Belegering en inname der stad Rhenen door de z.g. Kleefsen in 1499. "Meester van Rhenen", contemporain. Rijksmuseum, Amsterdam.

PROF. DR. W. VAN ITERSON

DE STAD RHENEN

DE RESULTATEN

VAN EEN RECHTSHISTORISCH ONDERZOEK

ASSEN - MCMLX

VAN GORCUM & COMP.N.V.- DR. H. J. PRAKKE & H.M. G. PRAKKE

-INHOUD

INLEIDING

HOOFDSTUK I- DE CUNERALEGENDE 5

HOOFDSTUK II - TER ORIËNTERING. DE WATERTOL EN HANDELS-

MOGELIJKHEDEN I2

I . De ligging der plaats . . . . I 2 2 . De wijzigi~g van de hoofdstroom van de Rijn I 4

3. Vestiging van de watertol te Rhenen. De toltoren I 8

4· De handel in de I 3e en I4e eeuw . 2 I

HOOFDSTUK III - HET VEER TE RHENEN 24

I. De geschiedenis van het Rhenense veer van I 3 50 tot I 46 3. Het oudere veer te Veerhusen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2. De rechtsverhoudingen van I46 3 tot I 8 I I . . . . . . . . . . . 2 7

3 . Verdere rechtsontwikkeling sinds I 8 I I . Het verdwijnen van het veer 3 o

HOOFDSTUK IV - DE OUDSTE NEDERZETTINGEN, MARKETOESTANDEN

EN DE VERHOUDING TUSSEN MARK EN STAD • • 34

I. De vroegste gegevens omtrent rechten op de grond 34

2. De mark en Almenderesten, die eigendom der stad werden 37

a. De Meent te Achterberg . . . . . . 37

b. De Herspe en het Meentse bos 40

c. De Varkensgemeente voor de Bergpoort 43 d. De Burgergemeente of Stadsweigemeente voor de Rijnpoort 44

3· Het bouwland in de naaste omgeving van de stad . . . . . 45

4· Buurschappen binnen de stadsvrijheid . . . . . 48 5. Overblijfselen van de landelijke samenleving in de stedelijke structuur 50

HOOFDSTUK V - GESCHIEDENIS DER TINSVERHOUDINGEN BINNEN DE

STAD EN PRAEURBANE TOESTANDEN 54

1. Ter inleiding . . . . . . . . . . S4 2. Goederen te Rhenen, ressorterende onder de curtis Rijnwijk of

Randwijk der abdij Deutz, I003-I256 . . . . . . 57

3. De graafjhertog van Gelre als tinsheer der Rhenense goederen, af-komstig van de abdij Deutz, en diens rechtsopvolgers . . . . . . 6 2

a. Tinsgoederen van leden der geslachten Van Hemert en Van Renen 63

b. Tinsgoederen van leden der geslachten Van Amerongen, Freyse, Van Renen en Van Pallandt . . . . . . . . . . . . . . . . 76

c. Tinsgoederen der graven van Bentheim in leen bij de heren van Abcoude en hun rechtsopvolgers . . . . . . . . . 8 s

d. Tinsgoederen van het geslacht V ogeler . . • . . . e. Tinsgoederen der graven van Bergh ('s-Heerenberg)

4· Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . ) . Vervaging en verandering van het rechtskarakter der tinsen. Eigen­

domsverschuiving . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Praeurbane toestanden en de gevolgen van de omwalling

HOOFDSTUK VI- HET STADSRECHT EN ANDERE PRIVILEGES. DE STAAT­

KUNDIGE POSITIE DER STAD •••• , ••••

I. Het dertiende eeuwse stadsrecht. Wisselwerkingen tussen de stads-rechten van Rhenen en Wijk bij Duurstede . . . .

2. De week- en jaarmarkten . . . . . .

3. Verlening van recht van paardenmarkt in I) 52 4· Bevestigingen, verlies en herkrijging der stedelijke privileges .

) . De positie der stad op staatkundig gebied

HOOFDSTUK VII - WAT DE STADSZEGELS ONS TE ZEGGEN HEBBEN

I. Het grootzegel der stad . 2 . De geheimzegels

HOOFDSTUK VIII - RHENEN ALS VESTING

HOOFDSTUK IX - OVERHEIDSGEZAG EN RECHTSPRAAK

I. Ter oriëntering. Zijn de Van Renen's in de I 2e eeuw heren van Rhenen

geweest? ........................ . 2. De tweeherigheid der stad. De verhouding tussen de bisschoppen en de

heren van Abcoude • 0 ••••••••••••• • •• 0 •

3. Het tweeherige hoge gerecht van de Marsch

4· Het lage gerecht in de Dijk onder Achterberg ) . Rudimenten van jurisdictie op de Grebseberg . . . . 6. Laar,· Remmerden met Remmerstein en Prattenburg hebben geen eigen

jurisdictie gehad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

a. Laar ......... .

b. Remmerden en Remmerstein

c. Het landgoed Prattenburg . .

7. Renswoude . . . . . . . . 8. Competentie en functie van het stadsgerecht van Rhenen

HOOFDSTUK X - ENIGE BELANGRIJKE WERELDLIJKE GEBOUWEN

I . De raadhuizen .

2. De waag ...

3· De molens 4· De bisschoppelijke munt .

HOOFDSTUK XI- KERKELIJKE, GEESTELIJKE EN ANDERE INSTELLINGEN

I. De Cunerakerk . . . . . . . .

2. De commanderij der Duitse orde

3. De Cunerakapel . . . . . . . .

9)

96

99

IOO

I04

II3

II3 I26

!28

I30

I32

I)9

I)9

I85 I86

I88

2II

2II

2I5

2I6

22I

226

226

230

233

4· Het Agnietenconvent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5· Het Gasthuis, het Meiatenhuis en het Weeshuis en de samensmelting

van deze drie stichtingen

a. Het Gasthuis . . b. Het Meiatenhuis ...

c. Het Weeshuis . . . . 6. De St. Pancratiuskapel op het slot de Horst .

7. Het St. Cuneragilde . . . . . . .

HOOFDSTUK XII - DE INVLOED VAN HET KWIJNENDE BESTAAN DER

STAD OP HET RECHTSLEVEN. DE ORDONNANTIE VAN I 546.

SLOTBESCHOUWING •••••••••••• 0 0 ••

I. Achteruitgang der welvaart en pogingen tot herstel hiervan

2. Het bevorderen van bedevaarten naar Rhenen

3. Het gildewezen in de r 7e en I Se eeuw

4· Rechtsverhoudingen bij tabaksbouw . . . . ) . De ontwikkeling van V eenendaal en de rechtsgevolgen hiervan voor de

stad Rhenen . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De voorgeschiedenis der ordonnantie van oktober I 546

7. Enkele hoofdkenmerken der ordonnantie van I 546

8. Slotbeschouwing, tevens einde van dit boek .

BIJLAGEN •• •• • .• •• • •• • •• •• .•

239

239

243

244

244

245

-