V.U. Piet Jaspaert, Oude Beurs 27, 2000 Antw

erpen - Ontwerp w

ww.depoedelfabriek.com

OMD_Cover_v1.indd 1 31/05/10 16:41

Open Monumentendagalveringem • de panne • koksijde • nieuwpoort • veurne

zOndag 12 septeMber 2010

thema / / de vier elementen

inhoud

inleiding 3

leven van de elementen 4

ingrijpen op de elementen 7

genieten van de elementen 11

de verdediging tegen de elementen 15

opengestelde sites en activiteiten 17

open monumentenbus 5-art 23

sun-light 27

tIpmaak op 12 september zoveel mogelijk gebruik van het openbaar vervoer. u reist op die dag onbeperkt met tram & bus met een speciale dagpas.

inleiding

in 2010 draait open monumentendag vlaanderen om ‘de vier elementen’: water, vuur, aarde en lucht, en meer precies de mens en zijn ontstuimige relatie met en de evoluerende interactie tussen de mens en deze elementen.

van in de prehistorie tot vandaag zijn de elementen altijd tegelijk vriend en vijand geweest. de mens heeft er gebruik van gemaakt, ze in goede banen geleid, ervan genoten en ze bestreden. dat alles liet zijn sporen na. het heeft landschappen doen ontstaan, de vormgeving en inrichting van gebouwen beïnvloed, infrastructuur en industrie op gang gebracht.

hoe ging onze regio - alveringem, de panne, koksijde, nieuwpoort en veurne - in de loop der eeuwen om met de vier elementen, dat is de hamvraag in deze bro-chure. hoe was de haat-liefde verhouding met de elementen in onze regio?

5-art biedt met deze brochure een overzicht van het programma in de regio en een algemeen kader. we proberen de linken te tonen tussen verschillende open-gestelde monumenten en hoe hun geschiedenis verbonden is met de algemene geschiedenis van de regio.

doorheen de tekst worden de op open monumentendag opengestelde sites zo aangeduid. een overzicht van de opengestelde monumenten en activiteiten en nadere praktische informatie vindt u vanaf pagina 23.

o p e n m o n u m e n t e n d a g 3

Leven van de elementen

de vroegste bewoningsgeschiedenis van het gebied wordt gekenmerkt door een opvallende afhankelijkheid van de vier elementen. een groot deel van de regio, tot aan de hoger gelegen zandleemstreek (vanaf de gemeenten van het huidige alve-ringem), lag immers meer dan geregeld onder water. de zee kwam veel verder dan nu het geval is. eilandjes staken boven het water uit. daar was beperkte bewoning. in de panne, in één van die niet overstroomde gebieden, werd het zeewater door verdamping in gewaardeerd zout omgezet.

als het water weer eens voor langere tijd terugtrok bleef een met zout doordrenkte vlakte achter, waar bewoning mogelijk was. de bewoners pasten zich aan aan de omstandigheden: ze leefden van visvangst, landbouw en veeteelt en kweekten schapen, die geen probleem hadden met hun zoute voedsel.

tegen het einde van de vierde eeuw na christus overstroomde nagenoeg het volle-dige gebied tot aan de hoger gelegen zandleemstreek. enkel op dat hoger gelegen gebied was nog bewoning mogelijk. plaatsnamen verwijzen nog naar hun oorsprong in die periode, en op die hoger ge-legen plek, en naar de aanwezige elementen: de -le in stavele verwijst naar aanwe-zigheid van bos, van hout dus, noodzakelijk voor het bouwen van huizen en verwar-ming. ‘stavele’ zelf betekent zoiets als ‘bos op hoge zandgrond’. ook plaatsnamen op -ingem (‘woonplaats van de lieden van’) of -gem (‘woonplaats van’), zoals alve-ringem, vinkem, wulveringem, getuigen van bewoning uit die periode. idem voor plaatsnamen op -sele (leisele), -hove (gijverinkhove), en -em (houtem, vinkem). de ligging en het ontstaan van nieuwe nederzettingen heeft bijna altijd een direct verband met één van de vier elementen. zo zou beveren zijn naam etymologisch

ontlenen aan een beek, de zgn. bebrona, nu nog de beversgracht. water is voor een vestiging immers ook enorm belangrijk. de -ijde uit koksijde verwijst dan weer naar de haven die aan de oorsprong van de nederzetting lag. Fortem heette voorheen ‘voorthem’, een ‘heem’ aan een ‘voor’ of doorwaadbare plaats…

het langzaam terugtrekken van het water rond de 8ste eeuw betekende het start-sein voor een continue bewoning van het langzaam droogkomende gebied. de eerste bewoning ontstond op de hoogste plekken. de aanvankelijk nog zoute ve-getatie was geschikt voor schapenteelt. later, naarmate het ontwateringsproces vorderde, ook voor de teelt van rundvee. in deze periode ontstonden steenkerke, veurne en wulpen.

o p e n m o n u m e n t e n d a g 5

sint-willibrorduskerk wulpen

busstOp p.23

de opbrengst van de aarde en de zee, landbouw en visserij, zouden tot in het begin van de 20ste eeuw de voornaamste bronnen van inkomsten voor deze bewoners blijven. vissen gebeurde al in de prehistorie in de uitgestrekte slib- en schorge-bieden. men viste in de rivieren en in de kustwateren, vanop boten en vanop het strand. een gestructureerde visserij ontstond na het aanleggen van kusthavens in de 11de en 12de eeuw. een veilige haven, de ontwikkeling van de vissersboot en een betere vishandel leidden tot steeds meer zeevisserij. aanvankelijk haringvis-serij, later ijslandvisserij, waarvan nieuwpoort in de 18de eeuw het belangrijkste centrum was. de typische vissersbevolking in de duinen van de kustgemeentes en hun typische vIssershuIsjes zijn pas een ontwikkeling uit de 19de eeuw.

de vissers-landbouwers die naar het duinengebied trokken waren vooral afkomstig uit het veurnse proletariaat. die ‘zandboeren’ in de duinen moesten het zien te rooien op de magere zandgronden, en zochten daarom een aanvulling op hun inkomen via veeteelt, strand- en kustvisserij. de boten werden

op het nabijgelegen strand aangemeerd. de ‘boterboeren’ in het achtergelegen poldergebied teelden hun gewassen in de vette polderklei. de suikerbiet was (na 1800) een goede teelt voor die natte, zware polderklei.

modernisatie en schaalvergroting deden de vissers in de dorpen langs de kust uiteindelijk uitwijken naar de grote havens van nieuwpoort en vooral oostende (zie kustvaartuig martha). de kustvisserij beoefend vanuit de kustdorpen kwijnde weg en verdween uiteindelijk helemaal.

leven van het water zat er dus niet meer in. de aantrekkelijkheid van de lucht en het water als vakantiebestemming zou nieuwe bestaansmogelijkheden creëren...

busstOp p.23

vissershuis pylyser

Ingrijpen op de elementen

aanvankelijk onderging de mens de elementen. hij was er half en half de speel-bal van. later veranderde dat. door de elementen enigszins te bedwingen en te sturen kon de invloed van het toeval worden terug gedrongen. het ingrijpen op en gebruik maken van de elementen is nooit gestopt. het verliep in interactie met al-lerlei technische ontwikkelingen op grote en kleine schaal en leidde uiteindelijk tot de industrialisatie.de sporen van dat ingrijpen vinden we overal terug in het bouwkundig erfgoed en het landschap: hele gebieden werden ingepolderd, veroverd op zee. waar nodig werden dijken opgeworpen of pompten windmolens het water weg. waterputten, pompen, watertorens en binnenshuis, uiteindelijk hele sanitaire installaties zorgden overal en altijd voor voldoende water.

toen het water bv. nog een keer terugkwam in de ondertussen bewoonde lagere gebieden werd ter verdediging de oude zeedijk aangelegd. van achter die dijk werd het land definitief heroverd op de zee. De droogleggingen van het gebied en de definitieve kolonisatie van de regio die er het gevolg van was (vanaf de 12de eeuw) waren het werk van particulieren en drie grote in de streek gelegen kloosters: ter duinen in koksijde, sint-niklaas in veurne en de augustijnenproosdij van eversam in stavele (alveringem).

de inpolderingen vergden naast het opwerpen van dijken ook het graven van af-wateringsgrachten en het bouwen van sluizen. die afwateringsgrachten werden, ten gevolge van de groeiende handelsactiviteit, ook als verkeerswegen gebruikt en soms uitgebreid, zoals het kanaal veurne-lo in de 12de eeuw. de meeste af-wateringsgrachten bleven tot op vandaag onder hun oude benaming bewaard. het onderhoud ervan wordt nog altijd verzorgd door de noordwatering, destijds opge-richt onder de leiding van de prelaten van bovengenoemde abdij- en proosdijen en

o p e n m o n u m e n t e n d a g 7

busstOp p.23

die van lo. in nieuwpoort kwamen en komen de diverse afwateringsgrachten van de polders samen in het in het sluizencomplex ‘de ganzenpoot’.

de winst van land op het water maakte de bouw van nieuwe havens nodig, ter vervanging van de oude inlandse havens. de nieuwe haven-steden moesten het graafschap vlaanderen ontsluiten en inschakelen in de west-euro-pese handel, en in het bijzonder in de handel met engeland. nieuwpoort was één van deze stichtingen, naast o.a. grevelingen, duinkerke en damme. gelijklopend met de nieuwe haven-infrastructuur werden ook de kanalen richting hinterland vernieuwd, aangepast of uitgebouwd. zo werd nieuwpoort niet alleen de voorhaven van de industriestad ieper, maar via het kanaal nieuwpoort-veurne-duinkerke (aangelegd rond 1630) ook van steden als veurne, diksmuide en lo (met bijhorende binnenscheepvaart en scheepsherstelplaats(en)). sluizen, sassen en bruggen - waaronder een vierendeelbrug in adinkerke (de panne) - moeten het verkeer op en over het water vlot laten verlopen.

ook lucht, aarde en vuur werden ingezet ten dienste van de mens.

brouckmolenstalijzermolensint-karelsmolen

windmolens zijn een traditionele manier om energie uit de lucht wordt gehaald. ook water werd als energiebron gebruikt. met het inschakelen van wind en water als energiebronnen boekte de mens een enorme vooruitgang. voorheen was hij eeuwenlang aangewezen op eigen of dierlijke kracht. in de regio zijn ondermeer de Oude zeedijkmolen, brouckmolen, stalijzermolen en de zuid-abdijmolen bewaard. ze werden voornamelijk gebruikt in de landbouw, naast de visserij gedurende eeuwen de belangrijkste vorm van levensonderhoud.zonder windkracht was het droogleggen van de moeren niet mogelijk geweest. in wat nu de moeren is hadden aarde en water in de loop der eeuwen veen ge-vormd. dat veen werd vanaf de 12de eeuw systematisch geëxploiteerd. er werd turf gestoken, dat gebruikt kon worden om zich te verwarmen. de veenexploitatie veroorzaakte een lokale depressie, die in de late middeleeuwen een zoetwatermeer vormde, met een moerassige rand. deze met een dijk omzoomde waterplas werd uiteindelijk tussen 1620 en 1627 drooggelegd onder leiding van wenceslas co-bergher. een twintigtal waterwindmolens zorgden voor het overpompen van het wa-ter uit trekgrachten en sloten in een afwateringskanaal. de sint-karelsmolen is daarvan de best bewaarde. het resultaat van de drooglegging is bijzonder vruchtbare grond (zie ook: landbouwbedrijven in een drooggelegd landschap).

windmolens waren natuurlijk altijd afhankelijk van de natuurelementen: zonder wind (lucht) kon er niet gemaald worden. er werden dan ook verwoede pogingen ondernomen om het gebruik van wind (en water) te rendabiliseren. op de brouck-molen kwam bv. in 1910 een windmotor, nadat de wieken en de kap waren weg-genomen en de romp was dichtgemaakt, zonder het verhoopte succes evenwel. meer succes hadden de aërodynamische verbeteringen aan de wieken volgens het systeem dekker. de sint-karelsmolen in de moeren (veurne) heeft nu bv. nog altijd dergelijke dekker-wieken.

o p e n m o n u m e n t e n d a g 9

le chalutier oude tramstelplaats

van noemenswaardige industrieën kan in het arrondissement veurne nauwelijks gesproken worden tot in het begin van de 20ste eeuw. in de loop van de 19de eeuw ontwikkelden wel een aantal kleine agrarische nijverheden, voornamelijk brouwe-rijen waren groot in aantal. meestal werden ze uitgebaat door gegoede burgerfami-lies en geïntegreerd ingeplant in het dorps- en stadsbeeld, zo ook bv. het mout- en brouwhuis de snoek in alveringem (Fortem), gelegen langs de lo-vaart. het water uit die vaart kon de brouwerij gebruiken als brouwwater en om te poetsen. en de vaart zelfs was ook handig als transportweg (zie ook: ‘de brouwerijen van adinkerke en de panne in historisch perspectief’).naast brouwerijen ontstonden nijverheden als leertouwerijen, olieslagerijen, kalkovens, suikerfabrieken en steenbakkerijen.

al eeuwenlang werd de klei uit de omgeving gebruikt voor het maken van stenen. de abdij van ter duinen was pionier: de abdij uit de 13de eeuw is het eerste in baksteen opgetrokken gebouwencomplex in vlaanderen. de gele ‘moefen’ van de duinenabdij werden later gebruikt door zowat iedereen, o.a. voor het bouwen van vissershuisjes in de duinen. in de 18de-19de eeuw industrialiseerde de klei-ontginning en baksteennijverheid. er waren ondermeer bedrijven in nieuwpoort en alveringem. daar bouwde de familie dacquet, opnieuw langs de lo-vaart, een pan-nenfabriek met werknemerswoningen (de pannendorpsite).

busstOp p.23

genieten van de elementen

hoe meer de mens de elementen tot instrument had gemaakt, hoe meer hij er ook van kon genieten. naarmate de welstand toenam konden de mensen op vakantie trekken naar de vier elementen. vooral de kust had die in overvloed te bieden.het toerisme aan de westkust ontlook rond 1900. de kunstenaars ontdekten de nog onontgonnen westkust het eerst, op zoek naar de puurheid die elders al door de mondaine badgasten verdwenen was. doorheen de jaren zouden echte kunste-naarskolonies ontstaan, bv. in st.-idesbald, maar ook in nieuwpoort en de panne. de villa le chalutier, weliswaar pas van 1927, die dienst deed als zomerverblijf en atelier voor louis van den eynde, is slechts één van de restanten hiervan. andere kunstenaars, als george grard, hielden het (noodgedwongen) éénvoudiger en woonden in een vissershuisje in de duinen. de badgasten kwamen de kunstenaars achterna en ontdekten uiteindelijk ook de westkust. bij de ontwikkeling van de badplaatsen speelde de uitbouw van de kusttramlijn een kapitale rol. (zie ook: oude tramstelplaats de panne, de zaak malchance)

aanvankelijk nog (franstalig) aristocratisch en individueel, werd het elitair toerisme in de naoorlogse periode helemaal vervangen door het massatoerisme, waarvoor tussen beide wereldoorlogen de grondslag was gelegd. die evolutie toont zich ook in het gebouwenpatrimonium. in de eerste fase, tussen het einde van de 18de eeuw en de eerste wereldoorlog, vormen hotels en villa’s de logiesvormen. uit die eerste bebouwingsfase stammen de z.g. cottages, als een romantische verzuch-ting van de stedeling naar een landelijke leefomgeving. de oudste voorbeelden hiervan bevinden zich in de panne (bv. villa bouquet des dunes, villa marie-joseph e.a.)

o p e n m o n u m e n t e n d a g 11

in de periode tussen de twee wereldoorlogen ontstonden campings en vakan-tiehuizen. in de naoorlogse periode komt met het massatoerisme ook de appar-tementsbouw, naast een snelle uitbreiding van campings en vakantiehuizen. de barkentijn in nieuwpoort vormt een treffende illustratie van deze hele geschie-denis: oorspronkelijk gebouwd door de eerste eigenaar van de badplaats, benja-min crombez, werd deze villa in normandische stijl na wereldoorlog ii aangekocht door de vzw kindervreugd, die haar openstelde voor sociaal toerisme. (zie ook: villa’s in de panne)

in plaats van grazende koeien verschenen er op het strand zonnekloppers, vliegers en zeilwagens. de broers dumont veroverden vanaf het eind van de 19de eeuw vanuit de panne de stranden van belgië, frankrijk, engeland en duitsland met hun recreatieve zeilwagens. vissersboten werden meer en meer vervangen door surfers en plezierboten. nieuwpoort legde de grootste jachthaven van europa aan, waar ook de endlich zijn plaats vond.

villa bouquet des dunes villa l’ermitage barkentijn

er werd echter niet alleen plezier gezocht aan zee: de zuivere zeelucht moest velen met een zwakke gezondheid aansterken. sanatoria, preventoria en vakantiehui-zen voor kinderen met een zwakke gezondheid, zoals het home duinenhuis in koksijde, werden opgericht. vanop het dakterras konden de kinderen van de heilzame zeelucht genieten.

de komst van de toeristen en de uitbouw van de badplaatsen bracht ook een aantal problemen met zich mee, meer in het bijzonder met de watervoorziening. meerdere badplaatsen werden geconfronteerd met problemen om dit groot aantal tijdelijke bewoners van drinkbaar water te voorzien. voorheen was watervoorziening in dit waterrijke gebied geen probleem: koeien dronken uit de vele afwateringsgrachten, in de duinen waren bronnetjes aanwezig, waterputten, waterpompen en wateropslagplaatsen als de veurnse citerne voorzagen de plaatselijke bevolking van water. dat water was daarenboven ook erg handig als bluswater bij brand, of als voorraad bij ev. belegering.

o p e n m o n u m e n t e n d a g 1 3

stadspomp veurne villa claire

de vondst van een omvangrijke waterlaag onder de fossiele duinen van Cabour leidde uiteindelijk tot het ontstaan van de intercommunale waterleidingsmaatschap-pij veurne-ambacht (i.w.v.a.). die voorziet sinds 1924 de regio van zuiver water door de bouw van verschillende pompstations en watertorens. de waterwinning in de panne werd in 2002 stopgezet. vanaf toen was er enkel nog het waterwinnings-project opgezet in de koksijdse duinen

(zie ook: duinenwandeling met kinderen, rondleiding ‘waterwinning in koksijde’, watertoren groenendijk, wandeling ‘baksteen en mortel, water en de watervoorziening’, citerne veurne).

kasteel beauvoorde

busstOp p.23

verdediging tegen de elementen

toch vormen de vier elementen ook een bedreiging waartegen de mens zich moet beschermen of verdedigen. het water brengt leven, maar soms ook verwoesting. de zee was een bron van voedsel, maar ook heel wat mensen lieten het leven op zee. dijkbreuken zorgden voor de nodige verwoestingen. meer dan eens moest van vooraf aan worden herbegonnen met het vruchtbaar maken van het land omdat het terug was overstroomd, of verzout. overstromingen gebeurden niet alleen bij toeval. op gezette tijden werd het omlig-gende landschap doelbewust onder water gezet, als verdediging tegen invallers of bedreigingen. onderwaterzettingen waren een veel gebruikt wapen tijdens ver-schillende conflicten doorheen de eeuwen, van de Frans-Spaanse oorlogen tot de eerste wereldoorlog. het feit dat in de haven van nieuwpoort de diverse afwate-ringsgrachten van de polders samenkwamen (in het sluizencomplex ‘de ganzenpoot’) droeg meteen bij tot een verhoogd strategisch belang van de plaats vanwege de aanwezige sluizen en sassen. als herinnering aan de grote rol die ‘de ganzenpoot’ en de ijzer speelde tijdens de eerste wereldoorlog werd daar achteraf het Koning albert I-gedenkteken gebouwd.

ook tegen zon en wind tracht de mens zich te beschermen. bomen en bomenrijen, houtwallen en hagen maakten daarom tot de eerste wereldoorlog deel uit van het landschap. rond heel wat huizen en kasteeltjes beschermde een bomenrij aan de noordkant tegen de koude wind. een boomgaard verbond meteen het nuttige met het aangename en bracht nog wat extra op. zo ook rondom het kasteel beauvoorde. bescherming tegen wind en zon bepaalde ook de oriëntatie en de ligging van woningen. vissershuisjes werden traditioneel ingeplant in een duinpanne, op een behoorlijke afstand van de zee. daar waren ze immers beschut

o p e n m o n u m e n t e n d a g 1 5

busstOp p.23

tegen weer en wind en beschikten de bewoners over drinkbaar water. de inplanting van de vissershuisjes was berekend op de poolster en de voorgevel werd naar het zuiden gericht, zodat men zoveel mogelijk van het invallende zonlicht kon profite-ren. het lage dak van sommige van de vissershuisjes fungeerde als windscherm.

het element ‘aarde’, in de kuststreek als zand, bracht zeker in de kuststreek zijn problemen mee. het verweer tegen wandelende duinen was en is een constante zorg. sommige van de oorspronkelijke nederzettingen in het duinengebied moes-ten in de middeleeuwen worden opgegeven omdat de aangelegde percelen en grachten werden overstoven door de duinen. het meest spectaculaire voorbeeld daarvan is te vinden in het westhoek-natuurreservaat van de panne. de duinenabdij van koksijde verloor uiteindelijk haar strijd tegen het stuifzand en de oprukkende duinen en moest op zoek naar een nieuw onderkomen. de eens zo prestigieuze abdij verdween onder het zand van de hoge blekker. ook de dorpskern van koksijde zelf werd ondergestoven en werd een 500 m verder opnieuw opgericht… de ruïnes van de duinenabdij zouden daarna eeuwenlang als ‘steengroeve’ dienen. pas na de tweede wereldoorlog verrees de duinenabdij door systematische archeologische opgravingen gedeeltelijk terug van onder het zand. de rest ligt nog altijd onder het zand, en de straat, begraven.

hoezeer de mens het ook zou willen, de elementen heeft hij nog altijd niet volledig onder controle. als de pompen stoppen of de grachten niet meer onderhouden wor-den lopen de polders zo opnieuw onder water. de elementen hebben ook telkens nieuwe uitdagingen in petto en blijven gebouwen en landschappen vorm geven. de watervoorziening is nu wel opgelost, maar de waterwinning droogde de waterrijke duinen uit, de klimaatopwarming dwingt maatregelen te nemen tegen de verwacht-te zeespiegelstijging en verhoogde stormfrequentie, water en wind worden steeds meer ingeschakeld als energiebron en bepalen mee het toekomstige uitzicht in het landschap…

duinenabdij

o p e n m o n u m e n t e n d a g 1 7

Opengestelde sites en activiteitende monumenten zijn open van 10 tot 18 uur tenzij anders vermeld.

alveringem

sitesmout-en brouwhuis de snoek, fortem 40, doorlopend rondleidingenpannendorpsite, vaartstraat, t.h.v. nr. 41 foto onderaan

brouckmolen, lindestraat 13 (beveren-aan-de ijzer), doorlopend rondleidingenstalijzermolen, beverenstraat (leisele), doorlopend rondleidingen

activiteitenwandeling ‘aarde en water in fortem’, mout- & brouwhuis de snoek, 14u. uitleg over de rol van water bij de bereiding van bier. langs de lovaart en de kaai gaat het richting pannendorp en wordt het wonen bij een kanaal belicht.

wandeling ‘beeld van een stroom’, st.-audomaruskerk, beveren-aan-de-ijzer, 14u. behandelde thema’s: de strijd tegen het water, het strategische verleden van de stroom, de geschiedenis van de scheepvaart, de lokale verbindingen langs het water, de brugjes, de ijzerbroeken... inclusief bezoek aan de brouckmolen.

= kindvriendelijk: tijdens bovenvermelde wandelingen is er telkens een erfgoed-fotozoektocht voor de kinderen.

tentoonstelling ‘ken je de brouckmolen?’, brouckmolen, doorlopendtentoonstelling over de geschiedenis van de molen, het type en zijn werking. de wind bleek zowel een zegen als een vloek te zijn voor deze molen...

de panne

sites atelierwoning le chalutier, bortierlaan 25oude tramstelplaats, loskaai 15vierendeelbrug kanaal veurne-duinkerke, stationsstraatvilla bouquet des dunes, bortierlaan 35/201villa claire, koning albertplein 14 villa daisy’s home, albert dumontlaan 23villa zonneweelde, albert dumontlaan 18 villa l’ermitage, zeekruisdoornweg 11villa marie-joseph, doktersweg 2villa hurle-vent, witte berglaan 23

activiteitenanimatie in de dumontwijk, van 14 -17u.

tentoonstelling ‘125 jaar kusttram: tram des tijds’, oude tramstel-plaats, doorlopend - n.a.v. 125 jaar kusttram organiseren vzw tto-noordzee en de lijn deze tentoonstelling met historische (en gerestaureerde) kusttrams.

tentoonstelling ‘de brouwerijen van adinkerke en de panne in historisch perspectief’, le chalutier, doorlopend

wandeling architectuurpad, 15 u., vertrek aan fontein op markt de panne. vooraf inschrijven bij toerisme de panne, zeelaan 21, 8660 de panne, t 058 42 18 18, f 058 42 16 17, toerisme@depanne.becentraal staat de pannese architectuur en de band met de vier elementen.

museum cabour, moeresteenweg 141, adinkerke.gidsbeurten om 10 / 11 / 13.30 / 14.30 / 15.30 / 16.30 en 17.30 uur

o p e n m o n u m e n t e n d a g 1 9

alle monumenten zijn open van 10 tot 12 uur en van 13.30 tot 18.00 uur. uit-gebreide informatie over de opengestelde monumenten is te verkrijgen in de brochure van de panne.

Koksijde

sitesabdijmuseum ten duinen 1138, koninklijke prinslaan 6-8duinenhuis, bettystraat 7huisje pylyser, pylyserlaan 3vissershuisje casteleyn, noordduinen 26zuid-abdijmolen, j. van buggenhoutlaan z/nvissershuisje, guldenzandstraat 74 (oostduinkerke)vissershuisje, p. delvauxlaan 7 (st.-idesbald)sint-willibrorduskerk, dorpsplaats z/n (wulpen)

activiteiten duinenwandeling voor gezinnen met kinderen, 10 en 14 u., vertrek bezoekerscentrum iwva, doornpannestraat 1 - de kinderen gaan op zoek naar grondwater en bio-organismen en meten het waterpeil. ze leren hoe het zout en zoet water verdeeld is op aarde, hoe levensbelangrijk water in de duinen is en wat het belang is van de doorlaatbaarheid van de bodem.

rondleiding ‘waterwinning in koksijde’, 10.30 / 13.30 / 15.30 en 16.30u., bezoekerscentrum iwva, doornpannestraat 1tijdens een bezoek aan het nieuwe pompstation, waar ruw water wordt belucht en gefilterd, hoort u het historische verhaal van de waterwinning in de omgeving.

watertoren groenendijk, koksijdedesteenweg z/n (oostduinkerke) gidsbeurten om 10.30 / 13.30 / 15.30 en 16.30 u.

wandeling ‘wulpen, een overwinning op water en vuur’, 10.15 / 13.15u en 15.30u, vertrek st.-willibrorduskerk - wulpen is koksijdes oudste deelgemeente. het lag aan een zeearm en had daardoor te kampen met heel wat overstromingen. na de val van het romeinse rijk teisterden germaanse stam-men het dorp en brandden kerk en huizen plat.

rondleidingen in het nationaal visserijmuseum, met speciale aan-dacht voor het kustvissersvaartuig martha, 10.30 / 14.30 / 15.30 en 16.30 u., p. schmitzstraat 5 (oostduinkerke). reservatie op 058 51 24 68

reservatie activiteiten bij de dienst toerisme: 058 51 29 10, tenzij anders vermeld.

vissershuisje p. delvauxlaan

o p e n m o n u m e n t e n d a g 2 1

veurne

sites citerne, st.-walburgaparkkasteel beauvoorde, wulveringemstraat 10, 8630 wulveringemoude zeedijkmolen, roesdammestraat 9, 8630 avekapellesint-karelsmolen, debarkestraat z/n, 8630 de moerensint-niklaastoren, appelmarkt z/n, 8630 veurnestad- en landshuis, grote markt 29, 8630 veurne (rondleidingen)

activiteitenwandeling ‘baksteen en mortel, water en de watervoorziening’, 11 en 14 u., vertrek stads- en landshuis, grote markt 29twee facetten staan centraal: de baksteen als streekeigen bouwmateriaal, en het water en de watervoorziening door de eeuwen heen.

herfstevening. waterkunst, vuurshow & lampionnen, 16-20 u., kasteel beauvoorde tijdens het vallen van de avond wordt gespeeld met de vier elementen bij het kasteel: waterkunst op het water rond het kasteel; vuurshow; verhalen op aarde in en rond het kasteel; lampionnen om op te laten in de lucht. een totaalevenement dat het monument in de kijker zet!

landbouwbedrijven in een drooggelegd landschap, debarkestraat z/n, de moeren (st.-karelsmolen) - de moeren vormen het grootste drooggelegde landschap van vlaanderen. op de bijzonder vruchtbare grond zijn grote land-bouwbedrijven actief. zij stellen zich hun werking aan de hand van allerlei activitei-ten, die met de landbouw te maken hebben.

peter de cupere. geurkunst in de citerne (zie sun-light, p. 27)de citerne is een uitgelezen locatie voor tentoonstellingen. op omd stelt peter de cupere er een imposant artistiek project voor, dat geur toevoegt aan de aanwezige elementen. in de steeds wat vochtige ruimte wordt dit een boeiend experiment!

nieuwpoort

sites barkentijn, albert i-laan 126tweemaster endlich, kaaiplein z/n koning albert i-monument en site ganzepoot, kustweg 1

activiteitengeleide wandeling aan het sluizencomplex de ganzepoot met bezoek aan het koning albert i-monument, 10 en 14 u.

gezamenlijke activiteiten

de zaak malchance een trammysterie voor echte speurneu-zen (de panne, koksijde, nieuwpoort)

albert chercheur daagt je uit om een oud moordraadsel op te lossen. het trammys-terie voert je langs verschillende badplaat-sen, tramstations en erfgoedplekken aan de vlaamse kust. iedereen kan deelne-men. de tramrit is betalend.

1.

02-02_middelkerke_FINAAL.indd 1 5/02/10 11:26

o p e n m o n u m e n t e n d a g 2 3

Open Monumentenbus 5-art de verschillende monumenten zijn individueel te bezoeken, maar wie dat wenst kan dit jaar opnieuw inschrijven voor één van de monumentenbussen. de monumentenbus neemt u mee langsheen vijf locaties. op de bus is een gids aanwezig die op een deskundige manier achtergrondinformatie aanbiedt. bij elke halte wordt voldoende tijd gemaakt voor toelichting door een plaatselijke gids.

praktisch

vertrek monumentenbus 1/ station de panne om 10 of 14 uur - stationsplein 9, adinkerke

2/ koning albert i-monument nieuwpoort om 14 uur - kustweg 1de bussen starten stipt, dus wees op tijd.

terugkeer monumentenbusterugkeer verwacht omstreeks 13.30 of 17.30 uur.

inschrijven monumentenbus1/ vooraf inschrijven bij toerisme de panne, zeelaan 21, 8660 de panne, tel. 058 42 18 18, fax 058 42 16 17 of toerisme@depanne.behet station is bereikbaar met de trein en de tram

2/ vooraf inschrijven bij toerisme nieuwpoort, marktplein 7 (stadhuis), 8620 nieuwpoort, tel. 058 22 44 44, fax 058 22 44 28 of info@nieuwpoort.be

de monumentenbussen rijden 3x uit voor een rondrit van 3,5 uur en doen volgende vijf locaties aan:

1/ het gehucht fortem in alveringem2/ het museum cabour in de panne3/ het vissershuisje in de delvauxlaan in koksijde4/ het koning albert i-monument in nieuwpoort5/ de oude zeedijkmolen in veurne

1/ alveringem // het gehucht Fortem

in de naam van het gehucht fortem zit de link met de elementen al verweven. in 1312 staat het bekend als voorthem: een ‘heem’ aan een ‘voor’ of doorwaadbare plaats langsheen wat toen nog een zijarm van de ijzer was. water was ook hier een belangrijke reden om zich te gaan vestigen.

dat water bleef belangrijk, als grond-stof, als transportmiddel, als reden om er zich te vestigen of een nijverheid op te starten. zo haalde de mou-terij-brouwerij de snoek zijn water oorspronkelijk gewoon uit het kanaal. ook andere nijverheden, zoals laken-nijverheid en de baksteenfabriek op de pannendorpsite vestigden zich langs het water.

mout- en brouwhuis de snoek

o p e n m o n u m e n t e n d a g 2 5

2/ de panne // het museum Cabour

de cabourduinen zijn een oude duinengordel die verder uitlopen over de franse grens als ‘la dune fossile de ghyvelde’. de cabourduinen maken, naast het gar-zebekeveld, deel uit van de fossiele duinen van adinkerke. met hun 5000 jaar zijn ze de oudste duinen van de belgische kust. de cabourduinen hebben hun naam te danken aan de duinkerkse reder charles cabour die eigenaar was van de duinen. in 1924 werd de intercommunale waterleidingsmaatschappij van veurne-ambacht (iwva) opgericht. ze nam de bestaande waterwinning uit de eerste wereldoorlog in cabour over en bouwde ze verder uit. in 1992 werd ter viering van 1000 jaar adinkerke het museum cabour opgericht. in dit museum werd een historische tentoonstelling rond de waterwinning opgezet. tot in 2002 werd er in de cabourduinen aan waterwinning gedaan.

3/ Koksijde // vissershuisje p. delvauxlaan 7

over het algemeen kunnen vier stadia, vier types in de evolutie van vissershuisjes wor-den onderscheiden, afhankelijk van de manier waarop men in zijn levensonderhoud voorzag of wat voorhanden was.

de ligging, inrichting en indeling van de vis-sershuisjes was helemaal afgestemd op het leven in een an sich onherbergzaam gebied, blootgesteld aan zon, wind en op een vrij onvruchtbare grond. het vissers-huisje in de paul delvauxlaan behoort tot het derde type. het werd bewoond door een visser tot in de jaren 1950 en daarna omgevormd tot buitenverblijf.

4/ nieuwpoort // Koning albert I-monument

het koning albert i-monument werd opgericht op initia-tief van en met steun van de oudstrijdersverenigingen van de eerste wereldoorlog. de locatie bij het sluizencomplex ‘de ganzenpoot’ werd gekozen om de grote rol die deze plaats en de ijzer speelden tijdens de eerste wereldoorlog. het is van daar dat de onderwatterzetting van het front werd geregeld. vanop de wandelgang bovenop het monu-ment heeft men een prachtig vergezicht over de be-roemde ijzervlakte.

5/ veurne // Oude zeedijkmolen

de naam, oude zeedijkmolen, verwijst naar de lig-ging van avekapelle op wat de oude zeedijk wordt genoemd, een aaneenschakeling van vrij veel oude, kleinschalige dijktracés. de oude zeedijkmolen is een staakmolen met open voet en werd gebouwd in 1745. hij is gebouwd op zeer lage teerlingen. hoog hoeven de teerlingen hier niet te zijn: de molen heeft een to-taal onbelemmerde windvang in deze open polder-vlakte. ook een berg hoort er om dezelfde reden niet bij. tegen zon en ontij is de voet sierlijk beschermd. wind is voor een molen en een molenaar niet altijd een vriend. bij storm wordt de wind gevaarlijk, voor molen en mogelijk ook voor de molenaar…

Nog tot 12 september 2010Is een hedendaags kunstenparcours rond de zon, de vuurbol.

uItgangspunt zIjn het bronzen beeld ‘Femme regardaNt le soleil’, gemaakt door beeldhouwer george grard en het ‘ZoNNelied’ toege-

schreven aan achnaton.

Zeven Vlaamse kunstenaars verdiepten zich in de thematiek v/d ZoN. Door hun diverse en eigenzinnige interpretatie van het thema, de verscheidenheid van

het gebruikte medium en de diversiteit van hun materiaalkeuze zijn de kunstwerken uitermate uniek. Deze parcoursteNtooNstelliNg biedt een ontdekkings-tocht langs gevarieerde hedendaagse kunst op zorgvuldig gekozen historische loca-ties. In het informatiecentrum krijgt de bezoeker info over het boeiend oeuvre van

de kunstenaars en kunnen ze een blik werpen op het volledige SUN-LIGHT parcours. Een brochure met fietsroute is verkrijgbaar aan één euro.

Deze tentoonstelling is een organisatie van de intergemeentelijke projectvereniging 5-art i.s.m. curator Christa Vyvey en de diensten voor Cultuur van Alveringem, De

Panne, Nieuwpoort, Koksijde en Veurne.

locaties eN deelNemeNde kuNsteNaars

kerk sInt-pIetersbanden (Oerenstraat, Oeren/Alveringem): Johan TahonbelgIsche mIlItaIre begraafplaats (Kerkstraat 69, De Panne): Steve Schepens

abdIjhoeve ten bogaerde (Ten Bogaerdelaan 12, Koksijde): Nick Ervinckzomerkapel / marIakapel (Leopold II-laan, Oostduinkerke): Yves Coussement

douanegebouw vIsmIjn (Handelskaai, Nieuwpoort): Wesley MeurissInt-walburgapark (Veurne): Filip Vervaet en Peter De Cupere (citerne)

opeNiNgsureNDe binnenlocaties zijn open, elke dag van 14-18u.

De Zomerkapel (Oostduinkerke) is open van 10-12u. / Belgische militaire begraaf-plaats (De Panne) is open tussen zonsopgang en zonsondergang.

Het Walburgapark (met uitzondering van de Citerne) is permanent open.

iNFopuNtGalerie Welnis (toerismekantoor), Astridplein 6, Oostduinkerke

Dagelijks open van 10-12 en 14-17.45 uurwww.5-art.be / www.sun-light.be

Colofon

deze brochure is een uitgave van de projectvereniging 5-art (de gemeenten en steden alveringem, de panne, koksijde, nieuwpoort en veurne) naar aanleiding van open monumentendag 2010.

concept, vormgeving en drukdrukkerij westprint

fotografiediensten voor cultuur van alveringem, de panne, koksijde, nieuwpoort en veurneerfgoed vlaandereniwvaprovincie west-vlaanderen

contact5-art // info@5-art.be // www.5-art.be