1

It'sthefood,myfriend!-Jaargang8:VernieuwersaanhetwoordDebat5(slotdebat):Nederlandgidslandindetransitievanvoedselsystemen?

Opzaterdag13meivondhetvijfdeenafsluitendedebatplaatsvandeachtstejaargangvanIt'sthefood,myfriend!.HetgingdezekeerindeRodeHoedoverdeambitiediedeoverheidheeftuitgesprokenbijdeNationaleVoedseltopop26januari2017:'Nederlandmoetover5tot10jaarwereldwijdkoploperzijningezondeenduurzamevoeding.'OpwelkegebiedenkanNederlandgidslandzijn,enwaarliggendegrootstekansenvoorverduurzaming?Tijdenshetslotdebatkwamenzowelkleinevernieuwersalsgrotespelersaanhetwoord,waaronderBerryMarttin,lidRaadvanBestuurRabobank,enMarcCalon,denieuwevoorzittervanLTONederland.Naastdetweegezagsdragerssprakenverschillendemensenuitdepraktijk.CatharinusWierdavanSolidaridadsprakoverdeverbeteringvandezuivelproductieinontwikkelingslanden.JaapKorteweg,oprichtervandeVegetarischeSlager,verteldeoverhetsuccesvanzijnproducten.AnnechientenHave,innovatiefvarkenshouder,verteldeoverhaarHamletzlupinevarkensenLizeloreVos,BD-akkerbouwer,sprakoverhaarexperimentenmetlupine,Phytophthora-resistenteaardappelsennieuwezomertarwerassen.PieterJelleBeers,lectoraandeHASHogeschoolDenBosch,deeldezijninzichtenoverhetmechaniekvantransities,toegepastopdehuidigesituatieindelandbouw.OpkomstDeopkomstindeRodeHoedwaslagerdanvorigjaaropdeslotzaterdag,toeno.a.staatssecretarisVanDamophetpodiumstond.ViadeonlineMentimeterwerddezaalweerbevraagd.Studentenvormdendezekeermet19%degrootstegroep,opdevoetgevolgddoordeoverheidmet17%.Vervolgensvormdenburgers,onderzoekers/adviseursenboerenelkminstenseentiendevandeaanwezigen.Zorg,agribusiness,financiëlesectorenNGO'svormdenelkcirca5%.

2

OnderzoeksgeldmoetnaarradicalevernieuwersViadeMentimeterwerdenookdriestellingenvoorgelegddiebetrekkinghaddenophetthemavanhetdebat.Deeerstestellingluidde:Eengroterdeelvanhetonderzoeksgeldvandeoverheidmoetbeschikbaarkomenvoorradicalevernieuwersinnichemarkten..Eenruimemeerderheid,71%washethiervanhartemeeeens,terwijlniemandhetermeeoneenswas.Eenno-brainerdusvoordeaanwezigen.DerolvandeoverheidindetransitieDetweedestellingluidde:Deoverheidmoetindelandbouw-envoedseltransitienetzo’nactieverolspelenalsindeenergietransitie.Hierwas65%vandezaalhethelemaalmeeeensenslechts10%sterkoneens.Indeafgelopenjarenheeftdeoverheidzichintoenemendemateteruggetrokkenuithaarsturenderol,resulterendindeopheffingvanproductschappenbegin2015.AnnechientenHavegafaandatditeendoodsteekisgeweestvooronderzoekeninnovatie.MarkCalonvanLTOslootzichdaarbijaanensprakzichuitvoorhetterugbrengenvancollectievestructurenvooronderzoek.OokpleittehijvoorinstellingvaneenministerievanVoedselenLandschap.MaartegelijksprakhijzichuittegenhetEuropesestelselvanhectaretoeslagen,datdegrondprijsopdrijft.Hijsprakzelfsvaneen"schaamlappenbeleid”.Focusopverstedelijktegebieden?Dederdestellingriepdemeesteverdeeldheidopenluidde:Nederlandmoetindeeersteplaatsgidslandwordenvoorlandbouwinverstedelijktegebieden.24%washethiermeeeensen23%oneens,terwijl43%heterhalfmeeeens/oneenswas.Misschienisenigeonduidelijkheidhierdebetaan;uitdeformuleringopMentimeterbleeknietopwatvooraanpakwordtgedoeld.Uitdecontextvanhetdebatbleekdathiermeevooralwerdgedoeldopeenecologischhoudbaarvoedselsysteemvoorverstedelijktegebieden;metanderewoorden,volgensdestellingzouNederlandzichalsgidslandkunnenontwikkelendoorintezettenopinnovatiemeteenecologischeaanpakdieaansluitopdebehoeftevanstadsbewoners.DebetogenvanLizeloreVos,AnnechientenHave,JaapKortewegentransititiespecialistPieterJelleBeerslekenhiervoortepleiten,terwijlCatharinusWierdavanSolidaridadjuistlietzienhoeerinontwikkelingslandenveelwinstvalttebehalenmetbasaleefficiëntieophetplatteland.MarcCalonenBerryMarttin,dieinhunlezingdemondialeduurzaamheidsvraagstukkenuitgebreidbehandelden,zagenbeidentoekomstinkortereketensmetdirectecoöperatieveverkoopaanconsumenten,enintegratievanintensievelandbouwindestedelijkeomgeving.Zelekenechterooktekiezenvoorgrootschaligebulkexportrichtingvrijewereldmarkt.PositievanNederlandindewereldmarktInhoeverreisNederlandalkoploperengidsland?Nederlandisinelkgeval'swereldstweedeexporteurvanlandbouwproducten,waarbijwevooralveelomzetmakeninbloemen,zaad-enpootgoed,stierensperma,maarookgroenten,vleesenzuivel.Daarnaastzijnweeengrotespelerinapparatuurzoalsmelkrobotseninkennis.UitallewerelddelenkomenstudentennaarWageningen.AandeelinglobalevoedselproductieIndeonlinediscussienaaraanleidingvandeavondkwamenwatcijfersnaarvoren.VoormalighoogleraarPabloTittonellhaduitFAO-statistiekenberekenddatNederlandeenaandeelheeftindewereldwijdegraanproductievan0,2%,terwijlmetdezelfde

3

aanpakvaltuitterekenendathetaandeelvanNederlandindetotaleplantaardigevoedselproductie0,24%bedraagt(inkilo'sgemeten).Metcijfersuitonlineagrarischepublicatieswerduitgerekenddathetaandeelindemondialemelkproductieenvleesproductieneerkomtopongeveer1,8%en1,1%.Bijeenaandeelinhetmondialelandbouwareaalvan0,04%betekentditdatNederlandeenvandehoogsteopbrengstenperhectareterwereldheeft–weliswaardankzijveelsoja-import.HierbijisoverigensnietmeegerekendhetareaaldatdeNederlandseveehouderijeldersingebruikheeftvoordeproductievanveevoer.BertvanRuitenbeek:'Determtransitiewordtsleets,hetgaatomurgentie'HetslotdebatbegonmetdeconstateringdoorzoweldagvoorzitterFelixRottenbergalsorganisatorBertvanRuitenbeekdathetwoord"transitie"eensleetsbegripdreigtteworden,wanneerallemainstreampartijenhetindemondnemenzonderdaterindepraktijkietsverandert.VanRuitenbeekbenadruktedatersprakeisvanurgentie:klimaatcrisis,obesitasepidemie,economischecrisisophetplatteland,bodemverarming,biodiversiteitsverlies,aldezezakenvrageneromdatecologieeneconomiebijelkaargaankomen.

DerolvangeldVanRuitenbeekgafookeensamenvattingvandeafgelopenvierdebatten.HijnoemdeonderandereKlaasvanEgmond,dieopdeeersteavondgroteindrukmaaktemetzijnpleidooivooreensamenlevingwaarinnietgeld,maareenbalanstussendebelangrijkstemenselijkewaardenhetfundamentvormt.Andersstevenenweafopinstabiliteitenrevolutie,waarschuwdeVanEgmond.Hijpleitteerondermeervoordatgeldscheppingeentaakzoumoetenzijnvanoverheid.

4

GrondprijzenenpermacultuurOpdetweededebatavondwasgeblekenhoezwaardetorenhogegrondprijsopboerendrukt.Eengemiddeldeboerheeft800.000tot1miljoenschuld,diealsnel40.000aanrenteperjaarkost.Daardoorislandbouwnauwelijksnogrendabeltekrijgen.OpdederdeavondhaddeAmerikaanseboerMarkShepardverteldoverzijnsuccesvollecommerciëlepermacultuursysteemop50hectare.Deessentievanzijnaanpakisdathijzoveelmogelijkhetoorspronkelijkelokaleecosysteemnabootstmeteetbareplanten.VoedingengezondheidDevierdedebatavondhadalshoofdsprekerMachteldHuberdieeennieuwedefinitievangezondheidbracht,waarinhetnietgaatomhetbestrijdenvanziekten,maaromhetbevorderenvanveerkrachtomdeuitdagingenvanhetlevenaantekunnen.Datmodelwordtdoorsteedsmeerzorginstellingenomarmd.ChirurgMauritsdeBrauwhaderopgewezendatDenHaaggeenenkelplanheeftvooronzegrootstegezondheidscrisis:deobesitasepidemie.AnnechienTenHave:‘Afschaffingproductschappenrampzaligvoorinnovatie'AnnechienTenHaveisvarkenshouder,akkerbouwerenbiogasboerinGroningen.Tot2012waszevoorzittervandeLTO-vakgroepvarkenshouderij.Zeisinnovatorophetgebiedvandierenwelzijnenduurzaamheidenwerktmeeaandeontwikkelingvaneenstaldieisgebaseerdopdetienbelangrijkstebehoeftenvanhetvarken.Doormeerfocusopdeconsumentiszeooknaardekwaliteitvanhetvleesgaankijken.Datleiddeertoedatzesojaheeftvervangendoorlupine,enzelfroggeisgaanverbouwenvoorhetvoer.ZewerktooksamenmetdeWerkgroepGrauweKiekendiefomzeldzaamgewordenvogelsoortenterugtelokkennaardeboerderij.'Veelcollega'svindenhetmooiwatikdoe,maarsommigedingenwordenalsbedreigendervaren.Bijvoorbeelddatwijalsreguliereboerenloslopendezeugenhebben.Zevrezendatzoietsstrakseenverplichtingwordt.'VerwaardingHaarlupinevarkenshebbenvolgensonderzoekvanCLMdelaagsteCO2-voetafdrukindevarkenshouderij,ondankshetfeitdatzebuitenlopen.Zeheefteengeslotenkringloopenproduceertbiogas.Zewildemeerwaardevanhaarproductverzilveren,maardatismoeilijk.ZeverkoopthetkleinschaliginRottterdam,maarheeftnuplannenomergrootmeedemarktopdegaan,onderdenaamHamletz.'Detijdiserrijpvoor.Ikkomnuallerleipartijentegendiesnappenwatikwilenaanhaken.Indeketenkwamikzeniettegen,maarerbuitenwel.'Zehooptookopcrowdfunding.

5

Onderzoekligtopz’ngatOverdepositievanNederlandalsgidslandiszekritisch.‘Wekloppenonszelfergopdeborstmaardewerkelijkheidvalttegen.Hetisbedroevendwatwijaanonderzoekdoen.Metdeafschaffingvandeproductschappenishetonderzoekindevarkenshouderijnihilgeworden.Wijwillenalsvarkenshouderijgraagdekinderziektenuitdekraamhokkenhalen.MaardaarisgeengeldvoorbijEconomischeZaken,wezoudenbijelkeprovincieafzonderlijkgeldmoetenaanvragen.Hetiseengrootbureaucratischcircus.LizeloreVos:'Mijngrondmoetoverhonderdgeneratiesnogsteedsvruchtbaarzijn'De30-jarigeLizeloreVosisbiodynamischakkerbouwerindeNoordoostpolder.Opgeleidenwerkzaamalsveearts,kooszeertochvooromhetbedrijfvanhaaroudersovertenemen.Zeleidtnuhetbedrijfvan70hectareinKraggenburg.Haarmotivatieiskortmaarkrachtig:'Alsikophetlandben,voelikmehetgelukkigst.'Zenodigtburgersuitophetbedrijfomdelandbouwzelfteervaren.

SamenwerkingsverbandenWatbetreftinnovatieheeftVosproefveldenwaarzeonderzoekdoetnaarnieuweaardappelrassendiePhytophthora-resistentzijn,nieuwelupinerassenenbijzondererassenzomertarwe.HiertoewerktzesamenmetOdinenhetLouisBolkInstituut.NetalsAnnechientenHavevindtzedatdergelijkeinnovatievesamenwerkingsverbandencollectiefgesteundzoudenmoetenworden.

6

TeveelexportenimportAlsFelixRottenberghaarvraagtnaardebetekenisvanNederlandalsgidsland,blijfthetevenstil.DaarnazegtVos:"Wekunnenwelgidslandzijn,maarwaarin?IkvindlangnietalleswatinNederlandgebeurtgoed.Alsikziehoeveelergeïmporteerdengeëxporteerdwordt,datvindikdatextreem.Wemoetenmeerlokaalverwaarden,koeienvoerenmetlokaleproductie.Enmijngrondmoetoverhonderdgeneratiesnogsteedsvruchtbaarzijn."VervreemdvanvoedselVosvindtookdathetsysteemonsheeftvervreemdvanonsvoedsel.'Alsereenhandelaaropheterfkomtomwortelstekopen,zalhijnooiteenworteltjeproeven.Hetmaaktnietuithoehetsmaakt,alshetermaarmooiuitziet.Demensenzijnzogewendaansamengesteldvoedselmetheftigesmaken,datzegeenverschilproeventussenheteneenhetandereworteltje.'VarkenshoudsterTenHaveheeftdezelfdeervaring:'Niemandvraagtnaarsmaak.Zezeggennooit:doemijmaarlekkervlees.'NatuurenlandbouwverbindenLizelorepleitvooreenlandbouwdiedenatuurinstandhoudtengezondevoedingproduceert.'Denatuurmoetjelandomarmen.Deoverheidwilpolderennatuurvanelkaarscheiden,maardatiseenslechtidee;hetmoetjuistsamengaan.Watbetreftgezondheid,ondersuboptimaleomstandighedenmaaktdeplantmeerstoffenaandiejeimmuunsysteemversterken,zogenaamdesecundairemetabolieten.Daaromishetnietgoedomplantenovervloedigtebemestenmetkunstmest,danverliesjediestoffen.'PieterJelleBeers:‘Wemoetenbeteredingengaandoeninplaatsvandingenbeterdoen’

PieterJelleBeersislectoraanHASHogeschoolDenBoschenonderzoekerbijdeErasmusUniversiteit.FelixRottenbergintroduceerthemalseengeneralistentransitiekundige.Hijnoemtzich“PJ”.Transitie?Beersbegintermeetezeggendathijopditmomentnoggeenechtetransitieindelandbouwzietgebeuren.Eentransitieiseenradicalecultuurverandering,zoalsde

GroeneRevolutievandejaren'60en'70.Indietijdontwikkeldenweonsvaneenlanddatnetvandehongerwinterwasbekomen,toteenlandmeteenenormvoedseloverschotdatweopwereldmarktafzetten.Zo’ngrootschaligeveranderingziethijophetgebiedvanverduurzamingnogniet,wanthetregimehoudtdittegen.HetregimeBeerskenmerkthetheersendevoedselsysteeminNederlandalshet"regime".'Wijhebbeneenregimewaarinweefficiëntengrootschaligproducerenvoordeinternationalemarkt.Voedselvoldoetidealiteraandrieeisen:hetisgezondenveilig,erisvoldoendevan,hetisbetaalbaarenhetisduurzaam.

7

SchaalvergrotingisinherentonderdeelsysteemgewordenWehebbenjaarrondluxeuitdehelewereldoptafel,dathierkomtmiddelslangeondoorzichtigeketens,endatwordtgeteeldmetveelbestrijdingsmiddelenenkunstmest.Schaalvergrotingiseeninherentonderdeelvanhetsysteemgeworden.Hetaantalboerenblijftafnemen.Jehoortnooit:'Erzijnboerenbijgekomen.'RegelgevinghoudtechtevernieuwingtegenVolgensBeerswordthetregimeinstandwordtgehoudendoordebureaucratieenregelgeving.Hetiseropgerichtzichzelfinstandtehoudenenteverbeteren,enkandaaromnooitkoploperzijninvernieuwingoftransitienaarmeerduurzaamheid."Datziejeinhygiënewet.Diezorgtervoordatgrotebedrijvenhunwerknetjeskunnendoen.maarmaakthetheelmoeilijkvoorduurzamebedrijven.Devergunningenzijngeschiktvoorgrotegangbarebedrijven,nietvoorkleinevernieuwers.ZomagBecelwelgezondheidsclaimsdoen,maareenproducentvanversetomatenniet."CrisissenzijninherentaanhethuidigeregimeHetisheelmoeilijkomeenechtetransitieintezettenineenbestaandregime.VolgensBeersiszo'ntransitieechterbroodnodig.Landgrabbing,klimaatverandering,deverlorenbiodiversiteit,deverarmdebodem,delandbouwheeftdezeproductiefactorennodig,maariszeookaanhetuithollen.Deterugkerendecrisissen(BSE,MKZ,resistentebacteriën,vleesschandalen,etc.)indelandbouwzijninherentaanhethuidigeregime.Wemoetenermeestoppen“dezelfdedingenbetertedoen".Nee,wemoeten"beteredingengaandoen".EchtevernieuwingzitbijkleinetegendraadsespelersOverdeSlotverklaringvandeinjanuarigehoudenVoedseltopisBeertskritisch:meervanhetzelfde,erverandertnikswezenlijks.Deechtevernieuwingzitbijtegendraadsevernieuwersdiemeerwaardeophetplattelandcreërenmetnieuweproducten,nieuwemarkten,wegvanhetbestaandregime.DankomjeuitbijdeVegetarischeSlager,de"Hamletz"lupinevarkensvanAnnechientenHave,ofdePhytophthora-resistenteaardappelrassenennieuwelupinesoortenvanLizeloreVos.InZuidHollandloopthetprogrammavoedselfamilieswaarbij8)5vanhetvoedseluitderegiokomt.Beertsnoemtooknogevenhetperversefiscaleregimevoorgas:hoemeereentuindergebruikt,hoelagerzijnheffing.Discussie:WillemLagewegIndediscussiewordthetprobleemvandeweggevallenproductschappenaangehaalddoorWillemLageweg,voormaligdirecteurvanMVONederland,diewordtgeïnterviewddoorFelixRottenberg.HijmeldtdathijuitdeadviesraadvandeAlliantievoorVerduurzamingVoedselisgestapt,“waarwetegeneenmuuraanliepen”eneencoalitiewilopzetten'vanietswatviadeoverheidnietlukt':radicaleverandering."Hetgaatervooralompartijenbijeen

8

tebrengen.Metweiniggeldkunjealsoverheidveelfaciliteren.Metenkeletientallenmiljoenenvooro.a.onderzoekdoejeheelveelominitiatievendiekansrijkzijndoortelatengroeien.TrueCostAccountingRottenbergvraagtWillemLagewegookwaarvolgenshemdegrootsteremzit.VolgensLagewegenBeerszithetregimenuvastopgrootschaligheidenlageprijzen.DitkandoorbrokenwordenmetTrueCostAccountingofTruePricing.Daarmeewordendeverborgenimpactsvanvoedselproductiezichtbaarenmeetbaargemaakt.Alsbijvoorbeeldroodvleeseenreëleprijshad,waarindeCO2-uitstootenhetwaterverbruikisverrekend,zouhetveelduurderzijn.'Rendementnietmeeralleenmeteningeld'WillemLageweggeeftaandatjeTrueCostAccountingookkuntdoortrekkennaardefinancieringvanboerenbedrijven.Jekunthetrendementopeeninvesteringinlandbouwnietalleenmeteningeld,maarookingestegennatuurwaardenensocialewaarden.AlsvoorbeeldvaneendergelijkeaanpaknoemtLagewegJanHuygenvandeEemlandhoeveinBunschoten,diezichtendoelheeftgesteldomderegionalevoedselcultuurweertotleventewekken.MarcCalon:'Boerenmoetenverbreden,parttimegaanwerkenendieperindeketengaanzitten'MarcCalonissinds1januarivoorzittervanLTONederland.DaarnaastwashijnamensdePvdAgedeputeerdeinGroningenenishijnogsteedsakkerbouwerop58hainZuurdijk,Groningen.InhetAlgemeenDagbladnoemdehijzichzelfeen'technoboer'.HijisaangenomenbijLTOomdeorganisatietemoderniseren,waarbijdebegrotingflinkstijgtdankzijcentraliseringvanbudgetten.LTOgaatwerkenrondthema’salsklimaatverandering,duurzaamheid,integriteitvanvoedselengezondheid.Naast‘plantaardig’en‘dierlijk’komtereenderdepoot:multifunctionelelandbouw.

9

'Parttimeenmultifunctionelelandbouwisdetoekomst'IndeRodeHoedhieldCaloneenenergiekbetoogmetschwungenhelikopterview.Hijleekvooraltebenadrukkendattalvanexternefactorendetoekomstvanonzelandbouwgaanbepalenendatwedaarweiniginvloedophebben.Zijnbetoogleekineersteinstantiesterkopduurzaamheidgericht,inovereenstemmingmetzijntaakstellingbijLTO.Inzijneigenbedrijfkooshijallanggeledenvooreenmultifunctionele,verbredebenadering,vertelthij.'Intensiverenwildeikniet.Ikbenuitgegaanvandegrond,maarnietiedereenheeftdieluxepositie.'Calonisvoormultifunctioneleenparttimelandbouw.'Datisgeenschaamlap,maargaathetaanzienvanonzelandbouwbepalen.InDuitslandwerktal70%vandeboerenparttime.'VoorheterogeniteitIndejaren'90pleittehijalsvoorzittervanGroningerMaatschappijvanLandbouw(vergeefs)tegendeliberalisering,voorgeslotenkringlopenenproductiebeperking.Enhijgelooftnogsteedsnietinmonoculturenof,zoalshijhetzelfnoemt,monomaneculturen.'Ikgeloofinheterogeniteit,indiversiteit.Monomaneculturenzijngevaarlijk.Alsereenprobleeminjesysteemontstaat,benjeheelkwetsbaar.'Klimaatproblemenen-kansenDeklimaatopwarmingneemthijserieus.'Opmijnbedrijfbeginnenwedetarweoogstnuinaugustus,vroegerwasdatseptember.Wezijnin100jaartijdvan700mmnaar900mmneerslaggegaan.Ookingrotehoeveelhedentegelijk.Datbetekentdatweeenbeterontwateringsysteemnodighebben.Klimaatbiedtdelandbouwechterookkansen.DezonalsenergiebronkanzoveelmogelijkwordenbenutdoordebodemjaarrondbedekttehoudenenerzijnveelkansenvoordeopslagvanCO2indebodem.Landbouwisnietdeoplossing,maarkanweleenbijdrageleveren.InNederlandisdelandbouwdeenigeeconomischesectordiezijnklimaatdoelstellingengaathalen..'GeschrokkenvanhuidigeexportNa22jaarwegtezijngeweestuithetlandbouwbestuur,schrokCalonnaareigenzeggenvandehuidigeimpactvanimportenexport.'Weexporteren94miljardperjaar.WeimporterenvooreenmiljardaancacaodieweondermeerinBrabantsamenmetonzeeigenzuivelindeMarsdrukkenenweerexporteren.’VanwegedieexportkiestCalonronduitvoordeEU.DathetnoordenvanEuropehetzuidenfinanciert,vindhijlogisch.'Alsjeinlandwoontzijnerplekkenwaarmeergeproduceerdwordenplekkenwaarmindergeproduceerdwordt.Danmoetjevoorhetsysteemkiezen.Alsjeophoudtmetdiemoneytransfer,kunnenweooknietdie70-80%exportvolhouden.''Erzijntechnische,emotioneleenethischegrenzen'CalonnoemtHermanWijffelsalszijnleermeesterenAaltDijkhuizenalseen"extremist"ophetgebiedvanintensivering.VanWijffelsleerdehij:veranderingenkomennietdoorvisiesmaardoorcrises.VolgensMarcCalonzijnernietalleentechnischegrenzenaanintensivering,maarookemotioneleenethischegrenzen.Nederlandisweliswaargoedinbulkproductie,maarditbiedtboerengeenbestaanszekerheidindetoekomst.EenNederlandsehamkrimptindepan,eenItaliaanseniet.'StopmaarmetEU-subsidies''Eriseenstrakkecorrelatietussendeolieprijsendeprijsvanbulkproducten.Alsdeprijsvanoliestijgt,wordenolievervangerszoalsrietsuikergewilder,enschietmeteen

10

deprijsvanbulkvoedselomhoog.Daarheeftdeboergeenenkeleinvloedop.'TochlijktCalonniettewilleningrijpenindevrijemarkt.Wathem('endeNederlandseregering')betreftmaghetGemeenschappelijkLandbouwbeleidopdeschop.'DeEU-subsidieiseenschaamlappenbeleidomgoedkoopvoedselinstandtehouden.'Enomgekeerd:alswezeafschaffengaandeprijzenomhoog.'Boerenmoetenverbredenendieperindeketengaanzitten'HoeCalonmetbulkexportenzondersubsidiewilvoorkomendatdeovergeblevenNederlandseboerentenondergaanindetragedievandemeent,vertelthijsummier.Afgezienvanzijnpleidooivoorverbredeenparttimelandbouw,denkthijdatboerenmeerkunnenverdienendoordieperindeketentegaanzitten.'Jemoethogerintoegevoegdewaardegaanzitten,metkortereketens.'ZelfmaakthijookkaasuitmelkopzijnbedrijfinZuurdijk,zeihij.InelkgevalmoeterproductieinNederlandblijven,vindtCalon.'Jekuntnietalleenkennisexporten,wantalsjedebasicsnietmeerhebt,loopjedroog.'EU-subsidieszullenblijvenomwillevangeopolitiekCalonsteltdeboerenenigszinsgerustmetdemededelingdathetuitgeslotenisdatdeEU-subsidieswordenafgeschaft,geziendehuidigegeopolitiekeverhoudingenendetoenemendemigratie,dieomstabielelandbouwvragen.'Migrationisheretostay.Alsmensenniksteetenhebben,gaanzelopen.EninOost-EuropazijnzebangdatRuslandkomtbinnenwandelen.'Deverstedelijkingziethijalseengegevendatonomkeerbaaris.Dezetweefactoren,verstedelijkingennoord-zuidverhoudingen,zullenvolgenshemhetEU-beleidindekomendejarengaanbepalen.GlobaliseringkeertominregionaliseringAlsmeestrecentetrendconstateertCalondatdeglobaliseringmomenteelomslaat.'Ikbenopgegroeidindetijdvanopengrenzenenliberalisatie.Debovenklasseheeftervangeprofiteerdendemiddengroepisnaaronderengezakt.Daardoorwilmennudegrenzenweersluiten.Deglobaliseringkeertominregionalisering.'DronificationDeechteinnovatiekomtnietvanhetgangbaresysteem,zegtCalonnetalsanderesprekers,maarvankleinevernieuwers,ofgrotepartijenvanbuitenaf;dedwarsliggers,destouterikken.VoordetoekomstverwachtCalonveelvandronesenbigdata.'Datzaleengrotereinvloedopdelandbouwhebbendandeovergangvanpaardnaartrekker.Demachtvanbigdataisgroot.WemoetendaaromhetzelfdedoenalsEstland:daarisbijwetbeslotendatdedatabezitzijnvanhetindividu.’EntochnietgrondgebondenOndankszijnduurzameintentieverklaringenbleekCalon,opeenvraagvanBD-boerPietvanIJzendoorn,geenduidelijkekeuzetewillenmakenvoorgrondgebondenmelkveehouderij-ondanksdetragedieindemelkveehouderijnaheteindevandemelkquota.HijkanalsLTO-voorzittergeenafstandnemenvandeschoolRabbinge–hogeproductiemethogeinput.Eenveehouderbijhemindebuurtheefteenintensiefbedrijfmaarkanalzijnmestkwijtbijakkerbouwersindeomgeving.Waaromdanzeurenoverdeschaalvandekringloop?'Hetisbeterdatdesectormelkveehouderijhaareigenbeleidbepaalt.Bijverdeeldheidmoetikbeleiduitdragendatvoor60-70%vandeboerengoedis.Datisnueenmaaldemocratie.'

11

OgenopdebalPietvanIJzendoornwierptegendatditdemocratievoordekortetermijnis.Deplantaardigesectorheeftookhetbesluitgenomenomemissieloosenresiduloosteproduceren.Waaromdemelkveehouderijniet?Calonhieldvoetbijstuk.HijbleekzijntaakstellingbijLTOvooralorganisatorischtezien:‘IkbeningehuurdomdatLTOeenrommeltjewas.Allehuidigebesturengaanopdeschopenzullenopnieuwviasollicitatieswordeningevuld.Enerkomenjaarlijksefunctioneringsgesprekken.’MinisterievanVoedselenLandschap,meercollectiefCalonbesluitmettweemaatregelendieonontbeerlijkzijnalsNederlandgidslandwilzijn.'ErmoeteenministerievanVoedselenLandschapkomen.Enwemoetenweercollectievesystemeninvoerenvooronderzoek.Dankzijdeproductschappenisdesectorgrootgeworden.'Discussie:opschalingTijdensdelunchpauzewijstdejongevoormaligeboerJeroenvanBuureneropdathetprocesdatzichinLTOvoltrekt,decontinueopschalingindelandbouwweerspiegelt.AlsjekijktnaardegeschiedenisvanLTO,warenervroegertientallenprovinciale,katholieke,protestanteenalgemeneafdelingen,dieindeloopderjarensteedsverderzijngefuseerd.BerryMarttin:‘Wemoetenandersgaanbeprijzen’DetweedekeynotespeakervandemiddagwasBerryMarttin,LidvandeRaadvanBestuurvandeRabobank.Alszodanigishijeenbepalendemanindeglobalefinancieringvanlandbouw.Marttinheefteeninternationaleachtergrond:hijisgeborenengetogenopeenboerderijinSaoPaolo,Brazilië,enmaaktecarrièrebijRabobank.UiteindelijknamhijookdefamilieranchvanzijnoudersinBraziliëover,diehijnuvanuitNederlandopafstandbestuurt.EentweedefamilieranchinParaguaywerdverkocht.

12

SnelleontwikkelingenMarttinhieldeeninteractievelezingwaarinhijdezaaloverrompeldemetverrassendecijfersenduizelingwekkendeperspectievenopdeglobaleontwikkelingen,ineenkennelijkpleidooivoorduurzaamheid.Hijbegonmetwateye-openers.HoelanggaateentrekkerinAfrikamee?Slechtsachtmaanden.Hoeveelwaterwordtergemiddeldgebruiktvooronzedagelijksemaaltijd?3000liter.Perminuutgaanwereldwijdzeskinderendooddoorondervoeding.Perminuutkomenernetto171mensenerbijenwordter2,5miljoenkilovoedselverspild.Kortom,dewereldgaatsnel.‘Ermoetveelbewogenwordenmetvoedsel’WatbetreftAfrikasteldeMarttindatdebevolkingdaartussennuen2100maarliefstzalverviervoudigennaarviermiljard,terwijldebevolkinginEuropaenAmerikagelijkblijft,enAziëstijgtvanviernaarvijfmiljard.Welkeaannamesonderdezeextrapolatieover83jaarlagen,verteldehijniet.Deproductiefactorenzijnnietgelijkoverdewereldverspreid,benadruktehij.Opditmomentwoont60%vandewereldbevolkinginAziëterwijlslechts35%vandegrondenproductiemiddelenertevindenis.DaaromzoudenEuropaendeAmerika'sdetaakkrijgenomAziëtevoeden.‘Ermoetveelbewogenwordenmetvoedsel’aldusMarttin.ImpactisgrootenzalstijgenmetvleesconsumptieDeklimaatimpactvandergelijkebewegingenenhetdoorbrekenvankringlopendieermeegepaardgaan,liethijonbenoemd.Welweeshijlaterinzijnbetoogopdegroteimpactvanlandbouwopmilieuenklimaat;delandbouwisgoedvoor24%vandebroeikasgasuitstoot,37%vanhetlandoppervlaken70%vanhettotalezoetwaterverbruik.Deimpacthangtsterkvanhetvoedingspatroonaf.Vlees,zuivelenrijstzorgenvoorveelmeeruitstootvanbroeikasgassendanandereplantaardigeproductie.Maarhetisteverwachtendatmenseninontwikkelingslanden,naarmatedewelvaartstijgt,meervleesenzuivelwilleneten.VegetarischvleesVleesconsumptieisvolgensMarttinmoeilijktebeïnvloeden.'Jullieetenhiervanmiddagimmersooksaucijzenbroodjes'zeihij.Hijwaspaslaterindemiddagwasgearriveerd,omdathijspeciaalvoorhetdebatwasovergekomenvanelders.Daardoorvergistehijzich:debroodjeswarenvanVegetarischeSlagerJaapKorteweg,dieerpratopgaatdatzijn'vlees'netzolekkerisalsechtvlees.MarttinkonerwelomlachenenzeidathijdevegetarischesaucijzenbroodjesgraaginhetbedrijfsrestaurantvanRabobankterugzag.DalendevoetafdrukkenvoorbepaaldeproductenMarttinsuggereerdeookdatNederlandsinds1970vooruitgangheeftgeboektwatklimaatbetreft,wantdeCO2-voetafdrukkenvoorkip,varkensvleesenmelkzijnsinds1970gedaaldmettot45%.Nederlandzoudusookhierinmisschienkunnenfungerenalsgidsland.OokindewatervoetafdrukvankastomatendoetNederlandhetgoed,veelbeterdandevollegrond-tomateninSpanje(eenvergelijkingopbasisvanCO2,diejuistomgekeerduitpakt,liethijachterwege).ProductieverhogenindederdewereldNederlandkanalsgidslanddewerelddushelpenomzichzelfefficiënterenduurzamertevoeden.InBraziliëligtdegemiddeldeproductievangraannuop3à4tonperhectare,inNederlandop10tonperhectare.Nederlandzoukunnenhelpenomhetoptetrekken,

13

aldusMarttin.HoeeendergelijkeproductieverhogingookinlandenmetmindergoedebodemsdaninNederlandbereiktzoumoetenworden,liethijonbenoemd.FoodwasteenhetverdelingsvraagstukMarttinweesvervolgensophetprobleemvanvoedselverspilling,enophetmakenvanvoedselkeuzes.‘WegooiennudeproductievaneenlandtergroottevanChinaweg;alswedatzoudenbehoudenwashetproductieprobleemgrotendeelsopgelost.’HiermeerelativeerdeMarttinenigszinszijneerderesuggestiedathetwereldvoedselprobleemeenproductieprobleemis.BasRüter,directeurDuurzaamheidbijRabobank,steldelaterindemiddagdatdehongerindewereldvooraleenverdelingsvraagstukis.LageproductieinAfrikaMarttintoondeeenstaafdiagramwaarinvoordeverschillendecontinentendekwaliteitvandeproductieomstandigheden(bodemenklimaat)endelokalevoorzieningen(infrastructuure.d.)stonduitgezettegendelandbouwopbrengsten.ZowasteziendatdelandbouwopbrengsteninAfrikabenedendeSaharazeerlaagzijn,terwijldekwaliteitvanbodemenklimaaterevengoedisalsinNoordwest-Europa;delageproductiezouvooralhetgevolgzijnvandeslechtevoorzieningen.

HenkBremanprotesteertBijdezedatawerdenechtervanuitindezaalindringendvraagtekensgeplaatstdoorAfrika-expertHenkBreman.Hijsteldeopbasisvan40jaarervaringineenreeksAfrikaanselandendatdeproductiemiddeleninAfrika(metnamedebodem)juistergslechtzijn.BodemnutriëntenzijnvolgensBremandébottleneckvoordeproductieinAfrika.'Datroeptvragenbijmijopoverdeanderedatawaarmeeuonsoverdondert',aldusBreman.MarttinnoemdenogZambia,maardatisvolgensBremaneengunstigeuitzondering.

IntentieverklaringMarttinbeslootzijnlezingmeteensamenvattingvandedoelenvanRabobank.‘Rabobankwilbijdragenaanhetduurzaamvoedenvan9-10miljardmensenin2050.’Debankzetzichhiervoorinmiddelsnegen‘rondetafels’rondgroteproductgroepenalskoffie,zuivel,palmolieetc.DaarbijzittenvooralgrotebedrijvenenNGO’saantafel.MethetWNFlooptereenprojecttegenontbossingvoorsojainBrazilië.‘Rabobankwilalleenboerenfinancierendiegoedomgaanmethetbos’,aldusMarttin.GidslandintechnischeinnovatieWatbetreftNederlandalsgidslandbleekMarttinhetmeesttezienintechnologischeoplossingen:veredelingmetgentech,bigdataendrones,slimmeverpakkingenendistributie,eninnovatiefvoedselzoalsinsecten-ofookvegetarischvlees?Hijnoemdeookeeninnovatieuitdeecologischehoek:biologischegewasbescherming.NetalsCalon

14

zaghijtoekomstinkortereketens,doordirecteverkoopviacoöperatieszoalsHelloFresh.Integratievanintensievelandbouwbijdegrotestadzaghijeveneensalsbelangrijkeontwikkeling.DiscussieovervleesIndediscussieprotesteerdePieterJelleBeerstegendeaannamevanMarttindatdewereldmeervleesgaateten.Naarzijnmeninggaanweinhetwestenmindervleeseteneniseenomslagonvermijdelijk.CalonenMarttinvondenditechternietrealistisch.SamenwerkingmetregimesIemanduithetpublieksteldeeenvraagoverlandgrabbingensamenwerkingmetdictatorialeregimesinAfrika.OverlandgrabbingwasMarttinterughoudend:‘Datvindikeenlastigconcept’.VoorsamenwerkingengafhijalsvoorbeelddatinRwandaweliswaarmeteensemi-dictatoriaalbewindwordtsamengewerkt,maarditweldelandbouwsituatieinhetlandenormverbetert.‘Wemoetenervoorzorgendatdebatenbijkleineboerenterechtkomen.Watvooralbelangrijkis,isdatleidershunbevolkingwillenvoeden.’TrueCostNetalsWillemLagewegweesBerryMarttinopdeverborgenkostenvanproductie,specifiekinrelatietotdediscussieovervlees.HijweesopdeCO2-emissiesenhetwatergebruikvandevoedingsindustriealsverborgenkostenpost.‘InParijsisdeprijsvanCO2-uitstootnietgoedvastgesteld.Datiseengemistekans.Jemoetandersgaanbeprijzen.Alsroodvlees25keermeeruitstootheeftdaninsecten,moethetveelduurderzijn.’CatharinusWierda:‘Opschalingmelkproductieinontwikkelingslandenzorgtvoormeerduurzaamheidendierenwelzijn’Bijhetidee"dewereldhelpenomzichzelftevoeden"boodsprekerCatharinusWierdavanSolidaridadhetmeestpraktijkgerichteverhaal.AlsboerenzoonuitFrieslandenbodemkundigedoethijaljarenprojectenvoorNederlandsezuivel.Wehebbenvolgenshemmeerdifferentiatienodig,kijkbijvoorbeeldnaarOriginGreeninIerland.IndefoyeriszijnFryskekaasteproeven.Daarnaasthoudthijzichdelaatstejarenbezigmethetstimulerenvandezuivelproductieinontwikkelingslanden.InNederlandvaltnietveelverbeteringmeertehalen,maarinontwikkelingslandendestemeer.Indiesectorzijnalhonderden

15

miljoeneneuro’svandeWereldbankgestopt,maardatheeftvolgensWierdaniksextra’sopgeleverdinformelezuivelketens.Vandebroeikasgasemissiesuitdeveehouderijkomtwereldwijd30%vandezuivel.EenboerenbedrijfjeinBangladeshheeftnugemiddeldtweekoeiendietweeliterperdaggeven,aldusWierda.Zegevenpasnadriejaarmelkterwijlzealdietijdmethaanuitstoten.Ophalenvandemelkgeschiedtergtraditioneel,handgemolken,metemmertjes,endeverwerkingvandemelkisergonhygiënisch.Deverkopersmengenwaterdoordemelk,roerenhetmetdehand,enbrengenhetbijeentemperatuurvan35gradennaardemarkt….Doorditopteschalenkunjenietalleendeinkomstenenproductieverbeteren,maarookdeduurzaamheid,CO2-uitstootperkiloproductenhetdierenwelzijn.DietweekoeienstaaninVietnamvaakineenkleinestalachterhethuis,inhetdonker,waarzerestjesteetenkrijgenentweeemmertjeswaterperdag,zodatzealtijddorsthebben.Kortom,diebeestenzijnerslechteraantoedandedierenindeintensieveveehouderijinNederland.Solidaridadhelptdoorbeteremelkophaalteregelenendoorkleineboerencoöperatiesoptezetten.Daarbijfocussenzeopregio’sopenigeafstandvandestad.Somswordtereencentralemelkplekopgezetinhetdorp,meteenmelkmachine.Ookhelpenweomeenmarktvoorgrasoptezetten.Debankkaninstappenzodraereenkleinzuivelfabriekjeis.Zekunnennietwerkenmet3miljoenboeren,welmetkleinereaantallenengroterevolumes.Wemoetendaneersthetwantrouwentussenboerenenzuivelaarswegnemen.HetgaatSolidaridadnietalleenomcapaciteitentechnologie;maarookominvesteerbareenopschaalbaremodellen.Deboerenzoudensterkgebaatzijnbijinvoerheffingenopgoedkoperezuivelvanoverzee.OokzoudenNederlandsezuivelbedrijvenhunplaatselijkemanagersnietloutermoetenafrekenenopwinst,maarookophetpercentagelokalesourcing.SusanDrionvandeYFM(nuSFYN)geheten,vraagt:bouwenjulliebijdezeschaalvergrotingookagro-ecologischeprincipesin?Ja,zegtWierda,wehelpenboerenomhunmestbeteretebenutten.RabomanBasRüter:inNederlandzijnwesamenmethetWNFbezigmeteenprojectvoorbiodiversiteit.MaarWierdareageert:julliezijnaldriejaarbezig,datduurttelangvoordegrutto.JaapKorteweg:‘Wekunnendewereldbetervoedenmetechtevleesmachinesdanmetdierendietotmachinezijngemaakt.’Delaatstespreker,JaapKorteweg,wasvoorbestemd9egeneratieboerinBrabantteworden,maarwerdoprichtervandeVegetarischeSlager.Hijgroeideopalsvleesliefhebber,maargingdoordevarkenspestandersovervleesproductiedenken.Zowelvanuithetoogpuntvandierenwelzijnalsmilieuenklimaatiseenvegetarischdieetbeter,ontdektehij.

16

Maarvleesiszolekker….datbrachtKortwegopeenzoektochtnaarvleesvervangersdieevenlekkerzijnalsvlees.SlagerstraptenerinKorteweggingsamenwerkenmeteenkokeneenreclamemanomeensterkconceptneertezettenenhetbestevegetarischevleesteproduceren.Naeenjarenlangezoektochtluktehethemomeengoedeeiwitstructuuruitbonenmelktemaken.IneengehaktballenwedstrijdvandeTelegraafwonhijdederdeprijs,endateenjuryvanslagersdienietwistendathijeen100%vegetarischebalhadingeleverd.PrikkelendeslogansZokwamenzeopdeslogan:‘Bedriegjepartner1keerperweek’.(Metvegetarischvlees.)Dezereclame,gerichtopvegetarischevrouwenwiermannietvanhetvleesafwil,sloegaan,enwerdgevolgddoorvelesoortgelijkeprikkelendecampagnes.Intussenwerdhetassortimentgestaaguitgebreid.MakkelijkVegetarischvleesismakkelijktemaken.Kortewegwilhetzelfsterugschalennaardekeuken.HijwerktsamenmetdeuniversiteitenvanDelftenWageningenenmetUnilever(Unoxsatésaus)enzelfsmetdegroteslachtmachinefabrikantMeyn.Kortewegheeftaltijddeambitiegehadomdegrootsteslagervandewereldteworden.“Handigeambitie,wantdiehoefjenooitbijtestellen”.OpTwitterishijtrouwensalechtdegrootste.LievereenechtemachinedaneennepmachineWatKortewegbetreftkunnenwedewereldbetervoedenmeteenechtebiefstukmachinedanmeteenkoediealsmachinewordtbehandeld.Ja,wepassenkunstgrepentoe,maardatvaltergmeeenbovendienwordenerookindeproductieketenvanechtvleeskunstgrepentoegepast.Alseiwitbrongebruiktehijinhetbeginsoja,maarnuintoenemendemateooklupine.EenvolgendeambitievanKortewegisomookvegetarischemelktemaken:eenmachinediedeviermagenvandekoenabootstenuitgrasechtemelkkanmaken.Discussie:echtversusechtvegetarischIndediscussiebrachtBasRütervanRabobanknaarvorendatergeentegenstellingofstrijdhoefttebestaantussendeconsumptievanvleesenvegetarischvlees.Demarktheeftplaatsvoorbeideen‘watdeverhoudingwordt,merkenwevanzelf.’LizeloreVosvroegzichafofwemetimitatievleesnietverdervervreemdenvandebronnenvanonsvoedsel.

17

Dierennodiginlandbouw?MartinScholtenuitWageningenbetoogdedatwedierennodighebbenvoordeproductievande“lastige”eiwitten.Enineencirculaireeconomiemogenweniksweggooien.“VandebonengebruiktdeVegetarischeSlagermaareendeel,destengelszijnveevoer.”Kortewegantwoorddedathijhetgrootstedeelvandeplantgebruiktendatderestenprimakunnenwordenbenutvoordebodem.Een100%plantaardigelandbouwisvolgenshemgoedmogelijk.WoutervanderWeijdenvanStichtingCLMbrachtMarkShepardinherinnering,inwienspermacultuurveeeenessentiëlerolspeelt.HijconcludeerdedatzowelKortewegalsAnnechientenHavemethaarlupinevarkensbelangrijkebijdragenleverenaandetransitie.Naborrel:'Stopnoueensmethetvoedenvandewereld'IndenaborrelgafbezoekerFransjandeWaard,specialistinpermacultuur,eenkortereflectie:‘CalonzegtdingendieiknognooitvanLTOhebgehoord.Maaralshetoveroplossingengaat,gebeurterniksomdatdeledenhetnietwillen.Eriswelmeerovereenstemmingoverallerleionderwerpen,zoalshetklimaat.ToeniktweejaargeledenbijLTOverteldedatlandbouweenpositievebijdrageaanhetklimaatprobleemkanleveren,vielhunmondnogopen.NuzegtCalondatjemet1%meerkoolstofindebodemhetheleprobleemkuntoplossen.Datvindiknogalgratuit.Bekendanookkleur.Zorgdandatjeboerenhetgaandoen.’‘HetideedatwealsNederlandkoploperofgidslandzijn,hoorikaltwintigjaar.Houtocheensopmethetvoedenvandewereld.Brenglievereerstjeeigenhuishoudboekjeoporde.’Verslag:AlexisdeRoodeFoto’s:MichielWijnbergh