De Stad Geschonden, - Haags Historisch Museum...De Stad Geschonden I Joodse Buurt I De Stad...

Haags Historisch Museum

‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ De Stad Geschonden I Joodse Buurt I De Stad Geschonden


‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Korte Vijverberg 7, Den Haag I www.destadgeschonden.nl I 070‐3123065

De Stad Geschonden, Den Haag in de Tweede Wereld Oorlog De Joodse kinderen van Den Haag Registreren, isoleren en deporteren Deze route maakt onderdeel uit van ‘De Stad Geschonden, Den Haag in WOII’, en is ontwikkeld door het Haags Historisch Museum.

Winter 1940 tot februari 1943. De Duitse bezetter registreert, isoleert en deporteert de Joodse gemeenschap van Den Haag naar Polen. Edith van Hessen heeft een Joodse moeder en moet van de bezetter in 1942 van haar eigen school af naar het Joods Lyceum. Dr. Italie geeft daar les in Latijn en Grieks; hij noteert nauwkeurig hoe de bezetter zijn Joodse leerlingen van hun klasgenoten isoleert, van school haalt en verplicht naar een nieuw Joods lyceum laat gaan. Eind 1942 - begin 1943 haalt de Haagse politie de kinderen en

ouders uit hun huis en brengt hen naar het Joods tehuis. Vandaar lopen zij ‘s nachts naar het Staatspoor, het huidige Centraal Station, waar de trein naar het doorgangshuis Westerbork klaar staat. Edith van Hessen haalt haar examen op het Joods Lyceum en duikt onder in de zomer 1942. Dr. Italie volgen we tot zijn deportatie in februari 1943. Deze route toont de druppelsgewijze strategie, waarmee de bezetter de deportatie van de Joodse

gemeenschap van Den Haag uitvoert; in totaal worden 14.000 van de 17.000 Joodse mensen uit Den Haag weggevoerd, naar schatting 12.000 komen om in de concentratiekampen. Zowel Edith als dr. Italie overleven de oorlog.

h van Hessen

Dr. Italie

Edith van Hessen





1. GEMAK, Paviljoensgracht 20 Dit buurtje wordt sinds driehonderd jaar bewoond door migranten uit Oost-Europa, de Asjkenaziem. Deze Joodse mensen vestigen zich in het gebied tussen de haven en de Grote Markt. Ze handelen op de markt en met handkarren op straat. Zij richten werkplaatsen in en bouwen hun eigen synagoge, op het veen, de grond is hier moerassig en op gezette tijden eist cholera zijn tol.

2. De Wit Kostuums, Wagenstraat 95A (1e

verdieping) Bij De Wit zoeken acteurs hun toneelkostuum uit, en de heren hun gelegenheidspak. In de jaren ‘20 en ‘30 is de Wagenstraat de uitgaansstraat van de stad, met variététheaters en cafés. 3. American Bar, Hoek Wagenstraat/Gedempte Gracht ’s Avonds is de Wagenstraat een vrolijke parade van mensen rond het theater Skala en de American Bar. Na de Duitse overname gaat het leven gewoon door maar op de achtergrond begint de stelselmatige isolering van de joden.

ga met de rug naar het gebouw van GEMAK (Paviljoensgracht 20) staan en sla rechts af en weer rechtsaf de steeg in, loop in de richting van de Wagenstraat. Daar aangekomen, ziet u rechts omhoog kijkend het uithangbord van ‘De Wit Kostuums’.

sla links af en loop de Wagenstraat uit tot de hoek met de Gedempte Gracht.

Theather Skala

START ROUTE: Paviljoensgracht 20





Dr. Italie vertelt deze geschiedenis in zijn dagboek:

4. Rabbijn Maarsenplein, voormalige Bezemschool Op dit schoolplein spelen de kinderen van de buurt. De school wordt pas exclusief joods, als de Duitse bezetter dat heeft bepaald in de tweede jaar van de oorlog.

1940

-22 september: Het departement van binnenlandse zaken verlangt een opgave van alle in dienst

zijnde Joden, gerangschikt in groepen naar gelang van het aantal Joodse grootouders. Ook moet hun

inkomen, inclusief uit privévermogens, opgegeven worden.

-21 oktober: Vandaag zijn op school de formulieren uitgereikt, waarop de ‘Arische’ collega’s moesten

verklaren, dat zij èn hun vrouw (of verloofde!) zuiver Arisch zijn. Ik geloof, dat alleen Degens een

Joodse echtgenote heeft. Binnenkort zullen hij en juffrouw Pool en ik dan wel een document moeten

invullen over onze graad van niet-Ariërschap. Een prachtig staaltje van Duits-Kristelijke cultuur!

-27 oktober: Weer een nieuwe gezera [=wet ingesteld door rabbijnen]: alle ondernemingen van Joden

moeten vóór eind November aangegeven worden met vermelding van activa en passiva. Het schijnt,

dat men nog in 1940 wil klaar komen met de ‘liquidatie’ van de Nederlandse Joden. En er moet al een

heel groot wonder gebeuren – tè groot om er op te kunnen hopen – om deze ramp te voorkomen. Het

door en door fatsoenlijke Nederlandse volk zal zich wel schamen voor deze officieel georganiseerde

broodroof, maar wat helpt het? O ja, in de middeleeuwen werden we beroofd èn vermoord; dit laatste

wordt nu nagelaten.

-28 Nov. Nu bericht de krant dan toch eindelijk, dat Joden in openbare dienst moeten ontslagen

worden wegens de actie van het Jodendom tegen Duitsland. ‘Om de orde, veiligheid en rust in het

bezette gebied te verzekeren’. Zo ongeveer begint het bericht!

-12 Dec. Gisteravond ben ik in m’n eentje uit geweest en wel naar het West-End-theater in de

Fahrenheitstraat, dus tamelijk dichtbij (bovendien was er genoeg maanlicht).

sla bij de American Bar rechts af en loop de Gedempte Gracht op richting Markthof. Sla voor de Markthof rechts af, de Bezemstraat in en loop het Rabbijn Maarsenplein op.





Dagboekfragmenten van Dr. Italie:

Synagoge, Wagenstraat 103

1941

-11 februari: Ook de Joodse artsen en advocaten moeten er nu aan geloven: met ingang van 1 Mei

mogen ze hun diensten alleen aan Joden verlenen.

-15 april: De Joden in Nederland moeten binnen 14 dagen hun radio-ontvangtoestellen inleveren.

-23 april: In Den Haag hebben nu ook, evenals elders, alle café’s het opschrift ‘Joden niet gewenscht’.

Verreweg de meeste café-houders zullen het zelf heel onaangenaam vinden, maar zij moeten.

-30 april: Binnenkort moeten Joden ook verdwenen zijn uit gesubsidieerde orkesten. Er zal getracht

worden een uitsluitend Joods orkest te vormen, onder leiding van Albert v.Raalte; het zal alleen

concerten mogen geven voor Joden.

-4 juni: Joden mogen nu geen gebruik meer maken van publieke bad- en

zweminrichtingen, dus ook niet van zeebaden. Verder mogen ze in badplaatsen geen kamers in

pensions of hotels huren, en geen publieke lokalen of plantsoenen betreden.

-19 juni: De Joden moeten zelf de behoeftige, en vooral zijn dat nu de behoeftig geworden, Joden

onderhouden.

-22 juni: Joden mogen niet meer op de Scheveningse Boulevard komen en ook

niet in ’t Haagse Bos. Dit laatste is eigenlijk pas gebleken, toen een paar Joodse weeskinderen er uit

gejaagd werden.

-27 juni: Van nu af aan mogen Joodse winkels niet meer open zijn op Zondag. Dat zal dus voor ons

betekenen, dat op die dag bakker en melkboer niet meer aan de deur kunnen komen.

Sla rechts af de St. Jacobstraat in en loop deze uit. Loop schuin naar rechts op Wagenstraat 103 af, de voormalige Joodse Synagoge. Sinds de jaren tachtig doet het gebouw dienst als moskee.

Interieur synagoge 1941






5. Nieuwe Molstraat In dit soort straatjes en nog vaak nog veel kleiner, nauwer en viezer wonen de Joodse arbeidersgezinnen. Het zijn grote gezinnen en vaak orthodox. Ze gaan trouw naar de synagoge en eten kosher. Hiervoor kopen zij bij hun eigen bakker, slager en melkhandel. En trouwen met een meisje of jongen van hetzelfde geloof. Zij spreken Jiddish en Nederlands.

1941

-20 juli: In de Jodenbuurt zijn veel woningen besmeurd met het opschrift Jood en

hakenkruisen etc. Ook het standbeeld van Spinoza is nebbisj beklad.

-28 juli: Gisteravond is de sjoel [synagoge] in de Wagenstraat beklad, nadat de ‘heren’ eerst zorgvuldig

de straat hadden afgezet om hun schone taak rustig te kunnen volbrengen.

-10 augustus: De nieuwste verordening berooft de Joden van hun vermogen. Joden moeten hun

contante gelden en chèques, behoudens een maximum van ƒ1000, bij de bank van Lippmann-

Rosenthal storten, spaartegoed e.d. op die bank overschrijven en effecten in depot geven. Een bittere

pil.

-20 augustus: In Amsterdam, Den Haag en Rotterdam mogen de Joodse kinderen niet meer op

openbare scholen, maar de gemeentebesturen moeten zorgen, dat er in October Joodse scholen zijn;

-28 augustus: Vanmiddag sprak ik v.IJzeren even en zag ik de circulaires, die aan de ouders zullen

toegezonden worden inzake het verwijderen van de Joodse leerlingen. In de kranten wordt er niets

over gepubliceerd.

-8 Eloel / 31 augustus: De Joden moeten hun giro-rekeningen opzeggen. Verder is het aan Joodse

leerkrachten uitdrukkelijk verboden, onderwijs te geven, in welke vorm ook, aan niet-Joden en

eveneens mogen niet-Joden geen les aan Joden geven.

-7 september: In het ‘Groot-Duitse rijk’ moeten de Joden nu een Jodenlap gaan dragen in het openbaar,

in de vorm van een zespuntige ster, d.w.z. een mageen david, van gele stof. De middeleeuwen!

loop door en sla de Paviljoensgracht links in. In deze straat was op nr. 27A het Joods tehuis gevestigd. Een kleine gedenksteen op de muur herinnert hieraan.

ga met de rug naar de moskee staan en sla rechts af, volg de Wagenstraat tot aan de Nieuwe Molstraat. Loop deze rechts in.





6. Paviljoensgracht 27A (Joods tehuis) Schuin aan de overkant staat het Joods tehuis waar vrijwilligers Joodse weeskinderen opvangen en te eten geven. Dit wordt uiteindelijk de plek waar de Haagse politie zo’n 14.000 Haagse joden verzamelt voordat zij worden afgevoerd via het Staatspoor. Het gebouw staat er niet meer, de gemeente heeft het overgenomen, er is nog slechts een gedenksteen over. Dagboekfragmenten van Dr. Italie:

7. Spinozahuis, Paviljoensgracht 74 In 1669, lang voor de Oost-Europese migranten in deze buurt gaan wonen, betrekt de Amsterdamse Sefardische jood Spinoza hier een kamer waar hij zijn meesterwerk ‘Ethica’ schrijft. Spinoza behoort in de 17e eeuw tot de belangrijkste filosoof van de Verlichting waarbij Nederland vooroploopt.

1941

-15 september: Door een nieuwe verordening is het ‘optreden van Joden in het openbaar’ weer eens

beperkt. Zij mogen geen plaatsen meer bezoeken, die tot ontspanning, tijdverdrijf en voorlichting van

het publiek dienen. Café’s, schouwburgen, musea, etc.zijn dus nu verboden. Ook hotels, pensions etc.

-26 oktober: Joden mogen geen Arisch huispersoneel hebben.

-3 november: De kleine Joodse textiel-zaken worden nu opgedoekt. Er zijn honderden slachtoffers.

Joden mogen niet reizen – zelfs niet van Wassenaar naar Den Haag zonder permissie.

- 6 november: De anti-Joodse verordeningen (men zegt, dat er nog tientallen op komst zijn) worden

niet meer in de algemene pers gepubliceerd, maar alleen in het Joodse Weekblad, waarop dus wel iedere

Jood geabonneerd moet zijn.

-26 november: Joden moeten voor elke reis een vergunning vragen, waarvoor een kwartje

verschuldigd is. D.w.z. reizen mag eigenlijk niet, maar men kan dan door het briefje van de Joodse

Raad bewijzen, dat men netjes aangevraagd heeft …

loop de Paviljoensgracht verder af (vanuit de Nieuwe Molstraat gezien naar links), steek de Stille Veerkade over en loop langs het standbeeld van Spinoza tot aan het huis (aan de uw linkerhand) waar hij zijn laatste jaren op zolder werkte.





Spinoza sterft op 21 februari 1677 aan tuberculose, hij is dan net 44 jaar. Zijn boeken staan er twee eeuwen later nog altijd op de Paviljoensgracht. Een belangrijke NSB-er en vriend van NSB leider Anton Mussert –Johan Herman Carp- “beschermt” het Spinozahuis. Op zijn initiatief halen de Duitsers Spinoza’s boeken uit het huis en nemen de bibliotheek –zoals zoveel schatten – mee naar Berlijn. Spinozapoort, Dunne Bierkade De achterterreinen in dit gebied staat vol met werkplaatsen. Tafels, stoelen bedden en textiel worden hier gemaakt voor de rijke stadsgenoten. Er staat een sigarenfabriek. Ook kinderen werken mee. Dagboekfragmenten van Dr. Italie:

8. Grens joodskwartier, hoek Wagenstraat/Bierkade Vrijdagnamiddag tot zaterdagnamiddag kunnen de joodse mensen het gebied niet verlaten. De joodse gemeenschap hebben zelf de ophaalbruggen betaald zodat zij hun buurt tijdens de sabbath symbolisch konden afsluiten.

1942

-12 januari: Ik hoorde, dat eergisteren (sjabbat!) 1000 Joden uit Amsterdam naar een kamp gezonden

zijn. Men schijnt ze o.a. te kiezen uit het ontslagen personeel van ‘geariseerde’ zaken, orkesten, banken

enz. Maar er zou ook een ex-directeur van de ‘Hema’ bij zijn. Het heet, dat er ook een kamp komt met

kosjere keuken. Zolang het nog onder Nederlandse leiding is, gaat het wel. Maar velen zijn bang, dat

deze kampen slechts een voorbereiding zijn voor doorzending naar Duitsland of nog verder oostelijk.

-26 maart: Het leven is alwéér moeilijker voor ons geworden, daar de Joodse slagers geen vlees meer

toegewezen krijgen.

-29 maart: Het Joodse Weekblad maakt bekend, dat de Duitsers ons het sluiten van gemengde

huwelijken verboden hebben en ook de ‘buitenechtelijke geslachtelijke omgang’ met niet-Joden.

Eindelijk eens een verordening, die men kan toejuichen.

loop verder over de Paviljoensgracht en sla links af de Dunne Bierkade op. Ontdek links het Spinozapoortje, loop daar in.

Voormalige fabriek

loop het poortje uit, sla links af, terug de Dunne Bierkade op en loop door tot de hoek Wagenstraat/Bierkade. Dit was de grens van het joodskwartier.





9. Havenkantoor, Bierkade nr. 18/18A Vroeger lag hier de belangrijkste haven van Den Haag en kwam men met de trekschuit aan uit Amsterdam, Leiden en Delft. Nu zijn er de Laakhavens en is het hier stil geworden. Alleen het havenkantoor staat er nog. 10. Hoek Spui/Bierkade We lopen steeds langs de grens van het joods kwartier, ooit kwamen mensen die een bezoek brachten aan Den Haag via het Spui de stad binnen, aan de overkant stond de Pletterij van Enthoven, de grootste fabriek van de stad, hier bewerkte men het ijzer voor het leger. De pletterij is naar Delft verhuist en op haar plek wordt in de jaren twintig en dertig de rivierenbuurt gebouwd. Ook het nieuwe Joodse weeshuis krijgt daar een plaats in de Pletterijstraat. Veel Joodse mensen die het financieel voor wind gaat, verhuizen, ze trekken over van het Staatsspoor naar het Bezuidenhout. Dagboekfragmenten van Dr. Italie:

1942

-29 april: Met ingang van 2 Mei wordt de Jodenlap ingevoerd voor alle Joden boven 6 jaar! We mogen

ons dan in ’t openbaar alleen vertonen met een gele ster op de linkerborst. Veel Joden zullen verdriet

hebben van deze walgelijke maatregelen (mij laat het volmaakt koud), maar ook veel rechtschapen

niet-Joden.

-4 mei: De Jodenster is door het publiek vriendelijk ontvangen. Men kijkt een beetje; soms groet een

onbekend voorbijganger om z’n sympathie te tonen, maar meer ook niet. Het dragen geeft mij alleen

een clown-achtig gevoel.

-31 mei: Sedert gisteren worden ‘voorlopig’ geen reisvergunningen meer afgegeven: Joden mogen niet

meer reizen.

-3 juni: Ik wilde uit mijn safe de paar effecten (van de kinderen) halen, die nu ook afgenomen worden,

maar ik kwam voor niets op de bank: Joden hebben geen toegang meer tot hun safe. En opzeggen kan ik

m’n safe ook niet, zei men mij.

steek de Wagenstraat over. De Dunne Bierkade gaat hier over in de Bierkade. Loop door tot aan nr. 18/18A, het havenkantoor.

loop tot de hoek van de Bierkade en Spui.

sla bij de hoek Spui/Bierkade linksaf en loop over het Spui tot aan de hoek met de St. Jacobstraat.





11. Hoek Spui/St. Jacobstraat

Na de zomervakantie 1941 mochten de joodse kinderen niet meer naar de gewone scholen. Voor hen richtte de Joodse gemeenschap het “Joods Lyceum in de Fisherstraat” op. De school functioneerde van 15 oktober 1941 tot 15 april 1943. Edith Van Hessen is zestien jaar en zit op het Nederlands Lyceum als zij in haar dagboek schrijft: 29 augustus 1941: ”En jawel hoor, vanavond staat het in de krant; we mogen niet meer naar school. Zie je nou wel!” Dagboekfragmenten van Dr. Italie:

12. St Jacobstraat Dagboekfragmenten van Edith van Hessen:

1941

-30 juni: Vandaag ontving ik eindelijk mijn benoeming als tijdelijk leraar aan (Joods Lyceum in) de

Fisherstraat. De maand Juni sluit slecht voor de Joden: de krant bevat een reeks bepalingen, terstond

ingaande, die ons het leven buitengewoon bemoeilijken. We mogen tussen 8 uur ’s avonds en 6 uur ’s

ochtends niet meer op straat. We mogen ons niet ophouden in woningen enz., van niet-Joden. Niet-

Joodse winkels mogen we alleen van 3 tot 5 uur betreden. In kapperszaken mogen we niet meer komen.

Verder mogenwe geen gebruik maken van openbare en particuliere vervoermiddelen (hierop zijn enige

uitzonderingen) en publieke telefoons. Ook zijn voortaan allerlei beroepen verboden voor

Joden.

sla links af en loop langs de Nieuwe Kerk.






1942

-5 juli: Het is een mooie zomer; vandaag is het al bijzonder prachtig weer; maar wat voor genoegen

kunnen wij Joden hiervan hebben? We mogen nergens komen (thans is ook het betreden van het Plein

verboden) en we leven onder de dreiging van steeds noodlottiger maatregelen. Deze oorlog zal wel eens

eindigen en vermoedelijk ten nadele van Duitsland. Maar zullen de Joden dit nog beleven?

-8 juli. Als er geen wonder gebeurt is het lot van de Nederlandse Joden bezegeld: mannen en vrouwen

tussen 16 en 40 jaar zullen naar Silezië (in Polen) gedeporteerd worden. Volgende week begint dit

schokkende drama; eerst blijven de slachtoffers enkele dagen in een kamp in Nederland en dan gaan ze,

gewapend met voedsel voor drie dagen, Oostwaarts, hun sinistere bestemming tegemoet.

-10 juli: Behalve het Plein zijn ook het Binnenhof en een aantal straten (o.a.de Poten) voor Joden

verboden. Men zegt, dat de eerste groep Joden, die binnenkort gedeporteerd worden, samen uit 4000

niet-Nederlanders bestaan. Het systematische van de vervolging heeft iets lugubers; men voelt zich als

’t ware in een strik, die langzaam aan steeds nauwer toegehaald wordt.

-22 juli: Nadat ik zo lang getuige moest zijn van het algemene Joodse leed, is ook bij mij het water tot

de lippen gekomen, inderdaad ’t water komt tot de ziel. Elke avond kwelt mij de angst voor de

volgende dag. Wat voor misère staat ons gezin nog te wachten?

-23 juli: Men hoort telkens van Joodse personen en zelfs gezinnen die kans hebben gezien te

verdwijnen. Hoe en waarheen ontsnappen zij aan de grote val, waarin we opgesloten zitten?

1941/42

-8 oktober: De nieuwe school heet het Joods Lyceum en ligt een heel eind fietsen aan de andere kant

van Den Haag, in een onbekende buurt met sombere rijtjes huizen. Het mistroostige gebouw in de

Fisherstraat heeft heel wat jaren leeggestaan en is verwaarloosd en smerig, met een vreemd

allegaartje aan meubilair. Dan kan mij niet schelen, zolang ik maar serieus aan de slag kan. Het

wordt mijn laatste schooljaar en volgend voorjaar zou ik eindexamen moeten doen. Tweehonderd

leerlingen hebben zich ingeschreven. Sommigen wisten voor de bezetting niets van hun Joodse

achtergrond.

-17 oktober: De hoogste klassen komen met het plan aanzetten om voortaan tussen de middag te

dansen op school. Veel animo heb ik daar niet voor. Enfin. Toch is het net een hele grote gezellige

familie in de lunch pauze. Vier leerlingen bridgen; de rest staat eromheen toe te kijken of praten. Ik

wijd me aan mijn naaiwerk. Op zo’n Joodse school ben je toch veel vlugger ingeburgerd en leer je

elkaar toch sneller kennen dan ergens anders.

-21 februari: Het is eeuwen geleden dat ik voor het laatst schreef. .. ik kom bijna elke dag te laat op

school- de verbindingen met de tram en bus zijn verschrikkelijk slecht. Toch ga ik er nog steeds

graag heen.

loop door naar het Rabbijn Maarsenplein, voormalig Bezemplein.





13. Bezemstraat/voormalig Bezemplein Dagboekfragmenten van Edith van Hessen:


1942

-9 augustus: De Duitse autoriteiten hebben door een extra-blaadje van het Joodse Weekblad laten

bekend maken, dat de Joden, die niet opkomen voor de ‘arbeidsverruiming’ in Duitsland, of die geen

Jodenster dragen, of zonder toestemming verhuizen, naar het concentratiekamp Mauthausen gebracht

worden.

-17 augustus: Nu is de beurt aan de Haagse Joden voor deportatie. Er zijn of worden tussen de vijf- en

zesduizend oproepingen verzonden. Ook ik zal wel binnenkort moeten vertrekken. Met deze gedachte

ben ik -sinds Paul is weggevoerd- verzoend, althans vertrouwd. Waarom zou ik het zoveel

makkelijker hebben dan mijn kind?

-november: Het Joods Lyceum moet met 1 december weg zijn uit de Fisherstraat. We worden

overgebracht naar het gebouw van de Joodse school aan de Bezemstraat, dus voor mij dichtbij.

-30 november: In de Bezemstraat worden onze lokalen in orde gemaakt met medewerking van enige

leraren en leerlingen. De lessen kunnen zeker over 2 of 3 dagen beginnen. Veel zin heeft het allemaal

niet, want het tempo van de verwijdering der Joden uit Den Haag is vrij snel. Per week gaan er wel

een 500 à 600 en meer dan 5000 Joden zullen er hier wel niet zijn (afgezien dan van de talrijke

ondergedokenen). Dus nog 2 à 3 maanden.

1942

-1 mei: Vogelvrij verklaard zijn we nu...

-4 mei: Allemaal hebben we al onze sterren op. Het werkt erg op mijn lachspieren. Het is toch zo’n

flauwekul dat gedoe met die sterren. De moppen verspreiden zich sneller dan de geruchten. De mensen

met sterren op worden gegroet. Ze nemen de hoed voor je af en maken opbeurende opmerkingen. Het is

prachtig. Vandaag schijnt een Duitse soldaat Vader gegroet te hebben. Ik had ook een ster op mijn sjaal

genaaid, hetgeen niet mag, maar ik wacht tot er iemand wat van zegt. Op het distributiekantoor was

iedereen verbazend aardig. Iemand zei tegen mij: Doe dat stomme ding er toch af! Gooi het toch weg!

Het is echt erg leuk.

-10 mei: Het is een beroerd idee toch, als je voor de tennisbaan staat en er niet binnen mag. Je ziet je

kennissen, die gaan tennissen of hockeyen of roeien of zeilen en al die dingen zijn voor jou verboden.

Als je ergens heen wilt fietsen, stuit je overal op borden met ‘ Verboden voor Joden’. Maar toch loop ik

fier met mijn ster rond. We moeten die stomme dingen op bijna elke jas en jurk die we hebben naaien.

Ik heb een barstende hoofdpijn. Ik denk dat ik me er maar eens bij neer ga leggen. Uiteindelijk zal alles

wel gekomen. Ik houd me wel taai.





14. Grote marktstraat, Spuimarkt -1 Dagboekfragmenten van Edith van Hessen:


1942

-18 augustus: Vannacht om 1 uur moet het eerste grote transport Joden uit Den Haag naar het Oosten.

De achterblijvende familieleden en vrienden kunnen hen niet uitgeleide doen, daar men na 8 uur

binnenshuis moet zijn. Wij zijn alvast bezig, allerlei aan te schaffen voor de reis, die immers ook ons te

wachten staat.

-1 september: ………..het eerste wat ik verneem, is, dat we dit huis vóór morgenochtend 10 uur

moeten verlaten. De 2 heren van de S.S., die dit om 12.15 kwamen aanzeggen, deelden tevens mee, dat

we in aanmerking kwamen voor Polen. Kijken, of onze vrijstellingen iets helpen.

-7 oktober: Vrijwel alle Joodse mannen hier waren tegen 9 october opgeroepen voor een werkkamp. Dit

is nu opeens weer afgelast. Misschien is de volte in Westerbork en elders tè groot. Maar uitstel zal zeker

geen afstel zijn.

1942

-2 juni: Ik voel het einde naderen. Niet van mij, maar van de oorlog. Ik kan niet

slapen. Sinds een uur vliegen er al massa’s vliegtuigeskadrons boven ons hoofd. Engelsen. Ze vliegen

naar Duitsland. Al de derde nacht. Keuken en Essen zijn al verwoest. Welke stad zal vannacht aan de

beurt zijn? Het is een hels lawaai aan een stuk door. Enkele bommen zijn ook hier in de buurt gevallen.

Toch vind ik het een gerust gevoel. Die bombardementen zijn tenminste het bewijs dat er ergens

iemand iets onderneemt!

-26 juni: Afgelopen woensdag moesten alle joodse mensen hun fiets inleveren. Een drukte van jewelste.

Lange rijen. Massa’s vrienden en bekenden, uiteraard. Het leek wel een receptie. Ik moest van half elf

tot twee uur wachten. Geen Jood mag nu meer fietsen. Wat een vuile rotstreek Zelfs dat pakken ze je

af. Enfin, de laatste tijd houd ik me voortdurend maar voor ogen: Als de nood het hoogst is, is de

redding nabij. Gisternacht is Bremen opnieuw gebombardeerd. Wanneer zal nu eindelijk het einde

komen?

loop door de Bezemstraat (grenzend aan de Nieuwe Kerk). Kijk even naar het graf van Spinoza en loop verder naar de Gedempte Gracht. Steek deze over en loop de Voldersgracht (met Hema aan uw linkerhand) in. Sla rechts de Grote Marktstraat in en neem gelijk rechts de trappen naar -1 van de Spuimarkt.





15. Raamstraat, Gemeente HBS De Joodse scholieren van deze gemeente HBS gaan na de zomervakantie 1941 naar het Joods Lyceum aan de Fisherstraat. Zomer 1942 doet Edith examen en zij slaagt. Haar vader beseft dat de redding niet nabij is en schrijft: “Het is eigenaardig hoeveel een mens kan verdragen zolang het noodlot je maar in kleine hoeveelheden wordt toegediend. Het is net als met vergif dat je zonder gevaar kunt slikken: als je maar met kleine hoeveelheden begint en de doses geleidelijk opvoert, zal je lichaam er uiteindelijk aan wennen.” Het is de hoogste tijd zelf iets te ondernemen: Edith duikt eind juli onder bij een gezin in Breda. In totaal zaten er 276 leerlingen op het Joods Lyceum, waarvan 161 de oorlog niet hebben overleefd. Van de 43 leerkrachten, zijn er 15 niet teruggekomen, 17 van de overlevenden hadden een Barneveld-stempel. Anderen doken onder.

-8 november: Alles ademde vrede, maar… op de Paviljoensgracht vóór het Joodse Tehuis zagen we een

agent op post staan, want in dat huis zat weer een bezending Joden opgesloten, die gisteren opgepakt

waren. Het Joodse Tehuis is tegenwoordig het verzamelpunt voor de slachtoffers.

-19 november: In de laatste tijd zijn er weer heel wat overlijdensberichten binnengekomen van Joden,

die in Duitsland gevangen zaten, o.a. uit het beruchte kamp Mauthausen. Er zijn nu welgeteld 8

collega’s van mij verdwenen of opgepakt; Mozes, Cohen, d’Ancona, Poons, Boutelje, L.Polak, de Jong,

Dwinger.

-25 november: Gisteren, overdag en ’s avonds, is hier een Jodenrazzia gehouden, die een vangst van

65 gezinnen heeft opgeleverd.

-1 december: Soms verlang ik er naar, dat ze ons nu ook maar komen halen; zó sterk is de spanning der

dagelijkse onzekerheid.

-10 december: Men zegt, dat weldra de Jodenjacht een poosje stopgezet zal worden, omdat de Duitsers,

die zich daarmee onledig houden, met vacantie gaan. Moge hun vacantie dan maar heel lang zijn.

loop terug over de Grote Marktstraat, langs de Hema, de Bijenkorf en de Mediamarkt en sla vervolgens links de Raamstraat in. Loop langs de voormalige gemeente HBS.






16. Raamstraat, achtergevel

voormalig Joods weeshuis


1943

-21 februari: Het is nu zondag en ik kan in betrekkelijke rust over de doorstane emoties schrijven. De

vorige donderdagavond om 9.15 werd er gebeld: politie! Alle mensen van het rusthuis en ook wij

moesten onze bagage inpakken, want we zouden weggevoerd worden. Een beroep op onze Barneveld-

stempels hielp niet. Onder toezicht van een agent en een als hulppolitie fungerend lid van het

vrijwilligerslegioen, werd er ingepakt. Weldra verschenen er ook mensen van de Joodse Raad om

behulpzaam te zijn. Zoals we later hoorden, werden die avond alle rusthuizen leeggehaald, hetgeen

een vangst van 700 Joden opleverde. Om 1.45 kwam een overvalwagen ons allemaal halen. Het ging

regelrecht naar het Staatsspoor, waar we in de trein geloodst werden. De voormannen van de Joodse

Raad deden bij Fischer een goed woord voor mensen, die ‘gesperrt’ waren, dus ook voor ons. Inderdaad

werden we na een poosje uit de trein geroepen en daar stond Fischer zelf op het perron. Hij bekeek onze

persoonsbewijzen en zei, dat we naar huis konden gaan. Met inbegrip van de gemengd gehuwden

zullen er nu zeker niet meer dan 2000 Joden in Den Haag over zijn. En zoals hier, gaat het ook elders.

Er zal een wonder nodig zijn om ons te redden. Ook vandaag, ofschoon het Zondag is, zijn er weer tal

van mensen gehaald.

-25 februari: Af en toe duikt het gerucht op, dat de leraren, die naar Barneveld moesten, uitstel zullen

krijgen. Ik wou, dat het waar was, maar ik geloof er niets van. Als het waar is, zullen we ’t zeker

vandaag nog wel horen.

-28 februari: Zondag, van 10 uur af begonnen de bussen te rijden. Het werd wel half 12, vóórdat wij

afgehaald werden.

1943

-7 januari: ….een prachtige brief van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en

Kultuurbescherming, ondertekend door den secretaris-generaal van Dam, waarin staat, dat hij

(v.Dam) de positie van mij en mijn gezin onder de aandacht heeft gebracht van den Commissaris-

generaal voor bijzondere aangelegenheden, die gunstige overweging heeft toegezegd. Dit betekent, dat

we geplaatst zijn (of worden) op de lijst-van Dam en dus te zijner tijd naar Barneveld (of elders in

Nederland) gestuurd worden, maar niet naar Westerbork of Polen.

-27 januari: Vannacht zijn er 50 Joden uit hun huizen gehaald, allemaal ‘strafgevallen’. Is eigenlijk

niet iedere Jood, alleen al door zijn geboorte, een strafgeval?

De Stad Geschonden, - Haags Historisch Museum...De Stad Geschonden I Joodse Buurt I De Stad...

Documents

Transcript of De Stad Geschonden, - Haags Historisch Museum...De Stad Geschonden I Joodse Buurt I De Stad...