ryan mnemonic

resistance noemt. Bovendien zijn zowel identiteit als collectief geheugen dynamische

begrippen die steeds vanuit zorgen uit het heden een venster construeren waarmee we naar

het verleden en ook naar de toekomst kijken (Ryan, 2010; Massey, 1995).

35

4.1.2. Collectief geheugen als verzet

In de context van deze paper en dus het Palestijnse collectieve geheugen, moeten we

ook rekening houden met deze veranderlijke aard (met dit in het achterhoofd zal ik op zoek

gaan naar breuklijnen, bijvoorbeeld tussen generaties Palestijnen onderling). Dat wil echter

allerminst zeggen dat uit uitingen daarvan – literatuur in dit geval – geen nuttige informatie

kan worden gepuurd mits we enige voorzichtigheid aan de dag leggen. Abu-Lughod en Sa’adi

zeggen hierover: ‘We share with the many scholars who have now reflected deeply on the question of

memory the conviction that no memory is pure, unmediated and spontaneous. Yet we believe that

Palestinian memory is particularly poignant because it struggles with and against a still much-

contested present’ (2007, p. 3). Ook deze auteurs leggen de link tussen heden en verleden en zien

daarin bovendien een bijzondere positie voor het Palestijnse geheugen en de uitingen daarvan.

Ook Massad had het over het belang van verzet in de vorm van vertellingen over de

Nakba en Masalha verwijst naar de enorme culturele productie door Palestijnen overal ter

wereld om zo hun verhaal te brengen en een alternatief te bieden: ‘... countering Israeli denial

and correcting distortions of omission and commission that eradicate the Palestinian presence in the

land’ (Massad, Resisting the Nakba, 2008; Masalha, 2012, p. 90). Aangezien de eigen

geschiedenis onderdrukt wordt door een overheersende macht, ontstaat de nood om

persoonlijke verhalen die niet overeenstemmen met die als officieel aanvaarde geschiedenis

op te werpen als tegengewicht. Instanties van collectief geheugen zijn daarom een centraal

onderdeel van de Palestijnse samenleving en zijn strijd (Abu-Lughod & Sa'adi, 2007; Ghanim,

2009; Masalha, 2012; Massad, 2008; Roberts, 2013). Dit collectieve geheugen is iets wat alle

Palestijnen verbindt en de Nakba is hier een centraal onderdeel van (Masalha, 2012, p. 208).

Ook Palestijnen zelf zijn zich hier meer en meer van bewust geworden, dat bewijst de enorme

culturele productie over dit onderwerp. Bovendien zijn die verhalen in de loop der jaren

geconstrueerd met meer bewustzijn voor onderlinge verschillen en voor de ‘comlex and

multilayered relationships between collective memory, oral history, cultural resistance and

historiography’ (p. 209).

4.1.3. Orale geschiedenis als bron

Orale geschiedenis is met name een belangrijke bron van informatie binnen de

Palestijnse context. Het geeft een stem aan hen die binnen de officiële en algemeen aanvaarde

36

geschiedenis geen stem krijgen. Bovendien is het belangrijk om overlevenden zelf aan het

woord te laten en zo hun verhaal uit de eerste hand te horen. Het verschil tussen spreken in

de naam van een onderdrukte en zogenaamd ondergeschikte groep en deze groep zelf aan het

woord laten is namelijk enorm (Masalha, 2010, p. 176). Het vormt namelijk het verschil tussen

ongelijke machtsverhoudingen bestendigen of doorbreken. Bovendien toont het ook de

breuklijnen binnen deze groep die anders niet duidelijk zouden worden.

Hoewel orale geschiedenis uiteraard geen volledig betrouwbare bron is, is het

belangrijk om ze te vergelijken met andere bronnen om zo tot betrouwbare conclusies te

komen. Toch is dat geen reden om ze volledig als onbetrouwbaar af te schilderen of om andere

bronnen als betrouwbaarder te gaan bekijken. Masalha wijst erop dat andere bronnen, zoals

militaire geschiedenissen, officiële legerarchieven, staatsgeschiedenissen of getuigenissen van

hoogstaande politici, ook niet vrij zijn van de invloed van machtsverhoudingen, die mee aan

de basis liggen van hun ontstaan (2012, pp. 175-179). Deze zogenaamde top-down

benaderingen van nationale en internationale politiek ontstaan ook in een bepaalde context en

presenteren gebeurtenissen ook vanuit een bepaald standpunt. Deze bronnen presenteren als

plausibel en tegelijk orale geschiedenissen afschrijven als bedrieglijk, zou evenzeer onterecht

zijn. Volgens Masalha heeft de voorkeur voor archieven en voor ‘high politics’ van klassieke

historici, maar ook bijvoorbeeld van Benny Morris, mee geholpen om het Palestijnse verleden

het zwijgen op te leggen (p. 219).

4.1.4. Literatuur als collectief geheugen

Na een introductie van memory studies als academische discipline, de constructie en inzet van

het collectief geheugen als verzetsmiddel en het – noodzakelijke - gebruik van orale bronnen

moeten we ons afvragen of literatuur wel degelijk geldt als een instantie van collectief

geheugen. Kan zij ons iets zeggen over wat leeft binnen een groep mensen of is zij louter ‘de

allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’, zoals de Nederlandse dichter Willem

Kloos ooit zei over lyriek (van Bork, Delabastita, van Gorp, Verkruijsse, & Vis, 2012)? Het ene

hoeft het andere niet uit te sluiten uiteraard en genoeg auteurs hebben dit al bewezen. Zo is er

de bekende en alom geprezen graphic novel Maus van Art Spiegelman, waarin de auteur zowel

de gevoelswereld van zijn eigen personage weergeeft, als de traumatische ervaringen die zijn

vader meemaakte tijdens de Holocaust (Spiegelman, 2009). In het boek voert Spiegelman ook

37

zichzelf op als hoofdpersonage, niet alleen als een worstelende schrijver en tekenaar maar ook

als kind van een getraumatiseerde vader. Zo wordt duidelijk hoe dit een emotionele barrière

tussen hun beiden opwerpt. Tegelijk zeggen de vertelde herinneringen van de vader ons iets

over de bredere context van de Holocaust. Het boek is een meesterwerk in zijn genre, maar

ook een klassieke roman kan erin slagen ons iets meer te vertellen over de persoonlijke

leefwereld van iemand die behoort tot een onderdrukte bevolkingsgroep. Zo is er in de tweede

helft van de twintigste eeuw een heuse traditie ontstaan van werken geschreven door

bewoners van voorheen gekoloniseerde landen. Noemenswaardige voorbeelden zijn The God

of Small Things van Arundhati Roy (India, 1997), Things Fall Apart van Chinua Achebe (1958,

Nigeria) en natuurlijk de diverse werken van Salman Rushdie (India), om er maar enkele te

noemen.

Op deze traditie gaan we straks verder, maar zoals de vermelding van Darwish en

Khoury onder 3.1.2.2. al duidelijk maakten, kunnen literatoren ook een belangrijke rol spelen

in de bewaring en verspreiding van getuigenissen en instanties van een collectief geheugen.

Ook Edward Said en Nur Masalha zien in literatoren belangrijke protagonisten in een culturele

strijd tegen het Israëlische establishment en diens versie van de geschiedenis (Masalha, 2012;

Said, 2000). Said leert ons dat dit noodzakelijkerwijs gepaard gaat met overlappende

herinneringen, narratieven en fysieke structuren. Voor hem is de grootste strijd die het

Palestijnse volk al gevoerd heeft diegene voor het recht op ‘a remembered presence, and with that

presence, the right to possess and reclaim a collective historical reality, at least since the Zionist

movement began its encroachment on the land’ (p. 184). Bovendien hebben vele volkeren hen dit

al voorgedaan. Ook andere gekoloniseerde bevolkingsgroepen hebben processen van de toe-

eigening van land en geschiedenis moeten bevechten. Said eindigt door te verwijzen naar het

eigenlijke begin van deze culturele strijd in de Palestijnse context en ook hier speelt literatuur

weer een centrale rol:

With the rise of the PLO, first in Jordan, then after September 1970 in Beirut, a new Palestinian

interest arose in the past, as embodied in such disparate activities as organized historical

research and the production of poetry and fiction based upon a sense of recovered history,

formerly blotted out but now reclaimed in the poetry of Zayyat, Darwish, Hussein, and al-

Qassem, in the fiction of Kanafani and Jabra, as well as in painting, sculpture, and historical

writing.... Later work … gradually established a line of dynastic descent, between the events of

38

1948 and before and after the catastrophe, that gave substance to the national memory of a

Palestinian collective life that persisted, despite the ravages of physical dispossession, military

occupation, and Israeli official denials (p. 189).

We kunnen dus met enige voorzichtigheid concluderen dat literatuur wel degelijk geschikt is

om herinneringen die een grote rol spelen binnen een collectieve identiteit, weer te geven.

Volgens Said speelt ze daarin zelfs een cruciale rol. Bovendien staan deze uitingen van

collectief geheugen steeds in relatie tot de ontkenning hiervan binnen het Israëlische nationale

discours. Daarom zien we dat Palestijnse literatoren vaak niet enkel louter literair actief zijn,

maar ook een zeker maatschappelijk engagement vertonen, zoals Darwish en Khoury in het

geval van het Palestijns Onderzoekscentrum in Beirut. Dit maatschappelijk engagement geeft

Palestijnse literatoren meteen een bijzondere plaats binnen het geheel van Arabische

literatuur. Vooraleer we dus overgaan naar de bespreking van de Nakba als thema in

literatuur is het van belang deze positie te bespreken. Hiermee vernauwen we onze focus en

positioneren we Palestijnse literatuur binnen het Arabische geheel.

4.2. De bijzondere positie van Palestijnse literatuur binnen het

Arabische geheel

In wat nu volgt, spitsen we ons toe op de Palestijnse literatuur in het algemeen en het thema

van de Nakba in deze literatuur in het bijzonder. De Nakba was niet alleen bepalend voor het

uitzicht van de Palestijnse maatschappij, maar ook voor haar literatuur. Dat blijkt ook uit de

uitgebreide introductie van Salma Khadra Jayyusis Anthology of Modern Palestinian Literature,

waarin de Nakba niet alleen uitvoerig besproken wordt, maar 1948 ook het begin vormt van

deze moderne Palestijnse literatuur. Bovendien zal deze breuklijn een belangrijk thema blijven

binnen deze literatuur, ongeacht het genre of andere ontwikkelingen. Zo zijn er auteurs die

hun hele literaire carrière hebben gewijd aan de Palestijnse zaak, en dus aan de aanklacht van

de gebeurtenissen rond 1948 en de gevolgen hiervan. Jayyusi noemt met name Samih al-Qasim

en Tawfiq Zayyad. Voor we overgaan naar de bespreking van de Palestijnse literatuur, kijken

we even naar de Arabische context waarbinnen deze nationale stroming zich heeft kunnen

ontwikkelen.

39

4.2.1. De Arabische literaire context

Zoals ook bij ons de (West-)Europese context van cruciaal belang was voor de

ontwikkeling van de verschillende nationale, literaire onderstromingen, zo is ook de

Arabische literatuur een zeer vruchtbare en zorgzame moeder gebleken voor tal van nationale

literaturen. Deze Arabische literatuur heeft een zeer rijke traditie van meer dan 1500 jaar, maar

de verschillende nationale afdelingen zijn veel jonger, wat natuurlijk niet verwonderlijk is

aangezien ook de naties waartoe ze behoren veel jonger zijn dan hun Europese tegenhangers

(Peled, 1982). Volgens Peled hangt de ontwikkeling van deze nationale subdivisies samen met

de ontwikkeling van een zeker politiek bewustzijn, onafhankelijk van deze Arabische context,

maar er nog steeds een onmiskenbaar onderdeel van. Het oorspronkelijke doel van

panarabisme kwam onder druk te staan na het verslaan van het Ottomaanse Rijk en de

oprichting van nationale staten onder koloniaal toezicht van Frankrijk en Groot-Brittannië.

Daardoor ontstond de noodzaak om via deze nationale platforms te strijden voor

onafhankelijkheid, dit keer niet van het Ottomaanse rijk maar van de koloniale overheersers.

Deze paper is echter geen bespreking van verschillende Arabische nationalismen, daarom

beperk ik me hier tot de bespreking van nationale literaire stromingen die zich binnen deze

context mee ontwikkelden.

Volgens Peled ontwikkelden de nationale literaire subdivisies zich vanaf de eerste helft

van de 20ste eeuw en kwamen ze pas volledig tot bloei in de tweede helft. Toch wil dit niet

zeggen dat er voordien geen sprake was van een zeker collectief bewustzijn dat literair tot

uiting kwam. Dit kwam echter vooral naar voren in de vorm van beschrijvingen van

landschappen met een bepaalde affectie die een duidelijke band met dit specifiek stuk land

duidelijk maakt. Peled vat dit als volgt samen:

We should, therefore, be able to recognize Palestinian literature even in the period preceding the

one in which national Palestinian consciousness had crystallized. Such literature was written

by Palestinian writers and poets who considered themselves as members of the Ottoman political

system, who had a singular Arabic cultural identity but were, on top of all that, conscious of

their peculiarity as inhabitants of the specific territory identified as Palestine. They sang the

beauty of that land, they missed it when far away from it, and wished to end their lives in it

(Peled, 1982, p. 147).

40

Een onmiskenbare Palestijnse nationale literatuur met bijhorend politiek bewustzijn dat

daarin tot uiting kwam, kunnen we volgens Peled echter pas duidelijk onderscheiden vanaf

1948. Dat mag dan wel ruwweg voor de hele Arabische wereld het geval zijn (met ieder zijn

nationale afdeling), toch weten we ondertussen dat dit geen toeval is.

4.2.2. Palestijnse literatuur vanaf 1948

Dat Palestijnse literatuur er vanaf 1948 helemaal anders uitzag, hoeft niet te verwonderen

natuurlijk. Een reeks gebeurtenissen die een dermate grote impact hadden op een

maatschappij dat het die samenleving volledig uit elkaar rukte, moet ook wel een impact

hebben op de kunstzinnige uitingen van haar leden. De Nakba heeft niet alleen de Palestijnse

samenleving vervormd, maar daarmee ook haar literatuur. Deze literaire veranderingen

spelen dan ook op vele niveaus. We kijken naar enkele voorbeelden van veranderingen die de

Nakba binnen de Palestijnse literatuur heeft teweeg gebracht en die deze literatuur daarmee

onderscheidt van andere Arabische literaturen.

Een eerste punt van belang is natuurlijk intern (de Nakba als thema), in al zijn

verschillende verschijningsvormen en subthema’s. Hierover echter straks uitgebreid meer, aan

de hand van voorbeelden uit de literatuur zelf. Een tweede invloed heeft betrekking op de

blootstellingen aan nieuwe invloeden door Palestijnse auteurs in de diaspora. Zo leren we bij

Jayyusi dat Palestijnen die het gebied dat van dan af Israël heette na 1948 ontvlucht waren,

sneller in contact kwamen met literaire vernieuwingen en die daardoor sneller overnamen dan

hun collega’s die wel nog in historisch Palestina verbleven en onder een militair regime

leefden (1992, pp. 18-19). Na 1948 volgde een periode van literaire stilte, als moest men even

bekomen van de tragische klap. Halfweg de jaren 50 vervoegden Palestijnen opnieuw het

literaire toneel met hernieuwd enthousiasme.

De jaren 60 brachten een grote verrassing met zich mee voor Palestijnse literatoren in

de diaspora. Het mag dan vandaag zeer vreemd klinken – vooral voor een Westers publiek –

maar halfweg de jaren 60 ontdekten deze auteurs dat er ook binnen hun voormalige thuisland

dichters actief waren, die eveneens schreven over de onrechtvaardige situatie waarin ze zich

bevonden (Jayyusi, 1992; Harlow, 1986). Dit toont al een duidelijke breuklijn tussen 2 groepen

van auteurs, die ook vandaag nog actief is, namelijk tussen diegenen die zich nog binnen

historisch Palestina bevinden (met de bijkomende onderverdeling tussen Israël enerzijds en

41

Gaza en de Westelijke Jordaanoever anderzijds) en diegenen die in de diaspora verblijven.

Deze breuklijn zal na de jaren 60 nog groter worden, wanneer Palestijnse auteurs binnen

historisch Palestina zich meer en meer verwijderen van de bredere Arabische context en zich

meer focussen op de Palestijnse zaak. Dat laatste blijft ook een belangrijk thema voor

literatoren in de diaspora, maar zij blijven noodzakelijkerwijs meer betrokken bij de bredere

Arabische context, vooral zij die zich nog in het Midden Oosten bevinden. Deze verschillen

zijn echter meer in grijstinten dan in zwart-wit te vatten, aangezien schrijvers gedurende hun

carrière op natuurlijke wijze evolueren. Bovendien zijn veel van deze schrijvers en schrijfsters

in de loop van hun leven verhuisd (binnen het Midden Oosten maar ook vaak naar het

Westen), zoals ook Mahmoud Darwish en Sahar Khalifeh. Toch is er volgens Jayyusi zeker na

1967 en de bijhorende catastrofe een beweging naar binnen bij Palestijnse auteurs die zich nog

binnen historisch Palestina bevinden.

In de jaren 70 zien we als het ware de ontwikkeling van een volledig genre, zijnde

verzetspoëzie (Jayyusi, 1992). Het genre bestond al in de regio sinds het begin van 20ste eeuw

en werd na 1948 in toenemende mate beoefend, met name door de geïsoleerde Palestijnse

auteurs in Israël. Jayyusi schrijft zelfs dat iedere auteur zich wel eens aan het genre had

gewaagd, maar dat het pas in de jaren 70 uitgroeide tot de norm. Dit had positieve en negatieve

gevolgen. Het gaf de Palestijnse zaak een sterke duw in de rug, maar kwam door deze

aanwezige dwang de creativiteit en originaliteit van het geproduceerde werk niet altijd ten

goede. Dat veranderde in de jaren 80, ook al werd dat decennium een moeilijke tijd voor veel

Palestijnen:

By the eighties, then, a great spiritual fatigue had come to reign over the poet’s world. The stamp

of authority had never been heavier, the internal political order never more coercive, external

aggression and global conspiracy never more intense. It became impossible to endure the

repeated national disasters with the same kind of bravado, and the situation drove many men

and women into either silence or exile. But certain things endured: a literary creativity

sharpened to its highest point, a faith in the creative power of words, and a great pride in a newly

achieved artistic independence from the immediate past (Jayyusi, 1992, p. 56).

Op die manier schudde Palestijnse literatuur volgens Jayyusi de negatieve aspecten uit de

jaren 70 af, terwijl het de verworven stoutmoedigheid bewaarde. De schijnbare tegenstelling

42

tussen toenemende druk op de Palestijnse samenleving (door de bezetting) en de verhoogde

literaire creativiteit hoeft trouwens niet te verbazen. Er zijn talrijke literaire meesterwerken uit

de westerse literatuur die in gevangenschap werden geschreven, met name De profundis door

Oscar Wilde en ook Don Quichote, de eerste Westerse roman.

Tegenwoordig vinden we Palestijnse artiesten en literatuur overal ter wereld. Zo

wonen 2 van de grootste literaire pleitbezorgers van de Palestijnse zaak vandaag in het

Westen. Spoken word-artiest Remi Kanazi werkt vanuit de Verenigde Staten, terwijl zijn collega

Rafeef Ziadah in Londen verblijft. Van hieruit reizen ze de wereld rond om hun kunst aan de

man te brengen. Bovendien combineren ze enthousiast engagement met creativiteit en literaire

innovatie. Opvallend is ook dat ze regelmatig terugverwijzen naar het leven van Palestijnen

voor 1947-1948 en hoe de creatie van de staat Israël en de etnische zuivering van Palestina een

voortdurend trauma vormt voor verschillende generaties.

4.3. Subthema’s

In wat hierop volgt, gaan we verder in op het gebruik van de Nakba als thema in

Palestijnse literatuur. Dit is echter geen eenduidige opdracht, zoals ook de Nakba zelf geen

eenduidig te vatten concept is. Aandacht voor verschillende lagen is dus noodzakelijk. Zowel

de verscheidenheid onder auteurs die schrijven over of rond de Nakba, als de verschillende

verschijningsvormen van dit thema zijn indrukwekkend. De Nakba als thema als 1 blok

behandelen zou dus wat kort door de bocht zijn en daarom bespreek ik het hier met behulp

van subthema’s die daarmee elk een onderdeel van de Palestijnse ervaring na 1948

weerspiegelen. Vanzelfsprekend lopen deze kenmerken hier en daar door elkaar, al pleit dit

natuurlijk vooral in het voordeel van hun kwalificering. Deels heb ik de onderverdeling van

Honaida Ghanim overgenomen uit haar tekst “Poetics of Disaster: Nationalism, Gender, and

Social Change Among Palestinian Poets in Israel After Nakba” (2009). Grotendeels zijn de

thema’s echter geïnspireerd op eigen lezingen van Palestijnse literatuur. Ik probeerde daarbij

een selectie te maken die zoveel als mogelijk representatief is voor het volledige Palestijnse

literaire spectrum. Daarom heb ik werk geselecteerd van zowel Mahmoud Darwish (1942) –

de onmiskenbare peetvader van Palestijnse literatuur - als Jabra Ibrahim Jabra (1920), die het

grootste deel van zijn leven in Irak doorbracht (Jayyusi, 1992). Ook Sahar Khlalifeh (1941),

43

misschien wel de bekendste vrouwelijke auteur uit Palestina, en Tawfiq Zayyad (1932), tevens

een invloedrijk politiek figuur, komen aan de beurt. Als representatie van jongere generaties

selecteerde ik de hierboven genoemde Rafeef Ziadah, Remi Kanazi (1981) en Suheir Hammad

(1973), die respectievelijk in Londen en New York wonen. Het is echter van belang te beseffen

dat elke selectie per definitie beperkend is. Daarom selecteerde ik met name deze gevierde en

bekende Palestijnse auteurs als Darwish, Jabra, Khalifeh en Zayyad, die dus ook in Europa en

België het grootste publiek bereiken en dus het meeste kans maken hun stem te laten horen.

Dat geldt ook voor de vertegenwoordigers van de jongere generatie. Bovendien staan Kanazi,

Hammad en Ziadah ook voor vernieuwing en innovatie binnen literatuur. Zoals hierboven en

bij Jayyusi al duidelijk werd, is dit altijd een zeer belangrijke eigenschap geweest van de

Palestijnse literatuur en daarom vormen deze artiesten met name ideale afgevaardigden van

moderne Palestijnse literatuur en kunst.

4.3.1. De band met het land en displacement

Een eerste belangrijk subthema dat direct verwijst naar de Nakba is vanzelfsprekend

de band met het land en de daarop volgende displacement die gepaard ging met de Nakba.

Plots werden 750 000 Palestijnen vluchteling en in de offensieven die in de decennia na 1948

volgden, kwamen daar nog hele groepen vluchtelingen bij. Daardoor kwam het grootste deel

van de Palestijnse bevolking in een hachelijke situatie terecht waarbij ze hun huizen en

eigendommen moesten achterlaten. Ze leven sindsdien als vluchtelingen en ook al is die

situatie – vooral voor 1948-vluchtelingen – het tijdelijke stadium inmiddels ontgroeid, de

herinneringen aan hun thuis zijn daarom zeker niet minder levendig of dierbaar. Deze

herinneringen overstijgen daarom ook nostalgie en gaan vaak gepaard met een sterk

onrechtvaardigheidsgevoel. De band met het land is dan ook steeds sterk verbonden met de

wil om terug te keren naar het thuisland (zie verder). Dit alles is bovendien niet enkel typerend

voor de oudere generaties, die de etnische zuiveringen van 1948 zelf meemaakten, maar ook

voor jongere generaties die – zoals we zullen zien – de Nakba zelf ook als thema opvoeren.

Daardoor krijgt deze Nakba telkens opnieuw een actueel aspect en overstijgt het thema de

loutere herinnering.

Het is bijgevolg niet verwonderlijk dat Mahmoud Darwish als bekendste Palestijnse

auteur veelvuldig gebruik maakt van allerlei motieven die verwijzen naar de natuur en andere

44

elementen die specifiek naar het landschap van Palestina verwijzen. Deze specifieke en

gedetailleerde elementen duiden natuurlijk op de specifieke band met dit land. Het landschap

wordt niet alleen in al zijn schoonheid bezongen, maar ook gezien als een onderdeel van de

verteller. In die hoedanigheid heeft de Nakba niet alleen het gemis naar een externe plaats als

gevolg, maar zelfs het gemis naar iets wat voordien eigen en inherent was, als een

geamputeerde ledemaat. Concreet vertaalt dit zich bij Darwish in het gedicht “Poem of the

Land”, dat in feite verwijst naar de dood van 5 studentes in 1976 en ieder jaar herdacht wordt

tijdens de Dag van het Land op 30 maart. De inhoud van het gedicht maakt echter al snel

duidelijk dat het naar veel meer verwijst. De verzen ‘I name the soil I call it/ an extension of my

soul’ maken meteen deze diepe, innerlijke band met het land duidelijk (Jayyusi, 1992, p. 146).

Ook even verderop wordt deze metafoor verder uitgewerkt en wordt het land, samen met het

eigen lichaam, zelfs een verzetsmiddel in de strijd tegen de overheerser: ‘I name my ribs/ trees/

Gently I pull a branch/ from the fig tree of my breast/ I throw it like a stone/ to blow up the conqueror’s

tank’ (zelfde pagina). De verteller en het land versmelten als het ware en worden samen een

wapen in de strijd tegen de bezetting. Ook in de volgende, meer prozaïsche strofe, herhaalt

Darwish dit, al refereert hij hier meer expliciet naar de herdenkingsactiviteiten: ‘In the month

of March we stretch out in the land and the/ land spreads out in us’ (Jayyusi, 1992, p. 147). De meer

prozaïsche stijl lijkt samen te gaan met een concretere inhoud, wat de verteller er meteen aan

herinnert dat hij eigenlijk een haat-liefdeverhouding heeft met het land: ‘In the month of March/

We enter the first prison and the first love/ Memories shower down upon a fenced village/ That is where

we were born’ (zelfde pagina). De ‘first love’ is hier het geboortedorp als een mooie herinnering

aan een oorspronkelijke staat. De onmogelijkheid om terug te keren geeft datzelfde dorp echter

meteen een negatieve connotatie. De beperking van vrijheid om terug te keren naar dat deel

van jezelf verklaart de gevangenismetafoor en legt meteen ook een link met het heden en de

vele arrestaties van Palestijnen door het Israëlisch leger op bijvoorbeeld de Westelijke

Jordaanoever.

Daarnaast zijn geografische verwijzingen ook een manier om een zekere Palestijnse

identiteit te (her)bevestigen. Wanneer een Palestijnse auteur verwijst naar plaatsnamen in

Palestina, herinnert hij of zij meteen aan de Palestijnse geschiedenis van die plaats en gaat

daarmee in tegen de ontkenning van die erfenis door Israël. Dit is dan ook een gangbare tactiek

bij veel Palestijnse auteurs, onder andere ook bij Darwish. Niet alleen verwijst hij vaak naar

45

plaatsnamen van Palestijnse steden, maar ook naar de Palestijnse bevolking en geschiedenis.

Volgende passage – nog steeds uit “Poem of the Land” – is rijk aan geografische en historische

verwijzingen:

Nations will enter this book and the sun of Jericho will set without ritual.

O country of prophets: Come to your fruition!

O country of planters: Come to your fruition!

O country of martyrs: Come to your fruition!

O country of refugees: Come to your fruition!

For all the pathways in the mountains are extensions of this song.

All the songs in you are extensions of an olive tree that swaddled me (Jayyusi, 1992, p. 149).

Met 4 woorden (prophets, planters, martyrs en refugees) wordt hier in één klap verwezen naar

de rijke religieuze, agrarische en politieke geschiedenis van dit land en door daaraan ‘come to

your fruition’ toe te voegen, legt Darwish ook de band met het heden en de toekomst. In deze

band ligt ook een zekere hoop op een vruchtbare toekomst verscholen. De olijfboom verwijst

opnieuw naar de diepgewortelde traditie van Palestijnen in het land.

Deze nadruk op fysieke herinneringen vinden we ook met name terug bij Tawfiq Zayyad. Zijn

poëzie kan meer uitdrukkelijk gekarakteriseerd worden als verzetspoëzie, omdat hij dit

onderwerp veel explicieter naar voren brengt. Een mogelijke verklaring is dat hij vroeger

geboren werd dan Darwish – hun geboortedata zijn respectievelijk 1929 en 1941 – en dat

Zayyad de Nakba veel bewuster meemaakte. Toch is het verschil tussen beide literatoren er

meer een van stijl en complexiteit dan van inhoud. Zayyads poëzie is veel toegankelijker en

titels als “Here we Shall Stay” laten weinig aan de verbeelding over. Ook zijn gedicht “On the

Bark of an Olive Tree” is zeer rechtuit. Bij Zayyad is Palestina niet zozeer een deel van de

innerlijke leefwereld van de verteller, maar wel iets dat mee een verhaal vertelt en op die

manier evenzeer deel uitmaakt van hun verhaal en strijd. Zijn gedicht “Here We Shall Stay”

getuigt van dezelfde devotie aan het landschap en de ermee verweven identiteit en vooral de

weigering om die banden op te geven. Strofes als “We guard the shade/ Of olive and fig/ We blend

ideas/ like yeast in dough” en “O living roots hold fast/ And –still- reach deep in the earth” gelden als

een emotionele oproep aan zijn landgenoten om deze band met het thuisland te koesteren en

te herbevestigen. Deze directe aanklacht en bevestiging van eigen de Palestijnse identiteit in

poëzievorm komen telkens terug in Zayyads poëzie.

46

Bij de jongere generatie artiesten is deze nostalgie niet rechtstreeks te vinden. Zij hebben

immers geen direct herinneringen aan hoe het leven was voor de Nakba en leven dus niet

rechtstreeks met het trauma dat deze plotse en complete breuk met het verleden vormde. Toch

zijn ook zij opgegroeid met de verhalen, als een verreist onderdeel van de opvoeding, ongeacht

de plaats waar die opvoeding gebeurt.

For Palestinian refugees collective memory is the only link to the past of a lost homeland. It is

passed to the younger generations in as much detail as possible, to protect the children from

feeling alienated and insecure, and to ensure that the younger generations receive at least part

of the inheritance of a land in which they were not born. Thus the homeland stays alive with the

next generation, and to them passes the responsibility of its liberation (El-Nimr, 1993, p. 56).

Dat laatste mag dan een zware uitspraak lijken, maar het blijkt wel te kloppen dat jongere

generaties de verhalen en tradities vroeg meekrijgen en dat dit een zeker engagement

aanwakkert. Onder andere Remi Kanazi en Rafeef Ziadah zijn behalve artiesten ook activisten

en proberen op die manier via verschillende wegen hun boodschap tot bij een zo breed

mogelijk publiek te brengen.

Remi Kanazi schreef specifiek rond het thema van de Nakba een gedicht met dezelfde

titel. Het sterk stuk is geschreven vanuit het perspectief van een zwangere vrouw (zijn

grootmoeder) en plakt daarmee een gezicht op de grote groep Palestijnen die door de Nakba

getroffen werden. Ook hij beschrijft de band met Palestina als een diep fysieke band zoals dat

bij Darwish ook het geval was: ‘… veins like roots of olive trees’ (Kanazi, Nakba, 2013). Verder

wordt deze dierbare plaats vooral beschreven als een slachtoffer van krachten van buitenaf:

‘… packed in small spaces, like memories, her home: mandated, occupied, cleansed, conquered’. Op die

manier worden Palestina zelf en het hoofdpersonage bijna inwisselbaar; haar bevolking en

zijzelf lijden evenzeer onder de bezetting. Zo zegt Kanazi even verder over het

hoofdpersonage (maar evengoed over het land zelf): ‘didn’t wanna die, but suffered decades’. Deze

drang om te leven en wilskracht staan in scherp contrast met de machteloosheid tegenover de

gruwelijkheden die de Nakba met zich meebracht en moedwillig het land en haar bevolking

terroriseerden.

47

4.3.2. De breuk tussen verleden, heden en toekomst

Tijd is een ander thema dat vaak terugkeert in Palestijnse poëzie, proza of andere

literaire vormen. Toch is het geen tijd die lineair verloopt, zoals dat in klassieke literatuur vaak

het geval is. Tijd wordt vaak opengebroken op een manier die niet langer rationeel of lineair

denken toelaat. In deze literatuur zorgt de Nakba voor een scheur in de tijd, die we ook vaak

terugzien in artistieke weergaves van traumatische ervaringen; ze vormen instanties waarin

de tijd stilstaat of de notie van tijd überhaupt overbodig lijkt. Ook hier vinden we een

verlangen terug, al is het voorwerp van dat verlangen hier het verleden en niet een fysieke

plaats. De Nakba vormt een breuk in de tijd en de grens tussen een bekend en levendig

verleden aan de ene kant en een tragische, onzekere toekomst aan de andere kant (Ghanim,

2009).

Mahmoud Darwish en Jabra Ibrahim Jabra (1920) zijn allebei auteurs die het concept

tijd als thema gebruiken in hun poëzie en proza en dit opnieuw op verschillende niveaus. Bij

Darwish komt heel duidelijk naar voren hoe relatief het begrip tijd geworden is. Door het

begrip zodanig te rekken en te vervormen dwingt hij de lezer zelf na te denken over zijn

betekenis. Alweer in zijn gedicht “Poem of the Land” refereert Darwish naar het verleden in

termen van oorlogen in plaats van jaren en verwijst zo naar deze breuken in de tijd. ‘In the

month of March thirty years and five wars ago I was born on a heap of liminous tombstone grass’

(Jayyusi, 1992, p. 146). Het ‘luminous tombstone grass’ zorgt voor een bijzonder contrast en geeft

aan dat deze specifieke geboorte geen eenzijdig positieve gebeurtenis is. Het is het begin van

een leven dat zal worden overheerst door dood en vernietiging, een leven dat verloopt van

oorlog tot oorlog.

In zijn prachtwerk ‘Memory for Forgetfulness’ beschrijft Darwish in poëtisch proza de

aanvallen op Beirut in 1982, waarbij veel Palestijnse vluchtelingen opnieuw het doelwit

werden van gevechten (Jayyusi, 1992, pp. 642-649). De verteller is niet gevlucht, maar woont

en leeft in de schaduw van bombardementen en gevechten. Daardoor is de dood een belangrijk

thema, dat een schaduw werpt over elke gebeurtenis, ook over het begrip van tijd. Op die

manier worden de meest alledaagse dingen vervormd en soms onbereikbaar. Zo raakt het

hoofdpersonage op een bepaald moment begeesterd door de idee om koffie te maken. Voor

de oorlog was deze actie onderdeel van het dagelijkse leven, maar nu is het een hele

48

beproeving omdat de kapotgeschoten keuken een ideaal doelwit vormt. Het personage in

kwestie berekent de tijd tussen 2 bombardementen en beseft dat dit niet genoeg is om zijn

geliefde koffie te bereiden. Tijd is hier geen maat om het dagelijks leven makkelijker te maken,

maar een belemmering, iets wat leven moeilijker maakt. De verteller besluit dan ook ‘I’m alive;

or, more accurately, I exist’. Het alledaagse leven en zijn routines zijn een verre herinnering en

in de plaats daarvan komt overleven. Elke minuut van de dag is een overlevingsstrijd en

daarbij is tijd niet langer van belang.

Tegelijk vinden we ook een verlangen naar een toekomst waarin tijd weer terugkeert

naar zijn gangbare betekenis en tevens alledaagse activiteiten toelaat.

Flesh joined against metal, triumphing over the odds, and the conquerors were halted by the

walls. There will be time to bury the dead. There will be time for arming. And there will be time

for time to pass as we would wish. Let the heroism go on; for we are the lords of time (Jayyusi,

1992, p. 647).

Een militaire overwinning in termen van verzet betekent hier ook een overwinning tegenover

deze breuk in de tijd. Wanneer het leven opnieuw normaliseert, doet de tijd dat ook, waardoor

het alledaagse weerkeert.

Behalve Darwish schrijft ook Jabra Ibrahim Jabra over de vervorming van het besef

van tijd onder druk van oorlog. De titel van het gedicht “Zero Hour” maakt meteen duidelijk

dat tijd een belangrijk thema is. Bij Jabra komt de vervorming van de tijd dan ook in de vorm

van zijn ontkenning of weigering. Het soort van verlangen dat hier wordt uitgedrukt is er een

naar een bestaan buiten de tijd. Zo verwijst Jabra naar de verrijzenis, in de vorm van een

verlangen ernaar: ‘Is this why we saw visions/ and accepted the agony of belief?/ And why we

shouldered the cross across the world/ certain that after the crucifixion/ comes the resurrection?’

(Jayyusi, 1992, p. 179). Dit komt natuurlijk voort uit een soort ongeloof bij het aanzien en de

belevenis van zoveel onrecht. De gedachte dat het allemaal voor niets is – behalve de

vervulling van politieke doelen van de tegenpartij – is zo ondraaglijk dat de verteller niet kan

geloven dat er hem en zijn landgenoten geen betere tijden staan te wachten. Zo ook in de

volgende strofe: ‘My countdown-haven’t I reached the zero hour?’ (zelfde pagina).

Elders drukt de verteller zijn wanhoop directer uit: ‘… every hour is a century,/ and every

minute is a knife aimed at the wrist’ (Jayyusi, 1992, p. 179). De mesmetafoor ligt hier natuurlijk

49

niet ver van de waarheid en biedt ons een cynische blik op het leven tijdens oorlog. Soms

wordt de wanhoop de verteller ook te veel: ‘I’ll stop here, I’ve had enough./ Let my deep suffering

become yours’ (Jayyusi, 1992, p. 178). Het is een wanhoopskreet, maar zou ook een boodschap

aan de lezer kunnen zijn waarbij wordt opgeroepen tot empathie en solidariteit. Uit onbegrip

dat voortkomt uit de vraag waarom dit net de verteller en zijn landgenoten moet overkomen,

ontstaat ook een wens voor beterschap.

Ook recenter werden de ontwrichting van de tijd en de Nakba als thema’s gebruikt in

Palestijnse literatuur. In Susan Abulhawa’s bekende roman ‘Ochtend in Jenin’, die het verhaal

verteld van de familie Abulheja van 1941 tot 2002, speelt dit zelfs een zeer belangrijke rol. De

Nakba staat er beschreven als het moment waarop de tijd stopte of overbodig werd. De roman

begint als volgt: ‘In een ver verleden, voor de geschiedenis de heuvels overtrok en het heden en de

toekomst aan gruzelementen sloeg, voor de wind het land bij een punt oppakte en de naam en het karakter

ervan uitschudde …’ (Abulhawa, 2012, p. 15). Ook bij haar vinden we verzet tegen de idee van

tijd als iets lineairs, waardoor 1948 slechts een cijfer zou zijn en een deel van een logische rij.

In plaats daarvan benadrukt ze het uitzonderlijke karakter van dat jaar en de eeuwige plaats

die het inneemt in de herinnering van Palestijnen:

Onder het ondraaglijke verdriet om een levend begraven geschiedenis viel het jaar 1948 in

Palestina van de kalender en raakte het in ballingschap; het schonk geen aandacht meer aan het

voortschrijden van dagen, maanden en jaren en werd in plaats daarvan een eindeloos, vaag

moment in de tijd. De twaalf maanden van dat jaar herschikten zich en dwarrelden doelloos

rond in het hart van Palestina (Abulhawa, 2012, p. 54).

Terwijl de rest van de wereld verder jaren telt en Palestijnse vluchtelingen, waaronder de

familie Abulheja, beseffen dat hun vlucht de tijdelijkheid ontstijgt, blijft het jaar 1948 hen

achtervolgen. Het concept tijd evolueert ook mee in de roman en wordt verderop omschreven

als ‘het eindeloze jaar’ waarin de vluchtelingen gevangen zitten en ‘het jaar waar maar geen eind

aan kwam’ (Abulhawa, 2012, pp. 62, 66). Het leven in een vluchtelingekamp reflecteert zijn

ervaring als het ware op het concept van tijd.

4.3.3. Geheugen, identiteit en verzet

Dit gezamenlijk lijden zorgt er ook voor dat Palestijnen wereldwijd verbonden zijn

door een zelfde geschiedenis en door gelijkaardige herinneringen. Deze link tussen geheugen

50

en identiteit is onmiskenbaar en komt met name sterk naar voren in de Palestijnse literatuur,

bij Palestijnen van verschillende generaties en zowel in historisch Palestina zelf als in de

diaspora.

Opnieuw vinden we dit thema uitgebreid terug bij Mahmoud Darwish en bij hem

wordt meteen duidelijk waarom geheugen, identiteit en verzet onlosmakelijk verbonden zijn.

In zijn gedicht “Guests on the Sea” beschrijft Darwish de vlucht van veel Palestijnen naar

Libanon. Hoewel de vluchtelingen dachten dat hun verblijf van korte duur zou zijn en ze snel

naar hun thuis zouden kunnen weerkeren, kreeg hun verbleef een steeds definitiever karakter.

In dit gedicht beschrijft Darwish de pijn die dat besef met zich meebrengt. Tegelijk beschrijft

hij de verbondenheid met andere vluchtelingen die ook in Libanon zijn terecht gekomen, het

belang van herinneringen om vorm te geven aan hun bestaan (en tegelijk hoe zwaar dit

psychologisch is) en het vraagstuk van de terugkeer (dat ik onder 4.3.4. zal bespreken). Zo zegt

hij: ‘We did not come from this country from a country/ we came from pomegranates, from the glue of

memory’ (Jayyusi, 1992, 155). Als we ervan uitgaan dat granaatappels als metafoor voor

bepaalde geografisch-agrarische kenmerken hier symbool staat voor Palestina, dan zegt de

verteller hier eigenlijk dat de herinneringen aan dit land en de band ermee de voornaamste

bouwstenen van hun identiteit zijn. Bovendien ondergraaft hij de legitimiteit van de vaak

gehoorde bewering dat er nooit een Palestijnse staat heeft bestaan (PragerUniversity, 2012;

Roth & Weiss, 2014). Darwish toont hier dat die bewering niet genoeg is om de Palestijnse eis

om rechten en land af te wijzen. Hun herinneringen, band met het land en gevoel van identiteit

zijn meer dan voldoende om deze eis kracht bij te zetten.

Medelijden is echter niet waar Darwish ons om vraagt. Hij maakt duidelijk dat hij en

zijn landgenoten niet louter hulpeloze slachtoffers zijn, maar dat ze een stem en een eigen wil

hebben. Meer naar het einde van het gedicht toe maakt hij dit duidelijk door herhaling:

We want to live for a time, not for nothing

but just that we can set out again

Noting of our ancestors remains in us, but we want

the country of our mourning coffee

we want the fragrance of primitive plants

we want a special school

51

we want a special cemetery

we want a freedom

the size of a skull . . . and a song (Jayyusi, 1992, p. 157).

Door herhalingen en poëtische vormingrepen legt Darwish hier de nadruk op de eenheid van

de Palestijnen en hun wensen. ‘We want’ wordt maar liefst 6 maal herhaald in deze relatief

korte strofe, waarvan bovendien 1 maal voor een cesuur om er extra nadruk op te leggen –

bovendien scheidt de cesuur hier ‘we’ en ‘the country’, 2 een vormelijke metafoor voor de

actuele situatie van veel Palestijnen in de diaspora. Daarenboven verschijnt ook ‘we’ apart nog

1 maal en ‘our’ nog 2 maal. Ook de inhoud ondersteunt hier weer de vorm en drukt hun recht

op zelfbeschikking uit.

Eerder besprak ik hier al een ander gedicht van Darwish, “Poem of the Land”, en ook

voor het thema van identiteit en verzet is het waardevol. Het gedicht is onderverdeeld in

strofen die afwisselend genummerd zijn met Romeinse en Arabische cijfers, waarbij we in de

strofen met Romeinse cijfers tekst in gedichtvorm vinden, terwijl Darwish in de strofen met

Arabische cijfers meer prozaïsch schrijft. Deze opdeling geeft Darwish de mogelijkheid om

vlot verschillende onderwerpen en thema’s op elkaar te laten volgen en via verschillende

hoofdstukjes een vollediger beeld te schetsen van een bepaald onderwerp. In dit geval schrijft

hij over de dood van 5 studentes, maar kadert hij dat onderwerp in een bredere context. Zo

schrijft hij onder IV: ‘I am the witness of the massacre/ I am the victim of the map/ I am the son of

simple words/ . . .’ (Jayyusi, 1992, p. 149). Dit doet denken aan de poeta vates uit het Europees

modernisme, de schrijver als ziener. Louis Paul Boon meende dat een schrijver als een

seismograaf moet zijn, die elke trilling in de maatschappij registreert en beschrijft, ook diegene

die niet rechtstreeks voelbaar zijn (Humbeeck, 1994). Als we aannemen dat de verteller hier

samenvalt met Darwish, rekent hij zichzelf ook bij de schrijvers die een soort logboek van de

tijdsgeest bijhouden en op die manier hun lezers een spiegel voorhouden. Daardoor is

Darwish tegelijk getuige, slachtoffer en beschrijver van de wreedheden die zijn volk moet

ondergaan.

2 Een cesuur is een stijlmiddel dat al eeuwen meegaat en in het Algemeen Nederlands Woordenboek als volgt wordt gedefinieerd: ‘pauze veelal in of bij het midden van een versregel, die een fraaie structuur geeft aan de ritmische voortgang van het vers of ook harmonisch aansluit bij de inhoud’ (ANW, 2014).

52

Ook onder de volgende strofe – strofe 5 - benadrukt Darwish nogmaals de herinnering,

deze keer als een uitgesproken collectieve gebeurtenis. De eerste zin van dit hoofdstukje toont

al ‘the obsession of memories’ die elk jaar in maart terugkeert. Hier wordt opnieuw de link gelegd

met Palestina en de herinnering die dat met zich meebrengt. Op vormelijk vlak komt dit

opnieuw tot uiting door herhaling. De woorden ‘reminiscence’, ‘recollection’ en ‘remembrance’

zijn in cursief gedrukt en worden elk verschillende keren herhaald. Inhoudelijk komt dit

opnieuw tot uiting door de band met het land te benadrukken, zoals onder 4.3.1. (‘zanzalakht

tree’, ‘Acca’, ‘Jericho’). Door deze opeenvolging, en door de constante herhaling in een

medium dat uitermate geschikt is om te herinneren, herbevestigt Darwish zijn rol als dichter.

Het is geen verrassing dat we ook bij Tawfiq Zayyad een sterk gevoel van identiteit en

verzet vinden. Zijn gedicht “Here We Shall Stay”, dat hier ook al besproken werd, maakt dit

meteen duidelijk en ook hier is herhaling van belang. De woorden uit de titel worden telkens

herhaald aan het begin van de eerste, tweede, derde en vierde strofe en Zayyad voegt er

meteen aan toe dat dit voor beide partijen geen pretje zal zijn zolang er sprake is van

onderdrukking. Hij verwijst ook naar de situatie van Palestijnen in Israël: ‘Here we shall stay/

Like a wall upon your breast/ Washing dishes in idle, buzzing bars/ Pouring drinks for our overlords/

Scrubbing floors in blackened kitchens/ to snatch a crumb for our children’ (Zayyusi, 1994, p. 327).

Hoewel andere minderheden in Israël intussen grotendeels de taken van Palestijnen als

goedkope arbeidskrachten hebben overgenomen, toont dit toch duidelijk de gespannen

situatie en de manier waarop op Palestijnen wordt neergekeken. Meer dan dat nog toont het

de bereidheid om tot het uiterste te gaan om hun land te behouden, of wat hen daarvan nog

rest. Dat komt ook verder in het gedicht nog extremer tot uiting: ‘If we get thirsty/ We’ll squeeze

the rocks./ If we get hungry/ We’ll eat dirt/ And never leave’ (Jayyusi, 1994, p. 328). Het is de ultieme

uitdrukking van standvastigheid en (vredevol) verzet en daarmee ook een duidelijke

boodschap aan de onderdrukker, iets wat ook in zijn andere gedichten vaak voorkomt. Zo is

zijn boodschap in “A Million Suns in My Blood” als volgt: ‘They stripped me off everything/

Except/ A heart/ A conscience/ And a tongue!/ …/ In my blood a million suns/ Defy a multitude of

cruelties./ …/ Our hands are steady and enduring./ The hands of the oppressor/ However hard/

Tremble!’ (Jayyusi, 1994, p. 329).

Ook bij Jabra Ibrahim Jabra vinden we een korte, maar belangrijke verwijzing naar

herinnering en verzet. Hij schreef er namelijk een gedicht over, dat tegelijk gericht is aan

53

Socrates. Het is een boodschap geschreven vanuit de eerste persoon meervoud, en vertelt

initieel over de laatste dagen van de bekende Griekse filosoof en het onrecht dat hem werd

aangedaan. Jabra eindigt echter met ‘Who today remembers the names of your judges?’ (Jayyusi,

1994, p. 180). Het is een uitdrukking van hoop dat het recht zal zegevieren en op die manier

een troost voor het onrecht dat Jabra vindt in de geschiedenis van zijn eigen volk.

Ook de jongere generaties artiesten houden zich met dit onderwerp bezig. Meer nog,

identiteit en verzet zijn vaak de kern van hun werk. Aangezien Suheir Hammad vóór Remi

Kanazi en Rafeef Ziadah aan het werk was (en mogelijk een grote invloed vormde op hun

werk), zal ik haar hier eerst bespreken. Suheir Hammad legt in haar werk sterk de nadruk op

verzet en contrasteert deze houding met de acties en het discours van haar onderdrukkers. Zo

drukt ze resoluut haar weigering uit om deel te worden van een vicieuze cirkel van haat in

haar gedicht “What I Will”:

I will not dance to your war drum…. I will not dance to that beating. I know that beat, it is

lifeless…. I will not hate for you, or even hate you…. Life is a right, not collateral or casual. I

will not forget where I come from. I will craft my own drum…. I will dance and resist, dance

and persist. And dance, this heartbeat, is louder than death. Your war drum ain’t louder than

this breath (Hammad, Poems of war, peace, women, power., 2010).

We zien hier een duidelijk oppositie tussen de spreker en de geadresseerde. Deze oppositie uit

zich in de afwijzing van het gebruik van geweld en taal die daartoe aanspoort. In plaats

daarvan creëert Hammad haar eigen middelen, namelijk haar eigen drum, in de vorm van

poëzie of spoken word poetry. Bovendien voegt ze meteen de daad bij het woord door sterke

kritiek te geven op Israëls manier van oorlog voeren (en ook die van andere Westerse landen),

namelijk met de nodige uitingen van haat en het gebrek aan respect voor leven, vooral dan het

onderscheid tussen militairen en burgers (wiens dood in gevechten vaak wordt omschreven

als collateral damage). Haar verzet via haar poëzie is de bevestiging van ieder leven, in plaats

van de negatie ervan. Dit komt ook in ander werk van haar tot uiting.

Naar aanleiding van de aanslagen van 11 september schreef Hammad het gedicht

“First Writing Since” waarin ze haar onbegrip beschrijft over de aanslagen en de daarop

volgende uitingen van haat tegenover moslims en Arabieren. In het gedicht houdt ze Amerika

een spiegel voor en verzet ze zich tegen het gewelddadige antwoord dat het land gaf op het

54

geweld dat hen op 11 september zelf werd aangedaan. Daarnaast verzet ze zich ook tegen het

eenzijdige wij-zij verhaal dat dit geweld moest verdedigen en legt ze de link met haar eigen

afkomst: ‘If there are any people on earth who understand how New York is feeling right now, they are

in the West Bank and the Gaza strip…. Affirm life. Affirm life. We got to carry each other now. You are

either with life, or against it. Affirm life’ (Hammad, 2006). Het hele gedicht zit vol verwijzingen

naar politiek en geschiedenis, zoals in het eerste deel van dit citaat, maar met haar slotstrofe

(tweede deel van dit citaat) lijkt ze de wereld wakker te willen schudden zodat die niet kiest

voor geweld maar voor leven.

In “First Writing Since” kijkt ze ook naar de impact van oorlog op vrouwen, die meestal

het grootste slachtoffer zijn, of de gevolgen ervan in ieder geval het meest moeten dragen. Dit

is een constante in haar werk en het is dan ook geen verrassing dat ze in 2010 tijdens

TEDWomen op het podium stond. Ze bracht er “What I Will” en “Break Clustered”, waaruit

ik de volgende citaten selecteerde:

Unwritten books, predicted the future, projected the past, but my head unwraps around what

appears limitless: man’s creative violence. Whose son shall it be?... We mourn, women,

complicated…. Don’t look for shadow behind me, I carry it within. I live cycles of light and

darkness. Rhythm is half silence. I see now, I never was one and not the other…. Before form, I

was storm… Girls spoiled before ripened, language can’t math me, I experience exponentially.

Everything is everything. One woman loses 15, maybe 20 members of her family. One woman

loses 6. One woman loses her head. One woman searches rubble. One woman feeds on trash.

One woman shoots her face. One woman shoots her husband. One woman straps herself. One

woman gives birth to a baby. One woman gives birth to borders. One woman no longer believes

love will ever find her. One woman never did. Where do refugee hearts go? … We mourn each

one, or we mean nothing at all… (Hammad, Poems of war, peace, women, power., 2010).

Hammad contrasteert hier het kortetermijndenken van oorlogen en geweld met de

langetermijngevolgen voor de getroffen bevolking. Meer dan met overwinning of verlies

moeten zij leven met de politieke, economische, sociale en psychologische gevolgen van

conflicten. Bovenop het collectieve geheugen van Palestijnen komt hier dus het collectieve

geheugen van Palestijnse vrouwen dat overschaduwd wordt door geweld. Ten slotte

contrasteert Hammad hier ook geschiedenis en herinnering, waarbij ze de kant van de

55

herinnering weergeeft. Door een reeks van individuele vrouwelijke personages te

introduceren, laat ze mensen aan het woord die binnen de officiële geschiedenis geen stem

krijgen.

Deze aandacht voor de moeilijke positie van vrouwen in tijden van oorlog en bezetting

vinden we ook bij Rafeef Ziadah. Ze begint haar gedicht “Shades of Anger” met een duidelijke

bevestiging van haar identiteit, waardoor ze critici meteen een stap voor is. Ze start met een

zin in het Arabisch en vervolgt meteen: ‘Allow me to spreak my Arab tongue before they occupy my

language as well. Allow me to spreak my mother tongue before they colonize her memory as well. I am

an Arab woman of colour and we come in all shades of anger’ (Ziadah, 2011). De (retorische) vraag

om toelating geeft meteen een zekere machtsverhouding weer en door de verwijzing naar

kolonisering en bezetting weten we precies waar die machtsverhoudingen zich in dit geval

bevinden. Ziadah voegt er echter aan toe dat die kolonisering niet alomvattend is. De uitingen

van herinneringen, taal en identiteit zijn misschien in beperkte mate controleerbaar, maar je

kan deze concepten op zichzelf niet in een bepaald keurslijf dwingen. In “We Teach Life Sir”

maakt duidelijk waaruit deze identiteit en herinneringen bestaan en dat zijn vooral niet de

stereotype lessen van haat en terreur, waarmee Ziadah ook zelf werd geconfronteerd:3 ‘We

teach life after they have occupied the last sky…. We teach life, sir. We, Palestinians, wake up every day

to teach the rest of the world life, sir’ (Ziadah, 2011).

Opvallend is ook dat Ziadah in bovengenoemd gedicht verwijst naar de vraag van

buitenlandse journalisten aan Ziadah zelf om vooral niet te spreken over bezetting, maar om

hen ‘a human story’ te geven. Ze ergert zich hier zichtbaar aan, wat geen verrassing is. Net

omdat herinneringen, identiteit en verzet zo sterk verbonden zijn, is het moeilijk tot

onmogelijk om alledaagse, Palestijnse ervaringen los te zien van de politieke context van

kolonisering.

Ook bij Remi Kanazi is dit een belangrijk thema. “The Do’s and Don’t of Palestine”

heeft het over deze dubbele standaard, aangezien die voor Palestijnen vooral uit don’ts bestaat

(Kanazi, 2012). Hij somt er zo 9 op waaronder ‘don’t mention genocide’, ‘don’t mention zionism’,

don’t quote Palestinian sources’ en ‘don’t metion refugees, boycott or one-state solution’, allemaal om

3 In haar inleiding zegt Ziadah zelf over het gedicht: ‘One of the journalists asked me: ‘Don’t you think it would all be fine, if you would just stopped your children to hate?’ I did not insult the person, I was very polite. But I wrote this poem as a response to these types of questions we, Palestinians, always get’.

56

te vermijden om iemand te beledigen. Uiteindelijk eindigt hij met ‘don’t, just don’t, and that will

lead to doing’. Dit laatste valt op verschillende manieren te interpreteren maar op een abstract

niveau kan je dit absolute verbod op actie zien als een poging om het Palestijns verzet

monddood te maken. De termen die Kanazi opsomt, verwijzen naar reële problemen en

concepten die te maken hebben met de huidige problemen. In plaats van een discussie ten

gronde te voeren, wordt de legitimiteit ervan echter op voorhand onderuit getrokken.

Net als Ziadah en Hammad legt ook Kanazi de link met andere systemen van

onderdrukking. In zijn gedicht “Normalize This!” pleit hij er net voor om herinneringen

levendig te houden, en op een hoger niveau de politieke discussie gaande te houden om niet

te vervallen in normalisering (Kanazi, 2012). Hij verwijst in deze context naar slavernij en

vervolging door de KKK in de Verenigde Staten, naar apartheid in Zuid-Afrika en onrecht in

Noord-Ierland. Hij keert de machtsverhoudingen ook in taal om. ‘Zionism is the real

demographic threat/ infecting the minds of millions with racism’ verwijst bijvoorbeeld naar de

omschrijving van Palestijnen in Israël als demografisch dreiging (Zureik, 2003). ‘The only thing

barren/ is your moral capacity/ blooming a settler colonial state/ with approriated culture’ verwijst

naar de vaak gehoorde bewering dat joodse kolonisten ‘made the desert bloom’, alsof er

voordien enkel woestijn was en de Palestijnse bevolking enkel een primitieve soort landbouw

gebruikte (George, 1979; Said, 2000). Daarnaast vernoemd Kanazi ook de Nakba, niet toevallig

bij het begin van dit gedicht: ‘nothing normal about the occupation/ ... / paying non-indigenous

foreigners/ to occupy land that is already populated/ rewriting the Nakba with each stolen childhood’.

Ook hier de link tussen de huidige bezetting en etnische zuivering, tussen de Nakba en de

onderdrukking van Palestijns collectief geheugen.

4.3.4. Terugkeer en identiteit

De subthema’s die hiervoor werden besproken zijn niet louter een uiting van een

distinctieve identiteit, naast die van andere Arabieren of joodse Israëli’s. Naast uitingen van

eigenwaarde en bijhorend verzet vinden we dat daar in literatuur vaak een ander aspect aan

verbonden wordt: de wens om rechten en om terug te keren naar het thuisland, naar de streek

en vaak het dorp van herkomst. Herinnering is dus niet enkel een doel op zich, maar een

middel om terugkeer mogelijk te maken: ‘We return in order to remember and we remember in

order to return’ (Majaj, 2001, p. 118). Op die manier is het een herstel van de band met het land,

57

maar ook een herstel van de breuk in de tijd en van de discrepantie tussen een gevoel van

identiteit en bijhorend collectief geheugen en een verblijfplaats die daar niet helemaal aan

voldoet. ‘To return, it should be made clear, is not simply to go back: it is also to go forward; to create

a new future from the fragments of a reclaimed past’ (Majaj, 2001, p. 116).

Deze interconnectie tussen herinnering, thuisland, tijd en terugkeer vinden we ook

terug bij Mahmoud Darwish. In zijn al eerder besproken gedicht “Guests on the Sea” lezen we

onder andere:

who can remember how the words lit up into a homeland for those who have no doorway?

Who remembers the ancient bedouins when they seized the world . . .

with a word?

Who remembers the slain as they rushed to break the secrets of the myths?

They forget us, we forget them, life lives its own life.

Who now remembers the beginning and the end?

We wish to live for a time just to return to something

anything

anything

to a beginning, an island, a ship, an ending

a widow’s prayer, a cellar, a tent.

Our short visit has grown long (Jayyusi, 1992, p. 157).

De eerste vers maakt vooral duidelijk dat de herinneringen aan een thuisland vooral ook een

taalkundige en narratieve constructies zijn, maar dat doet niets af aan gemis ernaar. Vele

opgeworpen grenzen zijn immers evenzeer narratief van aard, bijvoorbeeld de manier waarop

Israël er (deels) in is geslaagd de geschiedenis van het land te herschrijven (‘seized the world

with a word’, ‘myths’). Bovenal drukt deze hele strofe een sterk gevoel van wanhoop uit doordat

het verblijf van Palestijnen in de diaspora zo een permanent karakter heeft gekregen. Na

enkele jaren en uiteindelijk decennia werd het moeilijk om dat verblijf nog langer een kort

bezoek te noemen.

Ook in ‘Ochtend in Jenin’ van Susan Abulhawa krijgt deze wil om terug te keren een

symbolische plaats (2012). Een jaar nadat de familie Abulheja van hun land verdreven is, kan

de vader des huizes zich niet langer bedwingen. Jahja weet dat de bomen, die binnen de

58

familie generatie na generatie verzorgd werden, nu vruchten dragen. Hij dost zich uit als voor

een feest en keert stiekem terug naar Ein Hod, dat nu een kunstenaarskolonie is geworden (dit

lot is ook het echte Ein Hod vergaan). Na enkele dagen keert hij trots en met zoveel vruchten

als hij kon dragen terug, maar dit is natuurlijk niet voldoende. Bij een volgende trip keert hij

niet meer terug. Toch beseft het hele dorp dat dit onvermijdelijk was; voor Jahja viel zijn leven

en Ein Hod samen.

Ook in moderne poëzie en spoken word poetry is terugkeer een belangrijk onderwerp,

misschien wel het belangrijkste. Herinnering staat bij deze artiesten expliciet in functie van

terugkeer. Ook hun activisme richt zich op de eis voor rechten voor Palestijnen met als ultieme

rechtvaardigheid het recht op terugkeer. Dit is ook volgens UNRWA de beste optie voor de

vluchtelingen zelf en voor de internationale gemeenschap (Ma'an News Agency, 2011). Bij

Suheir Hammad zien we niet zozeer de expliciete eis op terugkeer, dan wel de nadruk op de

identiteit als vluchteling. In “Daddy’s Song” maakt ze duidelijk dat deze identiteit als

vluchteling ook deel uitmaakt van haar erfenis. ‘That was you, daddy. Born by a river in a little

tent, and I swear you’ve been running ever since. That’s my song too, Baba’ (Hammad, 2010). Net

zoals bij Darwish legt ze de nadruk op de tijdelijkheid van het verblijf van een vluchteling in

een plaats anders dan zijn of haar thuisland, ook spreekt de realiteit dit na al die jaren tegen.

Remi Kanazi heeft daarentegen een veel directere manier van schrijven en dat is voor

dit onderwerp niet anders. In “Normalize This!” schrijft hij: ‘it’s not just the occupation stupid/

it’s the right of return/ equality for all Palestinians/ it’s the transformation/ from a racist, exclusivist/

supremacist state/ to a nation for all of its citizens’ (Kanazi, 2012). Naast het recht op terugkeer legt

hij hier ook nog eens de nadruk op de bredere context. Palestijnen vragen dan ook eerder om

gerechtigheid dan vrijheid, aangezien de huidige politieke structuren in de Bezette Gebieden

en Israël zelf die gelijkheid voor de wet sterk beperkt. Dat is ook de hoofdboodschap achter

dit gedicht, namelijk dat Kanazi zelf weigert deel te nemen aan activiteiten die een zekere

normalisering promoten. Met name activiteiten waarbij een zogenaamde gelijkheid wordt

gepromoot, terwijl dat in werkelijkheid nog veraf lijkt.

59

Ook in zijn gedicht “Nakba” verwijst hij naar deze bredere context en verbindt hij

herinnering en terugkeer naar het thuisland:

Memories that cannot be erased, uprooted or stolen. She is not forgotten, we have not forgotten.

We will not forget. Veins like roots of olive trees. We will return. That is not a threat, not a

wish, a hope or a dream, but a promise (Kanazi, Nakba, 2013).

Opnieuw wordt het belang van immaterieel erfgoed benadrukt in de vorm van herinneringen

en collectief geheugen. ‘She’ is hier de grootmoeder van Kanazi, terwijl ‘we’ vermoedelijk

verwijst naar alle Palestijnen in de diaspora. Iedere familie heeft of kent wel iemand die is

moeten vluchten, waardoor dit specifieke verhaal dienst doet als een pars pro toto voor de

ervaring van het gehele Palestijnse volk.

Ten slotte bespreek ik ook nog Rafeef Ziadah omdat ook zij de eerder genoemde

onderwerpen verenigt in een tijd en plaats overschrijdend gedicht. Verleden, heden en

toekomst worden met elkaar verbonden door te verwijzen naar onteigening, het verbod om

terug te keren en de daaropvolgende wil van Ziadah zelf om dat net te doen.

I am an Arab woman of colour and we come in all shades of anger. All my grandfather ever

wanted to do was wake up at dawn and watch my grandmother kneel and pray in a village

hidden between Jaffa and Haifa. My mother was born under an olive tree on a soil they say is

no longer mine, but I will cross their barriers, their checkpoints, their damn apartheid walls and

return to my homeland. I am an Arab woman of colour and we come in all shades of anger

(Ziadah, 2011).

Vorm en inhoud vormen hier ook tot een betekenisvol geheel, waardoor de vorm de

vervolmaking van de tijd weerspiegelt. Uiteraard zijn dit begin en einde (van dit fragment) op

zich eveneens betekenisvol. Ook elders in dit gedicht presenteert Ziadah zich als een

zelfbewuste, Palestijnse vrouw met een duidelijke mening. De ervaring van op te groeien met

verhalen en verbintenis met een thuisland, zonder daar zelf op te groeien heeft duidelijk een

grote invloed op deze jonge generatie Palestijnse artiesten. Ze kijken steeds zowel achteruit als

vooruit, maar in plaats van een verlammende heeft dit net een stimulerende werking. Deze

generatie uit zich duidelijk in een zeker engagement op het vlak van onderwerpen, met nadruk

op terugkeer als ultieme doel.

60

5. Palestijnse literatuur als antikoloniaal

Door memory studies als lens te gebruiken om te kijken naar Palestijnse literatuur kunnen

we aandacht schenken aan individuele verhalen en ervaringen. Het biedt ons ook de

mogelijkheid om verder te gaan dan een puur literaire analyse, die vooral zou focussen op de

artistieke verwezenlijkingen van de individuele werken. In “Normalize This!” maakte Kanazi

al duidelijk dat onder omstandigheden van kolonisering en bezetting kunst vaak slechts een

middel is om onrechtvaardigheid aan te klagen en geen doel op zich (2012). Door het

interdisciplinaire karakter van memory studies kunnen we literatuur als bron gebruiken om te

kijken naar de bredere politieke, sociale en historische context.

In dit specifieke geval hebben we gekeken naar de Nakba als thema vanwege de

symbolische waarde die dit nog steeds heeft, temeer omdat het een link vormt tussen

herinnering, identiteit en de wil om terug te keren (Masalha, 2012, p. 246). Dit werd al duidelijk

in de bespreking van de subthema’s, die veelal in elkaar overlopen en vooral samen een

betekenisvol punt maken. Het is in deze analyse ook duidelijk geworden dat veel van deze

literatuur een reactie vormt op wat het Palestijnse volk als geheel heeft meegemaakt en nog

steeds ondergaat. De gebruikte taal is ook vaak een reactie op het door Israël gebruikte

discours dat bijvoorbeeld Palestijnen wil karakteriseren als gewelddadig en in het slechtste

geval als terroristen. Het is ook een antwoord op de vele mythen die na de oprichting van de

staat Israël diens bestaan moesten legitimeren, maar bovenal bestond uit de ontkenning van

een Palestijns volk en dus hun band met het land.

Deze bijzondere positie van Palestijnse literatuur doet de vraag rijzen of we haar

hoegenaamd kunnen vergelijken met andere literaturen. We zagen eerder al dat ze binnen de

Arabische context een bijzondere positie inneemt, maar wil dat zeggen dat ze helemaal alleen

staat? Of zorgen thema’s als onteigening, onderdrukking, herinnering, identiteit en terugkeer

ervoor dat we haar kunnen classificeren als een antikoloniale literatuur? Hiervoor ga ik ten

rade bij Ashcroft, Griffiths en Tiffin die met hun boek ‘The Empire Writes Back’ een

classificatie maakten van postkoloniale literaturen en er de distinctieve karakteristieken van

opsomden. Het boek dateert van 1989, wanneer de meeste landen wiens literaturen als

voorbeeld dienen, al onafhankelijk waren. Daarom kies ik ervoor om Palestijnse literatuur nog

steeds als antikoloniaal te benoemen en niet de benaming van het boek te volgen. Uit de

61

volgende analyse zal blijken dat deze termen toch veel gemeenschappelijke kenmerken

hebben. Na dit comparatief gedeelte schenk ik nog kort aandacht aan de breuklijn gender om

zo te weten te komen of de aanwezigheid van vrouwelijke Palestijnse auteurs een extra

dimensie geeft aan deze literaire, antikoloniale strijd.

5.1. Gemeenschappelijke kenmerken

Om te beginnen kenmerkt postkoloniale literatuur zich door een sterke uiting van

identiteit (Ashcroft, Griffiths, & Tiffin, 1989). Deze uiting van identiteit is nationaal en

regionaal van aard en profileert zich daarmee tegenover het imperiale centrum. Dat imperiale

centrum lag bij de meeste instanties van kolonisering ver weg, in Europa, maar in het geval

van settler colonialism is dat imperiale centrum natuurlijk vlakbij. Dit doet echter geen afbreuk

aan de regionale verankering van deze antikoloniale literatuur, aangezien de oorspronkelijke

zionistische kolonisering eveneens vanuit Europa gebeurde. Onder meer in ‘Ochtend in Jenin’

komt dit heel sterk naar voren. De leden van de familie Abulheja en hun dorpsgenoten

begrijpen niet waarom de leiders van de zionisten zulke agressieve taal gebruiken tegenover

hen. Ze tonen sympathie voor de joden die vluchtten voor de vervolgingen in Europa (cf. de

vriendschap tussen Hassan en Ari Perlstein). Wat in 1948 met het dorp gebeurd komt dan ook

als een complete verrassing, in hun ogen veroorzaakt door de agressieve, Europese leiders van

de joden in Palestina.

Een volgend belangrijk kenmerk dat Ashcroft et al. geven is de centrale rol van plaats en

onteigening (‘place and displacement’) dat onlosmakelijk verbonden is met identiteit (1989, p. 9).

Daarnaast geven zij ook culturele afbraak (‘cultural denigration’) aan als invloed op de

identiteit. Zowel de Palestijnse band met het land in kwestie als Palestijnse cultuur in het

algemeen kwamen onder zware druk te staan na de oprichting van de staat Israël. Hun bestaan

werd in vraag gesteld en Israëlische politici en academici slaagden erin de vraag naar beiden

te legitimeren. Daardoor zijn Palestijnen in de defensieve positie geduwd en is het hun taak

geworden om hun band met historisch Palestina en met elkaar als culturele gemeenschap te

herbevestigen en bewijzen. Ook dit zagen we duidelijk naar voren komen in de literaire

analyse. Ieder thema dat we daar bespraken heeft eigenlijk als doel om deze

gemeenschappelijke banden enerzijds en de connectie met het land anderzijds te

62

(her)bevestigen. Vooral in 4.3.1. en 4.3.3. kwamen deze herinneringen aan gemeenschappelijk

lijden en gemis naar het thuisland sterk naar voren.

Ook het verloop van tijd wordt in ‘The Empire Writes Back’ besproken als een

uitgesproken postkoloniaal literair onderwerp en ook dat komt – zoals we hiervoor reeds

zagen – veelvuldig voor in Palestijnse literatuur (Ashcroft, Griffiths, & Tiffin, 1989, p. 33).

Volgens hen is dat in veel postkoloniale literatuur het geval om in te gaan tegen het Europese

idee van tijd en geschiedenis als iets lineairs. Postkoloniale literatuur zou erop uit zijn deze

noties open te breken en te vervormen. ‘Received history is tampered with, rewritten, and realigned

from the point of view of the victims of its destructive process’ (zelfde pagina). In het geval van

Palestijnse literatuur uit zich dit opnieuw in de oppositie tegen een nieuw gecreëerde versie

van de geschiedenis zoals die door Europese, joodse kolonisten werd aangebracht. Onder

4.3.2. zagen we tijd vooral als een breuk omdat de werkelijkheid voor de periode 1947-1949 en

erna zo van elkaar verschilden, dat deze breuk vooral een manier werd om betekenis te geven

aan deze traumatische ervaring, een soort coping mechanism. Opnieuw hoeft het ene het andere

niet uit te sluiten. Veel zionisten zagen de creatie van dergelijk grote groep ontheemden als

een spijtige, maar onvermijdelijk reeks gebeurtenissen (Masalha, 2012). Een lineariteit dus die

noodzakelijk was om het joodse volk van de vervolgingen in Europa tot zelfbeschikking en

vrijheid te brengen. Deze gedachtegang stuit op sterk verzet in Palestijnse literatuur, waarin

in plaats daarvan gewezen wordt op de rechten van Palestijnen en gerechtigheid.

Ten slotte voeg ik daar nog een kenmerk aan toe dat vooral in moderne Palestijnse

literatuur voorkomt, namelijk de toe-eigening van taalgebruik: ‘appropriation is the process by

which the language is taken and made to ‘bear the burden’ of one’s own cultural experience’ (Ashcroft,

Griffiths, & Tiffin, 1989, p. 38). Door de mythes die Israël sinds haar bestaan propageert met

betrekking tot historisch Palestina en haar bevolking, worden Palestijnen ertoe gedwongen de

taal van Israël over te nemen. Het discours dat Israël naar voren brengt is namelijk geheel

nieuw voor veel Palestijnen waardoor ze geen andere keuze hebben dan diezelfde taal te

hanteren, willen ze de discussie aangaan en omkeren. Vooral Remi Kanazi, Rafeef Ziadah en

Susan Abulhawa (uit de selectie van Palestijnse literatoren die ik hier maakte) slagen hier

glansrijk in. Abulhawa eigent zich het Israëlisch discours op een meer letterlijke manier toe

door middel van het personage Mosje en door Ismaël/David. Mosje is een joodse soldaat die

in 1948 mee Ein Hod (het dorp van de familie Abulheja) moet ontruimen. Hij wil zijn

63

onvruchtbare vrouw een kind geven in de hoop dat dat haar de trauma’s van de Holocaust

zal doen vergeten en wanneer Dalia haar kind kwijt raakt ziet hij zijn kans schoon. Hij neemt

Ismaël mee naar huis, waar zijn vrouw hem herdoopt tot David en hem opvoed als een joodse

man. Ook David wordt een Israëlisch soldaat, maar wat deze verhaallijn zo bijzonder maakt,

is dat we als lezer de gebeurtenissen vanuit zijn (en Mosjes) standpunt te zien krijgen, in de

narratologie ook wel focalisatie genoemd. Abulhawa neemt niet alleen het Israëlisch discours

over bij monde van een Israëlisch soldaat, ze dwingt ook de lezer om hetzelfde te doen.

Kanazi brak de uitspraken ‘making the desert bloom’, ‘demographic threat’ en ‘a land

without a people for a people without a land’ en ontbond ze tot ze de oppositie met Palestijnse

herinneringen verloor. Ziadah doet hetzelfde met de term ‘collateral damage’: ze geeft de term

betekenis, breekt het cynisme die het onvermijdelijk bevat en geeft de mensen die het verbergt

een gezicht; ‘yes, my liberators are here to kill my children and call them collateral damage’ (Ziadah,

2011). Zoals we eerder al zagen, is dit een belangrijk en sterk mechanisme. De lijst van

voorbeelden van toegeëigend discours is nog veel langer en ook de eigenschappen die

Palestijnse literatuur kunnen kwalificeren binnen het kamp van antikoloniale literatuur zijn

wellicht talrijker, maar het is inmiddels wel duidelijk dat Palestijnse literatuur een

volwaardige exponent is van collectief geheugen en dat het daarbij ingezet wordt in de strijd

tegen bezetting en kolonialisme.

5.2. Feminisme in de strijd

De gelijkenissen tussen de feministische strijd en de antikoloniale wordt wel vaker

gemaakt en in dit geval is het zelfs onvermijdelijk. Palestijnse schrijfsters wenden hun positie

als vrouw aan om onderdrukking op een ander niveau aan te klagen. Naast een strijd voor

gelijke rechten, die vrouwen wereldwijd voeren, strijden zij daarenboven ook voor rechten

voor alle Palestijnen, mannen en vrouwen. We zagen al dat Hammad het lijden van vrouwen

in tijden van oorlogen benadrukte om het gebruik van geweld aan te klagen. Opnieuw spelen

identiteit en herinneringen hierin een belangrijke rol.

When, for instance, Hammad writes of longing to return to a past she has only imagined, she

brings together the potency of memory (historical, familial, and personal) with a transformative

64

vision of the future, one in which women’s bodies and women’s words occupy liberatory spaces

(Majaj, 2001, p. 120).

Edward Said drukte de antikoloniale strijd van de Palestijnen exact op deze manier uit,

namelijk één waarbij eigen gebied (zowel letterlijk als figuurlijk) terug wordt opgeëist, in dit

geval met behulp van literatuur: ‘reexcavating and recharting the past from a postcolonial point of

view, thereby erecting a new postimperial space’ (Said, 2000, p. 182).

Ook Abulhawa benadrukt in ‘Ochtend in Jenin’ – net als Hammad - dat vrouwen veel

langer de gevolgen van conflicten dragen. Ze doet dit via het personage Dalia die onder

invloed van zoveel verlies verandert van een enthousiaste jonge vrouw in een

getraumatiseerde oude vrouw, die er het verstand bij verliest. Ook Ziadah past in deze context

en combineert de toe-eigening van taal met het opeisen van rechten voor vrouwen. Ze eigende

zich de term ‘demographic threat’ als vrouw – en dus verderzetting van dit zogenaamd

demografisch gevaar – toe en verdraaide het als teken van verzet: ‘so let me tell you, this womb

inside of me will only bring you your next rebel. She’ll have a rock in one hand and a Palestinian flag

in the other’ (Ziadah, 2011). Ziadah combineert de kracht van het geheugen met verzet en

presenteert zichzelf – met nadruk op het lichamelijke – als bevrijdende kracht.

Al deze vrouwen bewijzen echter dat hun literatuur waarschijnlijk het grootste

bevrijdend potentieel bevat. Wanneer ze schrijven over de strijd van vrouwen, schrijven ze

intrinsiek ook over de strijd van Palestijnen en vice versa. Verschillende vormen van politieke,

sociale en culturele onderdrukking werken hier op elkaar in:

Whether the sense of exile derives from political uprooting, or from a more existential sense of

homelessness rooted in gender, race, sexuality, class, ethnic origin, or religion, writing offers a

counterweight: the possibility, however provisional, of home. Feminists have long written about

the sense of exile experienced by women, relegated by gender to the economic, political, cultural,

social, and discursive margins of life. This awareness of displacement as an existential condition,

shared by marginalized groups of all kinds, intrinsically links (or should link) feminists to the

Palestinian struggle in much the same way that the sense of shared exile has historically linked

women to the struggles of other oppressed groups. For Palestinians, as for women, displacement

is experienced on both a literal and a metaphorical level, pervading every aspect of life. And for

both, literature becomes a mode of resistance to displacement (Majaj, 2001, pp. 123,124).

65

Palestijnen hebben nog een hele weg af te leggen vooraleer ze zich kunnen rekenen tot de sfeer

van het postkoloniale. Dat belet hun literatoren echter niet om al te timmeren aan die weg en

op cultureel vlak een plaats op te eisen waarbinnen deze postkoloniale literatuur kan bloeien.

66

6. Conclusie

Het doel van deze paper was om met behulp van memory studies te kijken naar Palestijnse

literatuur om zo na te gaan in welke mate de Nakba een invloed heeft gehad en nog altijd heeft

op de Palestijnse samenleving en haar collectief geheugen. Ik ging na hoe deze invloed zich

manifesteert door naar de thema’s binnen deze literatuur te kijken. Er kwamen daarbij 4

belangrijke thema’s en motieven aan het licht, die ieder op een of andere manier verwijzen

naar de Nakba. Ten eerste was er de band met het land zelf, dat vooral in de vorm van

nostalgische beschrijvingen en namedropping aan bod kwam. Ook jongere generaties auteurs

in de diaspora beschreven dit verlangen naar Palestina of het dorp van herkomst, wat erop

wijst dat ze deze band als een deel van hun identiteit en erfenis zien. Vervolgens zagen we dat

tijd werd beschreven als een problematisch, gebroken concept in plaats van iets lineairs of

structurerend. Dit is het gevolg van de traumatische ervaring die de Nakba was, waardoor de

rechtlijnigheid tussen de periode voor, tijdens en na de Nakba verbroken werd.

Het derde thema dat aan bod kwam, lag op het kruispunt tussen geheugen, identiteit

en verzet. Herinneringen aan de Nakba dragen immers sterk bij aan het zelfbeeld van

Palestijnen en aan hun relatie onderling. Doordat deze herinneringen actueel blijven en zich

kenmerken door kolonisering en bezetting, zet dit aan tot verzet in verschillende vormen, ook

literair. Daarbij krijgen we vooral een beeld van de geïnformeerde, politiek bewuste en

agerende Palestijn dat op zich al in contrast staat met het beeld van de passieve en

gekoloniseerde barbaar, dat ten tijde van andere koloniseringen vanuit Europa gemeengoed

was. Ten slotte zagen we ook hoe deze literaire uitingen van identiteit vaak samengingen met

een verlangen om terug te keren naar het thuisland. Uiteindelijk blijft dit de enige

aanvaardbare uitkomst voor Palestijnen, als een soort Heilige Graal in hun geschiedenis.

Bovendien blijkt dit bij jongere generaties nog sterker te leven, waardoor we kunnen besluiten

dat de invloed van dit collectief geheugen uitermate sterk is en dus niet zomaar kan afgedaan

worden als een slappe versie van geschiedenis.

Ondanks de sterke aanwezigheid van deze thema’s in de literaire voorbeelden kunnen

niet alle Palestijnse auteurs over 1 kam worden geschoren. Gender en de plaats van verblijf

bleken de belangrijkste breuklijnen, al wil dat natuurlijk niet zeggen dat ze de enige zijn.

Palestijnse schrijfsters bleken vaak een sterkere mening te tonen dan hun mannelijke collega’s,

67

wat dan weer in scherp contrast staat met het stereotiepe beeld van de onderdrukte vrouw uit

het Midden Oosten. Deze scherpe mening komt voor uit andere ervaringen van

onrechtvaardigheid waardoor Palestijnse schrijfsters de strijd voor vrouwenrechten

incorporeren in de strijd voor mensenrechten in het algemeen.

Verzet staat dus zeker centraal in Palestijnse literatuur, onder invloed van de

familiehistories en verhalen van ontheemding die van generatie op generatie worden

overgeleverd – ook via literatuur. Daarbij is het duidelijk dat Israël gezien wordt als de

koloniserende en bezettende macht, afkomstig uit Europa. Literatuur wordt duidelijk gebruikt

om daarop te reageren en om voor Palestijnen een eigen plek te creëren, waar Israël hen die

fysiek niet gunt. We kunnen dus gerust zeggen dat Palestijnse literatuur een belangrijke rol

speelt in het verzet tegen kolonisering en zelfs dat ze antikoloniaal van aard is door de

gemeenschappelijke kenmerken met andere antikoloniale literaturen.

Verder onderzoek zou het bewustzijn hierover verder kunnen stimuleren. Het zou

bijvoorbeeld interessant zijn om Arabische teksten te vergelijken met andere antikoloniale

literatuur om te zien hoe het Arabisch zelf wordt ingeschakeld in deze strijd. Ook een verdere

uitdieping van Palestijnse literatuur in het licht van memory studies zou een interessante blik

werpen op deze band tussen herinnering en verzet. De limieten van taal zijn nog lang niet

bereikt en Palestijnse auteurs zullen haar wellicht blijven aanwenden om de wereld en elkaar

aan te sporen tot verzet tegen onderdrukking in al zijn vormen.

68

Bibliografie Abulhawa, S. (2012). Ochtend in Jenin. Breda: De Geus.

Abu-Lughod, L., & Sa'adi, A. H. (2007). Nakba. Palestine, 1948 and the Claims of Memory. New York:

Columbia University Press.

Anderson, B. (1991). Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism.

Londen: Verso.

ANW. (11 augustus 2014). cesuur. Opgehaald van Algemeen Nederlands Woordenboek:

http://anw.inl.nl/article/cesuur

Aparicio, E. B. (april 2014). The Nakba Map: Localities in the country that were destroyed between the

beginning of Zionist colonization and the 1967 war. Opgeroepen op 03/07/2014, van Zochrot:

http://www.zochrot.org/en/content/nakba-map

Ashcroft, B., Griffiths, G., & Tiffin, H. (1989). The Empire Writes Back. Abingdon: Routledge.

Cohen, G., Khoury, J., Hass, A., & Hovel, R. (03/07/2014). IDF Demolishes Family Home of Palestinian

Suspected in Cop Killing. Opgeroepen op 04/07/2014, van Haaretz:

http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/.premium-1.602739

Convention Relative to the Treatment of Prisoners of War. Geneva, 27 July 1929. (sd). Opgeroepen op

08/07/2014, van International Committee of the Red Cross (ICRC):

http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/52d68d14de6160e0c12563da005fdb1b/eb1571b00dae

c90ec125641e00402aa6

El-Nimr, S. (1993). Oral history and Palestinian Collective Memory. Oral History, 54-61.

George, A. (1979). "Making the Desert Bloom" A Myth Examined. Journal of Palestine Studies, 88-100.

Ghanim, H. (2009). Poetics of disaster: Nationalism, gender, and social change among Palestinian

poets in Israel after Nakba. International Journal of Politics, Culture and Society, 23-39.

Hammad, S. (27/04/2006). Def Poetry. Opgehaald van Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=0fhWX2F6G7Y

Hammad, S. (16/03/2003). Def Poetry: Suheir Hammad - "Daddys Song". Opgehaald van Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=LeMh0BSVShI

Hammad, S. (12/2010). Poems of war, peace, women, power. Opgehaald van TED:

http://www.ted.com/talks/suheir_hammad_poems_of_war_peace_women_power#t-87643

Harff, B., & Gurr, T. (1988). Toward Empirical Theory of Genocides and Politicides: Identification and

Measurement of Cases Since 1945. Opgeroepen op 23/06/2014, van center on law and

globalization: https://clg.portalxm.com/library/keytext.cfm?keytext_id=193

Harlow, B. (1986). Return to Haifa: "Opening the Borders" in Palestinian Literature. Social Text, 3-23.

69

Humbeeck, K. (1994). L.P. Boon, historiograaf. Het beeld van de negentiende eeuw in Boons

'historische romans'. Nederlands in culturele context. Handelingen twaalfde Colloquium

Neerlandicum. , 85-107.

Jayyusi, S. K. (1992). Anthology of modern Palestinian literature. New York: Columbia University Press.

JTA. (06/07/2014). Netanyahu Talks Tough against Israeli-Arab Rioters. Opgeroepen op 07/07/2014,

van JTA: http://www.jta.org/2014/07/06/news-opinion/israel-middle-east/palestinians-israeli-

arabs-riot-throughout-weekend

Kanazi, R. (2012). GRITtv: Remi Kanazi: The Do's and Don't of Palestine. Opgehaald van poetic injustise:

http://www.poeticinjustice.net/audio.aspx?title=The+Do%27s+and+Don%27ts+of+Palestine#.

U-t5fPk0HxQ

Kanazi, R. (11/11/2012). Normalize This! Opgehaald van poetic injustice:

http://poeticinjustice.net/blogremi.aspx?title=Normalize+This!+(Video+and+Poem)#.U-

uPxPk0HxQ

Kanazi, R. (15/05/2013). Nakba. Opgehaald van Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=WlhCDRvr5_w

Khalidi, W. (1988). Plan Dalet: Master Plan for the Conquest of Palestine. Journal of Palestine Studies,

4-33.

Khoury, J., Levinson, C., Hasson, N., & Cohen, G. (15/05/2014). Haaretz. Opgehaald van haaretz.com:

http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/1.590861

Kimmerling, B. (11/06/2002). Dissident Voice. Opgeroepen op 23/06/2014, van dissidentvoice.org:

http://www.dissidentvoice.org/Articles/KimmerlingPoliticide.htm

Lazaroff, T. (19/12/2010). PM Attacks 'Hypocritical' Human Rights Organizations. Opgeroepen op

07/07/2014, van The Jerusalem Post: http://www.jpost.com/Diplomacy-and-Politics/PM-

attacks-hypocritical-human-rights-organizations

Lis, J. (05/07/2014). Lieberman: Israeli-Arab rioters don't belong in Israel. Opgeroepen op 07/072014,

van Haaretz: http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/.premium-1.603160

Ma'an News Agency. (27/06/2011). Exploding the Myths: UNRWA, UNHCR and the Palestine Refugees.

Opgehaald van UNRWA: http://www.unrwa.org/newsroom/features/exploding-myths-unrwa-

unhcr-and-palestine-refugees

Majaj, L. S. (2001). On Writing and Return: Palestinian-American Reflections. Meridians: Feminism,

Race, Transnationalism, 113-126.

Martin, W. (11/03/2005). Who is Pushin Whom into the Sea? Opgeroepen op 18/06/2014, van

counterpunch: http://www.counterpunch.org/2005/03/11/ben-gurion-quot-we-must-expel-

the-arabs-and-take-their-place-quot/

Masalha, N. (2012). The Palestine Nakba. Decolonising History, Narrating the Subaltern, Reclaiming

Memory. London & New York: Zed Books.

70

Massad, J. (2005). The Persistence of the Palestinian Question. Cultural Critique, 1-23.

Massad, J. (15/05/2008). Resisting the Nakba. Opgeroepen op 20/06/2014, van Al Ahram. Weekly

online: http://weekly.ahram.org.eg/2008/897/op8.htm

Massey, D. (1995). Places and Their Pasts. History Workshop Journal, 182-192.

MEMO. (19/05/2014). Netanyahu Likens Commemoration of Nakba to 'Incitement' Against Israel.

Opgeroepen op 04/07/2014, van middleeastmonitor.com:

https://www.middleeastmonitor.com/news/middle-east/11561-netanyahu-likens-

commemoration-of-nakba-to-incitement-against-israel

Netanyahu, B. (24/05/2011). Speech by PM Netanyahu to a Joint Meeting of the U.S. Congress.

Opgeroepen op 07/07/2014, van Israel Ministry of Foreign Affairs:

http://www.mfa.gov.il/mfa/pressroom/2011/pages/speech_pm_netanyahu_us_congress_24-

may-2011.aspx

Nora, P. (1989). Between Memory and History: Les Lieux de Memoire. Representations, 7-24.

Palestina Solidariteit vzw. (2014). Moord op 16-jarige Mohammed en stijging kolonistengeweld dreigen

tot escalatie te leiden - See moreMoord op 16-jarige Mohammed en Stijging Kolonistengeweld

Dreigen tot Escalatie te Leiden. Opgeroepen op 07/07/2014, van Palestina Solidariteit:

http://www.palestinasolidariteit.be/content/moord-op-16-jarige-mohammed-en-stijging-

kolonistengeweld-dreigen-tot-escalatie-te-leiden

Pappe, I. (2006). The Ethnic Cleansing of Palestine. Oneworld Publications: Londen.

Peled, M. (1982). Annals of Doom: "Palestinian Literature - 1917-1948" . Arabica, 143-183.

PragerUniversity. (17/11/2012). The Middle East Problem. Opgehaald van Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=8EDW88CBo-8

Prusher, I. (06/07/2013). Israel's Absentee Property Law Exposes an Absence of Morality in Jerusalem.

Opgeroepen op 07 03, 2014, van Haaretz: http://www.haaretz.com/blogs/jerusalem-

vivendi/.premium-1.528427#

Roberts, J. (2013). Contested Land, Contested Memory. Israel's Jews and Arabs and the Ghosts of

Catastrophe. Ontario: Dundurn.

Roth, S., & Weiss, P. (28/05/2014). In Bloomberg Internal News Memos, ‘There is no Such Country’ as

Palestine. Opgehaald van Mondoweiss: http://mondoweiss.net/2014/05/bloomberg-internal-

palestine.html

Roy, S. (1999). De-development Revisited: Palestinian Economy and Society Since Oslo. Journal of

Palestine Studies, 64-82.

Ryan, L. (2010). Memory, Power and Resistance: The Anatomy of a Tripartite Relationship. Memory

Studies, 155-169.

Said, E. W. (2000). Invention, Memory, and Place. Critical Inquiry, 175-192.

71

Solomon, B. A., & Reuters. (15/05/2014). Jerusalem Post. Opgehaald van jpost.com:

http://www.jpost.com/Diplomacy-and-Politics/Bennett-on-Nakba-Day-No-tolerance-for-

Israelis-who-promote-Arab-nationalism-352352

Spiegelman, A. (2009). Maus (4e druk). Amsterdam: Oog & Blik en De Bezige Bij.

Tuastad, D. (2003). Neo-Orientalism and the New Barbarism Thesis: Aspects of Symbolic Violence in

the Middle East Conflict(s). Third World Quarterly, 591-599.

UN. (1998). Rome Statute of the International Criminal Court. Rome: International Criminal Court.

van Bork, G., Delabastita, D., van Gorp, H., Verkruijsse, P., & Vis, G. (2012). Algemeen Letterkundig

Lexicon: Tachtigers. Opgeroepen op 17/07/2014, van Digitale Bibliotheek voor Nederlandse

Letteren: http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_03228.php

Wolfe, P. (2006). Settler colonialism and the elimination of the native. Journal of Genocide Research,

387-409.

Yiftachel, O. (1998). "Ethnocracy": The Politics of Judaising Israel/Palestine. Constellations:

International Jounral of Critical and Democratic Theory, 364-390.

Ziadah, R. (16/11/2011). Shades of Anger. London, 12.11.11. Opgehaald van Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=m2vFJE93LTI

Ziadah, R. (13/11/2011). 'We teach life, sir', London, 12.11.11. Opgehaald van Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=aKucPh9xHtM

Zureik, E. (2003). Demography and Transfer: Israel's Road to Nowhere. Third World Quarterly, 619-

630.