DE VIER JAARGETIJDEN

KNNV afdeling Apeldoorn

DE VIER JAARGETIJDEN

Jaargang 2016, nummer 2

2 De Vier Jaargetijden 2016-2

INHOUD

Voorwoord 3

Programma 2e kwartaal 2016 4

KNNV en IVN tekenen samenwerkingsovereenkomst 5

KNNV natuurboeken informatie 6

KNNV-lezing ‘Het ontstaan van de IJssel’ op 10 mei 2016 7

Gewestelijke excursie zaterdag 28 mei 2016 7

Algemene Excursie naar Fort Rhijnauwen op 11 juni 2016 9

Geen roze, maar een Groene Giro – zondag 10 april 9

Prikken tellen in de Koppelsprengen 9

Een waarneming van Kishidaia conspicua (L. Koch, 1866) (Araneae, Gnaphosidae) 11

Misstanden in de natuur herkennen 13

Vogels in de kunst: de schilderijen van Jeroen Bosch 15

Nachtvlinders in de tuin 16

Vleesetende planten 18

Voorjaarspaddenstoelen 20

----------

Algemene informatie KNNV afdeling Apeldoorn 21

Ledenmutaties 22

Bijlage bij de KNNV boeken informatie 22

Bijlage bij de OUDE BOEKEN SERVICE 24

Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per e-mail (wordt definitief als dit per e-

mail bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober).

Ontwerp en foto’s voorpagina: Nina de Vries

UITERSTE INLEVERDATUM KOPIJ 2016 – nr. 3: 1 juni 2016


Voorwoord Ineke de Vries Echt lenteweer is het nog niet, maar de natuur, onze afdeling en De Vier Jaargetijden bruisen al weer van het leven. In dit nummer lees je interessante artikelen over de beekprik, vleesetende planten, nachtvlinders in je tuin, en de waarneming van een zeldzame spin, allemaal in onze regio. Vogels in de schilderijen van Jeroen Bosch passeren de revue. En tenslotte is er een artikel over misstanden in de natuur. Tijdens de Gewestelijke Excursie zullen we de Vreugderijkerwaard langs de IJssel bij Zwolle bezoeken, terwijl we twee weken eerder een lezing over het ontstaan van de IJssel kunnen bijwonen. En dan gaan we in juni ook nog met de Algemene Excursie naar Fort Rhijnauwen. Zo is er aandacht voor een grote diversiteit aan natuur, natuurbescherming, cultuur en actualiteit. Het bestuur is inmiddels druk met de voorbereiding van de Algemene Ledenvergadering op 29 maart. Helaas is onze aspirant-penningmeester niet meer beschikbaar, zodat wij alsnog op zoek zijn naar een nieuwe penningmeester. Verder is er toenemend aandacht voor samenwerking met andere groene organisaties. Het landelijke bestuur heeft de opmerkingen uit de afdelingen over de Contourennota ter harte genomen, de doelstellingen bijgesteld, en inmiddels een samenwerkingsovereenkomst getekend. Op lokaal nivo zal er op donderdag 7 juli een “aangeklede” zomeravondwandeling zijn voor de leden van KNNV en IVN Apeldoorn. En tenslotte heeft “Natuurlijk Apeldoorn” in 2015 een doorstart gekregen. In dit overleg zijn een aantal groene organisaties opnieuw met elkaar en de gemeente in gesprek. Een eerste activiteit staat ook al op stapel: op zondag 10 april zal, in de aanloop naar de start van de Giro d’Italia, de “Groene Giro” verreden worden. Over al deze onderwerpen, en meer, is te lezen in deze aflevering van DVJ. Heel veel leesplezier gewenst!

Aan de leden van IVN en KNNV Apeldoorn

Zomeravondwandeling op donderdag 7 juli IVN en KNNV streven landelijk meer samenwerking na. Verbetering van lokale samenwerking hoort daarbij. De afdelingsbesturen van KNNV en IVN Apeldoorn zijn hierover al geruime tijd in gesprek. Nu lijkt de tijd rijp om de leden gelegenheid te geven elkaar beter te leren kennen en mee te denken over mogelijke samenwerkingspunten. Dit willen wij graag doen tijdens een “aangeklede “ zomeravondwandeling. We genieten samen van de natuur, wisselen onderling ideeën uit en eten en drinken samen. Het programma begint omstreeks 17.30h met soep en broodjes. En rond 22.00h verwachten wij de avond af te sluiten met een hapje en een drankje. De locatie is nog niet bekend. Ook andere details volgen nog. Alle leden worden van harte uitgenodigd mee te doen. Reserveer de datum dus nu al in je agenda. Wij zijn erg benieuwd of je misschien al ideeën, vragen of suggesties hebt. Aanmelden kan voor KNNV-leden bij: [email protected] en voor IVN-leden bij: [email protected] De afdelingsbesturen van IVN en KNNV Apeldoorn


Programma 2e kwartaal 2016 Voor alle excursies geldt: raadpleeg de website http://www.knnv.nl/agenda/310 of informeer bij de werkgroepcoördinator, in het bijzonder leden die deel willen nemen aan een activiteit van een werkgroep waar ze geen lid van zijn. Voor de excursies van de Insectenwerkgroep geldt dat pas op het laatste moment wordt besloten of deze doorgaan en naar welke bestemming. Zie daarvoor de website.

datum activiteit toelichting

di 5 apr Vwg "Vogels en literatuur" door Dick Baatenburg

20.00 uur De Groene Hoven, Koninginnelaan 280

za 9 apr Plwg ¾ dagexcursie Stinzenplanten en Geelsterren Bolwerken van Zwolle

vertrektijd en plaats: zie website of informeer bij coördinator

za 9 apr Vwg Excursie Haaksbergerveen vertrektijd en plaats: zie website of informeer bij coördinator

zo 10 apr De Groene Giro, fietstocht langs natuurgebieden in en rond Apeldoorn

Organisatie: Natuurlijk Apeldoorn; zie pag 9

ma 11 apr Pawg Excursie Zr. Meyboomlaan 13.30 uur Parkeerplaats Zr. Meyboomlaan ter hoogte van het viaduct van de A1

d 12 apr Plwg Planten determineren (meegenomen van de excursie van zaterdag 9-4 of zelf gevonden)

19.30 uur Torricellistraat 2-26

ma 18 apr Wg S&B Wandelexcursie Landgoed Woldhuis; leiding: stadsecoloog Huub Cuppen

09.30 uur Parkeerplaats aan de Woudhuizerweg bij de aansluiting met de Woudhuizermark GPS-coördinaten 52.212508 / 6.025467 (zie kaartje op de KNNV-website)

di 19 apr Iwg Werkgroepavond 19.30 uur Torricellistraat 2-26

vr/za/zo 22/23/24 apr

Weekend naar Noord Groningen Voor Vwg-leden

ma 25 apr Pawg Excursie Motketel Vaassen 13.30 Parkeerplaats aan de Elburgerweg, nabij het bruggetje over de Geelmolensche beek. (De Elburgerweg maakt hier een bocht naar links)

di 26 apr Pawg Werkgroepavond 19.30 uur Torricellistraat 2-26

za 30 apr Vwg Wandeling Hoog Buurlo Vertrek 6.30 uur carpoolplaats Europaweg/Hoog Buurloseweg.

zo 1 mei Plwg Ochtendexcursie Leusveld

vertrek 9.30 uur hoek Landdrostlaan/Kanaal Zuid Apeldoorn

ma 2 mei Wg S&B Werkgroepavond 20.00 uur De Groene Hoven, Koninginnelaan 280 zaal 5.

di 3 mei Vwg Werkgroepavond met Eigen werk Vwg-leden

20.00 uur De Groene Hoven, Koninginnelaan 280

za 7 mei Vwg Excursie Hollandse Kade vertrektijd en plaats: zie website of informeer bij coördinator

ma 9 mei Pawg Excursie Leusveld 13.30 uur Kasteel 't Leusveld, Rhienderensestraat 22, Hall

di 10 mei KNNV-lezing ‘Het ontstaan van de IJssel’ door Bart Makaske (Wageningen Universiteit)

20.00 Bronkerk Ugchelen zie pag 7 voor aanmelden en informatie

di 17 mei Iwg Werkgroepavond 19.30 uur Torricellistraat 2-26

za 21 mei Vwg Vaar-excursie naar …? vertrektijd en plaats: zie website of informeer bij coördinator


ma 23 mei Wg S&B Auto/wandelexcursie Heelsumse Beek

13.15 uur, Parkeerplaats tegenover rest. “De Smittenberg” in Beekbergen.

di 24 mei Plwg (Avond)inventarisatie Koningsbeek

verzamelen 19.00 uur Zwolseweg Apeldoorn bij Café De Hamer

za 28 mei Gewestelijke Excursie Vreugderijkerwaard en de bypass bij Schelle (zie ook pag 7)

9.00 uur Meubelboulevard zie pag 7 voor aanmelden en informatie

za 4 juni Vwg Wandeling De Poll Vertrek 5.30 uur Meubelboulevard

di 7 jun Vwg Nachtzwaluwen tellen Kootwijkerzand

Vertrek 21.30 uur bij Kwantum, Europaweg

za 11 jun Algemene excursie naar Fort Rhijnauwen

8.30 uur, parkeerplaats bij de Politie Team Zuid, EUROPAWEG 79, 7336 AK zie pag 9 voor aanmelden en informatie

di 14 jun Vwg Avondwandeling Kootwijkerzand

Vertrek 19.30 uur bij Kwantum, Europaweg

za 18 jun Plwg Dagexcursie Kennemerstrand

vertrek 8.00 uur bij Kwantum, Europaweg Apeldoorn

ma 20 jun Plwg Planten determineren (meegenomen van de excursie van zaterdag 18-6 of zelf gevonden)

19.30 uur Torricellistraat 2-26

di 21 jun Iwg Werkgroepavond 19.30 uur Torricellistraat 2-26

ma 27 jun Wg S&B Wandelexcursie naar de Ruetbron

13.30 uur bij Parkeerplaats aan de Pomphulweg/Telefoonweg te Hoog Soeren

KNNV en IVN tekenen samenwerkingsovereenkomst De KNNV (Koninklijke Nederlands Natuurhistorische Vereniging) en IVN (Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid) hebben een samenwerkingsovereenkomst gesloten. Beide organisaties zetten zich in voor natuurstudie, natuureducatie en natuurbescherming. Door nauwer samen te werken versterken de educatie van IVN en de grote natuurkennis van de KNNV elkaar. In 2016 heeft de samenwerking tot doel samen te komen tot een breder en kwalitatiever cursusaanbod. IVN en de KNNV verzorgen jaarlijks al honderden cursussen gericht op natuur en landschap. Samen willen zij meer mensen bereiken met eigentijdse en hoogwaardige cursussen die mensen in staat stellen hun eigen leefomgeving beter te begrijpen. Wanneer mensen meer weten over de natuur, hebben zij meer oog voor de schoonheid en kwetsbaarheid daarvan. En dan zullen zij er ook meer zorg voor dragen. Daarnaast is een concreet doel om de natuur dichter bij mensen te brengen, met name in de stedelijke omgeving. De twee organisaties gaan samen met anderen aan de slag in 'Operatie Steenbreek', om in zoveel mogelijk gemeenten in Nederland bewoners te stimuleren hun tuin natuurvriendelijk in te richten. Zij willen daarmee op een laagdrempelige wijze hun natuurkennis aanbieden aan een breed publiek, met veel praktische tips die uiteindelijk bijdragen aan groene en klimaatvriendelijke steden. De samenwerking betekent ook dat IVN-leden deel kunnen nemen aan de reizen en kampeervakanties van de KNNV.

De samenwerking zal zowel landelijk, als op het niveau van de vele lokale afdelingen (170 bij IVN en 50 bij de KNNV) tot stand komen. De mogelijkheden van IVN- en KNNV-afdelingen om met elkaar samen te werken wordt zoveel mogelijk ondersteund. De organisaties zien de intensieve samenwerking als een opmaat naar een toekomstige nieuwe, brede natuurbeweging, gericht op natuurstudie, natuureducatie en natuurbescherming.


KNNV natuurboeken informatie Joke Tammen Met deze rubriek houden wij u op de hoogte van de meest recente publicaties van de KNNV Uitgeverij. Voor een totaal overzicht van alle KNNV uigaven is het beslist de moeite waard om eens op de website www.knnvuitgeverij.nl rond te neuzen. Er zijn regelmatig nieuwe uitgaven en aanbiedingen. Hieronder een overzicht van de boeken die we in Apeldoorn op dit moment in voorraad hebben. UIT VOORRAAD LEVERBAAR:

• Zakgids Vogels van Nederland. Ledenprijs € 12,55

• Herkenningskaart Vogels van Nederland. Ledenprijs:

€ 4,45

• Minigids Vogels van Nederland en België.

Ledenprijs: € 5,35

• Herkenningskaart (wilde) Dieren in de tuin.

Ledenprijs:€ 4,45

• Herkenningskaart Wildplukken. Ledenprijs:€ 4,45

UIT VOORRAAD LEVERBAAR UIT DE SERIE “IN BEELD”:

• Bijna de gehele serie in voorraad. Ledenprijs actieprijs

€ 3,00 per boekje zolang de voorraad strekt ! Deze leuke

boekjes komen niet meer in de herdruk !

NIEUWE UITGAVEN EN AKTIES VAN DE KNNV UITGEVERIJ:

• De Nederlandse poolexpeditie van 1882-1883

Overwintering op een ijsschots.Auteur: Kees Dekker en

Frieda v. Essen: € 29,95

• Stadstuinieren, groen geluk op postzegelformaat. Auteur: Tialda Hoogeveen en Maureen

Kemperink: € 14,95

• Loofbomen in Nederland en Vlaanderen. Auteur: Leo Goudzwaard.€ 29,95

• De jaloerse waterkip. Sprookjes mythen en legenden over vogels, planten en dieren. Auteur: Els

Baars. € 14,95

• Het leven van paddenstoelen en schimmels. Auteur: Jens H.Petersen. € 19,95

• Dier en Spoor. Diersporen herkennen. Auteur: Lars Henrik Olsen. € 27,95

• Vogels kijken in Extremadura. Auteur: Luc Hoogenstein en Lianne Schröder: € 21,95

• Veldgids Slakken en Mossels. Auteur: Bert Jansen: € 29,95

• Kinderboek: Ode aan de Wildernis. Auteur: Jantien Mook: € 9,95

Uitgaven te bestellen via tel: 055-3664087 of mail: [email protected]

• Levering boeken voor de ledenprijs.( 10% korting )

• U betaalt geen verzend- of administratiekosten.

• Uw bestelling wordt in Apeldoorn gratis thuis afgeleverd.

• Zodra de boeken binnen zijn krijgt u bericht over de bezorging (of ophalen van de boeken).

• Betaling contant, pas bij aflevering. (op verzoek per bank)

• De KNNV afdeling Apeldoorn wordt er ook nog financieel sterker van.

Het kan gebeuren dat bestelde boeken enige levertijd hebben, dit is afhankelijk van hoeveel boeken er op de bestellijst staan om weer een bestelling te kunnen plaatsen. Advies: bestel ruim op tijd.

OUDE BOEKEN SERVICE Wat doet u met die mooie maar wellicht oude natuurboeken die u niet meer leest? Zonde om ze weg te gooien. De OUDE BOEKEN SERVICE helpt je om een KNNV-lid te vinden die jouw mooie boeken wil overnemen. Wil je boeken aanbieden? Neem contact op met Jan Kerseboom, tel. 055-5338323 of mail [email protected]. Overleg met hem wanneer de boeken bij hem gebracht kunnen worden. Hij maakt een lijst van alle titels en bepaalt de prijs. Tijdens lezingen en op natuurmarkten, waar wij als afdeling aan meedoen, worden de boeken aangeboden. De opbrengst is voor onze eigen afdeling. Wil je boeken overnemen? In de bijlage achterin dit nummer staat een lijst van beschikbare boeken. Maak je keuze en neem contact op met Jan. Maak met hem een afspraak om het boek te bekijken en op te halen. Wat gebeurt er met de onverkoopbare boeken? Wanneer de boeken binnen 1 jaar niet verkocht zijn dan worden ze afgestaan aan de landelijke KNNV. Zij verkopen dan onze overgebleven boeken en de opbrengst is voor de landelijke KNNV.


KNNV-lezing ‘Het ontstaan van de IJssel’ op 10 mei 2016 De ouderdom en het ontstaan van de Gelderse IJssel Bart Makaske Wageningen Universiteit en Researchcentrum Lange tijd was de oorsprong van de IJssel als tak van de Rijn in nevelen gehuld. Een populaire theorie zei dat de bovenloop van de IJssel rond het begin van de jaartelling om strategische redenen werd gegraven door de Romeinse veldheer Drusus. Deze theorie was gebaseerd op klassieke Romeinse geschriften en was eeuwenlang een punt van discussie tussen geschiedkundigen, archeologen en geografen. Recentelijk is deze theorie definitief weerlegd door bodemonderzoek van Alterra, waarin de ouderdom van de IJssel is vastgesteld met behulp van radiokoolstofdateringen. Het onderzoek toont aan dat de IJssel pas in de vroege Middeleeuwen is ontstaan, tussen 600 en 950 na Chr. Daarvoor was het huidige IJsseldal een moerassig gebied waarin een klein riviertje stroomde dat werd gevoed door lokale beken, die water afvoerden van de hoger gelegen zandgronden. Een verbinding met de Rijn was er toen nog niet. Het onderzoek van Alterra werpt een nieuw licht op de vroegste geschiedenis van de IJssel als belangrijke vaarroute en de daaraan gelegen Middeleeuwse handelssteden. In deze lezing zal ingegaan worden op de achtergronden van de ouderdomsbepaling en zal geïllustreerd worden hoe een riviertak als de IJssel op spontane wijze kan ontstaan. 10 mei 20.00 uur Bronkerk te Ugchelen Entree € 2,50 (leden KNNV en IVN gratis) Opgeven bij Ineke Klaver, tel 055-5412107, e-mail [email protected]

Gewestelijke excursie zaterdag 28 mei 2016 Vreugderijkerwaard (en Scheller en Oldeneler buitenwaard) Project Ruimte voor de rivier (de IJssel) en de natuur. Toelichting op het excursiedoel: De IJssel, een tak van de Rijn die nu ca 11% van het Rijnwater afvoert werd door Thijsse al de mooiste rivier van Nederland genoemd en is dat volgens velen nog steeds. Vóór de aanleg van de afsluitdijk mondde hij uit in de Zuiderzee en werd beheerst door de elementen. Eb en vloed waren tot Hattem waarneembaar en in het voorjaar liep wegens grote rivierafvoer vanuit het zuidoosten en stuw van de Zuiderzee door westenwinden het hele gebied tussen Kampen en voorbij Zwolle onder water. Oude boerderijen op terpen getuigen daar nog steeds van. In deze wilde periode van de rivier werden ook rivierduinen gevormd. O.a. in een uiterwaard ten westen van Zwolle, de Vreugderijkerwaard. Deze plekken herbergen een aantal karakteristieke en zeldzame plantensoorten zoals tripmadam en blauwe bremraap, reden voor Natuurmonumenten in de 50er jaren om een boerderij met bijbehorende graslanden

(Foto: KNNV Zwolle)


waaronder de duintjes aan te kopen. De oud voorzitter en erelid van de KNNV afdeling Zwolle Hendrikus van de Laan heeft deze flora jarenlang onderzocht en beschreven. Toen midden jaren 90 van de vorige eeuw na extreem hoge waterstanden twee overige boeren uit het gebied wilden vertrekken grepen Natuurmonumenten en de Rijksoverheid hun kans. Mede doordat het fenomeen “Ruimte voor de Rivier” (een waterhuishoudkundig idee) gestalte begon te krijgen konden Rijkswaterstaat en LNV de handen ineenslaan om boerderijen en gronden te financieren t.b.v. water afvoer en natuur. Het overgrote deel van de waard was nu in handen van Natuurmonumenten en de twee laatste boerderijen werden afgebroken. De oudste en mooiste bleef staan. Het beheer kon toen geheel op de natuur gericht worden. Tevens kwam een zogenaamde meestromende nevengeul door het gebied om bij hoog water afvoerpieken te kunnen op vangen. De vogels vonden dit ook prima en sindsdien zijn uit de toen gebouwde vogelhut het hele jaar bijzondere dingen te zien, zoals casarca’s en de laatste jaren ook de zee-arend als vaste bezoeker. De vogelwerkgroep van de afdeling Zwolle inventariseert op verzoek van Natuurmonumenten al een aantal jaren de broedvogel populatie van het gebied. Door de klimaatverandering werd de geboden ruimte voor de IJssel in de 21e eeuw nog niet genoeg geacht. O. a. diverse IJssel-uiterwaarden bij Deventer maar ook bij Zwolle werden heringericht. Bij de buurtschap Westenholte, onderdeel van Zwolle werd de bestaande Winterdijk landinwaarts gelegd en de oude afgegraven waardoor de waard nog groter werd. Dat proces is nog niet afgerond. We zitten nog midden in de bagger en de rommel, maar het begint wel vorm te krijgen. Een goed moment om eens te gaan kijken. Ook de Scheller en Oldeneler Buitenwaard ten zuiden van Zwolle aan de oostkant van de A 28 moest eraan geloven. Hier wordt een nevengeul gegraven en eveneens landbouwgrond omgezet in natuur. Aan die zijde is (wordt) SBB de beherende instantie. De excursie: Wij worden om 10.00 uur verwacht op de Vreugdehoeve, Zalkerveerweg 20, 8042PL Zwolle, tel 038-4224193. Dit is een na de dijkverplaatsing nieuwgebouwde schapen- en geitenmelkerij, annex boerderijwinkel en bezoekerscentrum van Natuurmonumenten. Hier kunnen we koffie of iets anders drinken, informatiemateriaal bekijken en krijgen we een introductie op de excursie door een medewerker van Natuurmonumenten. Daarna gaan we naar de waard al dan niet met behulp van een huifkar. De inrichting van het gebied en de toegangswegen veranderen nog steeds , dus hoe het er eind mei voor staat is nog niet precies te zeggen. Maar de waard zal er dan zeker prachtig uitzien. Neem in ieder geval brood en iets te drinken mee voor onderweg. Na afloop ( begin van de middag) komen we weer terug op de boerderij. Er zijn parkeerplaatsen, maar niet heel erg veel. Probeer te poolen vanuit je afdeling. Dat geldt ook voor het namiddag-programma. Dan verplaatsen wij ons een stukje naar het prachtige oude parkbos het Engelse werk langs de rivier bij Zwolle. Parkeren daar en lopen naar de oever die hier ook recent opnieuw is ingericht, nadat dat 20 jaar geleden ook al was gebeurd inclusief vogelkijkhut. Intussen heeft ook de bever zich hier gehuisvest (reken niet op een waarneming) Verder doorlopend over de dijk onder de hoge bomen passeren we de spoorlijn en hebben dan een prachtig uitzicht op de werken in deze waard. Hierover zal ook iets worden verteld. Daarna gaan we allemaal ons weegs. Degenen die nog even willen nazitten kunnen dat doen bij café Krisman op de dijk in het Engelse werk. Hoe er te komen: Vanaf de A 28 vanuit het zuiden en vanaf de A 50 ga je de IJsselbrug over en neemt bij de rotonde de 3e afslag richting Westenholte. Vanaf Deventer kom je ook bij deze rotonde. Dan neem je de 2e en op de A28 vanuit het noorden de 1e afslag richting Westenholte (de N 331). Let op de N331 op het bord naar verwijst naar het Mercure Hotel. Neem die afslag maar sla direct rechtsaf de Turnhoutsweg op. Na de brug over het Zwolle/IJsselkanaal wordt dit de Boeierweg die weer overgaat in de Zalkerveerweg. Een stuk doorrijden tot de boerderij. Wanhoop niet te snel, alles kronkelt nogal, en door de werken is er niet altijd goed uitzicht op de omgeving. Namens de afdeling Zwolle Betty van Leeuwen Opgeven vóór 14 mei bij Ineke de Vries, tel 055-3552918, e-mail [email protected]


Algemene Excursie naar Fort Rhijnauwen op 11 juni 2016

Fort Rhijnauwen, een machtig vestingwerk in bijzonder goede staat, ligt verscholen in een open groene ruimte tussen Zeist, De Bilt, Utrecht en Bunnik. De bouwstijl van Fort Rhijnauwen en de staat er van zijn uniek. Ook qua omvang is dit fort het enige in zijn soort. Fort Rhijnauwen omvat ruim 31 ha en is daarmee het grootste fort van de waterlinie. Behalve de vesting heeft het fort ook een waardevol natuurgebied. Door de jarenlange isolatie en rust is het een wijkplaats geworden voor vele - ook bedreigde - planten en dieren. ’s Ochtends maken we een rondwandeling op het fort onder leiding van een deskundige gids die veel over de

historie weet te vertellen. De kosten van de rondleiding worden door de afdeling gedragen. Daarna kunnen we lunchen (kosten voor eigen rekening) in of nabij het theehuis Rhijnauwen. Middags is er gelegenheid om het nabij gelegen landgoed Amelisweerd te bezoeken. Vertrek: 8.30 uur, parkeerplaats bij de Politie Team Zuid, EUROPAWEG 79, 7336 AK *) Opgeven bij Ineke Klaver, tel 055-5412107, e-mail [email protected] *) op zaterdag is hier veel ruimte om gratis te parkeren.

Geen roze, maar een Groene Giro – zondag 10 april Natuurlijk Apeldoorn organiseert op zondag 10 april De Groene Giro; een fietsevenement door en langs de mooiste natuurgebieden binnen de gemeente Apeldoorn. Vanuit het Woldhuis vertrekken de sportievelingen voor een toertocht van 30 km om uiteindelijk bij het eindpunt, Helicon MBO Apeldoorn aan de Loolaan te eindigen. Hiermee is het een leuke fietstocht voor jong en oud, met een educatief groen tintje! Exact 26 dagen voor de start van de echte Giro d`Italia organiseert het samenwerkingsverband Natuurlijk Apeldoorn een educatieve fietstoertocht door en rond Apeldoorn. De deelnemers maken kennis met wat er zoal op het gebied van groen in Apeldoorn te doen en te beleven is. De start is tussen 10:00 en 12:00 bij het Woldhuis, de route loopt via Matenpark, Beekbergerwoud, Lieren, de Koppelsprengen, Willemsbos en het Orderbos naar het eindpunt bij Helicon Opleidingen MBO Apeldoorn aan de Loolaan. Daar is een informatiemarkt met een hapje en een drankje. Onderweg zijn er op een drietal plaatsen presentaties en activiteiten van de deelnemende organisaties, waaronder ook KNNV Apeldoorn. Aanmelden kan via [email protected] , maar dit is niet verplicht. Aan verenigingen en bedrijven die als groep willen meedoen wèl het verzoek om zich aan te melden. De organisatie van De Groene Giro kan hierdoor de fietstocht (nog) beter laten verlopen door te anticiperen op het aantal deelnemers. Aan de deelname zijn geen kosten verbonden. De Groene Giro is een officieel side-event op de 99-dagen girokalender, zie ook www.girogelderland.nl . Volg deze voor bijgewerkte informatie.

Prikken tellen in de Koppelsprengen Theo Kuipers Tijdens een presentatie over beken en sprengen door Gert Jan Blankena in januari 2014 kwamen Jan Folbert en ondergetekende met hem in gesprek. Hij vroeg of wij iemand wisten die gedurende een aantal weken paaiende beekprikken zou willen tellen in de Koppelsprengen, te beginnen half februari. De persoon die het de voorgaande jaren had gedaan was er mee gestopt en Gert Jan zocht vervanging. Het leek ons wel wat en we besloten het te doen. De tellingen gebeuren onder auspiciën van Frank Spikmans van het RAVON. Deze wordt op de hoogte gehouden van de resultaten. De beekprik is een palingachtig visje dat 10 tot 15 cm groot wordt. Hij/zij breng het grootste deel van zijn/haar leven, zo’n zes jaar, door als blinde larf in het slib van de sprengenbeek en voedt zich met micro organismen. Ze groeien ca. twee centimeter per jaar.


In de zomer van het zesde jaar zijn ze volwassen en ondergaan ze een metamorfose. Ze krijgen ogen en hun vinnen ontwikkelen zich. Hun spijsverteringsstelsel verdwijnt en daarvoor in de plaats komen geslachtsorganen. Nadat de metamorfose zich na een aantal maanden voltrokken heeft zijn ze gereed om te paaien. Zodra in het vroege voorjaar de watertemperatuur in de buurt van de 10 graden komt, komen de volwassen prikken uit het slib. Ze zwemmen stroomopwaarts op zoek naar partners en zoeken een paaiplaats. Dat is een plek waar de stroming wat minder is, bijvoorbeeld omdat zich een obstakel in de beek bevindt, zoals een tak, een steen, een hoopje blad, of waar zich een kuil(tje) in de beekbodem bevindt. Deze plek moet voorzien zijn van grind. Zo’n plek bevindt zich meestal in een deel van de beek waar de bodem van geel zand goed te zien is. De prikken beginnen met het inrichten van de kuil door het grind te verslepen en te rangschikken. Ze kunnen, gezien hun grootte, verbazend grote ‘stenen’ verslepen. Als het grind in de kuil naar tevredenheid schoongemaakt en gerangschikt is zetten de vrouwtjes hun eitjes er op af en gaan de mannetjes er boven hangen om de eitjes te bevruchten. Dezelfde kuil wordt gebruikt door meerdere prikken, tot soms wel veertig, tegelijk. Het is dan één krioelende massa. De bevruchte eitjes worden stroomafwaarts door het water meegevoerd en zinken op plekken waar de stroming minder is en de bodem uit modderachtig slib bestaat. Hier vormen zich de larven. Omdat de volwassen prikken geen spijsverteringstelsel meer hebben sterven ze na de paai. De populatie in de Koppelsprengen is niet zo groot. De spreng is betrekkelijk kort en eindigt vlak na het waterrad van de Hamermolen. Dit rad is niet vispasseerbaar en de prikken uit de eitjes die verder meegevoerd worden dan het rad kunnen de paaiplekken richting de koppen nooit meer bereiken. Zo is er een geïsoleerde populatie ontstaan. Het aantal paaiende prikken dat we in 2014 en 2015 hebben geteld ligt dan ook maar rond de dertig. Dat tellen op zich is in het begin nog niet zo makkelijk. Zeker met de geringe aantallen in de Koppelsprengen. Als een prik stil ligt lijkt hij precies op een recht takje. Je loopt in eerste instantie in de hele beek te staren en denkt bij elk takje van ongeveer twaalf centimeter dat het een prik is. Nog niet één procent van de takjes blijkt te kunnen bewegen, hoewel dat vaak wel zo lijkt door het water dat er over heen stroomt. Als er dan toch eindelijk eentje wel beweegt is het feest. Later leer je de plaatsen te herkennen waar ze graag vertoeven en de kuiltjes te herkennen waar ze graag paaien. Een kuiltje met negen paaiende prikken is het grootste aantal tot nu toe dat we hebben gezien in de Koppelsprengen.

De Koppelsprengen liggen in een prachtig stukje bosgebied. Er komen veel soorten vogels voor en het is een feest om verwelkomd te worden door de klanken van winterkoninkjes, boomklevers, zanglijsters, maar ook door het gelach van de groene specht. Het is ook een kwetsbaar gebied. Er groeit dubbelloof, paarbladig goudveil en er komen mijtertjes voor. Ook kun je er een ringslang tegen komen al dan niet zwemmend in de beek. Een tak van de beek met veel slib is de broedkamer voor honderden stekels. Het is frustrerend als er tijdens je telronde, op een moment dat je denkt een prik te bespeuren, een hond door de


beek komt rennen. Weg prik. Ook de kanten van de beek eroderen gigantisch door het in en uit de beek kruipen van deze viervoeters. Je knoopt vaak een gesprek aan met de hondenbezitters om uit te leggen hoe uniek en kwetsbaar het gebied is, maar als het een uitlaatservice betreft met zo’n stuk of acht loslopende honden, hebben ze niet eens tijd voor je. Er zijn echter ook veel geïnteresseerde natuur liefhebbers die graag van je horen wat je aan het doen bent. Omdat het Leesten en de camping de Wapenberg grenzen aan het gebied van de Koppelsprengen tref je vaak mensen die niet uit de omgeving komen. Als je ze de prikken aanwijst en het toch wel trieste verhaal van de levenscyclus verteld, gaan ze met een onvergetelijke ervaring naar huis. Dat is een goed gevoel. Op zeker moment had iemand op een meldpunt op het internet vermeld dat het mijtertje bij de Koppelsprengen waargenomen was. Toen Jan en ik bij de plaats kwamen waar het mijtertje stond zagen we een dame die, na het klimmen over een aantal hekken, een driepoot had neergezet met een fototoestel er op. Ze kwam uit het westen van het land en had op het internet over het mijtertje gelezen. Ze was vreselijk enthousiast dat ze nu zulke mooie foto’s kon maken van zo’n zeldzaam paddenstoeltje. Dat ze in haar enthousiasme hele plakken even zeldzaam paarbladig goudveil stond te vertrappen had ze niet in de gaten. Op een dag kwam Dennis Dorman, de gebiedsbeheerder van het Waterschap, ons tegemoet. Hij is zeer begaan met de natuur en zeker met het gebied rond de Koppelsprengen. Op mijn vraag of hij nog prikken gezien had liep hij paars aan en kreet hij: ”Nou liggen ze ook al ín de beek !” Dat kon niet over prikken gaan dus ik probeerde: ”Honden?” “Nee man, zo’n foto mens, midden in de beek” en hij stapte geagiteerd verder. Omdat de beek iets verderop maar een centimeter of vijftien diep is keken Jan en ik elkaar aan en dachten dat het wel mee zou vallen. Toen we de bocht om kwamen zagen we een gezin. Pa had een tas met spullen vast, de dochter liep juichend om ma heen die in een duikpak languit in de beek lag. Zij probeerde een gigantische onderwatercamera zover in het zand te drukken dat het mogelijk werd onder water te fotograferen. Ze wilde een zwemmende prik op de foto krijgen!? We hebben een gesprek aangeknoopt. Ze kwamen helemaal uit Rotterdam om die leuke palinkies te fotograferen. Na geruime tijd uitleg begrepen ze waarom die ‘man van net’ zo kwaad geworden was. Ze zijn zonder foto van een palinkie weer naar huis gegaan. (Foto’s: Nel Appelmelk, André Hartgers)

Een waarneming van Kishidaia conspicua (L. Koch, 1866) (Araneae, Gnaphosidae) Rob Versteeg; Nina de Vries; Koos Middelkamp ABSTRACT - Kishidaia conspicua is a rare species in the Netherlands. A find in 2015 is described, which is the fifth record for the Netherlands. The spider was found on a leaf of Prunus serotina in a heathland area in the province of Gelderland. Key words: fifth record, Gerritsfles, Kishidaia conspicua DE VONDST Op 11 juni 2015 liepen Koos Middelkamp, Nina de Vries en Rob Versteeg (KNNV, afdeling Apeldoorn) hun libellenmonitoringsroute langs de noordkant van het ven de Gerritsfles (Veluwe, Gemeente Apeldoorn). Bij het monitoren van de libellen noteren wij ook altijd aanvullend het voorkomen van soorten van diverse andere diergroepen die we onderweg tegenkomen. Over het algemeen zijn dat dan insecten, reptielen, vogels en zoogdieren. Af en toe kan het ook een spinnensoort zijn, doch vaak schiet daar onze parate kennis te kort. Deze keer zag Nina in het voorbij lopen een opvallende en op het oog 'interessante' spin. Rob die iets verderop liep heeft wel enige extra belangstelling voor spinnen en werd er bij geroepen. Ook hij kende deze soort niet, maar het leek interessant genoeg om foto's te maken, om achteraf te proberen deze op naam te brengen. De spin toonde duidelijke kenmerken en het kostte weinig moeite om aan de hand van de foto's en met behulp van "Spinnen van Europa" van Heiko Bellmann tot een determinatie te komen. De tekst in het boek gaf al wel het idee dat dit wel eens een behoorlijk schaarse soort zou kunnen zijn. Zoeken op internet leverde het volgende artikel op: "Spinnen van bermen op de Veluwe (Arachnida, Aranea)", door Jinze Noordijk (2005) uit Nieuwsbrief SPINED 20. Hierin stond te lezen: "Kishidaia conspicua (L. Koch, 1866) De Viervlekmuisspin is een zeer zeldzame soort in Nederland. Slechts in enkele artikelen uit de 19e eeuw en één uit 1951 worden vindplaatsen vermeld. Deze soort bevindt zich vaak op lage takken van struiken en bomen, waar hij een schuilplaats maakt van bladeren. In een berm langs het Caitwickerzand is slechts één vrouwtje verzameld,


door middel van een vangpot die onder een heidestruik was ingegraven."

Figuur 1. Kishidaia conspicua. – Gerritsfles, Gemeente Apeldoorn, 11 juni 2015. Foto: Rob Versteeg

Deze waarneming en een eerdere uit 1998 (1♀, Loonse- en Drunense Duinen, AC 133 407, 29.viii.1998, lopend over stuifzand, P.J. van Helsdingen leg. en det.) waren de eerste van de soort in bijna een halve eeuw. Onze waarneming in de Gerritsfles ligt hemelsbreed niet ver van het Caitwickerzand, en mogelijk is er dus een aardige populatie van deze soort aanwezig in dit centrale deel van de Veluwe. De oude waarnemingen uit Nederland zijn afkomstig van Groesbeek (Gelderland) (Van Hasselt 1891), Leroy en Horn (Limburg) (Chrysanthus 1954). DE BIOTOOP Dit heideven is gelegen op gebied van defensie en maakt deel uit van het militair schietterrein 'De Harskamp' en is derhalve tegenwoordig niet vrij toegankelijk. Het ven Gerritsfles(ch) is in beheer bij Staatsbosbeheer. Begin 20e eeuw werd het intensief gebruikt als recreatieplas, tot Staatsbosbeheer genoeg had van de troep die men er liet slingeren en de schade die de bezoekers er aanrichtten aan de vegetatie. Daarom werd het ven in 1929 afgesloten voor bezoekers. Een nabijgelegen grote camping met stacaravans zorgde tot 2004 nog voor (illegale) recreatiedruk. Daarna is de grond van de camping overgedragen aan Staatbosbeheer en de camping opgeheven. Het ven wordt gevormd door stagnerend regenwater en heeft een zuur karakter, zonder hoogveenvorming. Rondom het ven vind je dopheide en op geringe hoogtegradiënten voornamelijk struikheide, en o.a. opschietende berk, vogelkers en grove dennetjes (die periodiek worden verwijderd). De begroeiing aan de randen van het ven kan beïnvloed worden door wisselend waterpeil. Het deel dat niet direct aan de oever grenst heeft, ondanks de begroeiing een zandig en droog karakter. In het gebied kan men o.a. wilde zwijnen en edelherten aantreffen. Aan de noordzijde van het monitoringsgebied bevindt zich een strook gemengd bos. Aan de rand hiervan troffen wij Kishidaia conspicua aan op een lage Amerikaans vogelkers (Prunus serotina).

Figuur 2. Bosrand aan de noordkant van het gebied Gerritsfles. Links de ondergroei van Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina). De afstand tot de oeverzone van het ven (rechts, niet zichtbaar) is circa 50 meter. De strook tussen het bos en het ven wordt periodiek van opslag ontdaan. Rechts het lage struikje Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina) waar Kishidaia conspicua werd aangetroffen op de onderste helft bladeren. Foto: Rob Versteeg


LITERATUUR Bellmann, H. 2011. Spinnen van Europa. – Tirion Natuur.�Chrysanthus, P. 1954. Spinnen uit Limburg III. – Natuurhistorisch Maandblad 43: 39-40.�Hasselt, A.W.M. van 1891. [Verslag van excursie naar Groesbeek.] – Tijdschrift voor Entomologie 34: xl-xli. Noordijk, J. 2005. Spinnen van Bermen op de Veluwe (Arachnida, Araneae). – SPINED 20: 29-34. Overgenomen uit: SPINED Nieuwsbrief Spinnenwerkgroep Nederland; European Invertebrate Survey - Nederland Leiden - Aflevering 35 - 2015

Misstanden in de natuur herkennen Yvonne Zwikker, in samenwerking met Marcel Ermers Het aantal Buitengewoon Opsporingsambtenaren (boa’s) is de afgelopen jaren in het buitengebied aanzienlijk verminderd. Boa’s handhaven de wet om flora en fauna te beschermen. Daarvoor beschikken zij over vaardigheden en bevoegdheden. Om gebruik te maken van meer ‘ogen en oren’ van burgers die actief zijn in en met de natuur, werd een praktijkdag georganiseerd, bestaande uit een theoriedeel en praktijk in het veld. De cursisten gingen aan de slag met het herkennen van verdachte vondsten. Inhoudelijk verzorgde de Vereniging Politie Dieren en Milieu deze praktijkdag onder auspiciën van IVN Apeldoorn. De docenten Gerrit Hobbelink en Ger van Hout stelden roofvogels en een aantal zoogdieren centraal. Alle twintig cursisten, waaronder Marcel Ermers en Yvonne Zwikker van de KNNV, ontvingen vooraf uitgebreide cursusinformatie. Hieronder een samenvatting van het onderdeel over roofvogels.

De bruine, blauwe en grauwe kiekendief, (ruigpoot)buizerd, havik, sperwer, wespendief, slecht-, toren- en boomvalk, vis- en zeearend en het smelleken zijn roofvogels die volgens de docenten gevaar lopen. Soms worden ze gezien als veroorzakers van de achteruitgang van het aantal weidevogels of vormen ze een gevaar voor pluimvee- en postduivenhouders, een fanatieke tak van sport waar veel geld in omgaat. Andere vogels leveren veel geld op in de handel vandaar de roof van eieren of jongen. Ook de handel in opgezette vogels kan oorzaak zijn van misstanden. Wat zou kunnen duiden op een misdrijf: - een dood dier in goede conditie; - een dood dier op een vreemde locatie of in een vreemde houding; - meerdere dode dieren bij elkaar in de buurt (vanwege gif); - een dood dier met uitgestoken tong of schuim op de bek; - een dode vogel met verkrampte poten; - onverklaarbare dood; - pootklemmen; - bewerkt aas; - sporen van een hagelschot; - gebruik van gif (op plantaardige, bacteriële, dierlijke, minerale of synthetische basis); - vangkooien voor kleine of grote vogels; - strikken voor b.v. fazanten; - een lokvogel met scherpe pinnen op de kop.

Lokvogel met scherpe pinnen

Dode duif met gif op de borst om roofvogels te doden


Wanneer een dier misschien nog een kans heeft om te herstellen kan je het eventueel naar een dierenarts of opvang brengen. Denk er in zo’n geval aan jezelf te beschermen. Er kan gif in het spel geweest zijn. Wie die rekening gaat betalen is lang niet altijd duidelijk. Dus kijk wel goed of er echt kansen voor het dier zijn. Op een recente kaart is duidelijk te zien dat in het noorden van Nederland meer roofvogels gedood worden. De populatie is de laatste tien jaar zelfs met 1/3 afgenomen. Dit wordt toegeschreven aan zeer actieve weidevogels beschermers. Deze vogelliefhebbers maken keuzes, ten koste van de roofvogels. Opsporing is moeizaam omdat men elkaar in kleine gemeenschappen niet verraadt. In dit gebied worden bijvoorbeeld bomen waar nesten in zitten omgehaald en schiet men met hagel door nesten. De koppeling van subsidie aan het aantal weidevogelnesten dat een boer op zijn land heeft, werkt misstanden in de hand. Het is goed om te beseffen dat een vermoeden niet altijd juist is. Wat is het beste om te doen als je iets ontdekt dat op een misdrijf zou kunnen wijzen: - ga omzichtig te werk; - laat alles liggen en wis geen sporen uit; - loop niet teveel rond. Voetstappen kunnen argwaan wekken bij de dader, en maakt sporenonderzoek lastiger. In sommige gevallen zal de politie een hinderlaag willen opzetten; - wek niet de indruk dat je de zaak door hebt, hou je van de domme; - maak foto’s en noteer de plek (gps); - meld jouw waarneming op natuurverstoring.nl; - heb je goed contact met (en vertrouwen in) de eigenaar of BOA in het gebied dan kun je bij hem of haar navraag doen. Mocht je een dood of gewond dier toch willen verplaatsen houd dan rekening met de aanwezigheid van gif. Gebruik bijvoorbeeld plastic handschoenen, een mondkapje en een lekvrije verpakking. Natuurverstoring.nl is een onderdeel van natuurnetwerken en wordt bekostigd door een particuliere instantie die hoopt dat op den duur deze taak door een ministerie wordt overgenomen. Wildlife Crime is eerder met dit meldpunt begonnen, maar is gestopt. Ook zaken als wildaanrijdingen, afvaldumpingen, vernielingen en illegale houtkap kun je melden bij natuurverstoring.nl.

Gecamoufleerde kastval

Wurgkabeltjes voor fazanten met heerlijke maiskorrels


Vogels in de kunst: de schilderijen van Jeroen Bosch Klaske de Jong Momenteel is er veel aandacht voor de tentoonstelling met werken van Jeroen Bosch in ’s Hertogenbosch. Ik ben er nog niet geweest, maar heb inmiddels wel op internet wat zitten struinen. Mijn broer attendeerde mij op een site (https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/), waar je kunt dwalen door “de Tuin der Lusten”, één van de werken, die niet op de tentoonstelling te zien zijn . Ontzettend leuk om in te zoomen op de voorstelling (open hem wel in google chrome, dan heb je ook het geluid erbij) . En kijk dan eens naar de vele vogels, die er te zien zijn. Het drieluik wordt gedateerd rond 1480-1490. De schilder stelt de de zondigheid van de mens aan de kaak. Er staan fabeldieren op afgebeeld, maar ook bestaande dieren en vogels. Bosch heeft deze waarschijnlijk deels zelf gezien (bijv een olifant op de kermis, en zeehond werd op de markt in ‘s Hertogenbosch verkocht). Sommige kan hij ook overgenomen hebben uit zgn. bestiaria of van miniaturen. Halverhoogte het middenpaneel van de ‘Tuin’, aan de linkerkant, treffen we een rijtje vogels aan bereden door mensen. Alleen door hun naam al staan vogels symbool voor dubbelzinnigheid. Het woord ‘vogelen’ is niet alleen een ouderwetse meervoudsvorm, maar ook een synoniem voor geslachtsgemeenschap. Ik zie op het middenpaneel een hop, ijsvogel, groene specht, roodborst, putter, wilde eend, bosuil, lepelaar, kleine zilverreiger en ooievaar, en meer naar rechts op dit middenpaneel nog gaai en koolmees . In de Middeleeuwen had men bij de vogelsoorten een bepaalde associatie, die wij nu niet altijd kennen. Personen die niet deugden werden vergeleken met bepaalde vogelsoorten. Van een paar soorten wat meer informatie. Op bijna alle schilderijen van Jeroen Bosch zie je wel een uil. Bij ons is de uil een symbool voor wijsheid. In de middeleeuwen echter een symbool van de zonde die het daglicht niet kan verdragen; of van de lichtschuwe mens. Soms werd de uil als lokvogel gebruikt, dat maakte hem tot de verzinnebeelding van de verleidelijke zonde of van de tot een zonde verleidende mens. De stuntelige, fladderende bewegingen van de uil in het daglicht maakten hem voor de Middeleeuwers tot een zinnebeeld van de dwaasheid, de zotheid en de daaraan verwante domheid. In de Late Middeleeuwen kwam ook de hop er maar bekaaid af. Men zei: “Dat is een quaet vogel die sijns selffs nest untreynt”. Deze 'quaet vogel', 'vuyl vogel of onnut vogel' werd doorgaans afgebeeld met een kuif. Bosch maakte er gretig gebruik van, hij gaf er het toppunt van laagheid mee weer. Niet voor niets was 'kuifvogel' het gebruikte woord voor vrouwenloper of 'Venusgek'. Rond 1500 betekende hopken prostituee. De hop was dus hét beeld van zowel de viezigheid als de vleselijke liefde. Deze twee begrippen vielen voor de Middeleeuwer grotendeels samen. En dat kwam vooral door de invloed van Kerk, die het vleselijke als het verderfelijke zag


Het roodborstje werd in verband gebracht met vrolijkheid , melancholie. Er waren veel scheldwoorden met vink. 'Gatvink' betekende bijvoorbeeld 'armoedzaaier'. Bosch nam het gezegde op door in zijn werken regelmatig menselijk achterwerken te schilderen die gepikt werden door vinken. Andere vinken die inspiratie boden waren: 'De geplukte vink' (iemand die in gelapte kleren rondloopt). Een 'goudvink' (rijkaard), 'kale vink' (arm) of 'lokvink' (iemand die anderen met woorden inpakt).De distelvink (putter) staat symbool voor doen alsof je vrolijk bent om zo te kunnen overleven. De eend staat voor de drankzucht en de domheid. De lepelaar en de lepelaarsnavel zijn motieven die verscheidene malen bij Bosch voorkomen. Allereerst kan de lepelaar een symbool van onkuisheid zijn. De lange snavel van de vogel zal aan het ontstaan van deze functie zeker niet vreemd zijn. In de tweede plaats stond de lepelaar bekend als een zinnebeeld van drankzucht. In de zeventiende eeuw was het woord een synoniem voor ‘drinkebroer’. Lepelen betekende ‘drinken’ en meer uitgebreid, ‘goed eten en drinken’.Ten derde stond de lepelaar symbool voor de praat- en lasterzucht, ‘lepelaar’ betekende als zodanig kwaadspreker. Ook hier moet men de verklaring zoeken in de lange snavel. Die hebben reiger en ooievaar ook, maar veel meer dan deze twee steekt de lepelaar zijn snavel in het slijk. De Vlaamse gaai belichaamt door zijn dwaze sprongen en gekrijs de dwaasheid en de dronkenschap. Veel symboliek dus, maar ook gewoon mooi om naar te kijken, deze werken van Jeroen Bosch.

Nachtvlinders in de tuin Jan Kerseboom

In 1995 werd door een drietal nachtvlinderfanaten, via de Nederlandse Entomologische Verenging (NEV), een oproep gedaan om de in Nederland in het slop geraakte onderzoek naar macro- nachtvlinders weer een nieuw leven in te blazen. Er was destijds nog wel een aantal verzamelaars actief maar deden dit niet in verenigingsverband waardoor de gegevens niet nationaal beschikbaar waren. Deze oproep resulteerde in dat zelfde jaar nog tot het oprichten van een zelfstandige nationale nachtvlinderwerkgroep. Op deze oprichtingsvergadering waren ongeveer 40 belangstellenden, waaronder ik zelf. Na enige jaren werd deze werkgroep een onderdeel van de NEV met de naam “Sectie Ter Haar” genoemd naar Dirk ter Haar die, eind 19e en begin 20e eeuw een belangrijk onderzoeker was. Hij gaf tussen 1899 en 1904 enige boekjes uit met de titel “Onze vlinders”. In 1928 verscheen de derde druk van dit boek met vele kleurplaten. Door dit boek kwam de studie van macro-nachtvlinders in een stroomversnelling. In 1989 verscheen de vierde ongewijzigde druk. Als je een bijdrage wilt leveren aan een onderzoek moet je actief worden. Mijn kennis van nachtvlinders was in die tijd beperkt. Bovendien waren er nauwelijks goede plaatjesboeken zodat ik vooral in het begin niet goed wist welke soorten er allemaal rond mijn huis voorkwamen. Van een oud visschepnet heb ik een vlindernet gemaakt. In de avond ging ik bij mij op het pleintje kijken of er vlinders op de lantaarnpalen zaten. Deze verzamelde ik in de hoop deze later op naam te kunnen brengen. In 1998 maakte Jannie voor mij een

Groot Avondrood Slakrups

Wilgenhoutvlinder


nachtvlinderscherm van een oud laken en ik kocht een speciale lamp waarin veel uv-straling zit. Deze lamp trekt veel insecten aan en derhalve ook nachtvlinders. Vanaf die tijd tot heden zet ik dit scherm ’s-avonds een aantal keren per jaar in mijn tuin en noteer alle de hierop verschijnende macro-nachtvlinders. Ik beperk mij tot de macro’s. In Nederland komen een kleine 800 soorten voor. De micro’s met meer dan 1.500 soorten laat ik nog even rusten tot een volgend leven. Het voordeel van het kijken naar vlinders op steeds dezelfde plek is dat je jaar na jaar vaak dezelfde vlinders ziet en deze dan ook herkent zonder ze te hoeven vangen. Je hoopt natuurlijk dat je elke keer nieuwe soorten ziet. Tot nu toe heb ik 200 soorten macro-nachtvlinders in mijn tuin gezien. Het merendeel is algemeen maar af en toe zitten er ook minder algemene en soms zeldzame vlinders bij. Tot de algemene soorten horen een vijftal pijlstaartvlinders waaronder het welbekende groot avondrood. Maar ook de onopvallende vlinders zoals de slakrups en de uit de kluiten gewassen wilgenhoutrups zijn bij nadere beschouwing prachtig. De bekende huismoeder, een vlinder met bruine voorvleugels en mooie gele achtervleugels, is in een groot gedeelte van het jaar te zien. Maar er komt in mijn tuin nog een zestal hierop gelijkende soorten voor. Dus altijd goed blijven opletten. Tot de zeldzame soorten behoren de oranjerode oogspanner, een trekvlinder, en de dennenbandspanner. Deze laatste soort is nog niet zo lang in Nederland aanwezig. Mijn tuin is tot op heden de meest noordelijk locatie van Nederland waar deze soort gezien is. Er is ook nog een aantal moeilijk op naam te brengen soorten. Ik denk hierbij aan het geslacht Eupithetia, een groep van kleine meestal grijze spanners. In mijn tuin zag ik tot nu 15 soorten waaronder de zeldzame spardwergspanner. Het aantal soorten vlinders per avond varieert nogal. Zo tussen de 0 en 55 soorten. Het weer speelt hierbij een grote rol. Op een zwoele bewolkte avond met dreigend onweer zijn de resultaten het best, maar op een koude heldere avond zijn de resultaten meestal slecht. Het blijft altijd een verrassing wat een avond oplevert en dat maakt het iedere keer weer spannend.

Huismoeder

Spardwergspanner

Oranjerode Oogspanner

Dennenbandspanner


Vleesetende planten Marchien van Looij Bij planten denken we niet direct aan vleeseters. We zijn er aan gewend dat planten hun voedsel op twee manieren binnenkrijgen. In de eerste plaats hebben planten wortels, waarmee ze tezamen met water mineralen uit de bodem opnemen. Daarnaast hebben planten bladeren, die bladgroen bevatten, dat er voor zorgt dat met behulp van zonlicht koolzuur uit de lucht wordt gebonden aan water, waaruit organische verbindingen worden gevormd, waaronder koolhydraten. Er zijn echter omstandigheden dat de omgeving niet voldoende voedingsstoffen geeft, zodat er voor planten een tekort dreigt. Het betreft dan vooral een gebrek aan stikstof, wat het geval is in zure, moerassige en vaak venige bodems. De planten beschikken wel over een wortelstelsel en bladeren, maar op de normale wijze krijgen ze toch te weinig voedsel binnen. Al is het wel zo dat ze zonder dierlijk voedsel kunnen overleven, ze zullen zich niet tot de meest vitale planten ontwikkelen. De vleesetende planten, die in onze omgeving voorkomen zijn de Ronde en Kleine zonnedauw (Drosera rotundifolia en intermedia), het Vetblad (Pinguicula vulgaris) en het Loos en Klein blaasjeskruid Utricularia australis en minor). Voor het vangen en verteren van dierlijk voedsel hebben deze planten een speciaal mechanisme. Bij de methodiek van het vangen van insecten onderscheiden we bij de soorten die wij hier kennen de vliegenval ( de zonnedauw en het vetblad) en de muizenval (het blaasjeskruid).

De zonnedauwsoorten hebben rode klierharen. Deze blijven er als druppels water uitzien al schijnt de zon er de hele dag op. Hoe feller de zon schijnt hoe vochtiger en meer bedauwd de plant er uit ziet. Zo komt deze plant ook aan zijn naam. De klieren scheiden slijm uit die als eerste taak hebben een insect dat op het blad terechtkomt te vangen en vast te houden. De volgende taak is enzymen en zuur af te scheiden die alles van het gevangen insect oplossen behalve de chitineuze pantsers van de slachtoffers. Daarnaast hebben ze de taak om een deel van de aldus geproduceerde vloeistof op te zuigen als voedsel voor de plant. Bij de ronde zonnedauw kan de top van het blad enigszins om de prooi worden heen gevouwen. Dit speelt geen rol bij het vangen, maar dient voor een snellere en efficiëntere vertering. Ook beschermt het tegen de regen. De

verteringsvloeistof kan dan minder gemakkelijk van de plant wegvloeien.

Ronde zonnedauw

Loos blaasjeskruid


Het Vetblad heeft twee soorten klieren op het blad. De ene soort, de uitstekende, zorgt voor de het vangen en de andere, de zittende, voor de vertering. De planten vormen platte rozetten met eironde bladeren, waarvan de randen enigszins zijn ingerold. De planten voelen vettig aan door de druppeltjes slijm die op de vele kleine klieren zitten. Deze zijn amper zichtbaar maar geven de plant wel een glanzend aanzien. De slachtoffers zijn niet al te grote vliegen, gevleugelde luizen, springstaarten en kleine kruipende insecten. De aanraking met het blad zorgt dat de uitscheiding van enzymen en zuren van de zittende klieren wordt gestimuleerd. De bladranden rollen zich enigszins naar binnen. Daardoor ontstaat een schotel met een plasje van verteringssappen, waardoor een groter deel van het insect wordt bereikt. Ook zorgt de omgerolde rand ervoor dat de voedingssappen niet van het blad af regenen.

Het Blaasjeskruid is een waterplant zonder wortels en heeft een heel ander mechanisme om insecten te vangen. De plant bestaat uit lange soms vertakte stengels met bladeren. De plant heeft verspreid staande vallen. Die bestaan uit een blaasje, waar onderdruk heerst en dat afgesloten is met een soort deur, waarnaast tentakels groeien. Komt nu een diertje, bijvoorbeeld een watervlo, in aanraking met die tentakels dan opent de deur zich en wordt met het water het diertje naar binnengezogen. Er ontstaat druk en de deur sluit zich achter het insect. Op de wand van het blaasje staan klieren die enzymen afscheiden die het diertje oplossen, waarna de voedingsstoffen opgenomen kunnen worden door de plant. Door de wand stroomt het opgezogen water weer naar buiten. Na ongeveer een half uur is het blaasje weer klaar om een nieuw diertje te vangen. Loos blaasjeskruid heeft gele bloemen, waarvan nooit vruchtzetting is waargenomen; vandaar de naam.

Gemeenschappelijk kenmerk van de drie geslachten vleesetende planten is het kunnen bewegen van blad en blaasjes onder invloed van de beweging van de prooi. De bewegingen zijn geen lokmechanisme, maar uitsluitend ter bevordering van een snelle vertering. De plaatsen waar je deze planten kunt vinden zijn de Hoge Veluwe: de zonnedauwsoorten en het Loos blaasjeskruid, het Kootwijkerveen de zonnedauwsoorten en Klein blaasjeskruid en het Kienveen bij Almen: het Vetblad. Dat zijn allemaal gebieden die we de afgelopen jaren met de Plantenwerkgroep hebben bezocht. Op Loos blaasjeskruid na staan alle genoemde soorten op de rode lijst en worden ze bedreigd. De bedreiging komt vooral door het verdwijnen van het biotoop waar de aan gebonden zijn. Het instandhouden van het Vetblad in het Kienveen is vooral te danken aan de recente herstel-

werkzaamheden van Natuurmonumenten.

(Foto’s: Douwe van Dam (blaasjeskruid) en Marchien van Looij)

Vetblad

Klein blaasjeskruid

Loos blaasjeskruid


Voorjaarspaddenstoelen

Ans Weenk Na een zachte winter met veel regen zullen de eerste soorten van het nieuwe jaar zich weldra laten zien. Verschillende soorten groeien namelijk alleen in het voorjaar, zoals morieljes, voorjaarskluifzwammen,cedergrondbeker, anemonenbekerzwam, voorjaarspronkridder en peppelknoprijpkelkje. Dit is maar een greep uit het totale aantal voorjaarssoorten die we in onze omgeving kunnen aantreffen. Om te beginnen de voorjaarskluifzwam die in dennenbossen op zandgronden is te vinden, vaak op wat open plekken. De onregelmatige hersenachtige, bruine hoed, de kluif, staat op een witte, holle steel en is dodelijk giftig. Morieljes kennen een drietal soorten, namelijk de gewone, de kegel- en de kapjesmorielje. De gewone en kapjesmorielje houden van wat vochtige, voedselrijke en soms verstoorde grond bij voorkeur in parken en tuinen en het riviergebied. De kapjesmorielje heeft een conische, geribde hoed met holten, dit om het oppervlak van de hoed te vergroten, waarop de sporen worden gevormd. Een totaal andere soort is de cedergrondbeker, die zoals de naam al doet vermoeden samen met ceders groeit; bijvoorbeeld met de atlasceder, met blauwgroene naalden, die voorkomt op begraafplaatsen en in tuinen en parken.De vruchtlichamen barsten in stervormige slippen uit de ondergrondse bol met bruine buitenzijde en lichte binnenzijde. De soort vonden o.a. we op de begraafplaats in Zutphen bij de ceders. Op de wortels van de bosanemoon parasiteert de anemonenbekerzwam die behoort tot de knolbekerzwammen. In de zwamknolletjes, het sclerotium, waarin het schimmelweefsel zich bevindt, groeien het jaar daarna de zwammetjes. Behalve bij de bosanemoon zien we ze ook bij speenkruid. Met hun bruine, bekervormige, gesteelde vruchtlichamen, van enkele centimeters groot vallen ze niet op en dat is misschien de oorzaak dat ze sinds kort op de rode lijst staan. De voorjaarspronkridder, die zijn Engelse naam (St. Georges Mushroom) aan St. Joris ontleent, verschijnt rond 23 april in groepen of heksenkringen op kalkrijke zandgrond. Een vrij forse roomkleurige plaatjeszwam met een sterke meelgeur die overigens goed eetbaar is. Als laatste de kleinste, het peppelknoprijpkelkje, van een paar millimeter groot die groeit op overjarige populierenknoppen. Het gesteelde witte schijfje ligt tussen de bladeren onder populieren, dus dat wordt even zoeken, maar vaak wel beloond.

(Foto’s: Hannie Wijers)

Anemonenbekerzwam Voorjaarskluifzwam

Cedergrondbeker


Algemene informatie KNNV afdeling Apeldoorn Doel van de KNNV is het verbreiden van de kennis van de natuur in de ruimste zin van het woord en

meewerken aan de bescherming van natuur en landschap door het voeren of steunen van acties die hierop

gericht zijn. De afdeling Apeldoorn van de KNNV is opgericht op 16 december 1911.

Afdeling Apeldoorn heeft een paddenstoelen-, planten-, insecten-, vogelen een sprengen en

bekenwerkgroep. Iedere werkgroep organiseert excursies en lezingen. Deze worden als regel in de

algemene agenda opgenomen. Alle leden en huisgenootleden van de afdeling mogen aan deze activiteiten

deelnemen.

De werkgroepavonden zijn 1 x per maand op dinsdagavond. Voor tijdstip, plaats en over wat de groepen

doen kunt u informatie krijgen bij onderstaande werkgroepcoördinatoren en op de afdelingswebsite:

www.knnv.nl/apeldoorn.

Locaties: Gebouw ’t Hoefijzer, Torricellistraat 2-26, Apeldoorn (Kerschoten)

Wijkcentrum De Groene Hoven, Koninginnelaan 280, Apeldoorn Bestuur

Voorzitter Jacob Ruijter 055-5761383 [email protected]

Secretaris Ineke de Vries 055-3552918 [email protected]

Penningmeester vacant

Ledenadministrateur Ineke Klaver 055-5412107 [email protected]

Activiteitencoördinator Jan den Held 0575-517750 [email protected]

Lid vacant

Werkgroepcoördinatoren

Insectenwerkgroep Koos Middelkamp 055-3667693 [email protected]

Paddenstoelenwerkgroep vacant

Plantenwerkgroep Marchien van Looij 055-3550149 [email protected]

Vogelwerkgroep Rein van Putten 055-5412454 [email protected]

Werkgroep Sprengen en

Beken

Jan Folbert 055-3552918 [email protected]

Commissies en overige adressen

Activiteitencommissie Jan den Held

Miep Verwoerd

Klaske de Jong

0575-517750 055-5337328 0578-614190

[email protected] [email protected] [email protected]

Promotiecommissie Jacob Ruijter

Jan Kerseboom

Evelien Schermer

Frank de Vries

055-5761383 055-5338323 055-5336273 055-3601640

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

De Vier Jaargetijden

Redactie

Joke Tammen

Jan den Held

Jannie Aalders

055-3664087

0575-517750 055-3664140

[email protected] [email protected] [email protected]

Bezorging Els Kruijff 055-5417251 [email protected]

Contributie per jaar: € 32,00, huisgenootleden € 18,00 jeugdleden (jonger dan 25 jaar) € 15,00.

Contributiereductie is mogelijk voor leden die gebruik kunnen maken van RegelRecht.

Opgeven als lid van onze afdeling Apeldoorn bij Ineke Klaver, tel 055-5412107 of [email protected].

Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per e-mail (wordt definitief als dit per e-mail bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober). Betaling vóór 1 februari van het lopend jaar op IBAN rekeningnummer NL64INGB0000948886, ten name

van KNNV, afd. Apeldoorn te Apeldoorn.


Ledenmutaties Nieuwe leden 1e kwartaal 2016: Astrid van der Wal, huisgenootlid (Vogelwerkgroep)

Bijlage bij de KNNV natuurboeken informatie

Een nieuwe kijk op kleuren, patronen en overlevingsstrategieën

• Auteur: Philip Howse

• Prijs: € 29,95 "Je zult vlinders met andere ogen gaan bekijken" Illusie, misleiding, overleving... Waarom hebben vlinders zo bijzondere kleuren en patronen op hun vleugels? Bioloog Philip Howse laat zien dat dagen nachtvlinders zich op ingenieuze wijze beschermen tegen hun natuurlijke vijanden. Een fascinerend onderwerp op verfrissende manier verteld. Met spectaculaire voorbeelden en foto's. Je gaat vlinders met andere ogen bekijken! Zo blijkt dat insecteneters zoals vogels meer kleuren kunnen zien dan de mens en vooral focussen op details. Daarom hebben veel vlinders ter bescherming, naast regenbogen- en weerschijnkleuren, bedreigende patronen op hun vleugels staan. Deze kunnen lijken op spinnen, wespen, grote klauwen, ogen of 'gevaarlijke' tanden. Philip Howse legt helder uit hoe deze kleuren en patronen zich hebben ontwikkeld en hoe de insecten zich beschermen via misleiding, camouflage, mimicry en andere gekke overlevingsstrategieën. Het boek bevat tevens een mooi overzicht van de belangrijkste Europese vlinderfamilies. Deze unieke benadering levert nieuwe kennis en inspiratie op voor natuur- en tuinliefhebbers, fotografen, kunstenaars en biologen.

Levenswijze - mens & dier en bescherming

• Auteur: Frans van Bommel, Stefan Vreugdenhil en Maurice La Haye

• Prijs: € 24,95 Het gaat weer goed met de das in Nederland! Na een dieptepunt in de jaren 80 nemen de aantallen weer toe en komt de soort op steeds meer plekken in ons land voor. Toch hebben de meeste mensen in Nederland nog nooit een das gezien. Ook voor mensen die actief zijn in het buitengebied, zijn ontmoetingen met de das schaars. Dit boek brengt de vele facetten van dit boeiende dier naar voren. De auteurs laten zien dat de terugkeer van de das een succes is dankzij het gevoerde Nederlandse natuurbeleid en een verrijking voor de natuur. Naast informatie over de ecologie, geschiedenis, bedreigingen en het fantastische herstel van de populatie schetsen ze een toekomstbeeld voor de das in Nederland. Het geheel is verrijkt met interviews met mensen die al jarenlang betrokken zijn bij de das.

• Ecologie en leefwijze

• Herstel van de populatie, aantalsontwikkeling en verspreiding

• Bescherming: naast de wettelijke bescherming ook de ontsnippering van het landschap door onder meer dassentunnels

• Cultuurhistorie

• Interviews met ieder een eigen blik op de das ‘De Das’ is een rijk geïllustreerd naslagwerk voor enthousiaste natuurliefhebbers en professionals die meer te weten willen komen over dit bijzondere dier.


De plantenleer van Charles Darwin

• Auteur: Norbert Peeters

• Prijs: € 24,95

Verschijnt in maart 2016

Darwins botanische werk drukte een groot stempel op onze kijk op planten, maar is in de vergetelheid geraakt. De meeste mensen denken bij Charles Darwin aan On the Origin of Species, het boek waarin hij zijn evolutieleer uiteenzet, en aan ‘zijn’ vinken. Slechts een enkeling kent Darwin als plantkundige. Dat is vreemd, want ruim de helft van zijn loopbaan verdiepte hij zich in de wondere wereld van de botanie.

In dit rijk geïllustreerde boek laat Norbert Peeters de lezer op toegankelijke wijze kennismaken met Darwins botanische inzichten en ontdekkingen. Hij plaatst ze in een evolutionaire context en laat zien hoe ze ook vandaag nog doorwerken in onze plantenbiologie.

Uit de pers 'Plantaardig is een van de meest bijzondere boeken die ik heb gelezen. Een aanrader!' Wim Brands, VPRO Boeken

Norbert Peeters studeerde archeologie en filosofie aan de Universiteit Leiden. Samen met filosoof Th. C. W. Wouter Oudemans schreef hij eerder Plantaardig: vegetatieve filosofie (2014), dat in 2015 genomineerd werd voor de Jan Wolkersprijs voor het beste Nederlandse natuurboek. Als botanisch filosoof schrijft Peeters op het raakvlak van filosofie en botanie. Natuur populair algemeen, mens en natuur, natuurhistorie, Charles Darwin, botanie, genetica, biologie, evolutie, plantenkunde, religie, filosofie, levensbeschouwing, wetenschap, botanische geschiedenis

mijn liefde voor tomaten en lekker eten

• Auteur: Angelo Dorny

• Prijs: € 24,99

Verschijnt in februari 2016 -

De meest complete tomatengids voor liefhebbers van tuinieren en lekker eten!

In Pomodori vertelt Angelo Dorny hoe zijn passie voor tomaten uit groeide tot een kookpassie. Als 12-jarige jongen verzamelde hij honderden tomatenvariëteiten, die hij verkreeg dankzij ruilvriendschappen over de hele wereld. Waar komt deze fascinerende vrucht vandaan en hoe verwierf ze een vaste plaats in onze eetcultuur? Hoe begin je aan het telen van tomaten? Van het zaaien in het voorjaar, via het uitplanten in volle grond of kas, tot de oogst in het najaar.

• 50 oude en nieuwe, verrassende en lekkere variëteiten

• Praktische tips voor in de tuin: zelf zaaien, uitplanten en oogsten

• 30 originele, heerlijke en haalbare recepten


Bijlage bij de OUDE BOEKEN SERVICE Zoals gezegd komen er regelmatig nieuwe boeken bij mij binnen die snel aan de lijst worden toegevoegd. Neem daarom regelmatig contact met mij op en ik stuur u een geheel bijgewerkte lijst. Jan Kerseboom [email protected]

Lijst van beschikbare boeken

169 Planten en bloemen in huis en tuin

verzorging van huis- en tuinplanten (208 Pagina's)

A.C. Mulder-Idzerda € 0,50

170 Tuinier met plezier

tuinieren

Jo Cuijpers € 0,50

171 Handig tuinieren

tips voor tuinieren met 690 foto's (192 pagina's)

Willem Iven € 0,50

172 Orchideeën

Hoe kweek ik orchideeën 127 pagina's)

Michel A.M. Paul € 0,50

173 Snijbloemen

boeketten maken 102 pagina's)

Helmut Bechtel € 0,50

174 Fuchsia's in kleur

kweken van fuchsia's 184 pagina's)

Brians en Valerie Proudley € 0,50

175 Fuchsia's

handleiding voor kweker en amateur (103 pagina's)

D. van Deelen € 0,50

176 100 kamerplanten in kleur

verzorging vasn 100 kamerplanten (211 pagina's)

A.C. Muller-Idzerda € 0,50

177 Het nieuwe kamerplantenboek

het verzorgen van kamerplanten (224 pagina's)

G. Kromdijk € gratis

179 De mens en het weer

het weer van de lage landen (153 pagina's)

Chriet Titulaer € 2,00

180 Bol en knolgewassen

kleurenfoto's en beschijvingen van meer dan 800 soorten van

de gehele wereld

Roger Phillips € 3,50

182 Blumen auf der Pyrenee

54 kleurenfoto's met latijnse namen (uitklapbaar boekje)

….. € 1,00

183 Alpen bloemen

planten van boven de boomgrens (80 pagina's)

Dr. Wolfgang Lippe € 1,00

185 New Zealand's native flowers of the bush

bloemen van Nieuw Zeeland (64 pagina's)

Colin Ogle € 1,00

186 Eerste veldgids tot veldblomme van Suider-Afrika

voorbeelden uit het bloemenparadijs (57 pagina's)

John Manning € 1,00

187 The Alaska-Yukon wild flowers guide

wilde bleoemen van Alaska (218 pagina's)

Helen A. White € 1,50

188 Reader's Digest vestzak vogelgids

herkenning van bijna 200 vogelsoorten

….. € 0,50

190 Paddestoelen Elseviers Natuurkompas

herkennen van eetbare en giftige paddestoelen (80 pagina's)

….. € 0,50

193 Grasduinen jaargang 1990

€ gratis


€ gratis


€ gratis


€ gratis

199 Nederland leven met het water

Over mensen en water in heden en verleden

Kees Scherer en Evert Werkman € 3,00

200 Natuur zien-inzien-ontzien

Bert Garthofff € 1,50

201 Belgische Ardennen in beeld

Kennismaking met deze streek van België

M. Andries € 1,50

202 Zoeken naar de derde weg

Beschouwingen over de positie van natuur en landschap in

Nederland

diverse € 1,50

203 Geef om de natuur - redding voor een bedreigede planeet

is de aarde op sterven na dood?

diverse € 1,00

204 Met het oog op onderweg

Een toch in woord en beeld langs monumenten in Nederland

Noordje de Roy van Zuydewijn € 1,50

205 Weergaloos Nederland

Van hittegolf tot weeralarm

Harry Geurts en Jacob Kuiper € 2,00

206 Weer en Natuur van dag tot dag

Vic Langenhoff € 1,50

207 Het landschap van de Ijsselmeerpolders

diverse € 1,00

210 Op stap in eigen land

100 wandelingen op losse bladen in band

Sietzo Dijkhuizen € 1,50

211 Fries waterland in beeld

Kennismaking met het grootste plassengebied van West

Europa

S.J. van der Molen € 1,00

212 Rivierenland

Plant, mens en dier langs Rijn, Maas, Waal en Ijssel

Jan van de Kam € 1,00

213 De grote droogte in waterland

Kijk- en leesboek over Nederlandse natuurreservaten

Koos van Zomeren en William Reppel € 1,00

214 Rivierenland

Plant, mens en dier langs Rijn, Maas, Waal en Ijssel


215 Kerstboek voor het Wereld Natuur Fonds

Tal van bekende auteurs vertellen verhalen

samensteller Ted van Turnhout € 1,50

216 Uit langs het water

Unieke auto- fiets- en wandeltochten

Rommert Boonstra en Kees Scherer € 1,50


217 Landelijk Nederland

Encyclopedie van natuur en landleven PRACHTIG BOEK

Jan van de Kam €

218 Ons bomenland

Een pleidooi bij uitstek voor een beter gebruik van bomen

Gait L. Berk € 1,00

220 Beschermde natuurgebieden Nederland en België


223 In het bos

120 dieren en planten in kleur

D. Aichele € 0,50

224 De Veluwe

vele mooie zwart/wit foto's

Johan van der Woude € 0,50

226 De Natuur in onze stad

biotopengieds met 120 kleurenfoto's

D. Aichele € 0,50

227 Vogels herkennen

voor de beginnende vogelaar

Neil Ardley en Brian Hawkes € 0,50

228 Natuur nabij

dieren- en plantenleven in stad en dorp

Henk van Halm € 0,50

230 Het wonder van het gewone

deel 1, dicht bij huis

N. van Loo € 0,50

232 Beschermde planten en dieren

natuurbeschermingswet € 0,50

233 Bladsierplanten

een wereld van groen in uw huis

James Underwood Crockett € 1,00

234 Zoogdieren

informatie in woord en beeld

Terry Jennings € 0,50

235 Bos in herst en winter


G. den Hoed € 0,50

236 Natuurbeheer


Dr. Mr. G. Vreudenhil € 0,50

237 Bomen en struiken


G. den Hoed € 0,50

238 Vogels kijken

cursus vogels

Nico de Haan en Egbert v. Keulen € 0,50

239 Geïllustreerde flora van Nederland

20e druk 1960

B. Heiman, H.W. Heinsius en Jac. P. Thijsse € 1,00


21e druk 1965

B. Heiman, H.W. Heinsius en Jac. P. Thijsse € 3,00

241 Tussen heuvels en rivier

meer dan 100 natuurverhalen uit krant

Els Koopmans - Grommé € 0,50

243 Kiezelwieren - Diatomeeën / WM 164 KNNV

A. van der Werff € 3,00

244 Een gans en zijn grazige weiden

verhalen over de natuur

Max Dendermonde / Bert Zijlstra € 0,50

245 Zicht op de Veluwe

natuurgebieden met mooie kleuren landkaart

Bert Schut € 1,50

246 Leven in mijn tuin

planten en dieren het gehele jaar doot in de tuin

M. Barendrecht-Hoen € 1,00

247 Plantenrijk

wilde planten in hun landschap (176 pagina's)

Wim Schroevers & Jan den Hengst € 2,00

248 Natuur in de stedelijke omgeving

een verkenning tot samenleven van plant,dier,mens 161

pagina's)

diverse € 1,00

249 Het Natuurboek

de gebieden van Natuurmonumenten (255 pagina's)

diverse € 0,50

250 Natuurgids voor groen toerisme

wandelen en fietsen

Sietzo Dijkhuizen € 1,50

251 De moeras en veengebieden

Egbert van Keulen en Kees van Wissen € 0,50

253 Lokroep van het vrije veld

wandelingen door bos en veld (160 pagina's)

Harry Wonink en Jan den Besten € 2,00

254 Plant Gezondheid

de natuur als apotheek (64 pagina's)

Elisabeth de Lestrieux € 0,50

255 Vogels opsporen en observeren

John Stidworhy € 1,00

256 Wie van vlinders houdt

vlinders

Drs. W. Landman € 0,50

260 Bomenspiegel voor de wandelaar

(256 pagina's)

W.L. Leclercq € 0,50

262 Landschap als geheugen

opstellen tegen de dijkverzwaring (190 pagina's)

diverse € 0,50

263 Mozaïek der functies

proeve van landbeschrijving (254 pagina's) 1e druk

Prof.dr. H,J, Keuning € 1,00

264 Thieme's handboek voor alle Europese vogels

wetenschappelijk handboek en veldgids (536 pagina's)

W. Makatsch € 2,00

265 Welke vogel is dat?

vogels,eieren,nesten verspreidingskaarten (343 pagina's)

Walter Cerny € 2,50

266 Zand in opmars

woestijnvorming als toekomstbeeld (296 pagina's)

Uwe George € 1,00

267 Landschappen in Overijssel

Gailt L. Berk en Adriaan Buter € 0,50

268 Plaatsen waar u nog kunt wandelen

oproep tot het maken van wandelingen

Piet Steltman € 0,50

269 Het Rivierengebied


272 Ooievaar

de toekomst van het rivierengebied

diverse € 1,50

273 Natuur uitschakelen - Natuur inschakelen

beperk het menselijk ingrijpen ……

Louis G. le Roy € 1,50

274 Parken, tuinen en landschappen van Nederland

diverse € 1,50

275 Handboek Mooi Gelderland met cd-rom


diverse € 1,50

278 In groene scharkamers

plantenverzamelingen van Nederland

Maurits van Rooijen € 0,50

279 Prisma plantengids

veld en determinatiegids

A. Kelle en H. Sturm € 0,50

280 Het kleinwild

boeiende aspecten van de jacht

Waidman € 0,50

281 Luisteren naar het landschap

het herstel van een Twentse natte heide

Marion de Boo € 0,50

283 Wilde straatbloemen

Richard Mabey € 0,50

284 De hoge zandgronden


285 Holterberg Flora, Fauna, Bosmuseum

Kees Bos € 0,50

286 Bos en energie

de veelzeidigheid van bos

Leen Kuiper en Patrck Jansen € 0,50

289 Natuurbeheer

Dr. Mr. G. Vreugdenhil € 0,50

291 Het Nederlandse landschap

de ontwikkelingen van het landschap

Prof. Dr. Ir. J.T.P. Bijhouwer € 0,50

292 Natuurmonumenten in Nederland

diverse € 1,00

293 Ruimte voor natuur

80 jaar bezig voor de natuur van de toekomst

Dr. H.P. Gorter € 3,50

294 Logboek natuur

een verkenning van twaalf Nederlandse natuurgebieden

diverse € 1,50

295 Beelden voor een Veluwse stad

visie op beeldende kunst gemeente Apeldoorn

Jan Hein Daniëls € 0,50

296 Natuur op z'n mooist

lente, zomer, herst en winter


297 Plantenrijk

wilde planten in hun landschap

Wim Schroevers en Jan den Hengst € 0,50

298 Welke vogel is dat?

790 gekleurde afbeeldingen

W. Cerny en K. Drchal € 1,50

299 Thieme's grote natuurgids

1193 afbeeldingen in kleur van planten- en dierenwereld

Felix, Toman en Hisek € 1,50

300 Spectrum vlinderboek

317 briljante kleurenfoto's van vlinders gehele wereld plus

tekst

Thoman C. Emmel € 5,00

301 Encyclopedie van de natuur van Europa

flora en fauna in en bij de zoete wateren

diverse € 3,50

302 Lucht, water en grond. De pijlers van ons bestaan

J.A. Nijkamp € 0,50

304 De bloeiende winterruin

geur, kleur en fleur tussen herfst en lente


305 Eon

sf-roman

Greg Bear € 1,00

306 Sterren en sterrenstelsels

Martin J. Rees € 0,50

307 Leerboek der microbiologie voor klinische analisten deel 1

Dr. J.H. Bekker en Dr. A. Manten € 0,50

308 Sterrenkunde

Dr. P.J. Gathier € 0,50

309 De dieren van Het Nationale Park De Hoge Veluwe

beschermde en inheemse dieren in vrijheid

diverse € 0,50

310 Vogels leeren kennen

Hugh P. Gallacher € 0,50

311 Zoogdieren

Eleanor Lawrence en Ruth Lindsay € 1,00

312 Zuid-Limburg gronsgroen grensland

Servé Overhof € 0,50

313 Waarom is de ijsbeer wit?

vragen van kinderen over de natuur

D. Hillenius

gratis

316 Wandelen over de Veluwe

Isy eb Evy Zwolle

€ 0.50

317 Natuur om de hoek

21 wandelingen in en rond Apeldoorn

€ 0,50

318 Zwerven door ons bomenland

monumentale en bijzondere bomen in Nederland

Gailt L. Berk € 1,00

320 Vliegend hert, tijdschrift over natuur en milieu voorjaar 2004

diverse onderwerkpen

diverse € 0,50

321 Stappen, twaalf voetpaden in Europa

Henk Raaff € 0,50

322 Tussen de bergen en de zee

de wordingsgeschiedenis van de lage landen

Dr. J.I.S. Zonneveld € 1,50

323 Nederland waterstaat

blijven we boven water?

Toon Schmeink € 1,50

324 IJsselgraaf in plaatjes & praatjes

een historisch tochtje door de Achterhoek

Jan Berends € 0,50

325 Leven en overleven

over bodem, lucht, water, flora en fauna in Nederland

Jan L. Bos en Bert Koetzier € 1,00

327 Opgewarmd Nederland (zonder dvd)

klimaarverandering

Rolf Roos € 2,50

328 Publiek geheim. Het succes van de EHS

diverse € 2,00

329 Vogels van de grote rivieren

verslag van onderzoek naar voorkomen in het rivierengebeid

diverse € 2,50

330 Verleden land

archeologische opgravingen Nederland

J.H.F. Bloemers e.a. € 2,00

331 Wad nu… Wat later?

de Nederlandse wadden

Alexander Pola € 1,50

332 Natuur is overal met CD-rom

didactieboek natuuronderwijs


Jan Zwiers e.a. € 1,50

333 Stadswandelingen in Nederland

40 stadswandelingen

Marion Meijer en Bruno Wijnands € 0,50

334 Vogels onderweg

vogeltrek over Nederland

L. Tinbergen € 0,50

335 De Veluwe natuurlijk?

het Veluwemassief behouden met natuurlijke

ontwikkelingsmogelijkheden?

Drs. H.E. van de Veen € 0,50

336 Het vroege vogelspad

ontdekt de nulmeterlijn

Alphons van Winden & Keesjan van den Herik € 1,00

337 Oeverlopers, groenpoten en andere wandelaars

7 voettochten met Natuurmonumenten

Daan Buitenhuis € 0,50

338 Wat is dat voor een boom? 5e druk

tabel voor het determineren van meer dan 300 soorten

bomen en heesters

A. Kosch en M.C.H. Ruys € 0,50

339 Handboek ontdek de Friese natuur

uitgebreide informatie over de Friese natuurgebieden

diverse € 0,50

340 Buiten benen

vreemde wandeltochten door mooie natuur in Nederland

Monica Wesseling € 0,50

341 Wandel weg in Nederland

heerlijke wandelingen door het Nederlandse landschap

Haro Hielkema € 0,50

342 De Veluwe land van bos en hei

een handleiding over dit unieke grondgebied

Dr. J.M. Fuchs en W,J, Simons € 1,00

343 Een dode rups is een vlinder minder

wees wijs met onkruid en ongedierte

Jaap Willems € 0,50

344 Geboortegrond

in het land van Rijn en IJssel

John Jansen van Galen € 0,50

345 Plant en dier in onze stad

J.A. de Vos en G.J. Blankena € 0,50

346 Een otter en zijn wilde overmoed

verhaaltjes over otters

Max Dendermonde en Bert Zeylstra € 0,50

347 Vogels

een eerste kennismaking met vogels

Hans Hvass € 0,50

349 Wandelen over de Veluwe

een zestal wandelingen over De Veluwe

Isy en Evy Zwolle € 0,50

350 Noord Veluwe, een verkenning in 53 wandelingen

M. Roland € 0,50

352 Die schönsten Raupen

Frieder Sauer € 4,00

352A Jeugdflora

69 wilde planten

Cath. En Aart van Breda € 0,50

353 Winter,lente, zomer, herfst

natuur door de jaargetijden heen

J.A. de Vos en G.J. Blankena € 0,50

353A Natuur dichtbij

het Friese landschap

Drs. Ultsje G. Hosper € 0,50

355 Bomen leven

bomen spelen een rol in het leven van de mens

M. Bakker en M.J.C. Kolvoort € 0,50

356 Groene Gids Gelderland

veelzijdige wegwijzer voor natuur en landschap

Sietzo Dijkhuizen en Wil de Jong € 0,50

357 Herstelplan dagvlinders

Kars Veling € 0,50

358 Beschermingsplan veenvlinders 2001-2005

Chris van Swaay en Michel Wallis de Vries € 0,50

359 Beschermingsplan grote vuurvlinder 2000 - 2004

C.A.M. van Swaaij € 0,50

360 Vlinders in uw tuin

tips om vlinders te lokken in uw tuin

diverse € 0,50

361 Eenvoudige flora voor Nederland uit 1957

A. van Iersel € 0,50

362 Handige wandelwaaier over wilde bloemen

Kees Kervels € 0,50

363 De Nederlanders en hun landschap

over boerenland en buitenplaatsen

Jaap Willems € 1,00

364 Natuur van maand tot maand

planten en dieren in de vier seizoenen

Dr. Michael Lohmann € 2,00

366 De Hoge Veluwe

fotoboek met enige tekst

Wim Alings € 0,50

367 Bijen in beeld

bespreking van 16 wilde bijen

Kees de Heer € 1,00

368 Bomen in beeld

beschrijving van 23 soorten bomen

Frank Bos € 1,00

373 Dierenrijk Nederland

Fred. F. Hazelhoff € 1,50

374 Lucht, water, grond

de pijlers van ons bestaan

J.A. Nijkamp € 0,50

375 Bouwnijverheid in het dierenrijk

hoe bouwen dieren hun nesten

Marjolijn van Otegem € 0,50

376 Even buiten kijken

de natuur van dag tot dag

Peter Kouwenhoven € 0,50

377 Weerkunde in de praktijk

weerypen, seizoenen enz.

Erwin Krol € 0,50

379 Waarnemen en doen

biologie-methode voor de lagere scholen

G.A. Lintvelt en B.J. Speek € 0,50

380 Aannemers en inpikkers

over bouwers en krakers in de dierenwereld

Tom van Ewijk en Jim Channell € 0,50

381 De vervuilers

Jos Brink en Monica Penders € 0,50

382 Natuur om de hoek

21 wandelingen in en rond Apeldoorn

diverse € 0,50

383 Bloeiende heesters

Ove Sörensen € 0,50

384 Praktisch tuinieren in woord en beeld

B.J. Galjaard € 0,50


385 Van week tot week in eigen tuin

G. Kromdijk € 0,50

386 Rozen in de tuin

Poul Erik Branders € 0,50

388 Het Natuurboek

de gebieden van Natuurmonumenten € 0,50

389 Groenboek

ideeënboek boordevol plantplezier

diverse € 0,50

390 Taschenbuch für Pilzfreunde

Hennig en Kreisel € 1,00

391 Terug naar de natuur: Strand en Duin

Gerard H. peeters € 0,50

392 Natuurleven in Nederland

J.P. Van Blijdestein € 1,50

393 Natuur Milieu Encyclopedie

diverse € 1,50

394 Het land dat ons is toevertrouwd

Gré van der Baan € 0,50

395 De bloeiende wintertuin

geur, kleur en fleur tussen herfst en lente


396 Wat bloeit langs onze wegen

120 wilde planten in kleur

D. Aichele € 0,50

398 Prisma vogelgids

het herkennen van vogels in het vrije veld

J.E. Sluiters € 0,50

399 Floragids

bomen, bloemen, paddestoelen, zeewieren, varens, grassen

mossen

Midas Dekkers en J.J. Hoedeman € 1,00

400 Natuur- en Wandelgebieden in Nederland

diverse € 0,50

401 Veldgids wilde bloemen, bomen en vogels

met 500 afbeeldingen in kleur

€ 0,50

406 Wat bloeit langs onze wegen

120 wilde planten in kleur

D. Aichele € 0,50

407 Paddestoelen determineren

Dr. W.P. Postma € 1,00

408 Elseviers Jeugd Natuurgids

op avontuur in de natuur

Paul Henry Plantain € 1,00

409 Dieren van de hele wereld

het dier en zijn gedrag

diverse € 1,50

410 Waterwereld

de verrassende wereld van het levende water

Angel, Wolseley en Tomey € 2,00

411 Plantenrijk

wilde planten in hun landschap

Win Schroevers en Jan den Hengst € 1,50

412 Het plantenrijk

hoe planten leven en groeien

diverse € 1,00

413 Kijk op het groene Utrecht

Utrecht heeft een grote variatie in landschappen

Sietzo Dijkhuizen en Kees Scherer € 1,50

414 Natuurbos in Nederland

Hans van der Lans en Gerben Poortinga € 2,00

415 32 algemene dagvlinders

vlinders van de Achterhoek

Hinke en Pieter de Klerck € 0,50


Heimans, Heinsius en Thijsse 21e druk € 1,50

417 Beknopte handleiding voor vegetatiekundig onderzoek KNNV

WM 97

J.J. den Held en A.J. den Held € 0,50

418 Beknopt overzicht van Nederlandse plantengemeenschappen

KNNV WM 134

J.J. den Held € 0,50

419 Beknopt overzicht van Nederlandse plantengemeenschappen

KNNV WM 134

J.J. den Held € 0,50

420 Botanische termenlijst KNNV WM 166

beknopt overzicht van veel gebruikte botanische termen

diverse € 0,50

421 Wilde planten deel 1

flora en vegetatie in onze natuurgebieden (320 pagina's)

Prof. Dr. V. Westhoff e.a. € 2,00



Prof. Dr. V. Westhoff e.a. € 2,00



Prof.Dr. V. Westhoff e.a. € 2,00

424 Het bomenboek

bomen en struiken in tuinen, parken, bossen en

landschappen (288 pagina;s)

Hugh Johnson € 3,00

425 Wonderen van bloemen

(157 pagina's)

Dieneke van Raalte € 2,00

426 De verspreiding van de inheemse orchideeën in Nederland

(257 pagina's)

C.A.J. Kreutz € 3,50

427 Plantenrijk

wilde planten in hun landschap (176 pagina's)

Wim Schroevers & Jan den Hengst € 2,00

429 The Tree

John Fowles & Frank Horvat € 1,50

430 Kruiden langs heg en steg

herdruk augustus 1974 (127 pagina's)

J.P. Thijsse € 1,50

431 Het leven der planten

planten uit onze gematigd Europeesch klimaat (490 pagina's)

A. Kerner von Marilaun / dr. Vitus Bruinsma € 5,00

432 Wilde orchideeën

120 wilde orchideeën in kleuren (72 pagina's)

P. Kohlhaupt € 0,50

433 The Aubudan Society field guide to North American

wildflowers (eastern region)

(887 pagina's)

William A. Niering € 1,50

434 Wilde vruchten

selectie van wilde vruchten in de vrije natuur (99 pagina's)

Robert Quinche en Eugen Bossard € 0,50

435 Geschutzte Pflanzen in Kanton Schwyz

(45 pagina's)

Hohannes Heim € 0,25

436 Alpenbloemen

de belangsrijkste Alpembloemen in kleurenfoto's (144

pagina's)

E. Wendelberger € 0,50


437 Gebirgsflota in Farben

1275 Pflanzen der Gebirge Europas (320 pagina's)

Edmund Launert € 2,00

438 Die wildwachsenden Orchideen Europas

mit 249 Farbbildern und 191 Verbreitungskarten 432

pagina's)

Helmut Baumann und Siegfried Künkele € 3,00

439 Nederlandse oecologische Flora deel 1

wilde planten en hun relaties

Weeda en Westra € 4,00

443 Nachtvllinders in kleur

195 pagina's

Leif Lyneborg - C.J. Zwakhals € 0,50

444 Dagvlinders

dagvlinders van Europa (192 pagina's)

J. Moucha € 1,00

445 Vlinders - Elseviers natuurwijzer in kleur

gids voor het herkennen van vlinders (128 pagina's)

Paul Whalley € 1,00

446 Vlinders van Europa

meer dan 300 soorten dagen nachtvlinders (192 pagina's)

David Carter en Roger Phillips € 1,00

447 De kleurrijke wereld van de vlinders

vlindes van de gehele wereld (96 pagina's)

Robert Goodden € 1,00

448 De ongewervelde dieren

sponzen, poliepen ribkwallen, platwormen (229 pagina's)

Ralph Buchsbaum € 0,50

449 Okavango, de laatste oase

Frans Lanting € 4,50

450 Gedenkboek van de watersnood in Oost-Zuid-Beveland 1953

diverse

€ 5,00 (op internet tussen 20,00 en 50,00 euro)

451 De wondere wereld der natuur

(320 pagina's)

€ 2,50

452 Dier en plant in Polderland

ontwikkeling van het planten- en dierenleven in de

IJsselmeerpolders

diverse

€ 1,00 (op internet voor 5,00 euro)

453 AntarcticA het Greenpeace boek

het zevende continent (192 pagina's)

John May € 3,00

454 Natuur zien-inzien-ontzien

(176 pagina's)

Bert Gardhoof e.a. € 2,00

455 Natuurmonumenten in Nederland

een keus uit wat behouden bleef (128 pagina's)

diverse € 1,50

456 100 jaar natuurbeleving van Apeldoorners

KNNV afd. Apeldoorn 1911 - 2011 (100 pagina's)

Dick van der Klis € 1,50

457 Wonderen der evolutie

hoe is het ontstaan? 215 pagina's)

diverse € 1,50

458 Elseviers repertoria

deel 4 natuurkunde (255 pagina's)

Dr. R.L. Krans e.a. € 0,50

459 Bosgebruik en bosbeheer

de geschiedenis van het Nederlandse bos (82 pagina's)

C.P. van Goor e.a. € 0,50

460 Acht zwerfstenen uit het Gelders landschap

uitgave t.g.v. het 50 jarig bestaan van het Geldersch

Landschap (220 pagina's)

diverse € 1,50

461 Het Geldersch Landschap 60jaar bescherming van natuur en

cultuur

Rien Snijders en Koos Dansen € 1,50

462 Oog in oog met De Veluwe

(136 pagina's)

Jac Gazenbeek en Jan den Besten

€ 2,00 (op internet 10,00 euro)

463 Het Loo - paleis en tuinen

de geschiedenis van paleis Het Loo (68 pagina's)

€ 0,50

464 Fotografie en de Natuur

ded wereld van de fotografie (144 pagina's)

diverse € 1,00

465 Logboek der aarde

het ontstaan van de aarde (200 pagina's)

Prof. Dr. I.M. van der Vlerk en Ph. H. Kuenen € 0,50

466 Elseviers dierensporengids

sporen en kentekens van zoogdieren en vogels (240 pagina's)

Dr. A. van Wijngaarden

€ 2,00 (op internet vanaf 10,00 euro)

468 Venen, heiden en gebergten

planten, dieren en hun milieu in Noord & West Europa (224

pagina"s)

Arnold Darlington € 2,00

469 Loofbossen, akkers en weiden

dieren en hun milieu in Noord & West Europa (223 pagina"s)

Derrick Baotman € 2,00

470 De Hoge Veluwe ons Nationale park

Historie, cultuur, kunst, landschap, planten- en dierenwereld

(172 pagina's)

A.B. Wigman € 1,50

471 Natuur Compendium 2003 met CD rom (494 pagina's)

antwoorden op: hoe gaat het met de vlinders, vogels en

vleermuizen? En nog veel meer

RIVM € 3,00

472 Schoonheid van de Veluwe

(101 pagina's)

Wim K. Steffen en A.B. Wigman € 1,50

474 Texel van Marsdiep tot Eyerlandse gat

(123 pagina's)

Will Conijn en Kees Hana € 1,00

475 Energy from the depths

the story of an oil company (76 pagina's)

J.F.K.Z. Visser € 0,50

476 Apeldoorn

fotopocket van Apeldoorn (+/- 50 pagina's) € 0,50

477 Zoogdieren van West-Europa

(400 pagina's)

Rogier Lange e.a.

€ 4,00 (via internet 29,95 euro)

478 Natuur dichterbij

kom stappen in onze landschappen (121 pagina's)

diverse € 0,50

479 Wat vind ik aan het Strand?

excursieboekje voor de Nederlandse Noordzeekust (132

pagina's)

Dr. W.J. Prud'homme van Reine € 1,00

481 Der Kosmos Wanderführer Die Alpen

bergwandelingen in de centraal Europese Alpen (424

pagina's)


Hans Heierli € 1,50

482 Mooi Gelderland handboek met Cdrom

Geldersch Landschap en Kasteelen (320 pagina's)

Ciska van der Genugten € 1,50

483 De grote encyclopedie van het dierenrijk

Dr. V.J. Stanek € 2,00

484 De wereld en die daarin wonen

leerboek der aardrijkskunde IV (103 pagina's)

Dr. A. van Deursen e.a. € 0,50

485 Mededelingen van de Nederlandse Mycologische Vereniging

oktober 1952

tweede reeks, deel XLVIII, no 4

Dr. A.F.M. Reijnders € 0,50

486 Mededelingen van de Nederlandse Mycologische Vereniging

oktober 1952

tweede reeks, deel XLVIII, no 4

Dr. A.F.M. Reijnders € 0,50

487 Vreugd van bos en heide

het jaar rond op de Hoge Veluwe 185 pagina's)

A.B. Wigman € 1,00

488 Algemene prehistorie

(246 pagina's)

Grahame Clark € 0,50

489 Wespen I, wat leeft en groeit

angeldragende wespen (159 pagina's)

P. Benno € 1,00

490 Overleven hoe doe je dat?

over weerbaarheid (120 pagina's)

René Dickstra € 0,50

491 Rote Liste Grossplize van Rheinland-Pfalz

(35 pagina's)

Hans D. Zehfuss e.a. € 0,50

492 Niét van de apen

van oermens tot toekomstmens (138 pagina's)

Björn Kurtén € 1,00

493 Vademecum van de planeet Aarde

feiten, gegevens, namen, jaren, uitersten (96 pagina's)

€ 0,50

494 Wat vind ik in sloot en plas?

(148 pagina's)

Dr. W.J. Prud'homme van Reine € 1,00

495 Weg van de natuur

leidraad voor natuurbeleving en natuurbeschouwing (464

pagina's)

Eef Arnolds € 4,00 (via internet 22,50 euro)

496 Biologie deel 1

(128 pagina's)

Dr. H.H. Kreutzer en Drs. A.A.G. Oskamp € 0,50

497 Biologie deel 3

(127 pagina's)

Dr. H.H. Kreutzer en Drs. A.A.G. Oskamp € 0,50

498 Geografisch milieu basisboek

(168 pagina's)

A.C.A. van Doorn e.a. € 0,50

499 Stenen en edelstenen

het verhaal van hun aard en oorsprong (55 pagina')

Herbert S. Zim € 0,50

500 Over leven en bodemleven

de invloed van zware metalen

Peter Doelman

€ gratis

501 Glans en gloed uit donkere diepten

edelstenen - mooi boek met mooie platen (109 pagina's)

B. Midderigh - Bokhorst € 2,00

502 Uit de Europese prehistorie

speurwerk met de spade (155 pagina's)

Friedrich Behn € 0,50

503 Leerboek der natuurkunde B

Dr. Everh. Bouwman en Dr. J.H. Haan (271 pagina's) € 0,50

505 Veluwe wilt en bijster landt

(95 pagina's)

Jac. Gazenbeek en Jan den Besten € 1,00

506 De Veluwezoom

Veluwezoom een paradijs (148 pagina's)

Rien Snijders € 1,50

507 Ons nationaal park de Hoge Veluwe

geïllustreerd met 16 foto's en tekeningen (128 pagina's)

diverse € 1,00

508 Bewaar het land

fotoboek - Natuurmonumenten 75 jaar

Lies Wiegman € 1,00

509 Het Veluwse bekenboekje

studie omtrend Veluwse beken en sprengen (53 pagina's)

Drs. Wim Oosterloo € 0,50

510 V - Inocybe leiosporés cystidiés - émoire hors série - no 1

paddestoelen

R. Kühner € 0,50

511 VII - Rares de naucoriacées, corprinacées et lépiotacées serie

no 2

paddestoelen

R. Kühner et H. Romagnesi € 0,50

512 De natuur op het spoor

het ontdekken en observeren van de natuur (128 pagina's)

Ken Hoy € 0,50

513 Kijk, economie - over mensen, wensen, werk en geld

Jan Pen € 1,00

514 Het verborgen leven van de bloem

93 pagina's)

J.M. Guilcher en R.H. Noailles € 0,50

515 Nieuwe flora in kleur (Moussault)

(244 pagina's)

M. Skytte Christiansen & H. Anthon € 0,50

516 Alpenbloemen un kleuren

120 bloemen uit gebergten

D. Aichele en H.W. Schwegler € 0,50

518 Mens, aarde en kosmos

overzicht van de kosmologie, sterrenkunde en geofysica (187

pagina's)

A.F. Marfeld € 0,50

519 Wilde vruchten

Helmut Bechtel € 0,50

520 Mein kleines Mineralienbuch

(73 pagina's)

Prof.dr. J. Ladurner € 0,50

521 Gesteenten en Mineralen

(144 pagina's)

Herbert S. Zim en Paul R. Shaffer € 0,50

522 Tussen mens en nevelvlek

vogeltrek, intellect, leeftijd aarde (188 pagina's)

Dr. C. van Rijsinge € 0,50

523 Trekvogels

mysterieuze en ongewisse reis over de continenten (160

pagina's)

Jaap Taapken en DAC. Van den Hoorn € 1,50

524 Birds

met 48 mooie kleurenplaten (112 pagina's)


M.K.C. Scott € 0,50

526 Greifvögel und Eulen

Mitteleuropa verbreiteten Arten (112 pagina's)

Dr. Heinz Brüll

€ gratis

527 Wasservögel / Standvögel

die wichtigsten Arten Europas (144 pagina's)

Walter Thiede € 0,50

528 Vogels waarnemen een mooie hobby

(190 pagina's)

Henry Makowski € 1,00

529 Birds - Peterson first guides

a simplified field guide to the common birds of North America

(128 pagina's)

Roger Tory Peterson € 0,50

530 De blauwe reiger

(189 pagina's)

Jan P. Strijbos € 1,00

531 De vogels van wei en plas

(157 pagina's)

Jan P. Strijbos (boek is gesigneerd door de auteur!!!!) € 2,00

532 Vogels op vrijersvoeren

zang, paring, afbeeldingen van eieren (192 pagina's)

Hans Dionys Dossenbach € 2,00

534 Vogelgedrag

(224 pagina's)

Robert Burton € 2,00

535 De trek der dieren

(125 pagina's)

Otto von Frisch € 1,00

536 Vogelleven langs de kust

171 pagina's

Jan P. Strijbos € 0,50

DE VIER JAARGETIJDEN

Documents

Transcript of DE VIER JAARGETIJDEN