De Keup

heeft veel te bieden

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

De namen “Egchel” en De Keup . . . . . . . . . . . 4

Archeologische vondsten . . . . . . . . . . . . . . . 6

Lankert, de oude landweer . . . . . . . . . . . . . . 7

De Staakberg “eerste Heldense Justitieplaats” . . . 12

De Keup op de kaart . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Bevolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Boerderijen in De Keup . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Landgoed “De Ceub” . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Storm en brand in De Keup . . . . . . . . . . . . . . 25

Perikelen in De Keup . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Zwervers en Rotmeesters . . . . . . . . . . . . . . . 26

“Heide pos” voor Zigeuners . . . . . . . . . . . . . 28

De Wolfstal in De Keup en wolven in Helden . . . . 29

Straten en toponiemen . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Afwateringskanaal, vennen . . . . . . . . . . . . . . 32

Sporen van geestelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . 34

Cafe’s in De Keup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Domaine d’ Elkandré . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Verantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Inhoud

Om de geschiedenis van het gehucht De Keup en het daaraan grenzende hei-degebied te leren kennen is de geschiedenis van hertschap Egchel van belang.Eeuwenlang vormde namelijk buurtschap De Keup samen met de buurt-schappen Egchel, De Hub en Zelen een van de zes zogenaamde hertschappen.Na de oprichting van de parochie Panningen werd De Keup bij Helden inge-deeld. In 1948 werd rectoraat Egchel opgericht en werd weer een heel kleingedeelte van De Keup bij Egchel gevoegd.

Helden heeft mooie natuurgebieden, de Keuperheide mogen wij daar zekertoe rekenen. Waar in het verre verleden men van Helden nog over de oudeNeerseweg naar Keizersbosch in Neer ging, fietsen nu toeristen uit alle wind-streken. Hier treffen we nog een stukje oorspronkelijke natuur aan in de vormvan bergen van stuifzand. De aanwezige landbouw, die zich hoofdzakelijk opaspergevelden in weilanden afspeelt, heeft De Keuperheide niet aangetastmaar meer openheid gegeven. Een heuse wijngaard op zandgrond maakt hetnog meer bijzonder. Nergens in Helden is de verhouding natuur en ontgonnenakkerland zo goed in evenwicht als op De Keuperhei. Ook een mooi natuur-gebied is “Eikele Piel” even over de grens van Helden en Kessel. De naamvan dat natuurgebied geeft een goede aanwijzing over de soort bomen diehier ooit groeiden en nu nog groeien. In het verleden werd hier op beperkteschaal turf gestoken. Het langwerpige gat en het bijna zwarte water is eenoverblijfsel dat er naar verwijst dat ook hier op kleine schaal turf werd gesto-ken. Maar De Keup heeft meer. In de 14de eeuw werd door de heer van Horn eenlandweer aangelegd om hem bescherming te bieden tegen vijandige legers.Hij kon onmogelijk vermoeden dat eeuwen later deze afscheiding inmiddelsin de volksmond Lankert geheten, een bezienswaardigheid zou worden. Eenbezienswaardigheid van geheel andere orde is de Staakberg even ten zuidenvan de Landweer. Hier werden in het verleden in Helden de veroordeelde mis-dadigers terechtgesteld. Schuin tegenover de minicamping Bovensbos staateen mooie gedenksteen als herinnering aan het onderduikerskamp uit deTweede Wereldoorlog: Bovensbos genoemd.

Vermeldenswaardig over De Keuperhei is verder nog het Wijnhuis Domained’ Elkandré. Op iets grotere afstand liggen de camping De Heldense Bossenen Minicamping Vossenveld in Egchel. De Keuperheide biedt een unieke mixvan natuur, cultuur en historie.

Henk Thiesen

De Keup heeft veel te bieden

4

Omdat De Keup in het verleden eenonderdeel was van hertschap Achelllaten wij de naamsverklaring vanAchell volgen. De verklaring van deplaatsnaam of het toponiem “Egchel”is geen eenvoudige zaak. Wat is deoorspronkelijke betekenis geweest?Zo’n betekenis kan ons ook iets dui-delijk maken over het verleden. Denaam “Aggel”, op verschillendemanieren geschreven, treffen we aanin Nederland, België en Duitsland.We mogen aannemen dat de “vanAchels”, die in de 14de eeuw inEgchel leefden, hun naam ontleendenaan het gebied en niet omgekeerd.Hoe de naam in de 14de eeuw werduitgesproken, is onbekend. Met deuitspraak in het Heldense dialect werdde naam heel lang getrokken en als“Aechgel” uitgesproken. Pas laterwerd de huidige vorm Egchel hiervanafgeleid.In België werd de plaats Achel reedsgenoemd in 1139 als “Achile”, ditwas een gebied met vlakke zandbo-dem, met heide, bossen en vennen. InDuitsland treffen we de naam “Achel”reeds aan in 1156. Een keer bijWürtemberg en een keer als eenstreek “Aichelberg” in de buurt vanNeuberg an der Donau. Voor zoverbekend, is voor al deze plaatsnamentot op heden geen aannemelijke ver-klaring gegeven. Ernst Förstemannschrijft in zijn “AltdeutschesNamenbuch”, dat “Aichel” in hetoud-Duits “eichel” betekent. Het feit,dat Achell vaak met twee l’s werdgeschreven is mogelijk een aandui-

ding in de richting van “Achello”.Volgens Arthur Schrijnemakers zijn erverschillende betekenissen te onder-scheiden van het woord “loo”. Allehebben ze betrekking op “bebossing”.Soms heeft “lo” betrekking op “bos inhet algemeen”, soms betekent “lo”“uitgedund bos” (bos met kale plek-ken). Soms is het ook een combinatievan beide. Omdat niet de bossen inte-ressant zijn om zich er in te vestigen,maar wel de open plekken, hecht ikmeer waarde aan de betekenis van“open plek in het bos”. Bij deze theo-rie zou de betekenis van “Achello”kunnen zijn “open plek in een eiken-bos”.

Een aanwijzing voor (eiken)bosvormt ook Everlo. Dit hertschapkwam in 1366 voor als “Everloe” engrensde aan het hertschap Egchel.“Ever” zou kunnen verwijzen naar“everzwijn”, wild zwijn. Indien “lo”de betekenis heeft van “open plek inhet bos”, dan betekent Everlo “plaatsin het bos waarin everzwijnen voor-komen”. In vroeger tijden werden

DE KEUP

varkens in de eikenbossen gedreven,waar ze eikels verorberden.Aanwijzingen dat in het gebiedEgchel ontbossing heeft plaatsgevon-den, treffen we aan in de pontschat-ting van 1469 van Helden. Hierinkomen we enkele namen tegen opEgchels grondgebied als: “WillemRaijs guet, Gijse van Raide en Lijssevan Ray”. Een andere verwijzing tref-fen we aan in het anniversarium vande H. Lambertuskerk van Helden (ca.1500-1525). Hierin werd gemeld:“Eijn erfvaet rogge op eijn stuck lan-de inde Groetevelde bij Acchelgeheijte Cremers Eijckacker. Dit landbezit nu Willem van Achel”. Verderondersteunen de vermeldingen “Eijc-kenpeijl” en “Eijckerbroeck” op degrens met Kessel-Eik ook bovenver-melde naamsverklaring.

De naam De KeupDe naam van De Keup is nooit ver-klaard. In de schatting van 1466 komteen zekere Gerrit Kup en Celie Kupvoor, echter deze zijn niet in verbandte brengen met De Keup. Mede omdatdit toponiem niet veel voorkomt is hetmoeilijk om een eenduidige verkla-ring te geven. Er lag in het verledeneen boerderij of hoeve “De Ceub”.Mogelijk dat de naam hiervan afge-leid is. In oude akten spreekt menvaker van “Ceuber patien” (Keuperpaadje). In 1685 heeft men het bij depaalbeschrijvingen van de Tiendegrensen over de”Kuijberstraete, gaen-de van Helden naer Neer tegens overDrijs Coumans landt”. Bij de

beschrijving van hetzelfde in 1734schrijft men de “Kuypstraette gaendevan Helden naar Neer”. Als schrijf-wijze komen we eerst Ceub tegen inde 18e eeuw en vervolgens Keup. Ineen schattingsregister blijkt in ditgebied in begin 1600 een PeterCuipers allias Gubbels grondbezit tehebben. Het is niet bekend of dezefamilie enig verband heeft met denaam Keup. Mogelijk heeft er iemandgewoond die van beroep Kuiper was?Een andere mogelijkheid waar ikmeer waarde aan hecht is dat het hierom een stuk land gaat dat de vorm vaneen kuip heeft gehad. Diverse mensenhebben mij aangegeven dat ze zichkunnen herinneren dat bij een flinkestrortbui regen een stroom water van-uit richting Helden-Dorp richtingKeup kwam. Het water schoot vervol-gens tussen de woningen van “LiebbeBet” (Peeters) en “Slots Sien” (laterJanssen) door. Vervolgens verspreid-de het zich naar kanten waar het mak-kelijk wegkon. Helaas kunnen wij onshet gebied niet oorspronkelijk voor-stellen. De bouw van woningen en deaanleggen van wegen hebben hetlandschap sterk veranderd. Maar hetis best voor te stellen dat het gebiedvlak vóór een verzameling stuifzand-bergen uitgehold wordt door de wind.In en rondom dit gebied kan De Keupontstaan zijn. Voorgaande heb ik dia-lectkundige Herman Crompvoets uitMeijel voorgelegd. Hij geeft aan diteen mogelijkheid te vinden. Echterdan zou het op z’n Heldens wel“Kuup” moeten heten. Keup zou daneen vernederlandste vorm kunnenzijn. Ik hou mij voor suggesties aan-bevolen.

5DE KEUP

De naam “Egchel”

Schrijfwijze Achell in 1618.

6

In de Archeologische Kroniek vanLimburg over de jaren 1969-1970vinden we de gegevens over de oud-ste vestigingen in ons gebied. In deperiode van 7 juli tot 15 augustus1969 heeft men getracht meer gege-vens te verzamelen over de op deKeuper Hei ontdekte sporen uit hetverre verleden. Professor P.J.R.Modderman trofer sporen aanvan een kleinenederzetting.

Dat kon wordenopgemaakt uitde fragmentenvan gepolijstevuurstenen bij-len, knoopkrab-bertjes, spitsedriehoekige pijl-punten en borenof ruimers,maar ook uit talvan met kwarts-gruis verschra-lde scherven. Deze vondstenwijzen op eencultuurcomplexdat terug gaat tothet derde millennium voor Christus(3000-2000 voor Chr.).

Randscherven waarvan enkele metgaatjes onder de rand, wandschervenmet diep ingedrukte ronde putjesversierd, zijn o.a. karakteristiek.

Het gevonden materiaal vertoondegrote gelijkenis met dat wat hetonderzoek van drs. H.M.E vanHaaren te Koningsbosch heeft opge-leverd.

De bodemsporen uit het Midden-Neolithicum (jongere steentijd)beperkten zich tot enkele kuilen.

De grond bleekin hoge mateverstoord tezijn door biolo-gische activitei-ten. In een vande kuilen trofmen verkooldgraan en ver-koolde eikelsaan.

Buiten het ter-rein met Mid-denneolithischeresten zijn opDe Keuperheiopnieuw vond-sten gedaan dieop verblijf inhetMesolithicum

(tweede periode van de Steentijd) enin de klokbekerperiode terug wijzen.

Het verkoolde graan en de verkooldeeikels kunnen duiden op agrarischeactiviteit in het vroegste stadium.

DE KEUP

Sinds 1279 behoorde het Land vanKessel waarvan ook Helden deel uit-maakte, bij Gelder. De grens met degemeente Roggel en Neer vormdetevens de grens met het graafschapHorn. In de buurt van deze grens,maar op Kessels en Heldens gebied,vinden we (restanten van) deLandweer. Over de periode waarinen de vraag door wie die grensbe-scherming is aangelegd, werd onder-zoek gedaan door H.J. Ernst, tijdensen na opgravingen in 1968/69. Hijkwam in zijn scriptie over “DeKesseler Landweer” tot de conclusiedat de landweer moet zijn aanlegddoor Willem VI, heer van Horn(1354-1415). Ernst kwam tot dieopvatting, omdat de Kesselse bevol-king tussen 1371 en 1377 een klachtindiende, omdat ze als gevolg van deaanleg van de landweer haar weide-gebied niet meer vrij kon bereiken.We lezen in stukken uit 1421 dat deHeer van Horn de landweer “dedeleggen” tegen het “inrijden desHeeren vianden van Hoern”. Dezevijanden waren mogelijk “linfares”,afgedankte troepen uit Frankrijk(honderdjarige oorlog), die het landonveilig maakten.

Landweren lagen normaliter dichtachter een grens. Het ligt dus voor dehand aan te nemen, dat naast de land-weer de grens liep tussen het graaf-schap Horn en het hertogdom Gelder.De noordgrens van het graafschapHorne wordt vaak aangegeven als

een rechte lijn tussen het zuidelijkstegrenspunt van Meijel en de kerk vanBeesel, met een kromming ter hoog-te van Kessel-Eik. De hertogen vanGelder hadden echter ten zuiden vandeze landweer nog weiderechten.Daarom moest op wens van deKesselsen ook het “koegat” in delandweer worden aangelegd. Dat waseen doorgang waardoor de herdermet zijn kudde rundvee kon passe-ren. Het “koegat” werd afgeslotendoor een “hamei” of draaiboom.

Een landweer was een verdedigings-wal. Men kon er echter geen legermee tegenhouden. De bevolking ophet platteland had vooral veel lastvan plunderaars, in veel gevallenrondstropende afgedankte soldaten.Zo ‘n bende, die met enkele karrenbinnen viel, werd door een wal metgreppels wel gehinderd. Ze kon ookniet snel met eventuele buit hetgebied verlaten. Vaak liep een land-weer van het ene natuurlijke obstakelnaar het volgende; in ons geval vande Maas naar de moerasgebieden aande rand van of in de Peel.Mogelijk is de Lanterd, in de volks-mond Lankert genoemd, het oudste(in Helden nog gedeeltelijk bestaan-de) werk dat door mensenhandenvervaardigd werd. Als we de restenzoals die nu nog in enkele bossen opde Keup te vinden zijn, bestuderen,zien wij dat het om een wal gaat metaan beide zijden een gracht of grep-pel. Het is duidelijk een door men-

Archeologische vondsten Lankert, de oude landweer

7DE KEUP

Kaart opgravingen De Keup door professorModderman. (Bron kaartje: Analecta Praehistorica Leidensia)

8

senhanden aangelegde verhoging.Vroeger plantte men op de verhogingbomen en struiken, die door regelma-tig snoeien zo geleid werden dat eruiteindelijk niemand meer door kon.Onderin werden de takken naar degrond gebogen. Bij de grensweg(gescheidstraat) tussen Kessel enHelden, waar men nu ook nog restan-ten kan waarnemen, hebben in 1968en 1969 onder leiding van professorModderman opgravingen plaatsgevonden. Bij dit onderzoek werdaangetoond, dat de Lankert in diver-se fases is aangelegd. Enkele dwars-doorsneden brachten zes linies aan

het licht van naar onder spits toelo-pende verkleuringen in de bodem.Hier moeten volgens professorModderman palen in de grond heb-ben gestaan. In een van de ruimtestussen de paalgaten werd een karren-spoor aangetroffen.

De oudste sporen van deLankertGedeeltelijk is de Lankert nog zicht-baar. Er zijn voldoende restanten omeen deel van het tracé te bepalen.Vanuit Kessel Eik liep de Lankertnagenoeg rechtlijnig tot in de bossenvlak bij de Keup. Dit verloop staat

DE KEUP

vast. Voor het verdere verloop zijnwe aangewezen op de overleveringvan oudere inwoners vanEgchel.Volgens hun herinneringmaakte de Lankert vlak bij de Keupeen bocht naar het westen en liep danachter de boerderij van Zelen(Dorrese Ingel) en van Peters (dePruus). Een stuk voorbij Peters wasde Lankert verdwenen. Volgensouderen was duidelijk een spoor tevolgen in de weilanden bij boerderijGielenhof, doorlopend tot bijThieske Joosten. Hier eindigde hetspoor in een waterpoel.

Verschillende ouderen hebben onaf-hankelijk van elkaar dezelfde lijngetekend waar volgens hen deLankert liep, zodat de lijn in kaartgebracht kon worden. Het boven-staande lijkt te worden bevestigddoor de Tranchotkaart (1802-1805).Daarop is een soort wal getekend bijDe Keup.

Op de wegenkaart van 1894 ziet menop deze plaats een weg lopen die inhet begin van de 20ste eeuw werdweggehaald. Het betrof een aftak-king van de Hertstraat. In De Keup isde Lankert op perceel sectie no. 3419nog afgegraven door Peters (dePruus), toen die hier in 1939 eenwoning ging bouwen. Graad vanThijsse Jan (Engels) heeft hier toenonderzoek verricht. Vanaf Egchelmaakte de Lankert achter De Keupeen bijna haakse bocht en liep ver-volgens door de bossen richtingKessel-Eik. De Lanterdweg inKessel-Eik is later aangelegd op deLankert.

De landweer in de archievenEen gedeelte van het tracé van deLankert ligt dus vast. Het gedeeltevan De Keup richting Gielenhof iszeer waarschijnlijk. In archieven vin-den we zo nu en dan verwijzingennaar de Lankert.

Op een kaart van 1713, waarop degemeentegrenzen zijn genoteerd,treffen we ter plaatse van De Keuper-hei op de grens met Kessel als ver-melding bij een grenspaal: “no 3 eenlimite koel aen den landweer 241roeden van de voorgaende of vannummer 2”.

In 1740 werd in een grensinspectiegenoteerd: “Scholtis, schepenenende geswoorens der HeerlijckheydtHelden ter eenre, en die schepensende geswoorens van Kessel terandere sijde, beleyt gehouden tus-schen Kessel ende Helden”. Menbegon in de Heldense Hoek en ver-volgens is men van daaruit “op-waerts gegaen tot aen den bergh,hebben eenige heuvels vernieuwt.Verders gegaen tot aen den lantweir,hebben aldaer geene vernieuwingengedaen”.

In 1767 schreef men bij een openba-re grondverkoop: “2 morgen omtrentden Camp van Jacobus Gielenomtrent den landweer”.Volgens een akte van 3 maart 1810werd door de weduwe Gerd Engelsuit Egchel voor 15 gulden per mor-gen “aengegraeven van de gemeijnteeenen morgen heijde aen den Langertagter Eggel”. In 1830 verkocht degemeente grond, o.a. “een perceel

9DE KEUP

Dwarsdoorsnede van de Lankert.

10

heide neven den zoo genoemdenLangert ten zuidwesten gelegen zijdeen voorhoofd gemeente, aan FransEngels en Peter Versondert”. Dezevermeldingen geven geen nieuwefeiten over het tracé van de landweer,wel leveren ze het bewijs dat menzich de eeuwen door duidelijkbewust was van het bestaan ervan.

Over het verdere verloop van delandweer kunnen we slechts gissen.

Aanwijzingen zouden kunnen zijnhet voorkomen van heggen en dij-ken. Omdat in het verleden percelenwerden gemarkeerd door heggen ensoms door walletjes of dijken kunnendeze termen al gauw misleidend wer-

ken. Als we echter de term “Echelrehegge” verscheidene malen tegenko-men roept dat wel de gedachte op aaniets bijzonders, misschien een brededichte heg op een wal: de landweer.In een akte van juni 1442 lezen we:“gelegen tusschen erff ende goide,ter eenre sijden langhs die Ach..lhegghe, ende lancx den GroenenWech, komende van Blencxkenshuyse”. Blencxkens huis is de latereboerderij Gielenhof. In een akte uit

1431 wordt melding gemaakt van degrond aan de heg: “gelegen ter eynersijden aen der hegghen en ter andersijden joufr. lande van Keysers-bosch”. Het is niet helemaal zekerdat het om dezelfde heg gaat, maar in

DE KEUP

de akte komt alweer Gielenhof voor:“Blanckertz huys ind schut op dieheide”. Als de “hegge” in dit gevalindentiek is met de Lankert, is dit eenbevestiging van de verklaring vanoudere inwoners van Egchel, dat deLankert aan de westkant vanGielenhof doorliep. Een andere ver-melding waarin de “EgchelreHegge” voorkomt treffen we aan in1458. In dat jaar wordt een morgengrond overgedragen aan de “Achelreheggen”.

In een erfjaargetijde uit het anniver-sarium dat gedateerd wordt ca.1500-1525 vinden we: “Arnoldi Scroeders(Schreurs) eijnen stuck lantz gelegenachter den Echelre heggen”. Ook het woord dijk in oudere akteszou op de landweer kunnen duiden.In een akte uit 1476 waarin Dirickvan Achel en zijn vrouw Mechtelteen erfpacht verkopen, spreekt menvan enkele morgens land die “gele-gen sijn tot Aechell, ter eenre sijdenopten Dijck”.

In het eerder genoemde anniversari-um (ca.1500-1525) lezen we bij heterfjaargetijde van Johan van Achell:“Jans goet: van Achel op huys endehoef woe deen gelegen is tot Achelneven den vouweren op den Achelendijck staet”.

Met een ‘vouweren’ of ‘valderen’wordt een draaiboom bedoeld. Op dedijk stond dus zo “n draaiboom.“Achelen dijck” zou dus op de land-weer kunnen slaan. Mogelijk bevonddat vouweren zich op de Hoeker-straat ter hoogte van Klaassenhof.

Dijken werden ook aangelegd omvee binnen te houden. Volgens TönKersten liep er vroeger (omstreeks1920) van de Molenheg ter hoogtevan de boerderij van “Martes Giel”Gommans een dijk tot ongeveer aande Fuu. Het woord “dijk” met moge-lijke verwijzing naar de landweervinden we nog in een naam.

Rond 1700 woonde naast Manhuis-hof (of Gielenhof), in de richting vanEgchel, een zekere Aerdt van Dijck.Hij spande een proces aan tegen deprovisoren van Manhuishof i.v.m.het illegaal kappen van bomen. Aerdtvan Dijck woonde op de plek waarvroeger “Hezes Thieske” of ook welThieske Joosten zijn schuur had.Deze schuur was oorspronkelijk eenboerderij die dateerde uit 1735.Volgens de tiendekaart van 1734 lagop dezelfde plek al een boerderij. Deschepenen losten het geschil op en erwerd een nieuwe grenspaal gezet “inde graef”.

Het zou kunnen dat er ter plaatse eendijk lag, waar Aerdt zijn naam “vanDijck” aan ontleende, met een“graaf” ernaast. Of we hier met deLankert van doen hebben, valt nietmet zekerheid te zeggen.

In het voorjaar van 2002 werd hethout gekapt op de 3 percelen waar deLankert tot archeologisch monumentis verheven. Het doel is uiteindelijkeen stukje Landweer te herstellen enin oorspronkelijke staat terug tebrengen.

11DE KEUP

12

In het verslag van de grensinspectieop 15 en 16 juli 1700 treffen we eeninteressante vermelding aan. Dezeinspectie vond plaats tussen Heldenen Kessel en begon bij de “Doncker-bergh” en eindigde aan de “Geer-hoeck”. Met deze hoek wordt waar-schijnlijk de Heldensche Hoekbedoeld. Ter hoogte van de “Eijcken-peel” trof men het volgende aan“langhs den Eyckenpeijl op te han-gen des Broexsbergh langhs denStaek ofte Heldensche Eerste JustitiePlaetse ende soo voorts den selvenbergh gevolcht tot aen ende op denkant van den eenen wech comendevan Helden ende lopende af inEijckerbroeck boven de Vrijhúevelsopde nieuwe lantweer aen”.Het grondgebied rondom de Staak-berg werd in 1830 door de gemeenteHelden verkocht aan o.a. StefanusNapoleon de Koning . “Op de Vlak-ke heide tegen over den Eike Peel ende zoo genoemde Staakberg groot 6bunder waarin eenen weg aanwezigis en aldaar ten eeuwigen dagen moetblijven van de breedte van tien ellenvoor 90 gulden”. Ook een aanpalendstuk groot 2 bunder werd door deKoning voor 30 gulden gekocht. Op de kadasterkaart uit 1820 vindenwe in sectie D ‘Groot Veld’ op DeKeuperheide de “Staekberg”. Deplaatsbeschrijving van de “Staeckofte Heldensche eerste Justitie plaet-se” komt nagenoeg overeen met deoude plaats “de Staek berg”. Het

betreft hier een grote heuvel metdaarom heen zeven kleine heuvels.In het Middelnederlandsch Hand-woordenboek: “Staec, stake, o.a. destaak op een brandstapel waaraaneen veroordeelde werd vastgebon-den”. Natuurlijk had ‘staak’ ookbetekenissen in de zin van wapen,gewas, paal, stam en schandpaal.

Dankzij Jacques Rutten uit Bruns-sum, die deze vermelding in de akteheeft aangetroffen, weten wij dat inDe Keup een terechtstellingsplaatsheeft gelegen. De Staakberg heeftvanuit Helden gezien 100 meter ach-ter de Landweer gelegen. Als we terplekke gaan kijken en een pogingondernemen om de berg te lokalise-ren, treffen we twee hoge bergen aanomgeven met een tiental lagere. Deleden van HeemkundeverenigingHelden Peter Vullings en HenkThiesen zijn momenteel een onder-zoek gestart om bewijsmateriaal teverkrijgen. Op “de Staekberg” heb-ben tot een bepaalde tijd terechtstel-lingen plaats gevonden. Dat ergesproken wordt van de “eerste” zoukunnen betekenen dat destijds deschepenbank toen Helden nog ééngeheel vormde met die van Kessel ende terechtstellingen op Kesselsgrondgebied plaats vonden.

De terechtstellingsplaats van Kesselwas gesitueerd in Kessel-Eik in hetgebied Roland.

DE KEUP 13DE KEUP

De Staakberg,“eerste Heldense Justitieplaats”

Uitsnede kaart Reijnders ca.1820.1) Landweer richting Kessel; 2) De Staakberg; 3) Minicamping Bovensbos; +) Catharinakapel.

2

1

3

14

Op 9 maart 1744 werd een vonnisuitgesproken over Joannes Peters,Hendrik Mullens en Mathijs Scholts.Dit trio had in de nacht van 19 en 20februari het gezin van Peter Hanraetsin Maasbree overvallen en beroofd.De overvallers namen “ vier packenmet goet gedraegen naer Den Cuebhoff onder dese heerlijckheijdt endealdaer inde schuijre onder het stroijverborgen”. De schepenbank sprakrecht en het vonnis luidde “dat gijsult worden gebrocht ter plaetse daermen alhier gewoon is, crimineeleexecutien te doen, dat gij alle drijaldaer, met eene coorde ofte strop om

uwen hals, aen de galge sult wordengehangen ende alsos van het leventer doodt gebrocht, tot dien uwelichamen met kettingen anderen tenexempel daer aen vast geheght”.Het hof van Gelder bezegelde ditvonnis en maakt nog de kanttekeningdat de volgorde van hangen moestzijn, “nochtans dat Mathijs Scholtshet eerste, Hendrick Mullens hettweede en Joannes Peters het lestesal worden geexecutieert” aldus deHof van Gelder ondertekend op 11maart 1744. Op 21 maart 1744 werdhet vonnis uitgevoerd op deStaakberg.

DE KEUP

Thans treffen we in gebied in DeKeup veel dennenbossen, weiden,asperge en preivelden aan. Het lan-delijke karakter is voor iedere wan-delaar of fietser een lust voor hetoog. Toch is de geschiedenis van DeKeup een geschiedenis van schralelandbouw. Toen men in Heldenbegon met het ontginnen van grondzocht men eerst de meest geschikteuit. Omdat steeds meer areaal nodigwas werd door de “Gemeijnte” ooksteeds meer grond in de buitengebie-den van Helden verkocht. Zo nam men voor de landbouw min-der geschikte grond in gebruik.Nieuw erf werd zo’n perceel ge-noemd en vaak kon de burger hetvoor een laag bedrag verwerven.

Waarschijnlijk is men tussen 1500 en1600 met ontginningen in De Keupgestart. Enig inzicht hoe het grondgebied erin voorgaande eeuwen uitzag, geeftons de tiendekaart van 1685.

We zien hieronder slechts een frag-ment van hele tiendekaart uit 1685.Links beneden zien we De Hub, daar-boven het gehucht Zelen, DeHeuvelhoek en in het midden Egchel.Bij de nummers 79 en 80 treffen wede bebouwing aan in De Keup.Rechts zien we in het Groot Veld demolen in De Driessen, Helden-Dorp.Vervolgens gaan we verder naarbeneden naar de huidige Gielenhof-weg richting De Keup.

De Staakberg.

De Keup op de kaart

15DE KEUP

Fragment Tiendekaart uit 1685, we zien: 1) De Keup; 2) Egchel; 3) De Hub; 4) Zelen.

1

2

3

4

16

Bij de paalbeschrijving van deze tiende-kaart uit 1685 lezen wij het volgende:“77 ’t Gasthuis Venlo” (is boerderijGielenhof aan de ook zogenoemdestraat (thans Piet Willems) “78 Eenberckenboom op de gracht van hetGasthuijs erff. 79 Aende Cuber straetga-ende van Helden naer Neer. 80 Een eijc-keboom in Hoobe Koemans hegghe.81 op der hoeck van t landt aende weghvan Helden naer Neer. 82 Aen MertenPighens hoeve. 83 Op de den anderhoeck van ’t selve lant”.

Op deze kaart is nauwelijks sprake vannieuwe ontginningen. Rond 1700 wer-den diverse percelen nieuw erf in DeKnespert verkocht.

Op de tiendekaart van 1734, hierbovenafgebeeld, zien wij behalve de Molenin De Driessen en de H. Lambertuskerkook duidelijke ontwikkelingen op land-bouwgebied in De Knespert. We begin-nen op de kaart links en gaan vanEgchel naar De Keup. We zien op de kaart een groot gebiedmet “santbergen” van stuifzand aan.Hierop werden dennenbomen geplant.In de linkerhoek zien wij de buurtschapDe Keup. In De Knespert en Boskes-veld zien we de ontginningen ingete-kend. Bij deze kaart hoort ook een beschrij-ving van de plekken waar men palenhad geslagen ter markering van de tien-degrens. We volgen de route vanuit

DE KEUP

Egchel bij boerderij Gielenhof en gaannaar De Keup en De Knespert.

Vervolgens krijgen we: “82 Den paelaen den wegh van’t Manhuijs hoff totVenlo (boerderij Gielenhof te Egchel)alwaer voor desen den backoven heeftgestaan. 83 Den pael in Joannes Heesenlandt in gerade linie voortd op. 84 Denpael aen de Kuypstraete gaende vanHelden naer Neer tegensover Coomanslandt vandaer over de straete. 85 Opden pael in Huypert Coomans nu Maes

Heijnen (Landgoed de Ceub) vandaertot. 86 Op den pael staende op den hoekvant landt van Maes Heijnen aan denweg van Helden naer Neer vandaerdoor den selve weegh naer Heldenterugge tot. 87 Op den pael aan deSuyderhoeck van Den Knespert vanda-er langhs de heide tot…”

Een goed voorbeeld van de wijze waar-op iemand zich in zo’n woest gebiedvestigde is dat van Hendrik Driessen inDe Keup. Hij kocht in 1772 “2 morgen

17DE KEUP

Tiendekaart uit 1734. Links zien we De Keup, in het midden De Knesper en Boskensveld.Daarboven buurtschap Driessen, de Molen en het dorp Helden.

Op de Tranchotkaart uit 1802-04 is duidelijk te zien dat de ontginning naar onderen doorbegint te dringen. We zien De Knesper, De Keup, “Beuskesveld” en De Keuperheijde. Preciesboven de eerste letter e van Keuperheyde staat thans de Catharinakapel.

18

op d’ heijde tusschen den Ceub enManhuijs hoff (nu Boerderij Gielenhof)om te betimmeren met een huijsje ron-tom in de heijde verbleven voort ‘t a. 16guldens Hollands 10 stuivers”. Zijnhuisje moet ongeveer hebben gelegenwaar nu het hoogspanning verdeelsta-tion ligt. Hier lagen in het verleden deboerderijtjes van “Niesse Driek”(Nijssen) en “Huuskes Kuub”(Janssen).

Het moet nietmakkelijk zijngeweest om indie tijd op zo’nslechte grondeen landbouwbedrijf te star-ten. VoorDriessen washet een schraletroost dat hij inhet eerste jaarvan de vesti-ging geengemeentelijkebelasting hoef-de te betalen.Uit een lijst,waarop hetbeestengeld(belasting op vee) werd genoteerd,blijkt dat Hendrik Driessen in 1772slechts één koe bezat. Velen hebben naDriessen nog in De Keup gewoond.Echter even zovelen vertrokken weernaar andere oorden.

De Tranchotkaart werd rond 1802opgemaakt tijdens het bewind onderNapoleon. De Fransman Tranchot gafer zijn naam aan en de kaart werd bij-

gewerkt door de Duitser Freiherr VonMüffeling. Mogelijk zijn door dezeinternationale samenwerking verschil-lende benamingen niet goed opgeno-men..

We zien duidelijk dat de ontginningenzich verder naar het zuiden uitstrekken.Links op de kaart zien we De Hub (Opde Heub), Zelen, De Heuvelhoek,Egchel, De Keup, De Knespert en hetdorp Helden.

Goed zichtbaaris op kaart(bladzijde 17),een gebied metveel bergendie ontstaanzijn door hetopwaaien vanstuifzand.Later werdenhierop dennen-bossen aange-legd.

Meestal vesti-gen mensenzich bij kruis-punten vanwegen.Rondom de

boerderij van Coomans later Heijnenvestigden zich steeds meer families. Zoontstond het gehucht.De grootste expansie vond plaats in hetbegin van de negentiende eeuw. In1817 werd o.a. 400 boenders grondverkocht ten zuiden van Helden-Dorp,De Keup, Egchel en De Beucken inBeringe. Ook tussen 1827 en 1863 wer-den vaak percelen heidegrond ver-kocht.

DE KEUP

In 1786 treffen we in het hertschapEgchel 38 families aan op een totaalaantal inwoners van 176, eengemiddelde van 4,6. Tussen de tel-ling van 1743 en die van 1786 zit eenverschil van 4 huizen. Mogelijk zijndeze gesloopt.

In het verleden werd bij tellingenaltijd een duidelijke uitsplitsinggemaakt per hertschap. In de 18deeeuw was men daar iets minder zorg-vuldig mee. Daardoor is het moeilijkprecies de laatste boerderij van hethertschap Egchel in Zelen aan te wij-zen. Westelijk van Zelen kreeg mende Kiekheuvel dat tot het hertschapEverlo behoorde. Indien de grensniet strikt aangehouden werd, geeftdat de mogelijkheid tot verkeerde

interpretatie van de aantallen. In1786 treffen we de volgende familiesaan: 1. familie Simons, 2. familieVerschaeren, 3. familie Mullers, 4.Hendrik Knippenbergh (thans de eer-ste boerderij aan de Gielenhofweg,Piet Willems). In 1805 werden onder de “Ceup” 152inwoners geregistreerd (bedoeldwerd Egchel) en onder De Hub ston-den 106 mensen ingeschreven. Eenjaar later was de bevolking ietsgegroeid, in De “Ceup” (Egchel) 164en op de Hub 114 mensen.In 1816 was er een lichte daling. Debevolking van Egchel bestond toenuit 151 en van De Hub uit 110 perso-nen. Deze statistiek geeft ook eengoed beeld over de verdere samen-stelling van de bevolking:

De Keuperheide ca.1850.

Bevolking

19DE KEUP

Bevolking in 1816

Mannen:Ongehuwd jonger dan 9 jaarOngehuwd tussen 9 en 23 jaarGehuwd tussen 23 jaar en 51Ongehuwd tussen 23 jaar en 51Gehuwd 51 jaar en hogerOngehuwd 51 jaar en hogerMet kinderenVrouwen:GehuwdOngehuwdWeduwen

Totale bevolking

Eggel

275168810

24518

151

Hub

225143401

18365

110

20

Op 24 april 1822 schreef Burge-meester J.M. Engels een brief naar hetBisdom Roermond om nog eens tepleiten voor de verzelfstandiging vande parochie “Paninge”. In deze briefwordt een scheiding gemaakt tussen degehuchten Egchel en De Hub. In prin-cipe is dat het uiteenvallen van de hert-schapstructuur die vele eeuwen hadbestaan. De getallen kwamen in datjaar nagenoeg overeen met de aantal-len van 1816. In 1816 had Egchel 151inwoners en in 1822, 154. De Hubkende een stijging van 110 (in 1816)naar 128 inwoners in 1822.Waarschijnlijk zijn bij het inwoneraan-tal van Egchel de inwoners van DeKeup nog meegeteld. Op 31 juli 1879 werden de mensen vanHelden in een bevolkingsregister gere-gistreerd. Hieruit is de groei van DeHub en Zelen af te leiden: BuurtschapDe Keup 15 inwoners, De Egchelheide60 inwoners, Egchel 110 inwoners, DeEgchelhoek 95 inwoners, De Hub 105inwoners en Zelen 135 inwoners.

Samen hadden de eerste 4 genoemdegehuchten 345 inwoners: gemiddeld5,3 per gezin .

Inwoners van De Keup in denegentiende en twintigste eeuwOp de kaarten is ook te zien dat slechtsenkele huizen in De Keup lagen. In degeschreven bronnen komen de familiesHeijnen, Heijmans, Gubbels, Vogelsen Simons veelvuldig voor. Vanaf1830 zet een stijgende groei door. In1825 treffen we de families vanSilvester Scheers, Jacob Peeters enJacob Verschaeren aan. In 1840 komen

daar de families van, Jacob Janssen,Hendrik Peeters, Mathijs Verschaeren,Willem Scheers, Nicolaas Joosten enLeonard Driessen bij. Velen woondener slechts korte tijd. Hieronder som-men we de namen op van de degenedie als gezinshoofd in het bevolkings-register stonden ingeschreven. Vaakziet men verhuizingen of onderlingeruilingen.

In 1850 gaan in De Keup wonen,Godfried Joosten, Hendrik Driessen enJacob Slots. Tussen 1860-1870 treffenwe weer wat nieuwe namen aan, JanJeucken, Johannes Gommans,Gerardus Gommans, Hendrik vanGeloven, Jacobus Hendrix, PeterImpelmans, Andries Jacobs (beidenKeuperhei)

In de periode tussen 1870-1890 komenin De Keup en Keuperhei 14 huizenvoor: De Keup 1: Pieter JacobusJeuken. 2: Johannes Amendt: JacobusJanssen, Willem Verstappen. 3:Gerardus Steeghs, Antoon Veekens,Leonardus Reinders, AndriesStammen. 4: Hendrikus Peeters. 5:Silvester Verschaeren, TheodorusJacobs. 6: Mathijs Verschaeren. 7:Willem Scheers, Hendrik van Lier. 8:Hendrik van Geloven. 9: MariaDriessen, Theodorus Jacobs. 10:Johannes Driessen. Gerard Verlinden,Hendrik Driessen: Theodorus Dirix.11: Jacob Slots, Frans van der Heijden.12: Jan Peeters, Willem Opstals. 13:Willem Impelmans. 14: Andries Jacobs.

In het bevolkingsregister treffen wetussen 1890-1910 de nieuwe namenaan: Lambertus Korsten, Godfried van

DE KEUP

Rooij, Gerard Nijssen, MartinusKuijpers, Gerardus Peeters, JohannesLemmen, Peter Maessen, Gerardusvan Geloven, Theodoor Pijnenburg,Peter Jan Snellen, Frans Verheijden,Peter van der Linden, Peter Johannesvan Lier en Mathijs Heuvelmans.

In de periode tussen 1910-1920 treffenwe in De Keup aan op: 1: SilvesterKorsten, Peter Geraads, 2: AndriesStammen, Gerardus Nijssen, 3:. Gerar-dus Nijssen, Andries Stammen. 4:Hendrikus Peeters. 5: Theodorus Beijns-berger, Gerardus Nijssen. 6: GerardPeeters. 7: Gerardus van Geloven, PeterKempen, Gerard Verschaeren. 8:Theodoor Pijnenburg, Andreas Lenders.9: Peter Jan Snellen, Hendrik Hanssen(9 wordt later Bovensbos 1): Hendrikden Engelse gevestigd 1920. 10: PeterVerheijden, Frans Stammen. 11: WillemOpstals, Silvester Korsten. 12: PeterJohannes van Lier. 13: Andries Jacobs.

Tussen 1920-1940: 1-7: (Bovensbos)Johannes Linssen, Mathijs van Maris,Martinus Nooijen, Joseph Rooijakkers,Hendricus Lansberger, Kornelis Krans.2-43: Peter Geraedts, Peter JohannesMaessen. 3-47: Gerard Nijssen, Theo-dorus Gielen, Franciscus Stammen. 4-48: Wed. A. Stammen, Joseph Stam-men, Pieter Jan Vostermans. 5: verval-len. 6: vervallen. 7: Gerard Peeters. 8-45: Gerard Verschaeren, Peter Stam-men, Peter Johannes Verheijden. 9-44:Andreas Lenders, Peter Herman Nies-sen. 10: Hendrik Hanssen, Peter Heu-velmans, Janssen. 10a-52: EngelbertZelen. 11: Peter Jan Verheijden, PeterHendriks, Mathijs Nijssen, Martinus,Andreas Nijssen en Hendrik Nijssen.12: Sil Korsten, Jacobus Janssen. 12a:Sjeng van Lier. 13: Peter Johannes vanLier, Piet van Lier. 14: MathijsHeuvelmans.

21DE KEUP

Familie Janssen (Huuskes Kuëb).

22

Lange tijd treffen we slechts éénbelastingbetaler in De Keup aan.Kort voor 1800 begint het gebiedvoor Heldenaren interessant te wor-den om het landbouwgebied uit tekunnen breiden. Vanuit De Driessenten zuiden van Helden rukken deontginningen via De Knespert enBoskesveld op naar De Keup. Eenduidelijke aanwijzing dat in De Keupde grond niet vruchtbaar was, mogenwe afleiden uit het feit dat veel men-sen al na een kort verblijf naar eldersvertrokken. Nergens was het verloopzo groot als in De Keup. Namen vaneigenaren van grond in De Keupkomen veelvuldig voor in proces-stukken omdat ze de belasting nietkonden voldoen.

Aantal boerderijen/woningen vanDe Keup.

Landgoed de CeubIn de schattingslijst uit 1469 treffenwe slechts een persoon aan die grondbezat in het gebied, dat wij kennenals De Keup. Deze persoon betaalde

2 schild belasting. De grond lag voorde boerderij van “Blencksken”(Gielenhof). Het gebied De Keup wastoen nog zeer klein en van generleiwaarde. De “konijnsaarde” van DeKeup was voor landbouw niet erggeschikt. We kunnen nu, rijdend overde Roggelseweg, nog een licht heu-velachtig landschap waarnemen. Ditmoet het resultaat zijn van eeuwen-lange ophopingen door zandverstui-vingen. Dit gebied lag op de grenstussen de wildernis en de vruchtbaregrond, die aan het moeras lag. Hetnieuwe erf, zoals nieuwe ontgonnengrond werd genoemd, was voor wei-nig geld te koop. Alleen echte door-zetters konden hier nog enige produc-ten uit de grond halen. Om verderezandverstuivingen tegen te gaan,werden dennenbossen aangelegd.Ouderen uit Egchel kunnen zich nogherinneren, dat veel gezinnen zich opDe Keup niet konden handhaven enonder erbarmelijke toestanden hunschamele boerderijen moesten verla-ten. Pas toen kunstmest werdgebruikt, kon men deze (keniens-zank) bewerken.In de schoot van De Keup ligt eenverborgen monument uit een ver ver-leden “De Lankert”.

Op De Keup treffen we in 1663 aano.a. “Letten Heijmans” die er 16,2morgen en 14 roeden bezat. Op eenafsplitsing van “De Gasthuishof totVenlo” (de latere Gielenhof) woondeene “Gaert Vogels”.

DE KEUP

In 1725 treffen we Maes Heijnen enzijn vrouw Maria Rutten aan opLandgoed “De Ceub”. Het woord‘landgoed’ duidt op een boerderij. Nahet overlijden van Maes Heijnenging het landgoed over op zijn wetti-ge erfgenamen: de kinderen. Degemeente Helden, die toen belastinghief, ontving van de familie Heijnen

het volgende bericht: “Gemeente, webetalen geen belasting en als tegen-prestatie ontvangen jullie ons goedde Ceub”. Het gemeentebestuur washier niet over te spreken en nam eenadvocaat in de arm om te krijgenwaar ze recht op had. Deze schreef:“Den Eijgenaer die een erff verlaetmoet de schattingen der bouwlanden

23DE KEUP

De boerderijen in De Keup

Jaar

181618291840186018791910192019302000

Huizen

646111514131023

Het oudste gedeelte van gehucht De Keup.Links zien we het huisvan Slots Sien en laterMart Janssen, rechts deboerderij van Liebbe(Peeters). Verder zienwe Tinus Janssen metzijn nichtje Mieke. Het kruis verdweenbegin 1970.

24

tot St. Jacob betaelen en van huijs enweijlandt voors het geheele jaer, inwelck hij vant goet afstandt doetwaertoe den schatheffer hem bijparate executie can dwingen”. In destukken werd nog een tweede huisjevermeld, dat in het bezit was vanMaes Heijnen en dat bewoond werddoor Joannes Beeren. Ook Beerenwerd aangesproken, doch deze waszich van geen kwaad bewust en ant-woordde: “Alsoo de schattingen vandit huijske en annex erven MaesHeijnen sijn aengeschreven, die hemoock als eijgenaer daervan heeftgedragen selfs het huijske afgebroec-ken sonder tegen spreecken derregeerders: soo can men niet vindendat Joannes Beeren voors abandon-nement vant selve souden moeteninstaen”.

Het gerecht stelde de gemeente in hetgelijk. Zij kon de erfgenamen dwin-gen tot het doen van een behoorlijkereparatie van “den Ceub”, aldusgeadviseerd te Horst op 22 oktober1760 door J.J. van Douveren.Vervolgens werd het huis kennelijkopgeknapt. In een ongedateerde akteheeft men het namelijk over “voorhet decken van den Ceub sijn geno-men de volgende pioniers: LeonardMartens 5 dagen, Jan Vervoort 5dagen, Thijs Vervoort 4 dagen,Hendr. Fijten 4 dagen”. In een bijge-voegde rekening werden 15 latten enomtrent 100 nagels vermeld.

De oplossing van de kwestie is nietin de bewaarde stukken vermeld. Hetvervolg diende zich aan in een aktevan 12-10-1761. Toen werd de

“Ceub” groot ongeveer 25 à 26 mor-gen bouw- en weiland “seer slechtvan natuijre met een ten uijterstenbouwvalligh huijs aen den heijcantgelegen” verkocht aan “JoannesSimons den Jongen “ onder de voor-waarden, dat de gemeente het“getimmer in behoorlijke staeth vanreparatie stellen” en dat het gebouwtwee jaren schattingsvrij (belasting-vrij) zou blijven.

De overige grond van “Landgoed deCeup” werd op 19 oktober 1760 doorde Heerlijckheijt Helden uitgezet voor“beackeren”. In totaal werden 12morgen aangeboden en gekocht doorTheodoor Gommans, Derick Engels,Hendrik Jeucken, Dirck Verschaerenhoff, Thijs Daniels. In totaal leverdedat de gemeente 83 Cleefse guldensen 7 stuivers en 1 ort op.

Het landgoed werd verdeeld onderde families Simons, Peeters, en laterScheers en Verschaeren. Het oudhuis van de familie Liebe (Peeters),waar veldwachter Peeters geborenwerd, was het laatste overblijfsel vaneerder genoemd landgoed. Rondom“landgoed Ceub” ontstond de huidi-ge buurtschap De Keup.

In De Keup woonden in 1793 driegezinnen en in 1802 vijf. In 1829woonden er nog steeds vijf, maarhuisnummer 5 lag op De Egchelhei(Melkweg) met als adres “Keup 5”.Waarschijnlijk was dat ook de eersteboerderij op De Egchelhei. In 1850was het aantal boerderijen gegroeidnaar tien. Tussen 1919 en 1939 lagener 14 huizen in De Keup.

DE KEUP

Helden. De storm welke donderdagtegen de avond hier hevig woeddeheeft veel schade aangericht. Twee hui-zen gelegen in De Keup en bewoonddoor de landbouwers J.L. en L.K. zijningestort, persoonlijke ongelukkendeden zich niet voor. Maas enRoerbode, 29-03-1897. Het betreft dewoningen van Lemmen, destijds nr. 6en Korsten nr. 7.Op den 26 november 1919 brandden dewoningen bewoond door G. Nijssen(Stammes Graad) en H. Naus te Keupaf. De oorzaak van de brand is onbe-kend. In de Midden Limburg van 15januari 1920 treffen we de volgendeadvertentie aan:

“Ondergeteekende betuigt hiermede zijnoprechten dank voor de reële uitkeering,binnen veertien dagen van de brand-schade door hem geleden, door deBrandverzekeringsmij. “La Belgique”,agent dhr. Jac. Janssen, Helden en kandeze Maatschappij daarom ook in eenie-ders gunst bevelen. G. Nijssen, Keup.”

Brand te HeldenDoor het vlam vatten van de schoor-steen brak jl. Dinsdagmorgen te circa 2ure brand uit in de boerderij bewoonddoor Wed.Jac.Janssen te Keup-Helden.Door de felle wind greep het vuur zosnel om zich heen dat er weinig meer teredden was. De brandweer welke spoe-dig ter plaatse was kon wegens gebrekaan water niets uitrichten en moest metlede ogen toezien hoe de gehele boerde-rij met aangrenzende schuur in vlam-men opging. 2 Koeien, 1 rund en prac-tisch de gehele boerderij-inventariswerd ’n prooi der vlammen alsmede dehuisraad. ML, 24-02-1951.

Bosbranden 1956Door onvoorzichtigheid met vuur ge-raakte zaterdagmiddag op De Keuperheieen perceel dennen in brand. Gelukkigkon snel en doeltreffend ingrijpen derHeldense brandweer groot onheil voor-komen worden. Toch vielen in totaal 3 habos en heide ten prooi der vlammen.

Storm en brand op De Keup

25DE KEUP

Niet afgebrand maar gesloopt in 1996, boerderij Maassen (vroeger café Derickx en Snellen).

26

Ruzie in De Keup.In het jaar 1706 kreeg Gaert Voegelsalias Wolters en Maes Heijnen in DeKeup ruzie. Volgens getuige GhisVerhaegh heeft de dochter van MaesHeijnen ergens enige hopen hopneergelegd. Dit was volgens hem deaanleiding. Ook “Seger ComansCuiper” verklaarde te zijn geweest“op de Keub” aldaer gesine endegehoort heeft als dat de vrouwe vanJan Wolters alias vogels: “MaesHeijnen heeft gescholden voor enenheij dief, voor enen dief, ende voorenen schelm,, ende meer andere dier-geliecke verlasteringen die welcke”de getuige niet had onthouden.

Blijkbaar was Maes Heijnen zijnboekweit achter de schuur aan hetdorsen en zocht Gaert Vogels hemdaar op. De emoties laaiden hoog op.De zuster van Gaert riep hem toe dathij naar huis moest komen. OmdatMaes Heijnen ook de moeder bele-digde gingen Gaert, zijn zuster enmoeder weer terug naar Heijnen omverhaal te halen. Gaert sprak tegenMaes “ Ich weil miech doot vechtendu sults min leven hebben os ick salhet dine hebben” Maes Heijnen, diede dorsvlegel nog in de handen had,begon Vogels te slaan. Gaert Vogelsverdedigde zich achtereenvolgensmet een riek en met een schop.

Helaas ontbreken verdere stukkenom te horen hoe het afliep met dezeslaande burenruzie in De Keup.

Zwervers en Rotmeesters.Behalve wolven trof men in dat ruigegebied van De Keup regelmatigzwervers en deserteurs aan. Zij ont-liepen in De Keup met de boerderij-en ver van de bewoonde wereld dedrukte van de dorpen en de veld-wachter.Op 5 december 1788, ‘s avonds,vroegen Joanna Deckers en SibillaBollen, allebei afkomstig uit Gelder,bij de familie Scheers in De Keup omonderdak. Joanna had een baby bijzich. Dat zal voor Sil Scheers en zijnvrouw Johanna Simons waarschijn-lijk een extra reden zijn geweest hentoe te staan in de schuur te overnach-ten. Hij verklaarde dat hij ze “heeftgeplaceert uyt christelyck medelij-den”. ‘s Morgens bij het ontwakenbleek het kindje dood te zijn.Niemand had iets gemerkt. Sil voel-de zich toen toch verplicht naar deschout te gaan. Deze kwam naar dehoeve op De Keup en stelde eenonderzoek in.

Het verschijnsel van rondtrekkendebedelaars of marskramers bleek nietvreemd te zijn in die tijd. Op 6december trof de schout nog tweevrouwen aan op de hoeve De Keup.Het betrof Apollonia Koutts van 20jaar en Rosina Bongerts. Zij haddende twee eerder genoemde vrouwentoevallig ontmoet. De gemeenteHelden had om bedelaars op te spo-ren een armenjager in dienst. Dezearmenjager was altijd bewapend met

DE KEUP

een snaphaan (geweer). ArmenjagerJan Hermans arresteerde op 3 maart1789 in de Beringerhoek de op DeKeup eerder gearresteerde SibillaBollen. Zij meldde, dat zij in 1788ook al eens gearresteerd was engeslapen had “aent Achel omtrent deCeub”.Men spotte vroeger niet met derechtspraak. Voor de veiligheid hadmen in Helden de “Rotmeesters”. Deze buurthoofden zorgden ervoor,dat nachtwachten door de gehuchten(rotten) liepen om brand en rond-zwervend gespuis op te sporen.

In 1739 treffen wij daarover alsinformatie aan: “Rotte de wachte sul-len hebben aen te gebieden opmaniere hier naer volgende, dat tweeman uijt haer rot de wachte sullenhebben te houden van elff uijren desnachts tot twee uijren des morgensdaer naestvolgende, hun tot verseke-ringe van dien bij hunnen respe.Rotmester aen te melden ten elff en 2uijren voors” aldus opgemaakt teHelden op 10 januari 1739”.In het begin van de 19de eeuw warende rotmeesters er nog steeds, watblijkt uit: “De wagt van Eggel en deHub word gehouden en is zamenge-stelt van De Keup, Eggel enEggelschenhoek, De Hub, Zelen enDe Hondsheuvel tot De Stert. Dezemoet alle nagten drij maal kloppenbij de rotmeesters Dirick Gielen enJacob Gielen, en bij Sil Scheers opDe Keup, en bij Sil Engels op deStert. Daar en boven moet deze wagtzich eens aanmelden op de nagt bijTheodorus Beijers in den Heuvel-hoek. Het kloppen zal geschiede alle

2 uhren, te beginnen om 10 à 11uhren s’avonds tot 4 à 5 uhren s’mor-gens”.

“Heide pos” voor ZigeunersAnders dan in Egchel stonden aanhet begin van deze eeuw in deEgchelhoek enorme grote eikenbo-men. Met name tegenover boerderijKlaassenhof (Hoekerstraat, nuJacobs) stond een vijftal eiken diezeker tweehonderd jaar oud waren.Onder deze bomen luierden de men-sen. Ook werden daar de takkenbos-sen beschut opgestapeld. Ouderen uitde Egchelhoek vertelden, dat eronder de bomen met name in dezomer vaak zigeunerwagens gepar-keerd stonden, genietend van deschaduw.

Er zijn tijden geweest, waarin zigeu-ners de gehuchten niet in mochten. Innoordelijk Nederland begon kort na1720 een echte jacht op zigeuners dieook vaak “heydenen” wordengenoemd. De gevangen genomenzigeuners werden vanaf die tijd nietmeer verbannen, maar ter dood ver-oordeeld. Ook Pruisen waartoeHelden behoorde, hanteerde hardewetten. Op 25 november 1725 werd door debode van het bestuur in Gelder bij deschout van Helden een KoninklijkBesluit afgeleverd. “Das die zigeu-ner, so im lande betreten werden, undXVIII jahr Und daruber alt seynohne Gnade Mit Dem GalgenBestraffet, und Kinder in Weisen-hauser gebracht werden sollen”,aldus het Edict van 5 oktober 1725.Ook werd gemeld, dat in de grens-

27DE KEUP

Perikelen op De Keup

Op een lijst uit 1787 waarop verval-len gebouwen vermeld zijn, komenwij nog een keer het goed “de Ceub”tegen. Onder nummer 1 staat bijJoannes Simons, dat “Den Wolfstalafgebroken is. Desen circa jaeren1725 à 1726 behoort bij den Ceub.Welcken Ceub oock niet min int eerstvan den seven jaerigen oorlog ver-vallen, aen de gemeente geabbon-denneert, is alsoo in massa verble-ven, en naer dat de gemeente selfsalvorens den Ceub in staet gesteltdese massa aen Joannes Simons nochmin dan last overgeven heeft”.

Waarschijnlijk gaat het bij deze stalom een onderdeel van het goed “deCeub”. Dat deze stal Wolfstalgenoemd wordt, geeft wellicht ietsaan van de omgeving waarin hij gesi-tueerd was.

Het gebied was onherbergzaam endicht tegen de woeste grond gelegenen als zodanig een ideaal verblijfsge-bied voor wolven. Er zijn geen direc-te aanwijzingen gevonden, dat er inDe Keup wolven hebben gezeten.

In de gemeente-schattingslijsten van1466 en 1469 komen wel verscheide-ne personen voor onder de naam“Wolff” en in Beringe werd in 1810een kind door een wolf meegesleurd.Er zijn nog andere gegevens, dieaangeven, dat er vroeger in Heldenwolven huisden.

Volgens een tekst uit 1743 nam eengroot aantal Heldenaren op zich depaarden die door wolven werdengedood of die door wolven in hetbroek gedreven werden en daar ver-dronken, samen te vergoeden aan deongelukkige eigenaar. Het is bij mijnweten de eerste onderlinge paarden-verzekering.

Onder “Achell” staan bij die samen-werking de volgende namen vaneigenaren vermeld:

Dirik Verlinden, Dirick Roosen (DeHub), Thijs Gielen (Egchel), MartienOeters (De Hub), Geurt Verhaegh(De Hub of Egchel), Alof van Maris(De Hub), Peter Peeters (De Hub),Jannis Scherders (Egchel), DriesHeijnen (Ceub), Thomas Gommans,Wed. Dries Pijpers, Thijs Knippen-bergh (Keup/Egchel), Jan Joosten(Egchelhoek), Gerard Gommans(Egchel), Peter Rutten (Honds-heuvel), Derick Roosen (Hub).

28

plaatsen voortaan een zigeunergalgmoest staan. Daarom “ordanneerenende beveelen wij U, alomme waermen gewoon is dusdaenighe heyden-paelen (zigeunergalgen) te stellen,

ende alwaerdeselve mochtenontcommen ofteverbrocht wesen,wederommenieuwe op terichten, endetegens deselveeen brettjen tehichten waeropeenen heydenofte zigeuner aende galghe han-gende wordt aff-gebeelt, stellendedaeronder deseformalia: Straffeder Heydenenoftte Zigeuner”.

Een verkoopakteuit 1733 leverthet bewijs dat erin De Keup eenzigeunergalgheeft gestaan.

Een van de per-celen wordtomschreven als“een verdel mor-gens aen denheydenpost”, bijde zigeunergalgdus.

Ook op “Onder en Eindt ”(Baarloseweg) kent men nog de aan-duiding “Heijdenpos”.

DE KEUP

De Wolfstal in De Keup en wolven in Helden

29DE KEUP

Plakkaat uit 1725 als waarschuwing. Bron: Oos Bukske nr.4 met dank aan J. Rutten)

gevestigd. Thans is er een monumentgeplaatst met verwijzing naar datstukje geschiedenis.

Verder is ook minicamping Bovens-bos bekend bij menige toerist.

KeupDe naam “Keup” werd vastgesteldbij raadsbesluit op 7 augustus 1953.Omdat deze naam gegeven werd aandrie straten was er regelmatig ondui-delijkheid. Op verzoek van de bewo-ners van De Keup werd de onover-zichtelijke huisnummering gewij-zigd. Om nog meer duidelijkheid tegeven stelden de bewoners voorbehalve De Keup twee andere hoofd-wegen in De Keup aparte namen tegeven. De raad stelde op 26 januari1981 de volgende namen vast. De“Boskensveldweg” (weg langs Vos-termans) ter hoogte waar de oudeweg met dezelfde naam had gelegen.Daar waar Crijns en Aarts wonen,werd de weg “Oude Neersedijk”genoemd. Omdat de nieuwe situatienog meer onduidelijkheid gaf werdde huisnummering weer terug ge-draaid en de naam Boskensveldwegweer teruggebracht in Keup. Denaam Oude Neersedijk bleef onver-anderd gehandhaafd, aldus het raads-besluit van 7 juni 1982.

NeersewegDe weg lopende van “weduwe SchersDorp 8” tot aan de “Neersebrug”werd bij raadsbesluit van 7 augustus1953 “Neerseweg” genoemd. Hetgebied waar de Neerseweg eindigt,werd in het verleden aangeduid met

de “Heldensche Hoek”. De oude ver-bindingsweg van Helden naar Neerwerd op oude kaarten “den wegh vanHelden naer Neer” genoemd.

RietwegDe zandweg gelegen tussen deRoggelseweg en de weg Keup, wordt“Rietweg” genoemd. Op een kaartuit 1943 gemaakt i.v.m. de ruilverka-veling “Egchelsche- en Keuperveld”staat de “Rietstraat” ingetekend van-uit De Keup over de Roggelsewegheen en dan afbuigend naar Heldenwaar hij eindigde in de Rieth.

Oude toponiemen op De KeupEnige oude benamingen, toponie-men, van percelen, bossen, heggenen weilanden uit het hertschapEgchel: Keup: Boschkens Velt(1573) Aen het Boesken (1663),Boeskens Velt, op de Cuijb (1681),Cueber Bemtje (1780), Kuuëper-veldj, Muelle Heegh (1663), An-neMeulehèk, Op-pe Lankert, De Wit-berg. Keuperveld (1820), KeuperHeide (1894) Heldenschen Hoek(diverse jaren)

Oude wegen en paden op dewegenkaart van 1894in De Keup.Keuperdijk, Dijk-Helden-Neer, Ou-den Neererdijk, Lankersweg, Boven-ste Boschweg, Boschekensveldweg.Heldenschen Hoekweg.

31DE KEUP30

Bovensbos In De Keup werd bij raadsbesluit van7 augustus 1953 een weg “Bovens-bos” genoemd. In 1894 werd op dewegenlegger genoteerd “BovensteBosweg”. Waarschijnlijk heeft dezezandweg zijn naam te danken aan defamilie Bovens die hier in Heldengrondbezit had. De familie Bovenswas verwant aan de familie DeKoning uit Helden. Stefanus

Napoleon de Koning kocht de vlakkeheide tegenover de Staakberg. Nadathij het vererfde aan de kinderen vanzijn zuster Cornelia ChristinaBovens - de Koning kreeg het denaam Bovensbos. Leonard Bovensverkocht nog regelmatig hout enstrooisel aan de Staakberg. De naamBovensbos dankt zijn bekendheidvooral aan het onderduikerskamp dater in de tweede wereldoorlog was

DE KEUP

De straten en wegen in dit gebied

Op Bovensbos vielen twee Engelse vliegtuigen neer. Een op 10 maart 1941 en de ander op 1augustus 1942. Op de foto zien wij de “herdenking van de gevallenen” van kamp Bovensbosop 24-11-1946.

het watergat gebruikt voor het looienvan dierenhuiden met behulp vanschors van de eikenbomen. Iets ver-der op Egchel aan lag ook een grootmoeras de Hoekspeel. De Eikenpeelligt tegen de grens met Helden opKessels grondgebied.

TurfvenVerder treffen we nog een ven aanonder de naam Turfven. Mogelijk dathet hier een van de voornoemde ven-nen gaat. Elisabeth Gielen weduwevan Jacob Verschaeren kocht op eengehouden gemeentelijke grondver-

koop op 12-09-1820 op De Keup 33are en 33 centiare grond bij het“Turfven” voor 7 gulden. Dezegrond lag dicht bij de woning van SilScheers op De Keup.

BerckvenDit ven lag in de punt van deHeldensche Hoek waar in het verle-den “Dieles Petrannes” van Lierwoonde. In 1474 wordt dit ven algenoemd in een van de zovele grens-geschillen met Horn. Op de kadaster-kaart van 1820 treffen we het vennog aan.

33DE KEUP32

AfwateringskanaalOp de grens tussen Neer en Heldenheeft blijkbaar sinds geruime tijd eengrotere beek gelegen. Ze werd in devolksmond de “Gecke graeff “genoemd. Om de Peel te kunnen ont-wateren werd tussen 1850-60 hetAfwateringskanaal of Neers kanaalgegraven. Omdat het verval tussenBeringe en Kessel ca. 11 meterbedroeg diende men 3 sluizen aan teleggen. In 1894 voeren nog 218schepen door het kanaal en in 1930het allerlaatste. Thans is het eenprachtig natuurgebied. De restantenvan de oude sluis dateren van 1886en werden enkele jaren geleden opde monumentenlijst geplaatst.

Vennen op De Keuperheide

HalmersvenToen de gemeente in 1819 grond ver-kocht, werd vermeld: “In deEgchelse Heide 66 are en 66 centiareheide aan het Halmersven met eenewaterlaet aan Jan Reinders Loo voor14 gulden”. Mogelijk lag dit ven inde buurt van Gielenhof. Deze boer-derij werd ook “Halmushof” ge-noemd.Volgens het Middel-Nederlandswoordenboek is een “Halmer” eengrenssloot tussen twee landen.Egchel en De Keup vormde de uiter-ste punt van de grens tussen Gelderen Horn.

StaaksbergvenDit ven lag op De Keup, waarschijn-lijk in de buurt van de Staakberg. Bijeen grondverkoop op 15 juli 1830spreekt men over: “De Keuper heidetussen Staakberg ven en het boschvan Peter Verhaegh” en “Tegenoverhet Staaksbergs ven neven Pieter vanOoijen heelmeester”.

Schijnbaar wordt met de Staakbergeen groter gebied bedoeld. Bij eengrondverkoop verkoop gehouden op22 en 23 juni 1837 werd in deStaaksberg 2 hectare 40 are aan Petervan Ooyen “Doctor voor 42 francs”verkocht.

MeuskesvenMeuskesven was in de dertiger veer-tiger jaren van de vorige eeuw eigen-dom van de familie Maessen (MeuleHeks Sjang) aan de Roggelseweg.De naam “Meuskesven” treffen we alaan in 1830 en werd “Muskes Ven”genoemd. In 1837 kocht ElisabethGielen, weduwe van Jacob Ver-schaeren, een hectare grond aan het“Meuskesven” voor 23 francs.

EikenpeelIn 1837 werd aan Stefanus Napoleonde Koning, kapelaan, voor 420francs 14 hectare grond verkocht aande “Eijkenpeel”. De Eikenpeel waseen moerassig gebied en waarschijn-lijk is hier in het verleden turf gesto-ken. Volgens een overlevering werd

DE KEUP

Afwateringskanaal en vennen

De Eikele Peel, prachtige flora en fauna.

35DE KEUP34

Wegkruis op De KeupIn de grote Historische ProvincieAtlas, waarin kaarten staan afgebeeldvan Limburg tussen 1837-1844, tref-fen we al een kruis aan in De Keup.

Het stond aan de weg die van DeKeup naar de “Rieth” liep (deRietweg). We treffen het ook aan opde topografische kaart Helden no.727 die verkend is in 1891 en 1892.Het stond niet ver van de boerderijvan “Slots Piet” en “Slots Sien”,thans Mart van Pruis Piet (Janssen).

Wanneer het kruis geplaatst werd isniet bekend. In begin zeventigerjaren werd het kruisbeeld met corpusopgeruimd omdat het in vervallenstaat verkeerde.

H. CatharinakapelDe bezitters van Wijnhuis Domained’ Elkandré, Wim en Jo Kandersbestemden de giften, verkregen tij-dens de opening, voor het herstellenvan het wegkruis dat vroeger in DeKeup had gestaan. De bezoekers hadden echter zoveelgeld ter beschikking gesteld dat beslo-ten werd een kapel te bouwen. In2000 werd gestart met de bouw. Opverzoek gaf Henk Thiesen, voorzittervan de Heemkundevereniging Hel-den, het advies om de kapel te noe-men naar de tweede patrones vanHelden de H. Catharina. In het verle-den was deze naam verbonden aaneen altaar in de kerk en de meisjes-school werd Catharinaschool ge-noemd. Behalve deze kapel is ook

nog een straat-naam in Hel-den naar deheiligegenoemd.

Het beeld vaneikenhoutwerd ver-vaardigd doorde EgchelnaarJacquesThiesen.

De inzegeningdoor Dekenvan der Horstvond plaats op2 juni 2002.

DE KEUP

Sporen van geestelijkheid

Een grote bijzonderheid mag ook dewijnbouw in De Keup wordengenoemd. In 1988 plantte de gebroe-ders Jo en Wim Kanders na de nodi-ge grondverbetering aangebracht te

hebben 200 wijnstokken. Het bedrijfgroeide daarna in omvang. Steedsmeer mensen lieten zich rondleidenen proefden van de exclusieveNoord-Limburgse kwaliteitswijn.

Producten van de streekstaan in een stijgendebelangstelling. De Elkandréwijn is een wit-te wijn, die smaakt als eenlichte Elzasser en wordtveel geserveerd bij vis- enaspergesgerechten. Door de enorme belangstel-ling en de steeds grotereafzet besloten de gebroe-ders om een tweede wijn-gaard aan te planten metRivaner, Kerner en Char-donnay. Sinds 2001 werdook een edelbranderij ingebruik genomen. Het eer-ste product hieruit is de“Vie de Staekberger” alsverwijzing naar de Staak-berg.In 2000 werd in De Keupeen fraai huis Domaine d’Elkandré gebouwd. Hierkunnen gasten elkaar ont-moeten en geïnformeerdworden over de wijnbouw.Behalve profijtelijk voor deeigenaars zelf, is de wijn-bouw ook voor toeristeneen aantrekkelijk bekijk. Mede dankzij de wijnbouwstaat De Keup letterlijk enfiguurlijk op de kaart.

36

Keup, SnellenIn de boerderij van Mulkes Graat(Maassen) woonde in het verledeno.a. de familie Derickx, de familieSnellen. Hier gingen mensen uit deregio kaarten, zelfs mensen vanKessel-Eik kwamen er. NotarisHaffmans hield hier in 1914 noggrond verkopen.

Keuperhei, Heuvelmans (nu Neerseweg)Geheel achteraf op De Keuperhei ver-wacht men geen vlotlopend café.Maar voor inkomsten deed men vroe-ger graag een café erbij. ThieskeHeuvelmans huwde in bij zijn scho-nouders (Andries Jacobs en Petro-nella Janssen) en vroeg samen metzijn vrouw Anna Maria Jacobs op 31december 1904 vergunning om in hetpand Keup no.13, in de rechterkamer,een café te mogen exploiteren. Intotaal werd een oppervlakte van 17,10en 21,60 m2 ingericht als café.

Keuperhei, van der Linden /van Lier (nu Neerseweg)Op 31 januari 1882 diende P. van derLinden een vergunningaanvraag in.Hij woonde toen in De Keup schuintegenover het café van Heuvelmansin De Heldensche Hoek, thansNeerseweg. Peter Johannes van Lier,“Dieles Petrannes”, vestigde zich nazijn huwelijk in dit pand. Uit de ver-gunningaanvraag van 13-08-1910blijkt dat het cafégedeelte 23 m2

groot was. Het pand van Van Lierhad twee voordeuren, een voor hetwoonhuis en een voor het café. Ditduidt erop dat bij de bouw rekeningwerd gehouden met de inrichting vaneen café. De vergunning werd ver-strekt aan Peter van Lier en zijnvrouw Joanna van der Linden op 5september 1910.

Het café, dat men zich herinnert als“Neerse Bruk”, lag strategisch ietsgunstiger dan café Heuvelmans, hoe-wel het afgelegen achter op de Hei

lag. Hier kwamende schippers hunborrel drinken.Ook de mensenvan Helden die tevoet naar Kapel in‘t Zand te Roer-mond op bede-vaart gingen,dronken hier eenversterking.

DE KEUP

Cafe’s op De Keup Wijnbouw Domaine d’Elkandré

37DE KEUP

We zien links de boerderij van de Sjeng van Lier en rechts het cafépand annex boerderij vanPiet van Lier uit de tijd dat de huidige Neerseweg nog moest worden aangelegd.

Voor meer gegevens over Egchel en de uitgebreide bronvermelding van dit boekje verwijs ik u naar het historische boek “Van Achell tot Egchel” van Henk Thiesen.

Met dank aan de meelezers Sjraar Cox, Wiel Reijnen en Wim en Jo Kanders.

Verder gaat een speciaal woord van dank uit naar Ton Leenders die de taal corrigeerde en Henk Steeghs die de lay-out verzorgde.

Wilt u meer weten over De Keup of over Helden dan kunt u contact opnemen met Heemkundevereniging Helden.

Uitgave ter gelegenheid inzegening H. Catharinakapel, 2 juni 2002.

Verantwoording