DE KATHOLIEK .i ODSDIENSTIO, GESCHIED- EN LETTERKUNDIG

IMAANDSCHRIFT .

EEN BLIK

OP

DEN TOESTAND DER KERK.

I .

Neen als we onze oogen rondwenden vinden we onsniet opgebeurd . We kunnen natuurlijk niet bedoelendat de Kerk gevaar zou loopen voor haar bestaan ; zijheeft immers de goddelijke belofte : „de poorten derhel zullen haar niet overweldigen ;" ziet Ik ben metu " sprak de Zaligmaker tot zijne Apostelen ziet Ikben met u tot aan de voleinding der eeuwen .'.'

Waarin bestaat dan het gevaar ?Dat Europa dat eenige landen van Europa dat velen

onzer afvallig worden van de Kerk en daarmede hetware geloof en de beschaving verliezen ; en waarlijk ditD1. IL Januarij 1866 .

1

2

gevaar is groot ; als we onze oogen rondslaan wat vol-slagen ongeloof wat verregaande zedelooslceid wat on-begrijpelijke dwaasheid vervult de geheele wereld en ookons Vaderland !

De Godheid van Christus wordt onbeschaamd weggeloochend : Hij is niet de Zoon van God Hij is nietde Verlosser der wereld Hij is een mensch gelijk wij ;of liever daar Hij zich Zoon van God noemde zonderhet to zijn Hij is een van beide een dweeper of eenbedrieger .

Mijn God ! hoe is het mogelijk ? Achttien eeuwenhebben in Christus' Godheid geloofd ; millioenen mar-telaren hebben voor dat geloof hun bloed vergoten ;onze voorvaders ooze vaders en moeders zijn in datgeloof hoopvol ontslapen ; wij zelven vinden dat geloofniet slechts zoo troostelijk maar ook zoo gegrond enzoo redelijk - en zie dat geloof wordt nu uitgekretenals eene dwaasheid !

Christus heeft gezegd : Mij is alle magt gegeven inden Hemel en op aarde ;" achttien eeuwen hebben ge-toond dat Hij de waarheid sprak ; nog voortdurend ishet zigtbaar dat Hij de wereld regeert door zijneKerk - maar voortaan mag Hij niet meer regeren ; dewereld heeft zijne verlossing niet meer noodig demensch kan zich zelven redden .

Het zou to lang zijn hier al de leerstukken op tonoemen die met de verloochening der Godheid vanChristus tevens moeten geloochend worden ; als de grond-slag wordt weggehaald stort het gansche gebouw in ;als de wortel wordt afgehakt moet de geheele boomsterven ; en Christus' Godheid is toch de grondslag

3

is de wortel van al wat wij gelooven . Laat ons lieverzien welke gevolgen dat ongeloof al aanstonds moethebben voor de maatschappij .De Kerk van Christus had de wereld overstraald

met bet licht des geloofs en der beschaving . De vol-ken die nu Europa bewonen en vroeger niet anderswaren dan zwervende dan woeste en verwoestendehorden hadden van de Kerk hunne wetten ontvangen ;van de kloosterlingen hadden zij geleerd den grond tobebouwen ; in de kloosters in de huizen der bisschop-pen en der priesters waren de eenige scholen voor betonderwijs en de opvoeding der jeugd .Geen wonder dat de Kerk aan wie men alles to

danken had met eer en heerlijkheid werd gekroond :haar zigtbaar Opperhoofd Christus' stedehouder werdwereldlijk vorst en alom kreeg de Kerk hare bezittin-gen ; hare stem werd gevraagd in de raadsvergaderingder vorsten ; bij geschillen tusschen koning en koningof tusschen koning en onderdaan werd hare beslissingingeroepen . Zij met hare onfeilbare waarheid werderkend als bet licht der wetenschap . Zij sprak gelijkweleer de Zaligmaker : „laat de kinderen tot mij komen "en de kinderen werden gerust aan hare leiding toever-trouwd . Niet slechts nam zij de armen en de weezenop en lenigde zij al bet ongeluk maar zij bragt vreugdeschiep nieuwe feestgetijden of herschiep de heidenschefeesten door ze to bezielen met den geest van betChristendom ; zang en muziek schilder- en bouwkunstal wat bet hart vervrolijkt en hooger stemt riep zijzamen om bet altaar : van den hemel then zij beloofdein de toekomst gaf zij reeds op aarde een voorsmaak .Wat echter zien we als noodzakelijk gevolg van bet

ongeloof thans plaats grijpen?

4

Is Christus geen God geen Koning van hemel enaarde dan behoeft ook zijn Stedehouder de Paus vanRome geen koning to zijn ; want die koninklijke waar-digheid moet alleen dienen voor de vrije uitoefeningvan zijn geestelijk gezag en dat gezag als uitgegaanvan Christus is immers eene hersenschim .

Ditzelfde ongeloof baarde reeds vroeger bij het staats-gezag die angstige zorg dat de Kerk toch maar nietto rijk worden en vooral niet to veel grondbezit ver-krijgen zou ; hetzelfde ongeloof verkondigde reeds vroegerhet beginsel dat Kerk en Staat moeten gescheidenzijn : gelijk de bisschoppen geen invloed mogen hebbenop het bestuur van hun land zoo mag ook de Pansniet zetelen op een troop vanwaar hij zijne stem kanlaten hooren over de geheele wereld .

Is Christus geen God is zijne leer niet van denHemel aangebragt is zij niet eens waar : hoe kan zijdan dienen als fakkel om den mensch in zijne wijsgee-rige beschouwing in zijn wetenschappelijk onderzoekvoor to lichten ?

Is Christus geen God is zijne verlossing en de toe-komstige heerlijkheid een ijdel woord : hoe zal dan dekunst den hemel van Christus nemen als haar ideaal ?

Is Christus geen God is zijn woord bedriegelijkmogen we niet meer rekenen op de eeuwige belooningdie Hij ons heeft toegezegd behoeven we niet meer tovreezen voor de eeuwige straffen waarmee Hij heeftgedreigd : waarom dan het heden opgeofferd voor detoekomst ; waarom dan het tegenwoordig leven geheelingerigt naar do wet van kruis en lijden?

Zoo is ten gevolge der verloochening van Christus'Godheid de Kerk welke het geloof in Christus pre-dikt overal weggedrongeu : nit staatsbestuur en wet-

5

geving uit wetenschap en kunst uit geheel hat maat-schappelijk leven . Waarlijk we mogen met Broereuitroepen : „de Kerk het uitverkoren Juda is in bal .lingschap weggevoerd de Kerk is als vreemdelinge„op deze haar toebehoorende wereld . Het kruis staat„op haar altaar ; maar zoodra gij haren tempel verlaatwordt uw blik er nergens meer door getroost . Niets„is Katholiek meer dan de Katholieke Kerk zelve : allesbuiten haar is ontwijd ontheiligd ontchristelijkt ." 1 )Men zou kunnen verwachten dat de Kerk na uit

alles verwijderd to zijn verder met vrede ward gelaten :het is immers door hare tegenstanders zelven erkenddat zij zich verdienstelijk heeft gemaakt door hat ves-tigen van Staten door hat aankweeken van kunst enwetenschap ; maar de Zaligmaker heeft gezegd : wieniet met Mij is is tegen Mij " en dit woord wordt opontzettende wijze bewaarheid : overal waar hat ongeloofmeester is wordt de Kerk vervolgd en beoorloogd .

De Paus is de oudste en wettigste Soeverein vanEuropa : dit kan door niemand betwist worden ; toch isom hem zijn wereldlijk gezag to ontrukken alles ge-oorloofd : list geweld openbare oorlog verraad enstruikrooverij ; hat grootste deel zijner provincien ishem op die wijze reeds afgeroofd en over het weinigedat hem nog gebleven is beschikt men zonder hemto kennen door de September conventie .

In geheel Italie wil men de hand leggen aan de ker-kelijke goederen de kerkelijke verordeningen der bis-schoppen aan staats-goedkeuring onderwerpen en in deseminarian het theologisch onderwijs van staatswegeregelen ; de bisschoppen die zich verzetten tegen die

') Dc Kalholiek Januarij 1852 .

R

aanmatigingen van hot staatsgezag worden gekerkerdof verbannen .

Wat behoeven we to gewagen van de inzwelging derstudie-beurzen door Belgie van do annexatie der ker-kelijke goederen van Polen door Rusland?Om to weten hoe viiandig de Kerk behandeld wordt

door kunst en wetenschap behoeven we ons slechts toherinneren aan het internationale ook helaas! to Am-sterdam gehouden Congres : daar is uitgemaakt datbet Geloof dat de Katholieke Kerk schadelijk is voorkunst wetenschap vooruitgang en beschaving ; en wiehoort niet hoe doze plegtige verklaring dagelijks wordttoegejuicht en rondgekreten door eene zich noemendeliberale drukpers ?

Ook dit echter is nog niet genoeg : de Kerk is weg-gedrongen uit de maatschappij zij wordt vijandelijkbevochten ; maar wat het allerergste is : de ongeloovigewereld wil zich voor de Kerk in de plaats stellen wilde taak overnemen die door Christus aan de Kerken aan haar alleen is toevertrouwd .

Wat is de roeping der Kerk ?Den mensch hier op aarde zooveel mogelijk en hier-

namaals volkomen gelukkig to maken. Welnu de wereldbelooft hetzelfde en nog meer : zij zal hot volmaaktegeluk reeds bier op aarde aanbrengen .

Wat is volgens de Kerk de weg naar hot geluk hierop aarde ?De weg then Christus heeft aangewezen : Zoekt

eerst hot rijk Gods en zijne geregtigheid en al letoverige zal u ioegeworpen worden ." De ongeloovige we-reld daarentegen zegt : ik zal u alles leeren alles aaneon ieder ; dan kan ieder goud maken en zich daar-voor alle genot verschaffen .

7

De Kerk verwacht alles van Christus' genade ; deongeloovige mensch zal alles verkrijgen uit zich zelven.

De Kerk is eene uitgebreide en naauw aaneengeslo-ten maatschappij ; maar ook het ongeloof verbreidt envereenigt zijne kracht in nationale en internationalecongressen wereld-tentoonstellingen in geheime genoot .schappen in de almagt van den Staat .

Is het niet opmerkelijk dat Frankrijks keizer Na-poleon III aan zijne Franschen de zending toeschrijftom de volken van alle werelddeelen to beschaven engelukkig to maken ; dat hij zich zelven meermalen dennaam heeft gegeven van Middelaar?"

Alles to bemiddelen alles to verzoenen alles toredden alles to brengen tot bet volmaakte geluk --deze taak is van het begin der wereld af door tweepersonen opgenomen : door de slang van het Paradijsen door den beloofden Verlosser ; toen werd tevens degeschiedenis der wereld door God zelven geteekend alseen strijd tusschen den duivel en Christus en then strijdzien we nu op groote schaal tusschen het zaad van denduivel of het Ongelooj' en het zaad van Christus of deKerk . Elk van beiden zoekt de geheele wereld to verove-ren : de Kerk om alles to redden en gelijkvormig tomaken aan den verrezen Christus ; bet ongeloof omalles van God of to trekken en near to storten in betongeluk dat voor den duivel en zijne engelen bereid is .

Ieder die gelooft ziet reeds vooruit als gevolgvan het ongeloof eene verregaande zedeloosheid.

Van de echt Christelijke deugden van nederigheiden opofferende naastenliefde kan na de verwerping vanhet Christendom bij den ongeloovige geen spraak meet

8

zijn . Paulus list de geloovigen bidden dat zijn aal-moes door de armen welgevallig mogt worden aange-nomen; de vereeniging van Vincentius bezoekt de ar-men in hunne woning ; de liefdezusters verslijten hunleven bij de arme schoolkinderen ; het geloof ziet eneerbiedigt in den arme den persoon van Christus .

Hoe wordt de arms beschouwd door bet ongeloof ?Als een belager en vijand van de welgestelde maat-

schappij ; als een wilde horde waaraan men om zichzelf to vrijwaren en voor grooter schade to behoedeneenig aas most toewerpen . De liefde van het ongeloofis wreed ; zij geeft werk aan de armen maar hoopt zeop in ongezonde fabrieken waar het kind zich nietkan ontwikkelen waar de sterkste man verkwijnt eneen vroegen dood sterft ; zij schaft de slavernij af maarde ongelukkige slaaf niet gewoon op zich zelven tostaan vergaat van gebrek .

Voor ons die gelooven is bet duidelijk dat zelfsde natuurlijke deugd verflaauwen moet .Hoover de mensch overgelaten aan zich zelven to

kort schist in de kennis zijner natuurlijke pligtenweten we uit de geschiedenis van het heidendom ; maaraangenomen dat hij die pligten kent : mist hij nietom ze na to komen de leiding der Kerk de boven-natuurlijke genade-middelen en den drang der vreesvoor de eeuwige straffen ? Het denken toch aan deschandelijkheid der ondeugd aan de verwijtende stemvan bet geweten of aan de regterlijke straf die moge-lijk op do misdaad volgen kan is niet in staat om bethollen der drift tegen to houden .We zien dan ook overal waar de Kerk niet meer

geeerbiedigd wordt dat het gezag ontaardt in wille-keur en inbreuk maakt op de heiligste regten der

9

onderdanen even als gebeurde bij do keizers van hetheidendom ; het yolk dat de magt niet meer beschouwtals Gods verordening komt natuurlijker wijze tot ver-zet ; waar geen verklaard oproer is daar is toch gistingspanning en ontevredenheid .

Hoe wordt het regt en de eigendom geeerbiedigd?Als geheele koningrijken worden geroofd hoe kan

men dan verwachten dat de diefstal in het klein zalbeschouwd worden als ongeoorloofd ? Als de goederenvan Kerk en armen geroofd worden hoe kan dan degewone burger zich vleijen dat zijn eigendomsregt zalgeeerbiedigd worden? In het ongelukkig Italie waarde Staat zulke voorbeelden geeft is de struikrooverijwaarmee dikwijls brandstichting en moord gepaard gaataan de orde van den dag ; en de vorsten die het roover-koningrijk van Italie hebben erkend mogen toezienof zij daardoor bij hun eigen onderdanen den eerbiedvoor eigendom en regt niet verminderd hebben!

De ouderwetsche eerlijkheid dacht : niet koopen ofik moet kunnen betalen ; nu wordt de uitgebreidstehandel gedreven zonder geld en het natuurlijk gevolgis dat men bij bet minste ongeluk zijne schuldeischersniet betalen kan ; het staken van betaling gebeurt me-nigvuldig en is bijna zonder schande : neen men heeftgeen helder begrip meer van eerlijkheid .De zedigheid in engeren zin genomen gaat zigt-

baar achteruit. Hoe schrikbarend en gedurig toene-mend is volgens de statistieken het getal der echt-scheidingen en der aanvragen om echtscheiding deronwettige geboorten der kindermoorden! De jeugdleert het kwaad op de godsdienstelooze of liever ongods-dienstige school ; do jongeling wordt al spoedig volleerddoor het lezen van slechte boeken door het zien van

10

onzedige tooneelspelen en zijn omgang met de mannender verlichting ; hij wil mede vooruit wil geheel vrijzijn werpt alle teugels af en schuwt zelfs den bandvan bet huwelijk en van de zorg voor echtgenoote enhuisgezin .

Wij voor ons zien nu duidelijker dan ooit dat zelfsde eenvoudigste voorschriften der natuurwet willen zehelder gekend zijn door de Kerk moeten geprediktworden ; en dat de zwakke mensch om ook maar blootnatuurlijk deugdzaam to zijn behoefte heeft aan boven-natuurlijke middelen ; waar de kerk niet gehoord wordten het geloof weggaat daar openbaart zich spoedigverregaande onzedelijkheid .

Tegelijk met de goede zeden gaat ook het gezond ver-stand de wereld uit. Heeft men ooit de grootste dwaa6-

lieden zoo luid en zoo algemeen hooren verkondigen alsthans ?Het persoonlijk bestaan van God buiten en boven de

wereld wordt geloochend en de wereld verklaard vooreen noodzakelijk deel van God .Wat is bij de ongeloovigen de mensch?Niet anders dan een tweevoetig dier ; hij heeft geene

onsterfelijke ziel ; aan eenige zedewet is hij niet gebon-den en daarom moet hij onverschillig op welke wijzemaar trachten to verkrijgen wat hij kan ; hier maartrachten to genieten wat hij kan ; want een toekomstigleven eene belooning of straf hiernamaals bestaat voorhem niet. De krankzinnigen-gestichten de onverbid .delijke statistiek bewijst bet zijn dan ook nooit zoobevolkt geweest als tegenwoordig .

Mogelijk denkt iemand dat we in het schetsen van

11

den toestand overdrijven ; maar wij doen bijna nietsanders dan herhalen wat de Paus die van do hoogtewaarop hij staat de geheele wereld overschouwt pleg-tig heeft uitgesproken in zijne beroemde Encycliek .- Dit moge dan gelden voor andere landen maar

hier in ons vaderland staat het toch met betrekkingtot geloof en zeden zoo ongunstig niet?- 't Is waar het ongeloof is hier niet zoo algemeen

maar het wordt toch geleerd aan ooze hoogescholen ;het wordt gepredikt door hen die zich de bedienaarsnoemen van het woord Gods ; het wordt gepredikt indezelfde kerken die door onze geloovige voorvaderszijn gebouwd ; het ongeloof begint wortel to schieten inden grond die door den H . Willibrord van het heiden•dom is gezuiverd ; in den grond then de H . Bonifaciusen de Gorkumsche martelaren hebben bevochtigd methun bloed .

Het ongeloof spreekt uit bijna alle tijdschriften endagbladen ; het is reeds doorgedrongen in de school-boeken ; ook hier in ons vaderland wordt op sommigescholen volgens de hoogere natuurkunde aan de kinde-ren geleerd (') „dat hunne moeder behoorl lot de soorl "-maar onze pen weigert de soortbepaling neer to schrijven .Moet dan het ongeloof door zoovele en zoo krachtigemiddelen voortgeholpen ook hier niet weldra algemeenworden ?

En gebeurt dit er is geen twijfel aan of het brengtook hier zijn natuurlijke vruchten voort .

(') De Kulholiek October 1865

12

II .

Is er dan in den toestand niets dat ons kan ver-troosten en opbeuren ?

Ja God zij geloofd ! er is veel en zeer veel .Wij weten met de zekerheid des geloofs dat de Kerk

overwinnen zal maar bovendien mogen we de overwin-ning als reeds naderend begroeten : weldra zal de Kerkvan hare boeijen ontslagen worden den rijkdom harerzegeningen weer uitgieten over de wereld en velendie nu zijn afgedwaald in haren schoot zien terug-keeren .- Maar is het ongeloof het zedebederf en de dwaas-

heid niet ten top gestegen ; is het kwaad dan niet za-mengedrongen in eene geregelde slagorde ; was de noodder Kerk ooit zoo dringend als tegenwoordig ?

-- Juist daarop steunt mede onze hoop ; eerst toende leerlingen riepen : Heer red ons wij vergaan "stond de Zaligmaker op en gebood aan de stormen ende zee ; juist op het oogenblik dat het kwaad zijnzegekreet aanheft ligt het overwonnen .- Van waar zal de redding opdagen waarheen moe-

ten wij onzen blik rigten ?Wij moeten opzien naar Christus die het lijden

zijner Bruid gadeslaat en onverwacht tusschen beidentreedt; en wij moeten zien naar de Kerk die zich se-dert lang en dagelijks meer op de komst van harengoddelijken Bruidegom voorbereidt . Het eigenlijke tijd-stip der tusschenkomst van Christus ligt buiten men-schelijke berekening en regelt zich naar zijn goddelijken

13

wil ; maar de voorbereiding der Perk is zigtbaar voor elkdie zijn oog opent .

Dagelijks vermindert onder de Katholieken het getalder halfslachtigen die meenden Katholiek to kunnenzijn in de Kerk en daarbuiten ongeloovig-liberaal ;algemeen begint men in to zien dat de geheele bewe-ging van dozen tijd gerigt is tegen de Kerk en tegenChristus en slechts in graad verschilt van degene dieeenmaal zal worden aangevoerd door den Antichrist .

De jongelingen vormen onderling congregation dielijnregt tegen hot hedendaagsche societeitsleven over-staan en bevorderlijk zijn aan het verkeer in denfamilie-kring .

Ook de jonge dochters onttrekken zich aan hot gewoelen den geest der wereld om in huis evenals de HeiligeMaagd tijdens haar verblijf in den tempel to werkenvoor de versiering van hot altaar en voor de vertroos-ting der armen : z6o trekken zij hot Bart van God envan de menschen ; z6o bereiden zij zich voor om een-maal bf den staat der volmaaktheid binnen to tredenbf in de wereld de roem to zijn van een echtgenoot enhot geluk van brave kinderen .

De gehuwde mannen en vrouwen stellen zich in denaauwste betrekking met de armen en wijden hun deteederste zorgen . Zij werken in vereeniging met elkan-der ; z6G doen zij wel zonder nogtans to pralen : hijimmers die in het koor zingt heeft weinig gelegenheidom zijn talent to doen schitteren hij verdwijnt in demenigte ; z6o is vervolgens hun work tegelijk meerkrachtdadig voor de armen en voor hen zelven zondergevaar . 0! hoevele huisgezinnen zijn reeds door deVincentius-vereeniging gelukkig gemaakt! Hoeveel ledenvan Vincentius hebben reeds den zegen voor hunne

14

naastenliefde ondervonden in zich zelven en in huneigsn huisgezin !

Nog krachtiger invloed op de heiliging van het huis-gezin oefent het Broederschap van de H . Familie dataan vader moeder en kind de leden van het allervol-maaktste gezin ten voorbeeld stelt. Daar ontkiemenal de deugden die in de tegenwoordige eeuw zoo vaakgemist worden : huwelijksliefde en huwelijkstrouwkinder- en ouderliefde gehoorzaamheid arbeidzaamheidmatigheid naauwgezetheid op pligtvervulling ; het huis-gezin waar Jesus Maria en Josef worden nagevolgdis gelaten en getroost in armoede ; maar in den regelwoont er welvaart tevredenheid en opgeruimdheid ; zulkehuisgezinnen zijn de hoop der toekomst ; daar zijn dekinderen die op volwassen leeftijd der maatschappij totsteun sieraad en heil verstrekken .De ouders zijn algemeen meer bezorgd voor de gods-

dienstige opvoeding hunner kinderen en zien meer toedat het goede zaad to huis in de jeugdige harten ge-strooid niet verstikt words door het onkruid dat maaral to dikwijls in de kinderen wordt gezaaid op deschool . Zij beginnen de gemengde school to wantrou-wen ; zij beginnen to gevoelen dat de verdraagzaam-heid die daar wordt aangepreekt niet anders is danonverschilligheid omtrent het geloof; dat de Christelijkedeugd zoo als ze daar geleerd wordt in de daad nietmeer mag genoemd worden dan een uitwendig vernis .Nu zij het verderfelijke van zulk eene school inzienkunnen zij eenigermate althans het kwaad keerendoor er hunne kinderen op to wijzen ; anderen die daartoede gelegenheid hebben zenden hunne kinderen naarde afzonderlijke school ; wederom anderen helpen medeeene parochiale school oprigten en getroosten zich

15

daarvoor dikwijls de grootste geldelijke opoffering . Neenouders! gij zult er u later niet over beklagen ; uwekinderen zullen standvastig blijven in het geloof vanChristus en daarom ook de ware verdraagzaamheidbeoefenen welke is de li fde van Christus. Uwe kin.deren zullen in het wetenschappelijke bij de leerlingender gemengde school niet ten achter staan ; wanthet onderwijs dat zij genieten steunt op de onfeil-bare waarheid is ordelijk en zamenhangend en kandus hunne hoofden niet in verwarring brengen maarmoet aan hun geest die voor orde en waarheid ge-schapen is bevrediging en ontwikkeling schenkenuwe kinderen zullen niet slechts onderwijs maar ookopvoeding genieten niet slechts naar den geest maarook naar het hart gevormd worden ; zij zullen eenmaalin de wereld optreden als volmaakte menschen .

De kunst vormt zich weer op de meesterstukken vanden echt Christelijken tijd ; niet dat zij wat vroegerwel het geval was zich tevreden stelt met eene slaafsche nabootsing maar op die modellen starend door-dringt zij zich van den geest verwarmt zij zich methet enthusiasme der oude tijden en zoo brengt zij

zelve gloeijend eene schoonheid to voorschijn die evenals het model oorspronkelijk en levend is en boven-dien zich beweegt in lijnen en vormen die onbekendwaren aan een vroeger tijdperk . (')

De wetenschap is blijkbaar vermoeid van het omdo-len . Zij bewoog zich zonder to kunnen zeggen vanwaar zij uitging of waar zij was of waarheen zijhaar schreden rigtte ; geen wonder dat zij het ge

ewenschte doel : heldere kennis en zekerheid niet be .

(') J. C . A. Hezenmans in De Kalholiel December 1865 .

16

reikte . Waarom zoo dacht zij zou de kortzigtige zijnoog niet wapenen met het kunstglas ; waarom zou dezwakke geen staf nemen om op to leunen ; waarom zoude verdwaalde niet uitzien naar een gids om zich to laten geleiden? De Kerk nu die zich duidelijk toont alsgezonden van God leert ons wie wij zijn en wat oozegekrenkte rede nog vermag ; zij wijst ons waar wemet ons wetenschappelijk onderzoek moeten uitkomen ;zij vat onze hand om ons tusschen do slingerende pa-den en doolwegen voort to geleiden naar het gewenschtedoel. Zoo ging de groote Thomas van Aquino aande hand der Kerk en word een wonder van geleerd-heid en wetenschap . Zoo zien we ook thans het Con-gres van Mechelen en de Geleerden-congressen vanDuitschland voordat zij denken of spreken eersthunne geloofsbelijdenis afleggen en betuigen dat zijzich in alles onderwerpen aan de uitspraak van denPaus van den H. Petrus van Christus . Dat was deweg van onzen grooten en onvergetelijken Broere endie koninklijke weg wordt meer en meer door do man-nen van wetenschap ingeslagen .

Zie hoe al de Katholieken zamendringen om hetEpiscopaat hoe al de bisschoppen in meer levendigebetrekking staan met Rome en hunne geloovigen naardat middenpunt der eenheid henenwijzen !Welk een Paus is Pius IX ! Zie dan ook om Hem

de geheele wereld zich in beweging stellen ; Hij wordteven als Christus wiens Stedehouder Hij is ter doodtoe bemind en ter dood toe gehaat .

Door de aanslagen van het ongeloof is zijne wereld-lijke heerschappij in gevaar en bevindt Hij zich ingeldelijke ongelegenheid ; welnu de St. Pieters-penningherleeft! Maar dit is niet genoeg voor het Katholieke

17

hart : uit alle streken gaan naar Pius de buitengewonebijdragen van rijken en armen . Welk eene verrukke-lijke poezie ademt uit de bijschriften en gloeit tot inde gebrekkige verzen en rijknen! Welk een levendiggeloof welk een onwankelbaar vertrouwen op de zege-praal der Kerk welk eene alles-opofferende liefde voorChristus' Stedehouder Pius IX? Daar lezen we : hetpenningske der weduwe is niet groot ;" wat diepte vanweemoed bij de arme vrouw omdat zij aan Pius nietmeer geven kan! Zekerlijk was zij eene vorstin zijzou even als weleer de H. Mathilda aan den Pause-lijken stoel hare staten schenken . Verreweg de meestegevers is opgemerkt zijn blijmoedig gestemd en ver-wachten met zekerheid van hun geringe aalmoes dezegepraal van de zaak des Pausen en 's Hemels zegenvoor zich zelven ; anderen drijven in luimige rijmpjesden spot met al het geweld van de vijanden der Kerk ;eenigen rigten kinderlijk eenvoudig het woord totPius en roepen Hem toe dat Hij maar vertrouwenmoet. Het tijdperk der vrijwillige bijdragen is vol vaneene poezie die wij Katholieken gevoelen zonder zeto kunnen uitspreken ; eene poezie die den toon aan-geeft voor het lied der overwinning .

Men verge ons niet to spreken over de jongelingendie God zij geloofd 1 ook nit ons Vaderland naarRome trekken om voor den Paus als het wezen moethun leven op to offeren . Edele jongelingen! de wereldziet u met bewondering na en de Hemel zal u gevenwat gij wenscht: gij keert terug als verwinnaars ofsterft op het slagveld den glorievollen marteldood .

Inmiddels gaat de Paus voort met de uitoefening vanzijn geestelijk gezag dat zich nooit to voren noch opzoo veelvuldige wijze ontwikkeld heeft noch zich zooDl IL. Januarij 1866 .

2

18

algemeen door de Kerk geeerbiedigd heeft gezien : PiusIX heeft over de gekroonde en ongekroonde berooversvan den Kerkelijken Staat de excommunicatie uitge-sproken ; Hij heeft terwijl zijn verblijf in Rome geenoogenblik zeker was de bisschoppen naar Rome op-geroepen en het leerstuk van Maria's OnbevlekteOntvangenis uitgesproken ; Hij handhaaft op alle pun-ten der wereld de onafhankelijkheid van de Kerk enverzet zich met alle kracht tegen de inmenging vanden Staat ; Hij verdedigt en behoudt het geloof doorde Encycliek en zijne menigvuldige Apostolische brievenaan bisschoppen en koningen ; Hij verbreidt het doorhet oprigten van nieuwe bisdommen en het uitzendenvan vele missionarissen : - waarlijk aan Pius IX moetde bijnaam gegeven worden van „de groote ."

Ook zijne wereldlijke heerschappij is durven we ge-rustelijk beweren meer gevestigd dan vroeger want200 millioen Katholieken zien het nu klaar in dat dePans voor de veilige uitoefening van zijn geestelijk ge-zag onafhankelijk vorst wezen moet ; bovendien zijnzij overtuigd van hun regt op den Kerkelijken Staaten zij gevoelen kracht en moed om dat regt to hand-haven ; een staat nu die zoo verdedigd wordt kan denPaus wel voor een oogenblik ontrukt worden maarhij zal en moet noodzakelij k aan den Paus terug komen .Met genoegen zien dan ook de Katholieken dat dePaus ofschoon beroofd en arm zijne vorstelijke waar-digheid weet op to houden en zich niet straffelooslaat honen zelfs niet door den ambassadeur des keizersvan Rusland .

19

We besluitenDe Kerk beleeft een tijdvak van hevige en langdu-

rige beproeving ; maar het gevaar van ondergang be-dreigt slechts landen en personen die tot de Kerkbehooren niet de Kerk zelve ; zij schittert nu reedsto midden van eene meer dan bloedige vervolgingmet ongekende stralen van hemelsche schoonheid enmag hopen dat zij nu meer in zich zelve terugge-drongen weldra haren zegenrijken overvloed zal latengolden in de wereld . Die hoop steunt vooral ook ophet afgeloopen Jubile waarin de geloovigen over degeheele wereld verspreid zich van hunne zonden heb-ben gezuiverd en gebeden voor de zegepraal der Kerk .Dat gebed nit zooveel reine door de liefde vereenigdeharten ten hemel opgezonden zal den troon van Godniet verlaten voordat het verhooring gevonden heeft .

Laten wij Katholieke Nederlanders nog bijzonderbidden dat als God zich erbarmt over de wereldHij dan vooral zijne oogen mag wenden naar onsdierbaar Vaderland en aan zijne verheerlijkte Kerkingang verschaffen tot het hart van onze reeds to langafgedwaalde en meer en meer afdwalende landgenooten .

20

OVER HET LEVEN EN DE WERKENVAN

PONTUS HEUTERUS.

Pontus De Huyter De Heuiter of zoo als hij ge .woonlijk genoemd wordt en zich onderteekende Heuteruswas de onechte zoon van den bekenden Delftschen SchoutJan de Huyter nit adelijken huize . 1) Den 23° Augus-tus 1535 to Delft geboren legde hij zich eerst in diestad later to Leiden en Mechelen op onderscheidenewetenschappen toe. Na in 1560 Frankrijk bezocht enzich eenigen tijd to Parijs opgehouden to hebben keerdehij terug naar 't vaderland trad in den geestelijkenstand en werd benoemd tot kanunnik der collegialekerk van Gorkum 2 ) alwaar hij in 1572 bestierder wasder inkomsten en bezittingen van zijn kapittel .

Dat jaar was voor hem bijzonder noodlottig . Mari-nus Brant held hem op het kasteel van laatstgenoemdestad toen het aan de Watergeuzen overging in weer-wil van een bezworen verdrag gevangen to gelijkmet het meerendeel dier geloofshelden welke spoedigdaarna als de 1Jlartelaars van Gorkum vermaard zijn ge-worden . In gezelschap met dozen word hij ook doorden afvalligen Luikschen kanunnik Jan van Omal naargraaf Lumey vervoerd en was alzoo ooggetuige en

') Het familiewapen op het testament van Pontus afgedruktis een oud kasteel in lazuur op een gouden veld . Pad. Mus. vanSerrure III bI . 177 .

2 ) Prof. L . G. Visseher noemt hem verkeerdelijk : kanonik to Delft. .Beknopte Geseh . der Xed. Letterkunde . D. II bl . 109 .

21

deelgenoot van hetgeen deze offers van bitteren sekte-haat op then gedenkwaardigen togt gedeeltelijk ookvan hetgeen zij in den Briel hebben to lijden gehad .Diir heeft echter zijne standvastigheid eene droevigeschipbreuk geleden . Want reeds na het eerste verhoorop den dag der aankomst (7 Julij) werd hij met nogtwee in een dragelijker gevangenis dan de anderenovergebragt „met hope van verlossing " zegt Estiusen „niet sonder vermoeden van het Catholijck ghe-„loove af-ghegaen to zijn " of ten minste van uytontsagh des doodts in de onder-vraginghe al-soo to

„hebben gheandtwoordt dat de weder-partije hopte datsy met hen souden aenhanghen ." ') Als men na-

gaat wat diezelfde schrijver iets verder uitdrukkelijkvermeldt is het wel niet to betwijfelen tot welk eenprijs de ongelukkige Heuterus eerst een voegzamerverblijf en straks ook levensbehoud verkregen heeft .Want op den achtsten dag na den marteldood zijnervroegere lotgenooten werd hij met den pastoor vanMaasdam veur Jehan Omal gheleydt in den boom-gaerdtvan 't clooster to Rugghe om al-daer aen eenen boomghehangen to worden . Eerst soude-men den Pastoorop-hanghen. De welcke hoe wel dat hy ghelijek ick„verstaen hebbe [voegt Estius er bij ] uyt vreese des doodts„sijn religie en Priesterschap versaeckte ende beledebereedt to wesen al to doen ende to gheloouen naer„hen-lieder beliefte oock belouende dat by nemmermeertotte paepsche religie weder keeren en soude noch-tans deur het beuel van Omal die naar sijn beloftenniet en vraeghde is ghehanghen ende ghedoodt ghe-weest . De Canonick [Heuterus] stondt metten bloo-

') Hist . Mart . Gore. Lib II Cap. XII . en Lib. III Cap. XLIIIuaar de vertaling van Spoelbergh .

22

ten halse ende gebondene armen en de doodt veur dehandt hebbende aen-siende de auenture van sijnenmede-gheselle . Maer by connende Walsch [Fransch]spreken ende wel ter talen zijnde heeft vele soetig-heden van woorden ghebruyckt ende vele wonder-

„lijcke groote dinghen belouet ende daer deur tenlesten alle hunne herten tot mede-lijden beweeght .Ten lesten dan heeft hem Omal laten verbidden endegheseght totten Canonick : Wilt-dy my belouen datghy my ghetrouwelijck dienen ende helpen suit inalle t' ghene dat ick v bevelen sal soo wil ick mor-ghen vroegh den Graue veur v spreken . Als de Ca-nonick alien s%~nen ghetrouwen dienst ende hulpe„hadde belouet in alle t' ghene dat-men hem bevelensoude heeft hem Omal weder-om doen leyden in sijn

„nude ghevanghenisse . Want met dat by [Omal] sijn„rechte handt quijt was [in een gevecht hem afgescho-ten] soo hadde by al-sulcken dienaar ende sohrijuer„recht van doen. Ende niemandt tot sulcks bequamerals dese man [Heuterus] om dat by drij verschey-

„dene taelen spreken ende schrijuen conste ende eer-tijdts onder edel-luyden verkeert hebbende grooteexperientie van vele dinghen hadde ghecreghen . Opden veer-thiensten dagh daer naer hebbende [men] terwijlen open bare attestatie versocht van de Wet vanGorcom aen-gaende sijn leven wierdt by los ghe-;maeckt ende van Omal in sijn familie [dienst-perso-„neel] aen-ghenomen daer hem de last van Schrijuer„Camerlingh Hof-meester ende by naer alle de ofiicienvanden huyse wierden op-gheleght : al-soo nochtansdat by euen-wel t' elcker reysen tot yeghelijcks schim-pen ende verwijt staen moeste ende dagelijcks hoo-

„ren : Ghy papauw ghy paep ende andere dierghe-

23

lijcke som-tijdts oock van Omal als van eenen wree •den dronckaert dapper gheslagen worden . Ten lestenwant by merckte dat het hem niet goedt noch sekeren was onder dus-danige menschen langher to verkee .ren heeft beginnen to peysen by wat middele byontloopen ende het perijkel ontcomen moghte . Hetwelck alst in langhen tijde niet wel lucken en wildeheeft haer achter-naer van selfs dese occasie ghepre-

„senteert . Een Bernard ghenoemt was vanden Grauevan Lumme [Lumey] ghestelt om in to halen [teinnen] de renten van de gheestelijcke goeden [goede-„ren] in 't quartier van Gorcom . De welcke niet we-tende hoe dat by de renten van de Canonicken vanGorcum die cleyn ende verstroyt waren 1 ) soude

„moghen vergaderen heeft desen Canonick daer wy ofspreken van Omal versocht tot eenen gheselle om

„dies wille dat by de leste rent-meester van sijn col-„legie was gheweest ende over sulcks sekere [d. i .naauwkeurige] kennisse vande goeden ende inne-comenmoeste hebben . Omal hem latende ghesegghen heeft„sijnen secretaris [Heuterus] orlof gheheuen veur tweemaenden welcken tijdt daertoe wel schene van noodete wesen : al-soo nochtans dat by sijnen leydts-manbeual hem nauw gade to slaen dat by nergheringhsdiefelijck en soude ontloopen . Het welck al heeft byseer sorghvuldighlijck ghedaen nochtans de behen-digheydt van desen man die soo seer veur sijn leuenende vrijigheydt besorght was ende alle gheleghent-heden van to ontloopen sochte heeft verwonnen de

') Het Latijnsche rediGus minutos ac sparsos gelijk de context naderaanwijst beteekent niet dat de inkomsten Bering waren maar datzij uit posten van kleiner bedrag bestonden en op verscbillendeuiteenliggende plaatsen moesten ingevorderd worden .

24

sorghe van den gade-slagher . Want als by opde„dorpen ghesonden wierdt om sommighe gheestelijeke„renten to ontfanghen ende daer in sijnen meestersom-wijlen ghetrouwe hulpe hadde bewesen ten lesten

„de bequamigheydt ghecreghen hebbende heeft ver-laten dat boos geselschap daer by sijn conscientie

„seer hadde besmet met vele dinghen to segghen endete doen op der ketters boosheydt passende ." ')Hij ontvlugtte alzoo naar de Zuidelijke Katholieke

provincien en verzoende zich met de Kerk aan welkehij verder altoos getrouw is gebleven . Hij hield zichnu met grooten ijver bezig met de studie der Neder-landsche geschiedenis bezocht ten einde die grondigto leeren kennen eene menigte boekerijen en ondernammet hetzelfde doel in 1582 eene reis naar Francbe-Comte en Bourgogne .

Wij ontmoeten hem nu weder het eerst to Deventerals kanunnik der Kathedrale St . Lebuinus-kerk . Al-gemeen vindt men zijue benoeming tot die waardigheidgesteld in 1585 en toch is deze eenparige opgaaf on-juist. Hiervan zijn we overtuigd geworden door eenonuitgegeven handschrift van dienzelfden tijd zijndehet originele Xolulen-boek of gelijk de titel luidt Pro-thocollum van het Deventersche kapittel over de jaren1577 (1 October) tot 1588 (26 Augustus .) Op p. 207van het manuscript staat eene aanteekening betreffendeden sterfdag des kanunniks Michael van Visbeke alsvoorgevallen den 25° Julij 1587 . 2) Nu blijkt uit eene

') Volgens het Latijn : amet de dwaling en boosheid der kettersovereenkomende ." Estius . Op . cit. Lib . III Capp . XLIII. XLIV.

2) „Dies obitus dni Visbeck . Michael a Visbecke obiit Anno [15]87inter duodecimam et primam horam noctis in die Sabbati vigesima

„quinte [sic] mensis Julii."

25

authentieke Ate op pp. 214 en 215 dat in Septem-ber daaraanvolgende juist Pontus Heuterus de plaatsdes overledenen van Visbeke heeft bekomen . Hij werdzoo lezen wij daar verkozen en voorgedragen door debeide kanunniken Aegidius van den Bergh en GerardusBruins die als gegradueerden bij het openstaan desbisschoppelijken zetels hiertoe geregtigd waren . Den25° September 1587 kwamen zij het kapittel verzoe-ken hem in bezit to stellen van zijn kanonikaathetgeen dan ook in de gebruikelijke vormen geschieddehoewel de nieuw benoemde niet persoonlijk aanwezigwas maar zich door Matthias Adriaansz . van Drunendeed vertegenwoordigen .Het voormelde nog niet uitgegeven stuk waarin

Heuterus (een naar we meenen onbekende bijzonder-heid) den titel voert van Licentiaat in de beide regtenluidt als volgt :

Aclus possessorius Canonicatus et praebende quondam dnillichaelis a Visbecke pro Tenerabili dno Ponlo HeuteroJ. L. Iiicentialo .Anno domini [15]87 die Veneris 25 mensis Septembris hora quasi

decima ante meridiem coram Rd0 et Venerabilibus viris dnis ac Ma-gistris Petro Doys Decano Hilbrando Vrijen Seniore Wilhelmo deGraes Bernardo Herinck Henrico de Laer et Jacobo ab Utcn-EnckCanonicis capitularibus cathedralis Ecclesiae dauentriensis Capitulumfacientibus et representantibus ad infrascripta Capitulo debite indictoet congregato comparuerunt Rsi et venerabiles dm Aegidius de MonteSacrae Theologiae Doctor et Gerardus Bruins praedictae Ecclesiaecapitulares Canonici affectas praebendas possidentes omni qua decuitreuerentia referentes et exponentes quod iam pridem Canonicatus etpraebenda per mortem quondam dui Michaelis a Visbecke vacauerintet in praesentiarum vacent quorum collatio seu prouisio iuxta Bullanacrectionis Episcopatus dauentriensis (Sede vacante) ad ipsos tanquar: .

26

giaduatos spectare dinoscatur . Ne videantur itaque jus saum negli-gere ad cosdem nominarunt et praesentarunt Venerabilem dnm Pon-tum Heuterum actu Sacerdotem V. J. licentiatum tamquam habilemet idoneum instantes et petentes quatenus dni dictum dnm Pontumvel eius Procuratorem legitimum ad dictorum Canonicatus et prae-bendae modo quo supra vel alias qualitercunque vacantium corpo-ralem realem et actualem possessionem admittere ac canonice instituereet inuestire dignarentur saluis Capituli juribus statutis et consue-tudinibus . Deliberatione aliquali per dittos duos semotis praefatisdnis praesentantibus et procuratore praesentati praehabita post lec-tionem et examinationem exhibiti dni procuratoris Mandati motis-que super eo in hujusmodi merito mouendis antedictos duos praesen-tantem et procuratorem dni Ponti reuocari fecerunt atque iisdemper organum dni Decani responderunt factae praesentationi et petitioniCapitulum annuere saluis juribus statutis et consuetudinibus Capituliatque continuo dns Decanus suo et aliorum dnorum nominibus dnmMatthiam Adriani de Drunen procuratorum praedicti dni Ponti prae-sentati ad se vocauit et flexis genibus praestito per enm juramentoper Canonicos praestari solito nomine procuratorio per birreti capitisuo impositionem et almutii traditionem ad dittos Canonicatum et prae-bendam vts . vacantes in dei nomine instituit et inuestiuit. Quo factoJacobus ab VtenEnck junior Canonicus ipsum procuratorem ad Chorumperduxit et installauit postmodum in signum realis et actualis possessi-onis vere eidem in Capitulo locum solenniter assignauit . Quibusperactis dictus procurator sepedictis dnis de Capitulo plurimas egitgratias cum principalis sui assidui obsequii oblatione . Acta fueruntet sunt haec in domo capitulari et respectiue Ecclesie Choro subanno die et hora praeexpressis praesentibus ibidem honorabilibusviris et dais Gerardo Swibberti et Jacobo Verheiden Vicariis dicteEcclesie ad praemissa vocatis specialiter atque rogatis testibus . Etme praesente

[Matthia Setther Notario publ . et Cap . Seer.]

Twee maanden later verscheen Heuterus voor heteerst in het kapittel blijkens de volgende akte p. 221 .

Actus insinuationis primae residentiae dni Ponti IleuteriCanon-ici.Anno quo supra [1587] die Martis vigesima quarta mensis Novem-

27

bris hora quasi decima ante meridiem coram Rd- et Venerabilibusdnis Decano et Capitulo in eorum domo capitulari congregatis com-paruit Venerabilis dns et Magister Pontus Heuterus huius CathedralisEcclesie Canonicus ca qua decait reuerentia insinuans primam suamresidentiam petensque ad cam admitti . Deliberatione aliquali per

duos praehabita organo dni Decani responderi fecerunt Ipsum adintimatam primam residentiam esse admissum adnionitione tali additaquod dum maturae aetatis et sani judicii esse videatur non persuasio-nibus aut consiliis inquietorum spirituum rixas magis et dissentionesquam concordiam quaerentium acquiesceret Sed (memor praestitijuramenti) paci et tranquillitati semper studeret iustumque residen-

tiae ordinem nactus dni Visbeckii Canonicatum et praebendamseruaret quod praefatus dns Pontus cum oblatione assidui sui ob-sequii iugiter se praestiturum dixit . Acturn anno die mense et horaquibus supra . Me praesente

Setthero Not° qui sst .

Gelijk het ook veel waarschijnlijker is dat een manvan zoo bekende lotgevallen en van zulk een karakterals Heuterus zich niet reeds in 1587 zal gevestigdhebben to Deventer toen het immers nog tot de Uniebehoorde maar wel nadat het juist in 1587 wedertot koning Philips was overgegaan zoo kan men ligtbegrijpen dat hij bij de herovering der stad door PrinsMaurits in 1591 ') naar een andere verblijfplaats om-zag . Hij nam de wijk naar Brussel en werd achter-eenvolgens pastoor van het St. Jans-gasthuis aldaarkanunnik en plebaan to St . Truijen en onzeker wanneerdoch op zijn laatst genomen tegen het begin van 1598Proost van bet kapittel der collegiale S` . Walburgis-kerk teArnhem. Met de benoeming tot die proostdij

') Paquot (Ifimoires etc . V I. p . 5 Piot (Vad. l1fus. van Sur-rure III . bl . 174 ) De Wind (Biblioth . der Ned. geschiedschriiversbl . 193) enz . geven verkeerdelijk 1592 op .

28

zal bet wel bij de toekenning van een louteren eere •titel gebleven zijn ; althans hij ging voort met hetvervullen zijner ambtspligten to St. Truijen en overleeder met alle blijken der stichtendste godsvrucht den 6nAugustus 1602 . ')

Zijn eigenhandig geschreven testament van November1598 is openbaar gemaakt door den heer Ch . Piot inbet laderlandsch Ilfu8eum van Serrure III pp. 174-176 .We vernemen daaruit o . a. dat de gansche bezittingvan Heuterus in eenig geld wat kleederen en boekenbestond dat hij to Mechelen eene halve zuster SophiaFloris-dochter naliet simpel zoo als hij zegt en datJonker Nikolaas van der Laen toenmaals burgemeesteraldaar zijn neef was.

Men vindt zijn portret waarlijk niet in de bestsmanier gegraveerd bij Foppens (Biblioth. Belg. II p .

1047) en elders .Een zesregelig grafschrift op hem vervaardigd door

den Mechelschen kanunnik Nikolaas Oudart is to lezenbij Valerius Andreas Foppens Paquot en anderen ;vermoedelijk hebben die schrijvers bet alleen om dervolledigheidswille opgenomen dewijl het als men opgedachte stijlvorm en Latijnschen versbouw wil lettengeenszins onder de uitmuntende voortbrengselen dezerdichtsoort kan gerangschikt worden .

De wetenschappelijke arbeid van Heuterus hoewelmeest van geschiedkundigen aard betrof echter zeerverschillende onderwerpen die hij alle wel is waar nieteven gelukkig behandeld heeft ; doch zijne uitgebreidegeleerdheid en de onverdroten ijver waarmede hij alley-

') De Wind t. ti . p. heeft bij vergissing den 'Ju .

29

wege de beste historische bouwstoffen verzamelde enzich ten nutte maakte worden erkend en geprezen ookdoor diegenen welke de pen tegen hem opgevat hebben ' )en daardoor blijft meer dan een zijner geschriften onderde belangrijkste geteld welke over bet Bourgondischeen Oostenrijksche tijdvak der Nederlandsche geschiede-nis zijn to raadplegen .

Wij laten de opgaaf zijner werken hier volgen naarde tijdorde waarin ze verschenen zijn .

I. 1V'ederdvitse Orthographie a . i. Maniere houmen op-rekt Aederduits 8pellen ende schriven zal niet alleen nutende nootelic die opreht begeren to schriven maer al diesulx de ioincheit zouken to leren . Antw. Plantyn . 1581 in 8°.

II. Rerum Burgundicarum libri sex etc. Antw. Plan-tijn . in fol . Er bestaat verschil over het drukjaar dereerste uitgaaf. De heeren Dodt van Flensburg 2 ) en DeWind 3 ) stellen het in 1584 . Wij meenen ons aan 1583to moeten houden en wel op de volgende gronden

1 . De bibliographen zonder uitname van de oudstenen besten geven op : 1583 .

20 . Het zesde Boek behoorde niet tot bet oorspronke-lijke plan van den schrijver . Eerst toen hij de vijf eersteBoeken der Res Burgundicae bijna gereed had oordeeldehij bet raadzaam er bij wijze van aanhangsel een zesde bijto voegen hetwelk een afzonderlijke paginering en op eenafzonderlijk titelblad het bovenschrift kreeg : Genea(ogiaepraecipuarum aliquot e Gallia Francica ac Belgicafamiliarum . 4)

') Daaronder behooren Pontanus Boxhorn en Ubo Emmius.2) dlg. Tionst- en Letterbode. 1833 . II bladzz . 269-271 .5) Op . cit . bl . 549 als verbetering van bl. 194 .`) Verg de Epistola Dedicatoria van Lib . VI .

30

In Brie exemplaren nu van 1584 die wij onderzochtendraagt bet zesde Boek op zijn afzonderlijk titelbladeen ander vignet benevens bet jaartal 1583 ; hetzelfdevinden we aangeteekend van de exemplaren weleer totde bibliotheken van Lammens en Tydeman behoorende ; ')bovendien komen er de woorden op voor : Genealogiae . . . .familiarum de quibus IN PRAECEDENTI HISTORIA maximeagitur . Ziedaar alzoo een zesde Boek van 1583 hetgeenop zijn titelblad zelf naar de vijf vorige en dus naareene uitgaaf van v6or 1584 terugwijst.

3°. Vlak achter het vijfde Boek der editie van 1584staat eene lijst van drukverbeteringen ; de allerlaatsteder aangewezen fouten heeft betrekking tot bet zesde.Boek ; bij gevolg moet dit zesde reeds afgedrukt bestaanhebben vbbr deze uitgaaf der vijf eersten van 1584 ; welkbesluit versterkt wordt door de omstandigheid dat betzesde Boek op zich zelf van een zoodanigelijst voorzienis waarin wel dertig zulke feilen en andere misslagenverbeterd worden zonder dat er van die gene boven-gemelde fout sprake is ; het heeft alien schijn dat mendie laatste bij een herdruk van het vorig gedeelte deswerks heeft willen aantoonen . Maar van den anderenkarat is achter bet vijfde Boek een Aiphabetische IndexHistoriae locupletissimus gevoegd ; deze loopt nu wederalleen over de vijf eersten ; derhalve zullen die vijf ookeenmaal bestaan hebben alvorens bet zesde (welks ver-vaardiging gelijk we zagen door den schrijver eerstlater bedacht werd) ter perse ging .

4°. Graaf de Proli die bijzonder op zeldzame uitga-ven gesteld was bezat een exemplaar der Res Burgun-

') Catal. des livres e tc . de P. P . C . Lammens (1839) . P . I no . 4615 .-- Catal. H. W. Tydeman . D1. I. (1864) no 2386 .

31

dicae van 1583 gelijk althans de Catalogus zijner keurigeverzameling het opgeeft. ' )

Welke zijn nu de argumenten des heeren Dodt vanFlensburg voor het tegenovergestelde gevoelen ? wijzijn verpligt ze to bespreken .

10 . „De Catalogi van onderscheidene aanzienlijke boe-„kerijen geven bet jaartal 1584 op ." Dit bewijst alleendunkt ons de afwezigheid van een exemplaar nit 1583in die boekverzamelingen maar niet dat er zoodanigeexemplaren niet bestaan hebben . En zoo welligt eenof andere dier Catalogi er bijvoegt : premiere edition 2 )

of dergel hetgeen de heer Dodt niet eens verzekertdan weegt zulks niet op tegen het door ons aangevoer-de waaronder bet getuigenis der nude bibliographenex professo en vooral van den zoo naauwkeurigen Paquot .

2°. „In de opdragt van zijn ander werk : Res Belgicae

aan Albert van Oostenrijk spreekt Heuterus zelf over„de Res Burqundicae als in 1584 publiek gemaakt." 3 )Wij zullen deze bedenking waarlijk veel gewigtigerdan de eerste nit eigen beweging nog versterken doorer bij to voegen dat ooze geschiedschrijver in de Voor-rede der Res Belgicae zegt : het is nu [1598] dert-ien

„jaar geleden dat ik de zes Boeken der Res Burgun-

dicae den menschen in handen zond." 4 ) De vraag

') Calul. De Proli (1785) n° . 1642 .2) Dit is het geval niet met de drie Catalogi door den heer

Dodt uitdrukkelijk aangehaald namelijk die der Bibl . Tellerianader Acad Lugd-Bat . en van het Alas . Brilt. In laatstgenoemde wat

meer is vonden we zelfs geene editie van 1584.') Rerum Burgundicarum libros a nobis anno 1584 in publicum

„emissos ."

4) Anni sunt tredecim quod in hominum manibus emiserim rerum

vBurgundicarum libros sex ."

32

blijft nu enkel of deze berigten van Heuterus overeento brengen zijn met ons gevoelen dat toch op zeerstellige gronden berust. De beer Dodt van Flensburgschijnt zelf daartoe de mogelijkheid to hebben ingezien ;immers ZEd . schrijft : Dat de Res Bury. het eerst in„1584 niet reeds in 1583 verschenen wordt door deeigene woorden van Heuterus zeer waarschijnlijk " alzoo

nog geen volkomen zekerheid. Wij vermoeden dat deoplage van 1583 wat de vijf eerste Boeken betrefthetzij wegens een bevel der Regering (gelijk met deSecewiones Belgiae van Heuterus het geval was) of omeen andere reden niel in den handel is gebragt en eeneandere welligt verbeterde uitgaaf moest bezorgd wor-den die nu de eerste publiek gemaakte werd ; of ook datde eerste oplage aanvankelijk to klein was zoodat menin 't volgend jaar meerdere exemplaren afdrukte ofeen met de vorige editie geheel overeenkomenden her-druk ter pers legde doch in beide gevallen met ver-anderd jaartal en met bijvoeging of vermeerdering dererrata-lijst waarop nu ook de drukfeil werd aangegevenvan het zesde Boek ; het kan ook gebeuren dat deeditie welke van 1584 heet geheel of gedeeltelijkbestaat uit exemplaren van 1583 die men slechts meteen nieuw titelblad en met eene eerste of vermeerderdelijst van drukfouten voorzien heeft. ')

In de geschiedenis van den boekhandel komen der-gelijke feiten en praktijken to dikwijls voor om zeonwaarschijnlijk to kunnen heeten ; en even zoo gebeur-

1 ) Zouden de boven aangehaalde woorden van Heuterus : . in pu-blicum emissos " en in hominum manibus emiserim" soms met voor-dacht gekozen zijn om sleehts van de eerste openbaar gemaakte editieto gewagen?

lijk is het dat er toch een of ander exemplaar diereerste gesupprimeerde verdwenen of bemaskerde editievan 1583 onder de oogen van Valerius Andreas Paquotenz. en ook in de bookerij van De Proli gekomen is .Op deze dunkt ons niet ver gezochte wijze laten zichde besproken tegenstrijdigheden overeenbrengen terwijldegenen welke de eerste uitgaaf volstrekt in 1584stellen op hun weg een bibliographiesch raadsel ontmoe-ten waarvan de oplossing naar ons inzien vrij watmoeijelijker blijven zal .

De RPS Burgundicae en bijbehoorende Genealogiae zijnnog eens afzonderlijk uitgegeven to 's Gravenhage bijTheod. Rlaire. 1639. in 8 daarna gezamenlijk in deOpera omnia (zie beneden) .

Volgens den abbe Papillon 1 ) zijn ze in 't Franschvertaald door Philibert Bretin .

Dit werk wordt voor het belangrijkste van Heuterusgehouden zoo om de menigte en waarde der tot dezamenstelling geraadpleegde schrijvers en gedenkstukkenals om de historische getrouwheid en den goeden stijl ;toch keurt men af dat het bijna niets over godsdien-stige aangelegenheden over zeden regeringswijze kunsten beschaving der besproken volken gewaagt to uit-sluitend vervuld is met oproeren belegeringen en ge-vechten en niet vrij is van genealogische misslagen .

Men heeft het dikwijls Paquot nagezegd dat koningPhilips II aan wien het werk was opgedragen Heu-terus niet den minsten dank er voor geweten heeft ; hettegendeel is vGGr korten tijd gebleken door authen-tieke stukken 2) uit het Belgische rijks-archief; de vorst

') Bibliotbegne des auteurs de Bourgogne p. 107 .2 ) Uitgegeven door Serrure Op . et Tom . citt . p . p. 178-180 .

1)I IL Januarij 1866 .

3

34

luidens die stukken vernam de uitgaaf des boeks eerstdertien jaar na dato en op zijne beschikking erlangdede schrijver eene niet onaanzienlijke geldelijke tegemoet-koming .

Heuterus beschouwde dit geschrift als het EersleDeel zijner Nederlandsche-historiewerken 1 ) en als hetTweede de :

III . Rerum Belgicarum [of Auslriacarum] libri XV.

Antw. Nutius. in 4 1598 daarna in de Opera omnia

(zie beneden) .De geschiedenis in deze vijftien Boeken vervat

loopt van 1477 tot 1564. Ook dit werk zegt DeWind L) is uit zeer goede waaronder vele destijdsonuitgegevene bronnen opgesteld. Onder anderen heeftHeuterus een groot gedeelte der kronijk van SiccoBeningha in hetzelve overgenomen doch zonder desschrijvers naam to noemen waarover Ubo Emmiushem strengelijk berispt . 3) Deze voegt er bij datHeuterus een slecht afschrift dier kronijk moet gehadhebben daar hij de namen van personen en plaatsenz6d opgeeft dat geboren Friezen en Groningers somsniet weten welke hij bedoelt terwijl hij hem [Be-ningha] hier en daar niet goed verstaan heeft en zoo-dra hij hem verlaat omtrent de Friesche en Groningsche zaken als in het duister rondtast . Ook anderenoordeelen er niet gunstig over ; gelijk Paquot diezegt j'y ai remarque des anachronismes des fautes deGeographie el d'aulres inexactitudes . Verg. Zographos

') Zie o. a . de Rer. Belgie . Lib. XV in fine .') Op. cit . blzz . 195-196.3) In de Epislolu de Ponlo Heutero etc . praefixa Edit . Opp .

Emmii. 1616 .

35

„ [Fr . v. Mieris] Over het sehrijven der histories bi .225 en volg." Wederlegging van Heuterus treft men

ook aan in een brief van Pontanus aan Boxhorn ') enin diens Apologia pro navigationibus Hollandorum etc . °-)Met dat al moet men erkennen " zoo gaat De Wind

voort dat de schrijver veel mededeelt dat door an-„deren voorbijgegaan of los behandeld is en [alzoo]aan zijne belofte op den titel grootendeels voldoet .

„In waarde staat echter dit werk verre beneden bet„vorige ." 3)

IV. Liber singularis de Habspurgicorum ac Austriacorum

Principum origine [veluslate ac nobilitate] gevoegd bij deIfes Belgicae van 1598 en in de Opera omnia .

V. De l eterum ac sui saeculi Belgio libri duo eenevolgens Paquot zeer drooge en hier en daar vrij ge-waagde verhandeling over de ligging en grenzen derRomeinsche kolonien in Belgie vergeleken met hetBelgie der zestiende eeuw . Paquot Foppens en De Windgeven alleen de quarto-editie op van 1600 . Antw .Keerberg verder de folio in de Opera omnia . Wij von-den elders nog : 1599 4) 1605 1) en 1616 B) ; alle drieto Antwerpen en in quarto .

VI. De libera Hominis nativitate seu de liberis natura-

libus . Antw. Keerberg 1600 in 40 ; in de Opera Om-

') Voorkomende in Boxhorns Theatrum live Hollandiae Comitalasel Urbium nova descriptio .

Te vinden achter het Mare liberum van Grotius edit . 1633 .BI. 196 .Catal . d'une Bibliotheyue incomparable (P. van Damme 1764)

D 1. II . no. 1142 .'J Catal . der Bibl. van een geleerde bij Nyhoff (18611 no. 1112s) Catal . Bibl • Univ . (iron . (1758) P. 189.

36

nia in folio ; daarna to 'sGravenhage 1655 . in 12° ofkl. 8° . Volgens Paquot grootendeels eene weinig za-menhangende weinig beredeneerde en ook door grovemisstellingen zich weinig aanbevelende verkorting vanGabr. Paleotti's Liter de nothis spuriisque filiis .

VII. Dectaratio valoris monaelae aereae etc. quae olimapud Hebraeos etc . in usu fuit ejusdemque can nostri saeculi

analogica comparatio . Antw. Keerberg. 1600. 4' ; verder inde Opera omnia in fol. Voor zijne berekening der oudemunten geeft hij Been grond op .

VIII. Tractatus de mensuris Longitudinum quibus olimGraeci etc . in faciendis itineribus sunt usi. Antw. Keer-berg. 1600. 4° ; in de Opera omuia in fol .

IX. T"eterum aliquot Germanorum hominum propriorumnominum restitutiones ac significationes etc . Antw. Keer-berg. 1600 in 4- ; in de Opera omnia in fol . Dezenaams-afleidingen zijn niet zonder waarde maar som-tijds to gewaagd en ook wel bepaald valsch .

X. Historia Secessionis Belgicae waaraan Heuterustot in 't laatst van zijn leven arbeidde als een vervolgop de Res Belgicae . De slotsom van de verwarde be-rigten der bibliographen over dit werk en van de ge-schillen er over gevoerd komt hierop neder : de schrij-ver was gevorderd tot na de geschiedenis van t575 ;een handschrift er van berustte weleer in de Finantie-kamer to Brussel ; ') slechts drie Boeken zijn bewaardgebleven de overigen raakten verloren . Die drie Boe-ken loopende tot 1569 kwamen voor het eerst uit in1649 deels afzonderlijk in 4° ') deels als 17e 18e

') Foppens Op. cit . p . 1048 .2) Wachler Hist. Kunst and Forsrhung . I . 2 . p . 748. not . 8 .

)7

en 19' Eoeken der Res Belgicae in de Opera Omniain fol . Maar nu werden zij door de Regering verbo-den en in beslag genomen ; vandaar dat men bezwaar-lijk nog ergens een quarto zal aantreffen en zelfs inde folio-exemplaren der Opera omnia van 1649 de iIis-

toria Secessionis zoo menigmaal ontbreekt . In 1651 en1725 verschenen ze weder in de Opera omnia ofschoonhet waarvan straks nader zeer to betwijfelen valtof men dit wel nieuwe editien kan heeten . Naar hetgevoelen van Professor Te Water ') „zijn het 17 en18 i)oek overwaardig gelezen to worden .

Al deze geschriften behalve nn . I en X zijn in1649 veer 't eerst bij elkander uitgegeven to Leuvenbij Coppenius in fol ; andermaal in hetzelfde formaataldaar in 1649 vermeerderd met de Historia. Secessi-onis welke echter gelijk we boven vermeld hebbenin zeer vele exemplaren weggelaten of uitgeligt is . Ge-heel volledig (met uitzondering altoos van N°. I) wa-ren wederom de folio- exemplaren die met de jaartallen1651 (Leuven . Coppenius) en 1725 ('s Gravenhage) ver-schenen. Maar Foppens en nog ondubbelzinniger Pa-quot verzekeren dat de gewaande herdruk van 1725niets anders was dan eene speculatie met eenige over-geblevene exemplaren van 1649 -) of van 1651 ; 3 ) jazelfs wanneer men zich daarbij verlaten mag op eeneaanteekening in den Catalogue Bibliothecae I1ulthemianae(No. 26044) is ook 1651 niet als het jaar van eenwezenlijk nieawen druk to beschouwen maar zal er toenzoowel als in 1725 niets anders in den handel zijn ge-

+) Verbond der Edelen IV bl . 370 .-~ Foppens. Op . cit . p 1048 .} Paquot. Op . cit. pp 11-12 .

38

bragt dan het overschot der oplage van 1649 hetwelkmen door middel van een jonger titelblad en jaartalen met bijvoeging van de Hisloria Secessions zoover dieaan de waakzaamheid van de Regering ontsnapt wasaan koopers heeft zoeken to helpen .

Niet uitgegevene mogelijk niet eens afgemaakte wer-ken van Heuterus zijn :A . Een Libellus de Officio Legali Caslrensis (wapen-

heraut) .B . Beschrijving van de Nederlanden Bourgogne en

Franche-Comte .

Ons blijft nog to spreken over een ander geschriftvan Heuterus : zijn verhaal van de geschiedenis derGorkumsche Martelaren hetwelk in Hollandsche ver-zen beschreven reeds vroegtijdig de belangstelling derKatholieken wekte . E n dit niet zonder reden . Zijzagen daarin het belangrijk berigt eens ooggetuigenvan het meerendeel der door hem verhaalde feiten diealzoo in staat was menige omstandigheid to vermeldenaan anderen onbekend gebleven en tevens op bijzon-dere geloofwaardigheid aanspraak had . Geen wonderdat de zoo voorzigtige Estius van dit historiesch gedichtmet blijkbaar vertrouwen heeft gebruik gemaakt bij hetzamenstellen zijner Hisloriae ]1artyrum Gorcomiensium

geen wonder dat het aan „de Rechters die over de„Banoniezaatzie " zegt van Heussen derzelver Marte.„laren zaten vertoont is ." 1)

Ondertusschen en dit is minder ligt to verklarenwordt het noch in de Opera omnia Heuteri noch als af-

') Beschr . van 't Utreehtsche Bisdom 11 bl . 343 (fol.-ed.) . Uit dewoorden aldaar zou men kunnen opmaken dat er spraak is van hetoeiginele handschrift .

39

zonderlijke uitgaaf aangetroffen of vermeld er meenenwe gerustelijk to mogen besluiten dat het nimmer indruk verschenen is ; zelfs bleven onze nasporingen naareenig overblijfsel er van langen tijd vruchteloos totdatons onverwacht eene kopie in handen kwam to Maas-tricht in het provinciaal archief der E . E. Paters Francis-kanen hetwelk later naar Weert is overgebragt. Doorde goedgunstige beschikking van den Hoog-EerwaardenProvinciaal wien we daarvoor onzen eerbiedigen dankopdragen en de ijverige medewerking van onzen hoog-geachten Vriend den kundigen Archivarius PaterA. F. Nieuwenhuizen wien we insgelijks onze innige er .kentelijkheid betuigen ontvingen wij een allernaauwkeu-rigst afschrift met de vergunning om het ten bekwa-men tijde in het licht to geven . Van die vergunningmaken wij bij deze gelegenheid volgaarne gebruik omaan de lezers van de Katholiek een schier onbekend ge-worden gedenkstuk aan to bieden hetwelk in menigopzigt zoo bijzonder merkwaardig is . Het getuigt voorde getrouwheid der berigten van Estius het bevestigtde waarheid van het meineedig bedrijf der Watergeuzento Gorkum van Lumey's eigendunkelijk en schandelijkgedrag jegens de gelukzalige Martelaren en werpt eenhelder licht over andere omstandigheden die men ombegrijpelijke redenen meermalen heeft zoeken to betwij-felen of to verduisteren .

Het gedicht moet geschreven zijn lang voor den doodvan Lumey (1 Mei 1578) ; Estius verzekert het en wilhet als een soort van profetie hebben aangezien datdeze woestaard zoo hij meent aan de gevolgen vaneen hondsbeet gestorven door Heuterus bij een razen-den hoed vergeleken wordt eene uitdrukking inder-daad voorkomende in vs . 468 .

Te oordeelen niet slechts naar de vreemde wijzewaarop vs. 1 aanvangt en ons dadelijk midden in defeiten verplaatst maar ook omdat er hier en daar eenof meer regels schijnen uitgevallen moeten we geloo-ven dat het originele H. S. wel eenigzins volledigerzal geweest zijn en verheugen ons des to meer datin deze gevonden kopie het verhaal wat de belangrijkstepunten aangaat zoo getrouwelijk is bewaard geworden .

Het stuk beantwoordt zeker niet aan al de eischender verhalende schrijf- en dichtsoort ; stijl en versbouwzijn ook geen van beiden fraai ; maar er heerscht eenekernachtige kortheid en onmiskenbaar gevoel in ; gedurigherkent men in uitdrukking en wending de weder le-vendige verbeelding en de hernieuwde aandoeningen vaneen ooggetuige . Verscheidene woorden ontleenen eraan de omstandigheden een grootere waarde dan zij ophet eerste gezigt schijnen to hebben zoo verkrijgt bijv.het eylaes" van regel 334 - dat men ligt voor eenijdel stop- en rijmwoord zou aanzien een zeer eigen-aardige schoonheid als men bedenkt wat droevigeherinnering en zelfverwijt den rouwmoedigen Heuterusbij het schrijven van then regel en den volgenden moe-ten vervuld hebben . . . . Veel der op to merken gebrekenzijn ook dunkt ons voor een goed gedeelte aan dennog weinig gevormden Hollandschen dichtstijl dier da-gen to wijten . Onze lezers kunnen er nu zelf overoordeelen . 1)

40

') Sommigen zullen mogelijk beter dan wij begrijpen hoe Prof.L. G. Visseber (t. a. p.) bet verhaal van Heuterus nit bet oog-punt „van kunst beschouwd gebrekkig" heeft kunnen beeten ter-wijl Z .Hooggel door bet een „gele§r)aheids-gediehl" to noemen vrijduidelijk rerraadt bet niel yelezen to hebben .

41

RYTHMI FLANDRICIQUIBUS DESCRIBITUR (GORCOMIO A GEUSIJS CAPTO)

DEDITIO TURRIS VULGO CERULEJE

AC VNIUERSA SERIES

CAPTIUITATIS TORMENTORUM ULTIMIQ. SUPPLICIJ

Mar1yrum Gorcoiiensiunt .Aucthore

PONTO HEUTERO

OCULATO TESTE .

Ten lesten den Drossaert 1 ) deurt gemeijn roepen verwonnenheeft sijn groue stem aende Geusen gesondenvragende ofte sij thuijs 1) open wilden hebbenbehaudende lijf en goet packen ende webben .sij riepen neen maer in ons handen goet ende bloet .daer wast weer sa sa dat is to groete hoghmoetwij willen dacr voor vechten tot den lesten Mansiet watter v sal naer volgen voort besten dan .die haecken 3 ) gingen weer los aen d een en dander zijde

10 schietende onder den hoop sonder vermijdenAlsoo datter voort leste al op de bruggeeenen Corporael gelijt wirt op sijne ruggeafgeschoten t geheel voorhooft verheuencomende om buijt liet hij daer lest sijn leuen .Dus siende de Geusen datter nogh sal costen felmenigh Man sijn lijf t huijs to verfoortsen 'I) snelboden haer al '') t leuen maer t goet verbeurt .

1) Gaspar Turck bevelbebber van Gorkum .2) Het kasteel .s) H3akbussen vuurroeren .4) 0verweldigenb) Hun Am

42

voor Geestelijck ende Waerlijck niemandt vijtgekeurt .en dat op haeren eedt ende Mannelijeke vroomheijt

20 T'onderhauden voor beijden 1 ) sunder lomigheijt :

daert al wel mede to vreeden was sonder a) den Drossaertsijnde to seer tegens den Geusen gesaert

Maer alsoemen hem niet en liet in ruste en in vreede

wast noodelijeke dat hij t tot haerder wil dede .Dus werde den Thoren geopend de Geusen

die daer in quamen dringen fel als Reusen

doorloopende alle hoecken om roof en buijt

seer ongeschickelijck met groot geluijt .

noits hebbende gemeijnt noch oock gedacht30 dat sij soo lightelijek ouer wal en graght

int huijs souden hebben moghen geraecken

d welck sij claer leden ende openbaerlijck spraken.

den Drossaert op die plaets staende van do Geusen omcirickt

gaf den Capiteijn Marinus Brant mede omrinckt

t huijs openbaerlijck overmidts geuende die handt

sprekende Capiteijn ick loner v t huijs hout ons verbant :

en soo Marinus spraeck t heeft mij verdroten

dat soo Menigh Vroom Man gij Mij soo of hebt geschoten

antworden den Drossaert sonder iedt hem to veruaren40 Pat heb ick gedaen om eer en eedt to bewaren .

Desen opgeef geschiden naer Middernaght

den seuentwinticbsten Junij qualijek bedaght

van die van Gorcom en die hebben geweeten

t heijmelijek verstandt ende haer verradereij gequeten

int Jaer onser verlossinge vol van onvree

dusent vijfhondert t zeuentigh ende twee .

den Drossart met siju Vrauw ende Dochter teere

werden op een Camer geuangen geset met eere ;

die soldaten insgelijcke tot die twintigh too50 werden bouen op den solder gesloten wel moe

1) Zoo geestelgke als wcreldlijke .r) Behalve .

43

waer of de Vijauden niet clan eenen hadden gewontdeur de schene geschoten daer hij op de wachte stont .een Ander die sijn busse hadde ouerladen to voorenberstende die selue hadde een half handt verloren .d e Geestelijeke ende Borgers als genotenwerden sonder die Vrauwen in eenen kelder geslotendaer men de Burgers hadde eenen naght verlatenende daer naer al op twee 1 ) vrij en vranck vijtgelaten .lien was den Bommer 2 ) staudt en vroom in alle noot

60 d ander Jordaen Vos Cattholijek totter doot.Maer eijlaes den achtentwintichsten Junij op den Mertwort Bommer gehangen vande Geusen onbermhertbinnen Gorcom met nogh eenen Borger getrauw a)die tot Arckel op den Donck aennaem ontflauwheijmelijck voor de Conincklijeke Maiesteijt knechtenom voor t gemcijn landt ende gelooue to vechten .Nlaer Niemant vont in noodt Verraders gebreckdie anders ouer gout ende siluer niet is vreckhaet en neijt en slaept oock neemmermeere

70 hoe wijselijck hem geneert den Mensch to keeredwelck Bommer is gebeurt door Verraders nijdten Coninckx die kneghten aennaem met hijmelijck vlijt .Jordaen Vos door sijnder Huijsvrauwen versoeckquam corts daer naer me vijt des kelders vuijlen hoeck :maer terstont door boose herten vol fenijndie geen vreesaem luij verdragen met blij aanschijnwerde weder inden kelder gebraghtsoomen hem groote leugens hadde ouersaghtDan niet to min sijn Huijsvrauwe was niet stille

80 vijt to maecken Luijden van goede willedie hem verwaghden t alder tijt to doen keerenalsmen hem int semen gat saude begeeren . 1 )

1) Alle burgers op twee na .4) De eene was [Dirk Bommer.3) Aernout Coninek .4) Zijne vrouw deed hem ontslaau miner horgtogt ran personen die instonden dat

hij des gevorderd in de gevangenis zou terugkeeren .

44

Nu lagen eijlaes die Geestelijeke Persoonenalleen in den kelder daer men plaght dieuen to troonendaer sij menigh gewelt ende schamp moesten lijdenen menighen benauden swaren strijdt moosten strijden ;meest altoes t sauonts als den Geusen buijck was volquamen sij schampen en smijten als rasende en dol :oft alsser eenige van buijten quamen dempen 1 )

90 quamen sij eerst die Heeren quellen en schempenmeest haer tempterende om haer to doen vijtsprekenhaer gelt ende kelcken iuweelen versteken :t gelt gaf een Ider ouer dat hij badde ofte wistedie iuweelen hadden sij geuonden in de kistenopt Casteel geulught met alle andere goetwant men brought geerne sulckx daer men sijn lijf wagen moet .met dies niet to vreeden seiiden staudt openbaer :ons is opentlijek geseijt in de stadt voorwaerveel dusenden geulught '-) to sijn om ons verheugen

100 hier op hot huijs certijn t en sijn geen leugen .dus wilden sij hebben daer niet en was de daetwant door stelen code roouen wert men niet versaet ;en daer sij met drijgen niet en conden vijtprijgensoghtent met hangen ende worgen to crijgenmet smijten ende stooten met drijgen ende serrenmet de Jongers vijt to halen ende de Ouders to terrenmet schoone geloefte met honger ende dorstmet pijnen ende onteleen oftment ergens hadt vermorstIn de borgput beneden oft in de vesten

110 des Blauwen Thorens graften. ten lestenHeer Claes 3) was do Ierste to Gorcom onder Pastoordie pijnighde sij om der kereke hijmelijek Tresoorsettende een pistolet geladen op sijnen mondtdat hij haer saude wijsen oft t geloof afgaen goet vondt .Maer geen van bijden willende doen tot haerder wille

1) Brawn .2) Vele duizenden aan waarde geborgen .3) Nicolaus van Poppel .

45

deden hem een Moiiinckx corde om den hats stilleen troecken hem soo op ende neer ouer de deuroft sij hem hadden willen worgen sender verbeur ;merekende hem standtuaghtigh losten hem weer

120 seer kort van aessim sijnde den goeden Heer .die stripe vande kort ') rontsom sijnen hats gegacnsaghmen wet verthien daghen beschijdelijck staen .hier naer wast die beurte van Claes PieckGuardiaen van de Minderbroeders onsieckvan hem wilden sij hebben t Belt van Conuentmet alien t siluerwerck hem t aldermeest bekent ;en soo hij seijde haer alle kelcken to gaermet t silverwerk des Conuents kerck to hebben voorwaeropt slot geuonden in kisten gesloten

130 aengaende vant gelt haer sulckx niet to genotenmaer t seluen to regeren Weerlijeke Persoonendie lange geulught waren mette croonenwast : Moninek gij lichter aen 2 ) sterck ende stoudtdus namen sij de korde vanden middelboudt ; 3 )ende dedense ter seluer stont om sijnen hatshem treckende als Heer Claes ouer de deure vatsmet suleke craght ende geweldighe boosheijtdat die corde braeck niet van voosheijt .hij nedervallende was heel vijtter weet ¢)

140 d welck sij meijnde dat hij dede met wil ende bescheetdus namen sij een kerse 5 ) daer hij ter aerden laghbrandende sijne neus Mont en kin dat men sagh ;maer merckende dat hij bleef heel onberoertbegonden to geloouen dattet was geen boertdus gingen sij t samen loopen en lieten hem leggendenckende tis een Moninek wie Balder tegen seggen .

1) Van het koord .2) Toen was het : monnik gij liegt het.3) Het Orde-koord waarmede hij omgord was .4) Buiten kennis .~) Fene kaars .

150

160

170

46

hier naer braecken den mond op en gauen hem cruijtdat hij weder quamp sonder groot geluijtdragende het teecken van de corde ende brandttot sijn leste ure wel klaerlijck bekant .Op een ander auont sijude vol gesopenquamen inden kelder gedruijst met groote hoopenen naer veel schempen en spijtige blasphemendie sij de Heeren gauen met lange temenwasser een Vries Capiteiju die seer naerstighden hoope ouersagh ende ten lesten seer haestighhaer opspraeck gij Papen gij moest ider opblasen 1 )een mal rontom 2) al saude alle rasen .dus begonst hij van cenen Minderbroeder aldereersten soo rontsom Igelijck bedeerstslaende wat hij mogt vijt alle sijne craghtIgelijck twee dwaerse wangeslagen met volder maghtden Deken ginck met een duijm kussen vrij onder den hooprekende met hem maescap 3) alsoo door sloop . •)Nae dese iniurie wordt den Deken gelostonder stercke borge ende grooten costbelouende dat hij diet saude vertrecken vijt die stadtsonder haer oorloff ende genaden plat ;den Pastoor Mr. Lenart 5) insgelijckenAls Bommer ter loot ginck met ongelijckewerde hij geset om hem to vermanen a)

sijnen wille in Godts wille to versamen .d Executie gedaen wilde niet gebengendie scutten ') dat men hem weer op t Casteel sau brengenmaar bleuen meest borgh voor sijnen Persoon

1) gij moesten zlch de wangen opzetten om daar slagen op to ontvangen .2) leder dens op zone heart8) De Deken [P] heeft desen barbarischen mensche sonen neve ghenoemt [rekende

„met hem mae[g]scap] ende sijnen duym gbecust ende is van swaerder pers-„singhe ontalaghen gheworden ." Estius. Op . cit . Lib . r Cap . xxui .

4) Ter sluiksb) Leonard Vechel .6) Werd hem opgedragen om Dirk Bommer ter hood to bereideu .7) De schuttero wilde niet toelatei .

180

190

200

dat hij niet soude vertrecken vijt sijn oude gewoondat hij d wordt Godts soude prediken soo dat behoortbeual den Capiteijn nogh geen Misse meer doen voort .Aldus comende vijt die geuangenisse helijck gedeer [?]ginck twie daghen in de stadt op ende neertot dat sijn Suster quam bidden seer verbaestBrooder versoekt oorloff om eens t huijs to comen haestons Moeder leijt heel cranck to bedde in doots noot ;Dus ginck hij bij den Capiteijn ende begeerde blooteen pasport om to Bosche ') eens molten to treckensijn crancke Moeder to spreken sonder geckengelouende to keeren in seer corten tijttot Gorcom sonder meer en eenigh respijt .Den Capiteijn gaf hem een paspoort goedtwillighdaer hij mode voer naar den Bosch stillighMaer soo sekere schutten 2) dit verboordenliepen bij een Ander Capiteijn als verstoordenseggende daer laet men gaen varendaer alle staen borge verclaere wijen dat nae ons vijanden die geciuenhier om naem does Capiteijn een lighte schuijten voer daer med terstont naer MI . Lenart vijt ;Die hij achterhaelden tusschen Worichem ende LouensteijnHem doende wederom keeren tot Gorcom certeijnbrengende hem terstonts weder opt Casteel geuangend welk heeft geoorsaeckt hem ende meer Ander to hangen .hier en tusschen ginck vijt de geuanckenisse coudtW. Aert Buijs Canoninck tot Gorcom oudtverborgt van sijn drij Brooders die tot Dort

woenden en hier toe waren deur liefde gepordt .Mede den Pastoor van Arckel besorghtdie vijt quam van den Heere van Spijck verborght .

1) Naar 's Hertogenbosch .2) Schutters.3) Dit vers is iu de kopie doorgebaald

47

vrij

[?] 3)

210

48

All d'Ander Heeren werden naer ses naghten .vijt den kelder gelijt sonder sulckx to verwaghtenbouen op den solder bij die soldatendaer sij beter dan in den kereker droncken en aten .diet') spel hebbende Lumen 4) in den Briel gebortsont tot Gorcom terstout sijnen hoefMeester aent bortgenaempt onder haer Joncker Jan van Omaellehebbende verlooren sijn reghte handt med alleop de zee naer dat lecker brielken comendetegen seker Coopschepen vijt Spaengnie stromende .Dees Omaelle to Gorcom gecomen sijnde binnenheeft een toght gedaen om Bommel to winnen

220 hijmelijck ontboden als Andere steden hadden gedaenvan binnen Verraders met onvree belaen .daer hij wiert of gedreuen met cleijn en groet geschutlaetende daer ouer de zestigh Bouuen onnut s)gelockt van sekere Spaengnaerts tot onder de stadtdie vlught vij(n)sende om haer to crijgen binnen schoots pladt .keerden tot Gorcom den sesden daghdat hij gedaen hadde desen wijsen aenslagh .Twas vroom gedaen dat Bommel hadt volstandigh gebleuenende hen niet aen die Roeuers naer mede gegeuen .

230 hier moet ick den aenslagh verhalen int breededaer Omall sijn handt verloes op de zeede . s)

op Palmsondagh soo sij dijnsdage daer aenden Briel in namen sonder storm to bestaenontmoette Lumen bijde hondert Coopluijde schepen vlootversien van alderleij goet voor alle nootdrufs nooten besonder van specerijen en spansche wijnenmede alle dat Spaignie gewent is vijt to sijndenhebbende haer Course naer de Nederlandenals sij gewoent waren van ouder zanden[P] .

1) nit.2) Lumey.3) Verliezende daar over de zestig Loeven (Watergeuzen) .4) Vermoedelijka op de reede

49

240 niet wetende to spreken van eenigh ontraetnogh van eenige Vijanden oft zeeroners quaet.dus comende tussehen Engelandt ende Vranckrijckontmoetten Lumen met sijn schepen gelijckhebbende sijn meijninge op Enckhuijse oft den Brieleop Vlissinge oft daert voor windt geuiele .(lie terstonts tegen haer dapper inschoothopende wat to crijgen van dees schoone vloot .die Cooplieden diet siende schieckten haer vort aent boortin ordonantie als die half Mane doet vort .

250 verwaghtende oft die zeeroouers souden met moettegens haer derven in zeijlen hebben voet op voet.maer neen sij derfdent niet bestaen verbludtwant die Coopluijden to wel voorsien waren met geschudt .(ins verschoten sij ouer ende weer loot ende cruijtMeenigh doodende en quaetsende sonder buijtwant Lumen wort door siju hoesen 1 ) geschoten claerOmaell verloer sijn rechte handt openbaerbehaluen die sij niet willen doot nomenwant daert haer tegen gaet siet mense wel verstomen .

260 Lumen siende hem niet to doen ander profijtdan Voick to verliesen en quetsen door desen strijdt .sijn schepen bederuen cruijt en loot hem verschietendaer hij of qualijek voorsien was begondt to verdrietenhem ende de sijne langer schut geweer to haudenmerekende ooek die Coopluij sonder fiauwenhem niet eenen voet t' ontsetten oft ontwijckentrack op sijn zijlen ende ginck in de zee strijken .Die Coopluijden diet 2) siende blijde dat se Godt had bewaerttroecken de Ankers op zeijlende elck haerder vaert.

270 Die Geusen bleuen vast volgen om to betrappenJemant van achteren ende die to knappenen alsoo daer waren verschijden schepen vast

I) Hoozen eeu bekeud kieedingstuk .2) Pit

Dl. IL. Januarij 1866 .

4

50

verschijdelijck geladen ende geballastgebeurdent dat sij van dese groete vloot schooneen schip alleen cregen tot haer moettens t) loon ;dwelck all' dander niet en konde volghengelaeden seer diep met suijker ende wijnendaer seer naer snaeckden dees zee Badijnen .Maer hier of genogh laat ons weder gaen keeren .

280 wat Omaell ginck doen met die Gorcomsche Heeren .gekeert van Bommel tot Gorichum begont Omael to maeckengeretscap om met ernst naer den Briel to gaenmet de Geestelijcke geuangenen eijlaas in onrustenom daer met haer om to springen alst hem sal lustenMaer eerst creegh den Deken van hem een nieuw allarmdie hij moest stillen met hem to vullen den boers derm . 2)Anders wilde hij hem medevoeren naar den Brieletegens alle voorgaende borge gecrielle .tegens alle haer beloefte van werde en craght

290 daer men op magh staen als opt ijs van eender naght .Dus sijnen sack geuult hier mettet mijileliet den Deken met vreede voor een wijle .altoos Baettet hem dat die boersse was gesnoortdat hij in den Briel met d' Ander niet wordt gemoort .Maer eermen schep tginck een vre to vooren 3)

werden Alle de Franciscanen oft sij t badden verloorenberooft van Mantels en rocken al in t gemeentot op haer stramijne hemden groot en cleen

de Priesters van haer tabbaerden som ') van andere cleeren

300 die sij behaudende eerlijchijt niet moghten ontbeeren .en die daer tegens sijde iae een half wordt

creegh terstonts een wangeslagh van Jemandt gestoort ;

Alst gebeurde broer Willebrod 1) van taghentigh iaeren

1) Moeite2) De Deken moest nu weder de bears van Omal vullen om vrij to komen .3) Een uur voor men scheep ging.4) Welligt voor het bij Hooft nog gebruikelijke Saml - benevens .5) Anders Willehadus genoemd .

51

vijt Denemercken veriaeght in lees Landen veruaren

(lie voor sijn oudt lijf sijnde alleen inthemdtbadt om sijn Mantel versleten ende geschendt

om snaghts tegens caude t lijf to beschermen

Maer ten badte bidden smeken nogh kerment was gij afgoden Dinaer ende oudt Verrader

310 men (loet v nogh veel to veel gracie Allegader

dat men v niet gegeesselt een gesauten sack 1 ) om geeft

denckt hoe dat gij met ons Medebroeders eertijts hebt geleeft .

Diet sprekende gauen hem eijlaes twie suffletten

(lie wel kaude wangen saude kunnen verhetten .

dus stonden sij all stil Niemandt dervende meer spreken

niet weetende wat sij op haer wilden vreken ;

en werden snaghts den Vijf(len Julij claer

omtrent twaelf vren in een Mossel schuijt voorwaer

eerst Allegader geduijt en daer nae in een heude 2 ) gesteken320 sijnde sterck Priesters en Moinicken met haer Leeken

Alle t samen gerekent Negenthien Persoonen

waer of de sesthien tot haerder verschoonen

Priesters waren d Ander drij Leken oodtmoedigh

volgende haer Heeren opt Casteel vrijmoedigh .

die namen sal ick setten tot haerder memorie ientBroeder Claes Pieck Guardiaen en Broer Jeronimus President . )

Broer Antonis van Weert Broer Gouert van Meruen wees

Broer Willem van Denemarq en Broer Nicasius Heez

Broer Frans van Brussel Broer Anthonis van Horne verkoren

330 Broer Dirick van Amersfort Broer Willem van Luijck geboren

dees thien waren Priesters soo ik hoop van goede wille

Broer Cornelis Broer Peter Broer Hendrik drij Leeke stille .

d Ander waren Mr. Lenaert en Mr. Claes 4)

bij 5) Canonincke en Pastooren ; mede eijlaes

Heer Pontus den Huijter voorts geen Canonick in t Choor

1) Een zoutzak .2) Een soort van oehip.3) Vicar) .4) Nicolatis van Poppet .5) Beideu.

340

350

360

52

Mr . Gouert Duijnen ende Heer Jan Pastoortot Hornar en tempel 1 ) arme nestkens gestroopt 9 )geuangen omdat hij een kint hadde gedoopt .Ten lesten Heer Jan Regulier van Rugghe vol loffgesonden voor Pater tot Gorcom opt Begijnhoff .deer quamen den sesten Julij ontrent negen vrentot Dortrecht aen Eijlaes haer quaeij geburendaer sij bleuen leggen tot nae noen ten drijenwaghtende naer een Ander versch getijen . 3)hier en tussen was Omaell en met hem t gewaghdie wat meer wilde wesen dan alien den daghbinnen Dort gegaen om to maecken goede chierede geuangen latende sonder broot en biere .Tot Alle de werelts spijt spot en schempt gemienwant bijnaer half Dort quam se besiengevende Elcke die soldaten een ortien ofte duijtom to connen sien desen fraijen buijt .daer de soldaten al wel tegens moghtenwant sij niet dan gout en silver soghten .saghternoens het getij sijnde gecomengingen sij t zijl stracx naer den Briel stromen .al waer sij quamen den seuenste Julij claersmorgens ten seuen vren een Jder openbaerdaer moesten sij waghten een vre verdoofttot dat Lumen gereedt haer to moet quamp aent hooft .lijdende daeren tusschen hondert dusent snercke 4 )tegens haeren Persoon ende Godts Hijlige kerckespijt spot schemp en bitter snijdende blasphementegens Godt den Coninck met onwetende temen [?jals verwilde Menschen stichtende groot gerufthaer maeckende afgoden- ende Balam Dienaers versuftbedrigers ende verlijders des Menschelijck geslaght

1) Wij durven niet gissen welke plaats hier bedoeld is .2) Arme plaatsen afgeloopen geplunderd3) Naar de ebbe .4) Smadelijke uitvallen .

53

vertreders der Goden 1 ) iae der Conincklijke magbthaudende voor Godt haer beursen ende buijcken .

37 0 diet ginck daer om deeswasteveet 2) dandertemagerkuijcken .

(I een to tort d Ander to lanck en al Hijpocrijtendie een nieuw galge souden verslijten .maer dat sij riepen tegens Godts sacramenten HijlighIegelijck laggende die daer om stout pijligh 3)

is Diet betamelijck ergers to verhalenGodt wilse helpen die door onwetenthijt dwalen .her en tussen quam Lumen vast aen geredengeselscap met thien oft twaelf perden benedenen sommige haer schutten tot aan t hoofd einde 4 )

'so Daer men doen opsetten in een regelindetwie en twie tsamen aen den Arm gebondensoe gaende naer een halfue galge gesondendie voor aent hooft stondt gereght op t strange 5 )werdende doen gegroet vande Heeren met sangewant sij daer drijmael rontsom moesten beuart e) doenende daer nae op haer knien onder de galge loof singen koensiende altemets eens om hoghe nae de leerder ")oft sij op soude klimmen oft blijuen needer.van daer wierden sij weder op den dijck gelijdt

390 twie aen twie gebonden ende haer gesijtdat sij luijde sonde singer sonder vlidentot dat men haer anders sonde gebidendoende voor haer dragen twie kercke vanenop gauelijnen t coste Menigh goet Mensche tranen .dus gingen sij singhen den heelen dijck lancken door heel de stadt met gewelt en dwanckwant daer reden twie bouwen S) aen elcke zij een

1) Goddelijke .2) Vet.R) Dartel b aoddrouken .t) En sommigen hmmer schutters tot aan 't Brielache haven •b oofd .5) Deli oever .v) Bedevaart processie.it Galg-ladder.

Boeven .

400

410

420

54

hebbende in de handt een willige rijs gedweensmijtende daer mee stijf om de oorendie sij lieten duncken haer niet to hoorend welck meest gebeurden die luttel singen kondenthis moesten sij den lol hauden ') met die monden.Comende aldus singende in den Briele boudtwart al op strate om sien Jonek ende oudt .die sommighe hebbende water voor haer staendemet een nieuwen bessem mette hant slaenderoepende stijf ende lelijck met luijder stemme meeAsperyes hijsopo Me Domine .Ten lesten quamen sij aenden Cruijshoeck sleghtdaer op den Merckt een galgh stont opgereght .waerom sij drijmael moesten gaen singenen daer onder die galgh knielen geringen .singende de litanie ende daer nae t looffMe. Gouaert Duijnen song die Collect met oirlooff .die clock hadde acht vren doen diet was geschiedtvoor Noen en sij werden inden Diefput gesloten siedtsoo donckeren gadt als sij raeckten d een d Anders cleermoesten sij vragen om kennis wie sijde Heer .hier vonden sij mede nogh twee Pastoorengehaelt bij Dortreght wijnigh tijts to voorenen binnen een half vre daer nae werden mee gebraghtden Pastoor en Capelaen van Munster Q) ongeacht .Bij 3) Religieusen vijt die Abdije schoonvan Middelborgh in Zeelandt spannende de Croon .in diet gat lagen sij sonder eeten en drinckontot nae ~Noen ten drijen int sweeten ende stincken .ten drij vren werden sij opt stadt Huijs gesleptende seer doorsoght van die wilde Vossen doortreptto sien oft sijse soude moghen bekeeren

1) De wqe bet gezang bghonden .2) Monster in Delfland .8) Beiden .

55

430 en voor t opreght gelooff haere valshijt leeren .Maar sij bleuen volstandigh oock Allegaderniet wordende Godts noch sijnder kercke verrader .nochtans heb ick geweten die naerder hantoock heel afweken met willich verstantwelck ick Diet geloofde datter Weifelaars warenwant t waren meest Mannen inde scrifte heruaren .noghtans ist wel mogelijck kenne ick waerdat in doots noot door brooshijt den Mensch wel valt claer .hoet is sij werden Alle weder om gedreuen

440 naer t oude geuanckenhuijs met hope nogh van leuengeleijt nu bouen die put op die Burger Camercrijgende t eeten ende to drinken betamer ;al behaluen drij die totten onder Prouostgebraght werden terstout ende daer gelostd een was den Pastoor van Maesdaem niet seer oudtd Ander Heer Pontus den Heuter geschoneken ') Willem goudt .den derde Broer Hendrick eene Leeke Broeder Jonekvan vijfthien iaeren die den luijt slager 2) Pronekhadde verbeden om zijnen Dienaer to maecken

450 d welk den Bloet menigh slagh heeft doen smaecken .hier en tussen is gecomen tot Gorcom inde stedeAen Capiteijn Marinus Brant een brief die dedebeuel van den Prins van Orangiens wegendatmen die Geestelijchijt van Gorcom ierst gecregenniet soude misdoen aen lijf nogh aen leuen .Marinus dede dit placaet op den staende voetCopieren bij cenen gesworen Notarius goetsendende die copije naer den BrieleAen Lumen om bij sulcker geuiele

460 to beletten der Geestelijcke Heeren dootdie hij wel wiste to wesen in groete noot .dese Copije quam in Lumees handen

1) Ten dienste gesteld van.2) Luitspeler .

470

56

den negensten 1) Julij t sauons doen hij brandennaerden eeten gedroncken hebbende dapper wijndus ontfangen hebbende op geseijden termijndes briefs Copije ende doen ouerleesenbegonst in t aensight t ontstecken dat ieder moght vreesenroepende als eenen rasenden Hont vol gebreckwat laet hem duncken Marinus den grooten Geekden Lapsaluer Torfuoerder en Zeeroouer bekentdat hij mij nu hier een Copije ouersendtHaudende bij hem als Meester d originaelstaen ick nu onder den Prince wat meerder smaeloft bij onder Mij ende zijn kneghten Allegader7ck pas op diet placaet niet maer ben een versmadervan de Copije alleen die hij Mij ouerstiertDus ras Prouoost op en Niemant oock viert .neemt die Papen terstont Allegader t samenvoert se to Rugge in t Clooster en hanght se al bij nam8n

480 Jonck oudt watter is niemandt vijtgenomendan die ick geschoncken heb mogent haer bekomen .All de Ander hanght op aensiet goet nogh gelten gij HoofMeester Omaell v gereet steltMijn wille to doen volbrengen tot deser stontwant ick ben hier Meester en wilt blijuen goat rondt.Naer elf vren snaghts was diet torts beradenen die sententie gegeuen sonder genadenhier mede liepmen naer t geuanckenhuijs met spoededenckt hoe de goede Heeren waeren to moede

490 van dusdanigen haestelijcken ouerualmen bondense arm son arm tot twintigh int getal .en leijdense tot Rugge in de torfschuregeselscapt niet peerden ende kneghten stureMalcanderen moat geuende sterckende jut geloofgewilligh steruende niet achtende voor roofdat sij vijt desen Werelt moesten schijden

2 )Door eene andere hand is er ten onre ;te boven geschm ca : achtsteu .

n7

wetendle dat sij t semen alle verbijdenen Godts oordeel daer bij strengh en opreghtdie haer diet dede t sij Meester oft kneght .

700 ter wijlen men was doende met haer to hangenwerde Broer Willem ontbonden ende doort gedrangenversteken vande Walsche soldatenalsoo hij een wael was quam hem hier to oaten .en hijmelijck gebragt in Omaels huijsdlaer hij was tot dat Huijter wert verlost van des doodts Cruijs :als dan gaf hem Omaell bus 1) fles ende rappiereen pont flams inde borse en setten hem in t quartiervan Trelongs Vandel als een soldaet besoghtdaer hij tot Bamisse 1 ) in bleef qualijk hedoght

5 10 verleckerende aent gemack en aen stelens brootd welk hem naerder hant oock gekost heeft de doot .want crijgende t geloof in Omaels Logementwijn gaen to tappen vijt Lumens kelder bekentdede den sleutel naer maecken sonder veel clappenhopende altemet voor goeij gesellen to tappenmaer sij broghtent seluer vijt die mede dronckenals sij vrolijck waren geweest ende beschoneken .dos werden hij wec1er geuangen ende gepijnetoft hij den wijn niet en hadde gefenijnet

520 oft er niet meer en waeren plightigh claervan desen aenslagh die sij woegen seer swaer.Maer soo niemandt en hadde nogh noemdedie hij hier mede beswaerde nogh doempdewerde hij half october op den Marek gehangeninden Briel sonder iet anders to ontfangenvoor thien weken soldijen dat hij haer hadde gedientvoor haeck schut ' 3 ) tot bescherminge der Brielsche gemient .Voorts werden de Heeren geworght d een neffens d Anderenalsoo sij gecomen waren met Malcanderen

1) Buks.2) Tot St . loo:3) Haakbus-Schuttei

530

540

58

doen moedernaeckt ontcleet en dan afgesnedenNeeus oiren schamelhijt om alsulcke leedenop haer hoet ter thoen dragende o verblinden nijt!o onwetent Mensch! die niet en siet wat gij sijt .die vet waren werden den buijck op geschroitende den Reussel daer uijt gehaelt die dermen verstroijthangende soo onteert ende nackt den helen daghtot alle des werelts aenschouwen spot en gelaghden terden dagh werden putten gegrauenonder haer galge en sij daer in gedragen .iae dat nogh door bidden van goede luijden behoeftvan Gorcum die dit aensagen met herten droef.

F I N I S .

TRANSLATIO RIJTHMORUNi FLANDRICORUM IN METRA LATINA

QUIBUS DESCRIBITUR DEDITIO TURRIS CERULEAE GORCOMIO IN-

TERCEPTO ET TORMENTA AC MORS MARTIJRUM GORCOaIIENSIUM

AUCTORE PONTO HEUTERO OCULATo TESTE . 1 )

1) t)it dit onderschrift waarmede de kopie eindigt kan men met grond beslnitendat er eene Latijnsche vertaling van Heuterns' gedicht bestaan heeft of ten minste on-dernomen is .

59

MEDEGEDEELDE CORRESPONDENTIE .

II .

(Jlervolq van 1)1 . xLvin bl. 309 .)

Geachle Friend !

Omdat ik het beloofd heb en ge verlangt dat ik diebelofte gestand blijve neem ik de pen weder op ; of-schoon ik u gul weg moet bekennen de waarheid vandes heeren Tiele's gezegde to ondervinden : dat het„lezen van dit werk een groote vermoeienis des vlee-„sches en niet minder een groote ergernis des geestesis." Genoemde heer echter heeft zich die ergernis

getroost en het boek van den heer Teenstra gelezenmet het mensch-lievende doel om anderen zijn : weestgewaarschuwd!" to kunnen toeroepen . Om die redenbehoef ik het niet to doen .De Katholieken zijn reeds menschlievend gewaar-

schuwd door dat het „imprimatur" aan dergelijke boe-ken geweigerd wordt . Worden zij door zulke schrijversbedrogen dan hebben zij het zich zelven to wijten .Maar ik beklaag den niet-Katholieken burgerman -hoe weinigen onder hen hooren de waarschuwende enmenschlievende stem van den heer Tiele ! - then mendoor den weidschen en bedriegelijken titel misleidt enwien men zulke boeken als het onderhavige voor grofgeld in handen speelt. En evenwel wil ik mij ook die

60

vermoeienis des vleesches en die ergernis des geestesgetroosten en wel met het menschlievende doel om todoers zien dat men het de niet-Katholieke eenvoudige

menschen niet zoo zeer ten kwade kan duiden dat zevaak zulke scheeve oordeelvellingen tegen de Katholiekegodsdienst uitspreken en niet zelden zulk een hate-lijken afkeer tegen haar aan den dag leggen . Aanmenschen als Teenstra komt daarvau de droevige eer toe .Ik geloof zeker dat wij zelven ons zouden schamenKatholiek to heeten ware de Katholieke godsdienst in-derdaad zoo gelijk de heer Teenstra dezelve zegt tozijn ja we hielden welligt op Christenen to wezenware zijn geschrijf zuivere waarheid ; met nadruk durftde man zeggen : „De Sarracenen verwierpen het veel-godendom der Christenen leerende : Er is slechts eenGod." Genoemd menschlievend doel beoogende kan ik

tevens mijne belofte vervullen en zoo mogelijk nogduidelijker doen blijken : dat de heer Teenstra benedenhet peil staat van de middelmatigheid de jammer-lijke speelbal is van dwaze niet verschoonbare voor-oordeelen en aan een blinden haat tegen het Katholi-cisme bot viert.

Ik bepaal mij uitsluitend tot wat de heer Teenstravan de Katholieke godsdienst zegt of wat er mede inverband staat . We zijn aan bl. 76 derde afdeelinghoofdstuk VII . Daarin zal de schrijver behandelen :

De Roomsche Bissschoppen ; toenemend verval derChristelijke Kerk of van de scheuring in eene Griek-sche en in eene Roomsche Kerk in 330 tot op Ma-homed de Profeet in 611 ."„A. De Roomsch-Katholijke Kerk .„B. De Grieksche-Katholijke Kerk ."Aan het hoofd van die afdeeling heeft de heer Teen-

stra - waarschijnlijk wel ad caplanidam benevolentiam --met bijzondere letter doen plaatsen : „De geestelijkenhunne heerschzucht en liefdeloosheid ." In dat 300-

jarig tijdvak nu wordt door den compilator geen enkelkerkvoogd z6u besproken dat men hem ware hetslechts den naam van latsoenl~k man zou kunnen toe-kennen . Van de Christentijden of tot op Constantijnge hebt dit nit mijn' vorigen gezien was er volgens Teen-stra niets goeds in de Katholieke Kerk to vinden ; enna Constantijn wordt het nog erger : „de zucht naarwereldlijke magt en uitwendigen luister drong meeren meer met de heersch- en geldzucht in de hartender hisschoppen door en vele liefdegiften namen

„zij wederregtelijk tot zich ." Zonder uitzonderingaltemaal wereldsgezinde heersch- en geldzuchtige die-ven! „En in de 4 1e eeuw gold reeds de Bisschop van„Rome voor den eersten onder de vijf Patriarchen of Op-perbisschoppen der Christenheid " en de bisschop vanRome mengde zich gaarne als scheidsregter in kerke-

„lijke twisten ." Filtreer maar vriend dan hebt ge hierdrinkbaar water . En nemen we er eene teuge van . Hetis to midden van die vermoeienis des vleesches " eenverkwikkende dronk ; het doet het Katholieke hart weldat zelfs een man als Teenstra zijns ondanks toch er-kennen moet : dat de bisschop van Rome reeds in deeerste Christen-eeuwen onder al de Opper-bisschoppender wereld de opperste bisschop was die het zooalsvoorspeld was in onze dagen nbg is .

Na Constantijn nu de heer Teenstra verzekert datwas bijgeloof algemeen heerschende en alles in de Kerkin uitwendige prachtvertooning ontaard . Helena Con-stantijns moeder had daartoe niet weinig bijgedragen ;want zij liet het kruis waaraan de Heer zoude ge-

62

storven zijn - was dat dan niet gebeurd? - uit deaarde opgraven en kloven " om de stukken als heiligereliquien alomme ten geschenke uit to deelen . Roeptge hier niet uit : wat vorstelijk geschenk ! wat heiligeneerbied voor den goddelijken Verlosser! Ja het was :praedicamus Christum crucifixum ; maar het was ook enis het nog voor den heer Teenstra : gentibus autem stul-tiliam . Ja nog meer dan dat het was : „een wijdedeur open voor bijgeloof."

Met deze en dergelijke onverstandigheden maakt deheer Teenstra een viertal bladzijden vol en begint danmet het begin„A. De Roomsch-Katholijke Kerk ."Na gezegd to hebben in welke landen der wergild de

meeste belijders der Roomsch•Katholieke Kerk gevondenworden vervolgt hrj : „De voornaamste secten in deR.-K.-Kerk zijn : De Katholijken; de Janeenisten; de Pa-pisten; de Dominikanen; de Franciskanen; do Augustinianen ;de Jezui en ; de Quietisten; de Molenisten ; de Quesnelli-anen." Dan heet het : waarvan later nader " en daar-

mede is de geschiedenis der Katholieke Kerk van hetjaar 330 tot 611 afgehandeld . Het is niet veel echtergenoeg om ons to doen zien welk begrip de heerTeenstra heeft van de Katholieke Kerk ; of liever ge-zegd dat de man er volstrekt geen begrip van heeft.Maar ik zeg hier ook : daarover later nader ." We zij nnu aan bl. 86 hoofdstuk VIII. Voor de aardigheidwil ik de inhoudsopgave van dat hoofdstuk eens vooru afschrij ven er echter bij voegende : ab uno disce omnes.Er staat letterlijk : „Mahomed 611 ; zijn invloed in hetoosten en bedreiging des Christendoms . Invoering des Chris-tendoms in de 8e en 6e eeuw in Nederland. In het westenontstaat de grootste magi der Pausen vooral in de XP eeuw.

63

Be kruistogten . De kloostereeuwen 1100-1300. Scheme-

ring in dnisternis ; voorloopers eener ophanden zijnde Her-

vorming. lValdenzen 1180 . Het is nog al iets in ednhoofdstuk. Maar ik heb u gezegd : dat ik slechts wildewijzen op het geschrijf van den heer Teenstra over deKatholieke godsdienst en wat daarmede in verband staat .Hier aan getrouw begin ik dus met de invoering desChristendoms in Nederland." En reken er op : eene

verbazende teleurstelling wacht u. Ge zijt immers metmij en alle schrijvers die we daarover ooit gelezenhebben steeds van meening geweest dat de eerstegeloofsverkondigers in ons vaderland door Gods geestbezielde mannen waren die getrouw aan het bevelvan hunnen goddelijken Meester : pat en onderwijst alle

volkeren leerende hen alles ondervonden wat ik u geboden

heb en in niets ander$ roem zoekende dan in het nederige

kruis van Jesus met een bewonderenswaardig gedulden zelfsverloochening in ootmoed alles tot zelfs hunleven ten offer bragten ? Ge zijt immers met alleverstandige beoordeelaars steeds van meening geweestdat de tegenstand welken die waardige mannen bij zoodiep gezonken en verdierlijkte menschen ondervondenalleen aan de moeijelijkheid is toe to schrijven omzulke woestelingen aan de strenge zedewet van hetreine vreedzame Christendom to onderwerpen? Debeer Teenstra zal u beter onderrigten . Wij hebben hetmis . De mannen die hier het eerst het geloof ver-kondigden waren deugnieten en nog wel van het errstesoort ; de leer die zij verkondigden was van thenaard dat ze volstrekt geen bijval verdiende. De bis-schoppen Amandus Eligius en Wilfried waren zooals Teenstra ze doet voorkomen mannen van al heelweinig beteekenis en het Christendom zoo als het

64

door hen verkondigd werd vermengd met de Boedd-„histische - feesten en fabelleer der Heidenen" vonddan ook geen' bijval .Maar in het jaar 690 kwam een andere Engel-

sche Bisschop met name IYillebrord den Rijn bijKatwijk opvaren van elf medehelpers vergezeld be-gevende zich met den Ierschen Monnik Egbert naar„Friesland. Doze sleep van predikers waren gierig eninhalig hoogmoedig en eerzuchtig heerschzuchtig enwreed die zich met onstuimige driften veel gezag en„willekeur aanmatigden waardoor zij niet veel opgangen vorderingen in het bekeeringswerk maakten ma-„kende het verzet van Radboud met zijn versteendhart" zooals men het noemde die het herbouwdekerkje to Utrecht weder liet nederhalen zeer ver-schoonbaar." Aldus de heer Teenstra . Wat zegt ge er

van ? grenst het aan waanzin of is de man de grenzenover ?

Willebrord nu was zeer verstoord omdat de Friezenhet kerkje to Utrecht op nieuw verwoest en de be-keerden weder het geloof verlaten hadden ; en schoonPepijn van Herstal in 692 Radboud daarvoor straffendediens leger versloeg maakte toch het Christendomvolgens Teenstra geene verdere vorderingen . Dat Pe-pijns overwinning ten gevolge had dat nu het geloofvrijelijk in Friesland kon verkondigd worden schijntvoor Teenstra van geene beteekenis ; hij vervolgt slechtsde belangrijke geschiedenis met eene onverklaarbareligtzinnigheid aldus : „de Friezen bleven zich aan hetHeidensche geloof vasthouden waarop II illebrord zichin 693 naar Id alcheren in Zeeland begaf en vervol-gens naar 1Yfedemblik. Oprigting van het bisdom vanUtrecht op 1 Januarij 696 . Suitbert een reizende

65

Engelsche priester . 1d -igbert een prediker in het gevolgvan II'illebrord door Radboud met zijne krachtvollevingers" [ook zeer verschoonbaar?] geworgd. Her-bouwing van do Kerk to Utrecht 697 . Mislukte doopvan Kadboud I ir. het jaar 700 in eene beek to Ifoog-

„woude (Noord-Holland) . Suitberd een bastaardzoon vanPepijn sterft na tot bisschop verheven to zijn op hetRijn-eilandje heizersweerd in 717 in een door hemgesticht klooster. In 71S KWAM Bonjfacius in Frieslandwiens eigenlijke naam Ilinfried was ZIJNDr in 754bij T)ockum in 75jarigen ouderdom VERMOORD . Wille-

„brord stierf in 737 dock [die tegenstelling is onbe-taalbaar] in 744 word to IYieru ;n in (Vest-dongeradeel

„Ludger geboren later de ilpostel der Friezen genoemd ."Na nu nog den geloofverkondiger Lebuinus en den Engelschen priester IYillehad genoemd to hebben zegtTeenstra : het eigenlijke volk in doze provineien [welke?]was nog ruw en onbeschaafd en eerst in hot middender IX 'c eeuw begon daaronder een zoogenaamd Chris-tendom door to schemeren ;" en opdat we niet zouden

denken dat dat al heel wat was voegt de man er dade-lijk bij : wat echter bij de niet noemenswaardige bescha-ving nog weinig to beduiden had ." Et de cette faco

.jinit l' histoire! En boven deze compilatorische opper-vlakkige onnaauwkeurigheden en onwaarheden ordeloosaan elkander geregen schrijft de heer Teenstra metgroote letters : „Invoering des Christendoms in Neder-land." Er had moeten staan : 11lislukte poginq tot invoeringdes Thristendoms in Nederland en welverdiende straf dergoddelooze onder-nemers . Dan had de titel ten minste be-antwoord aan dat wat Teenstra van de gesehiedenisgemaakt heeft .

Na kort en bondig [?] in drie bladzijden de gan-Dl. IL . Januarij 1866 .

5

66

ache merkwaardige geschiedenis van de invoering desChristendoms in Nederland to hebben afgehandeld schrijftTeenstra nagenoeg acht bladzijden vol om den men-schen wijs to maken

10 . Dat ooze heilige godsdienst waarin men zoovelesijmbolische vereering van Brama en Boeddha vindt"

oorspronkelijk wel nit Hindoslan afkomstig kan zijn .2°. Dat onze feestdagen zonder uitzondering „van

heidenschen oorsprong en slechts in benaming en be-„teekenis veranderd en gewijzigd zijn ."

3°. Dat dit bet werk der priesters is die er steedsop nit waren : „de sporen der godenvereering zoo veelmogelijk onkenbaar to maken en er eene Christenfa-

„belleer voor in de plaats to stellen . Vooral de Joel-„feesGen werden door Christelijke feesten vervangenalsook heele en halve goden door kalender-heiligen ."

Geloof mij het staat er letterlijk !4°. Dat de priesters dit deden nit eigenhelang en heb-

zucht want zij maakten van heele en halve goden ka-lender-heiligen terwijl zij anderen" - ik bid u geefu wat moeite ik heb bet ook moeten doen om desschrijvers bedoeling er nit to vinden - als booze wezensin minachting zochten to brengen zooals spookge-„drochten aan welke zij niet mogten offeren wetendezich op die wijze door andere voorstellingen van dieoffers zelve meester to maken en in plaats van degoden to offeren en to dienen deed men zulks alsnu

„de priesters ."Geen wonder dat de heer Tiele het werk van Teen-

stra besprekende gewag maakt van : prachtige vol-zinnen."Dat men in de R.-K . Godsdienst nog zoovele Sijm-

bolische vereering van Brama en Boeddha vindt" heeft

67

meenstra reeds ook op bl . 54 gezegd en verteld datzelfs bet geloof aan eene moeder Gods geen anderengrond heeft dan de daar medegedeelde legende van eeneSineesche maagd die eene lotusbloem opat en moederword van een' zoon . Haar dat onze godsdienstfeestenzonder uitzondering van heidenschen oorsprong zijuwordt op bl. 92 en verder nader toegelicht . Hot zijnvoornamelijk de heidensche joelfeesten en de drie hei-densche Schimmelruiters waaraan wij onze feesten to dan-ken hebben . De joelfeesten vierde men ter eere van deterugkeerende zon . De drie Schimmelruiters waren : IVo-

dan Friyge en Donar ; dit drietal reed op bijna wittepaarden." Nu ben ik to weten gekomen dat hier

eene amazone bij was to weten 1+igge gemalin van1I'odau . Doch dat doet er niet toe ; er waren drieSchimmelruiters en de beer Teenstra zegt dan verderletterlijk : Dit drietal vertoonden zich nu op de bergenalwaar men ganzen en kalkoenen en in Westfalenzelfs ossen aan die ruiters offerde . De priesters ge-waagden echter van de blijdschap verkondigende en-gelen de jubelende herders in bet veld van de drie

„sterren" - zeer juist ! voor iederen ruiter een ! - „de„drie Koningen en do Wijzen die offerden wetendeweldra die offers nu zelven magtig to worden ."En dan heet bet : „Zoo ontaardden de joelfeeslen nu

„hersfeeslen genaamd daarna in woelige Kersmissen en„later kermissen of markten." Op bet Kersfeest volgt :„brie Koningen (trium Regum) waarop men 3 kaarsenof andere lichten brandde zoo als vroeger voor „de

„Schimmelruiters " en lang een kerkelijke feestdag wasbij de Roomsch-Katholijken ." De schrijver bedoelt hier

ongetwijfeld : Epiphania Domini ; maar is u ook bekendwanneer die dag ophield een Katholieke feestdag to zijn ?

68

Verder zegt nu Teenstra dat Paschen een bewe-gelijk feest is en gevierd werd ter herinnering aanJesus' opstanding maar met veel nit het heidendomvermengd want : „De Heidenen gebruikten Paasch-„eijeren" - hoe kwamen die heidenen toch aan eenPaaschfeest ? - ter core van A8Gara en Venus ; vol-gens de Grieken was de godin der liefde door eeneduif nit een ei uitgebroeid." Op Paaschdag? hoe bet

zij het was daarom dat de Christenen op hun Paasch-feest ook eijeren gebruikten en in navolging der hei-denen ook Paaschvuren brandden .Het Pinksterfeest beteekent eigenlijk volgens Teenstra

„feest van de vijftigste dag ." En daardoor wordt dande oorsprong er van zeer duidelijk : „bij de heidenenwas dit het groote lente- en Pinkster-bloemfeest ; bij

„onze vroegere voorouders liepen in het wit gekleeddemeisjes die met bloemen versierd waren langs dehuizen zingende het groote lentefeestlied en later isdit ook onder de Christenen in gebruik gekomen zoo-als dat nog heden ten dage to 's Hertogenbosch gebrui-kelijk is om voor het avondfeest al zingende eenigecenten to vergaaren."Neen vriend! lath nog niet ge zult al houdt ge

het voor onmogelijk nog zotter dingen hooren jadie voor Teenstra nog nooit op de wereld verteld zijn .

Het St. Jansfeest was bij de Germanen het grootezonne•uendings feest waarvoor de priesters de vereering

„eener kalenderheilige in de plaats stelden . . . . St. Mar-ten een onbewegelijke feestdag valt steeds op den11 November in als wanneer de kinderen langs de

„straten loopen houdende op een vlierstok een bran-„dend kaarsje van een doorschijnend papieren zakjeomgeven ."

69

Verder zegt do heer Teenstra dat Marten washoofdman bij de ruiterij" en wat ik reeds vermoedde

daar komen dan de schimmelruiters wear aanhollen . Alser op St. Harten sneeuw valt zegt het landvolk in de

„omstreken van Leipzig en Dresden : de schimmelruiterkomt reeds over ; to Wittenberg en Halle heet het :

„St. Marten komt op zijn schimmel gereden ." Voor dobewering : dat St. Marten eigenlijk een schimmelruiter"is zal de heer Teenstra nog wel andere bewijzenaanvoeren . Het is immers van algemeene bekendheiddat in Midden-Duitschland nog steeds gebakken worden„St . .drartenshorenfjes die de gedaante van bokkenho-„rens hebben ?" Welnu ! dit in verband brengendemet wat in Scandinavia gebeurt waar zoo als gezeker weten zult de sehirnmelruiter voorgesteld wordtals rijdende op een grooten klepperbok" en daarbij

er aan denkende dat een bok horens heeft waar-mede de vorm van evengenoemd gebak misschien ')mede in verband staat" dan wordt dit ten minste zeer

waarschijnlijk en door de volgende bondige redeneringonbetwistbare zekerheid : „ Wodan reed wel op een wit„ros gehuld in een grooten mantel maar ook de bokbehoorde tot zijn attribuut rijdende met zijn dienst-knecht Pelsmarten (in Thub-ingen RuPRECHT geheetenen aldaar met een mom met een baard voorgesteld)gedurende de adventen en in de kersnachten ') rond

„bezoekende de offermaaltijden en oogstfeesten waar-voor men later een Bisschop in de plaats gesteld heeftwier kromstaf een bokkenhoorn vertoond ." En zeg

') Misschien? dat is voor het eerst dal Teenstra over derge-lijke zaken geene bepaalde zekerheid heeft!

2) Verwonder a niet over dit meervoud ; bij de heidenen had menmeer dan een Advent en Kersnacht .

70

daar nu eens iets tegen ! het is immers duidelijk ?Hot eenige wat ge zoudt kunnen zeggen is : de taal-fouten vallen iederen beschaafden Nederlander van zelfin het oog ;" maar dat heeft de heer Tiele reeds gezegd .Teenstra's praatjes kunnen echter niet beletten dat wemet diepen eerbied en bewondering blijven staren opden grooten H. Martinus dat schitterend voorbeeldvan alle Christelijke deugden .Maar nu is de H . Nicolaas bij Teenstra aan de beurt .

Op den 6 December viert men een kinderfeest waar-op de Heilige .Nicolaas die in 343 Bisschop to Nolain Italie was op een wit paard en een bisschopsmutsop het hoofd en de kromstaf in zijne hand rondrijdt ."

Welke reden Teenstra heeft om den H. Nicolaas uit kolaen niet nit Myra to laten komen weet ik niet ; maarde man doet toch wel hem een paard to geven alware hot juist geen wit geweest : want het wil tochnog al wat zeggen van 343 af tot op onze dagentoe op reis to zijn . Toen de heer Teenstra den heerTiele vertelde dat As . Smith op zijne uitnoodigingen op zijnen arm leunende naar 11"oord-Indien wandeldenam die beer zeer bescheiden de vrijheid den heerTeenstra op to merken dat zulks moeilijk aan to ne-men was „al leunde hij ook op den arm des heeren„Teenstra ." Hot spijt mij dat de heer Tiele toen hijTeenstra form bij den arm pakte en op de plaats zettewaar zulke menschen staan moeten ons toon ook zijnegedachte niet heeft medegedeeld over het rondrijdenvan St. Nicolaas . - Go begrijpt dat St. Nicolaas opeen wit paard gezeten natuurlijk tot hot gilde derschimmelruiters behoort al weet men ook dat „hij„elders to voet loopt in groote houtsblokken" - adres :aau den heer Te Winkel voor het Woordenboek ---

71

of klompen waarin stroo door de sneeuw." Dat doeter niets toe ge hebt het zeer goed begrepen „menvindt hier weder de zeer kenbare sporen van denalouden schimmelruiter" ofschoon de geestelijken daar-voor een Bissehop in de plaats stelden ." Maar mij

dunkt ge zult nu ten minste vooreerst wel nietmeer verlangen van al die belagchelijke zouteloozevertelseltjes ; evenrvel wil ik er dit tech bijvoegen : datS'. Nicolaas zoo als Teenstra ook op bl . 99 zegt degewoonte heeft behalve zakken vol lekkers ook nogten geschenke to geven : peperhuisjes met zout voorde „reeds to groot geworden kinderen ."

Voor het oogenblik vriend ! schijnt het tijd equumfumanlia solvere colla ; ik neem tot nader afscheid vanu ; maar nog niet van den heer Teenstra. Ik wil hemnog wel even aan den knoop van zijn rok vasthoudenen u clan mededeelen wat er nog order ors besprokenwerd. Vaarwel!

72

VERSCHEIDENHEDEN.

LIJDEN DER IERSCHE LANDVERHUIZERS .

In L'illuslralion journal universel" komt hot volgende stukjevan Barnier voor .

De Iersche landverhuizing die na bet uitbreken van den oorlogin de Vereenigde Staten zeer verminderd was neemt sedert devrede daar hersteld is . . .- weder eene nieuwe vlugt . Men ziet to Lon-den Liverpool Portsmouth en Southampton weder tal van Ierenaankomen om bet dagelijksch brood dat ze in bet vaderland nietmeer vinden aan gene zijde van den grooten Oceaan to gaan zoeken . . . .Geen droeviger schouwspel kan zich voor uwe oogen opdoen

dan die familiegroepen met lompen naauwelijks bedekt die daarlangs de kaaijen drentelende hot vertrek afwachten van bet schipdat lien naar vreemde gewesten zal overvoeren . En toch wordtbet nog overtroffen door wat ge aanschouwt als go uwe blikkenNat gaan over bet verdek van eene dier schepen bekend onderden naam van B7zigrant Vessel". Het is waar dat nog niet langgeleden met hot oog op dergelijke schepen een besluit van hotParlement uitging maatregelen van orde en veiligheid voorschrij-vende ; maar men moet hot erkennen dat men zich daaraan wei-nig laat gelegen liggen . Men gebruikt voor dat doel altijd deoudste en juist die schepen die er bet minste voor gescbikt zijn .De ellende en hot lijden der vertrekkenden aan boord dezer sche-pen gaat alle beschrijving to boven . Hot hart krimpt u in eenvan medelijden met de ongelukkigen die ge daar de droevigeworsteling ziet beginnen tegen de doodsgevaren van den overtogttegen honger en ziekte ; want bet kan niet anders of to middenvan zulk cone opeenhooping van ellendigen moeten besn ettelijkeziekten uitbreken. En bij bet aezigt van die afgrijselijke ellendebehoeft men u niet to zeggen : dat die rampzaligen in lerlandniet to eten hadden . Door in lerland verstandige maatregelen tonemen zou men die handen daar kunnen behouden voor den ar-beid then zij in de nieuwe wereld gaan zoeken . Als de Iersebeboor door zijn' landheer weggejaagd omdat bij de veel to hoopopgevoerde huur niet meer betalen kon zonder haardstede omdwaaltwat blijft hem anders over dan vaarwel to zeggen aan bet dier-baar vaderland „4 sa douce et vane Erin .""

73

LETTERLOOVER .

De begaafde zanger die voor eenige wren door deuitgaaf zijner „Herders-dichten" de Nederlandsche litera-tnur met een achttal stukken vol van echte fijne edelepoezie verrijkte heeft zijn liefelijk-klinkend speeltuig nietnedergelegd maar er nogmaals eenige Idyllen aan wetento ontlokken welke met een herdruk der vorige eerlanghet licht zullen zien . Wij kunnen reeds verzekeren datze in kunstwaarde voor de eerste niet onderdoen enachten ons gelukkig daarvan een voorzeker welkom be-wijs to mogen geven in „De Verrijzenis" waarvan dehooggeachte dichter ten hlijke zijner vereerende belang-stelling ons de plaatsing in dit tijdschrift heeft gelieventoe to staan .

DE VERRIJZENIS .

NOEMA . LABAN . SAMUEL .

Surrexit Christus apes mea .Sequent . Dom . Resurr .

De schoonste lente-zon die de aarde ooit had beschenenGoot nog een purpren gloed om Sions heuvlen henenEer zij ter kimme zonk en deelde een zoete vreeEen ongekende vreugd aan al 't geschaap'ne mee .

74

't Was of bet tintlend licht en de adem van wat leefdeIn zangtoon als versmolt en door bet luchtruim zweefde

Zich parend aan den klank van 'tjublend voog'lenheer

Dat schooner loflied nooit zijn Schepper zong ter eer

Sinds 't Edens morgenrood eens groette met zijn zangen .

Dan wie dien wellust dronk lien toon had opgevangen

Ach! Labans harte niet . Neen na dien bittren dag

Dat hij zijns Meesters smaad en wreeden kruisdood zag

Had de oude herder nog zijn grothut niet begeven .

Daar zat hij troostloos neer en wenschte een einde aan 't leven

Daar bad daar weende hij bedroefd tot in de ziel .En telkens als zijn blik door 't tralie-kijkgat viel

Dat aan zijn sombre hut bet schrale licht bespaardeEn in bet ver verschiet hij op den kruisberg staarde

Dan snikte hij 't weer nit en strekte er de armen been .Zoo zat hij eenzaam daar en met zijn smart alleen

Teen bij 't verward gerucht van stemgeluid en schreden

De hutdeur opsloeg en Noema ingetredenMet Samuel en Ruth bij d'uitroep : ween niet meer!

„teen tranen vader! neen verrezen is de Hear!

De Christus leeft Hij leeft!" hem juichend tegen-snelde .

Dan of hij 't blijde nieuws dat hem Noema meldde

Noch hoorde noch begreep zag met verbaasden blik

Heur Laban spraakloos aan en week terug van schrik .

SAMUEL .

Maar vader! hoor ons toch en staar niet zoo verwezen!

Ja waarlijk! Christus leeft is van den deed herrezen!

Door heel Jerusalem weerklinkt dit blij gerucht ;

De priesters zijn verschrikt de wachteren gevlugt ;

De volkhoop zij verbreidt hoe vrouwen ook verhaalden

75

Dat in den morgenstond er Englen nederdaalden

Heur meldend dat de Heer uit 't graf is opgestaan .

Nog zag de grijsaard hem met strakke blikken aan

En schudde toen bet hoofd. „De Christus Hij zou leven!

„Ach! kindren" zuchtte hij wat heb ik u misdreven

Dat gij mijn diepen rouw met ijdlen troost vergroot!

Betreur ik dwaas'lijk dan mijns goeden Meesters dood?

„Heb ik 't bebloede lijk niet aan bet kruis zien hanger?„Heb ik den lesten drop zijns bleeds niet opgevangen

„Toen met de breede speer bet hart Hem werd doorboord?

Neen peen mijn Meester stierf! mijn Meester is vermoord!

„Hij ligt in 't kille graf! En ach! ik zou niet schreijen?

Eer kind'ren! zal mijn ziel van 't veege ligchaam scheijen

„Eer van mijn bittren rouw bet offer is volbrogt!"

NOEMA .

En toch de Christus leeft! 'k heb zelf bet graf bezocht!

LA BA N .

En was dat niet bewaakt? waartoe mij dat verzwegen!

'k Was dierbaar graf reeds lang aan uwen rand gelegenl .. . .Welnu dan bij dat graf wat hebt ge daar gehoord?

NOEMA .

Wij dwaalden Ruth en ik bedroefd bij Ephrems poortAlaar werden ongemerkt weer naar den Berg gedreven

Of moog'lijk 't heilig graf ons harte lucht kon geven .Wij gluurden in 't verschiet geen wacbt die 't Meld bezetEn traden nader bij maar met beschroomden tred .

76

De grafsteen lag or bij do zegels afgereten

En wapens Tangs den grond naar 't scheen in haast versmeten ;Maar 't ligchaam was or niet dat ons bevreemding gaf.

LA BAN .

Ach! heeft men dit welligt gestolen uit het graf!

Zij rooven ons het lijk wreedaardig als de wolvenDie 't pas vermoorde schaap weer hebben opgedolven !

NOEMA .

Neen vader ! wees bedaard men had het niet geroofd .

Wij hadden zoo als gij het ook in 't eerst geloofd

En treurden op den steen die d'ingang hield besloten

Toen 'k eensklaps door een hand bedaard word aangestootenEn met een korf aan d'arm-wie vader! meendet gij?-'t Was Magdalena zelf met een gelaat z66 blijZ66 holder als ik ooit haar van to voren kende .

LA BA N .

O brave Magdaleen! die in de grootste ellendeOp Golgotha bij 't kruis uw Meester bleeft getrouw! . . . .En zij heeft u gemeld dat Christus leven zou?

NOEMA

Ja zij heeft 'tons gemeld! Haar woord was als de zegen

Die neerdrupt op hot veld in zoelen lente-regen .

Weent niet " zoo sprak zij ons 'k hoor vader! nog die taalWeent niet! de Christus leeft ja! leeft ten tweedemaal!

„Hij is then derden dag waarvan Hij ons voor dozenZoo dikwijls heeft voorzegd weer uit hot graf herrezen .En komt en ziet do plaats waar men Hem had gelegd!"

77

LA BA N .

En dit Noema! dit heeft Magdaleen gezegd?

NOEMA .

I lk had" zoo ging zij voort eer't zonlicht was aan 't dagen

„Met andre vronwen 't pad naar 't graf wear ingeslagen

„Ter balseming van 't lijk met kruid en specerij .

„Maar over 't wentlen van den grafsteen spraken wij ;

Wij kwamen op deez plek de hemel kent ons weenen

De grafsteen lag er of en 't ligchaam was verdwenen .

Eerst bleven we als versteend rondom den ingang staan

„Toen vloden we alien weg zoo greep de schrik ons aan .

„Dan 'k ijlde wear terug ik kon van 't graf niet scheijen

Ilk moest mijn Meester zien of hier den dood verbeijen .

Nu bukte ik andermaal in 't graf ter near en zag -

Het was een Englenpaar dat biddend nederlag .

„Het sprak mij aan en vroeg wat mij de ziel doorgriefde ;Maar toen ik daar in 't graf het voorwerp mijner liefde

Niet vond heb ik het naauw bemerkt of aangehoord„En keerde droevig om en zocht al schreijend voort."

0 vader! hoordet gij hier Magdaleen vertellen!

Zaagt ge in dat minuend oog die vreugde-tranen zwellen!Zij zag zoo meende zij een hovenier daar staan

En sprak hem om het lijk van haren Meester aan .Achl" riep ze met een stem die ons de ziel doorboorde

Ilk dacht den hovenier wien dezen hof behoorde

„En 't was mijn Jesus zelf die levend voor mij stond .

Maria!" riep hij mij het was of door den grond

„Ik heen zonk op dat woord en toen ik Hem aanstaarde .

Maria!" -- Goede Meester!" - vaderl hier ontwaarde

Ze ik weet niet welk gevoel dat haar de spraak benam ;

78

Zij stond bet hoofd omhoog en met cen blik zoo straw

Keek zij den hemel aan ; toen smeltende in heur tranen

Die langs het neerslaande oog zich ruimen doortogt battenWerpt zij op 't aangezigt zich in het graf ter veer ;

Zij kuste steen voor steen al snikkend keer op keer

En bleef in stil gebed daar op de knic"n gelegen

Tot ze een albasten vaas had uit den korf gekregen

Die aan heur voeten stond en drupplend om haar been

Den nardus en heur traan liet vallen op den steen .

Zij nam de doeken die aan 't hoofd en voetcind lagen

Hield ze als een offer in heur arm en opgedragen

En legde ze in den korf then ze aan heur zijde hingBoog nogmaals over 't graf en sprak terwijl zij ging

Ons teer omhelzende : gaat beste herderinnen!

Vermeldt dat Christus leeft en blijft mijn Meester minnen ."

SAMUEL .

Ja al wat in den hof weervoer aau MagdaleenIs reeds in aller mond en door heel Sion heen .

Nog spreekt men van een glans die 's nachts hetgraf omstraalde

En hoe met vlammend zwaard een Engel nederdaaldeDen grafsteen afwierp en de wachters heeft verjaagd

De Heer in majesteit is uit het graf gedaagd

En 't eerst zijn Moeder en toen Simon is verschenen .

Is eens van 's hemels boog bet nachtlijk zwart verdwenen

Dan slaat wel de uchtend-dauw een sluijer over de aard

Doch door het rijzend licht verdund en opgeklaardWordt zachtkens heel die damp van 't landschap opgeheven .

Zoo door Noema's taal al meer en meer verdreven

79

NV eek Iangzaam Labans smart en blonk op 't droef gelaat

Welhaast de reinste vreugd in zalige overmaat .

En naauw viel Samuel Noema in de reden

Toen voor zijn rustbank de oude aan de open deur getreden

Als of in de enge hut zijn vreugde word gesmoord

Verblijd ten hemel blikte en uitborst in dit woord

Gezegend Isrels God in Sion nooit volprezen!

Mijn Meester Christus leeft nit 't somber graf herrezen !Als Jonas wien de zee drie dagen lang omsloot

Zoo ook zoo rustet Gij Brie dagen in den schoot

Der aarde om op de magt des doods to triumferen

En nu in eeuwigheid als Koning to regeren!

j a Meester! 'k zie nu klaar hetgeen Ge ons hebt voorspeld!

Eu hoe Uw bittre dood mijn binnenst had ontsteld

„Nu dank ik ze U then smaad die smart dat droevig sneven;

Nu durf ik U den naam van mijn Messias geven

Om wiens beloofde komst het zuchtend menschdom vroeg!

Hij zweeg terwijl hij 't oog op 't verre kruishout sloegDat op den sombren top nu in een glorie praalde

Daar 't stervend licht der zon hot met zijn goud omstraalde.

Als of op dit gezigt hem 's Heeren geest geraaktEn met profetisch vuur den boezem had geblaakt

Stond Laban daar op eens den arm omhoog geheven

En deed zijn forsche stem geheel den omtrek beven .

0 kruis!" riep hij weleer een gruwel voor 't gezigt!

„Gezegend zij de hand die u heeft opgerigt!

Gij gaat aan de aard tot Neil tot hoop tot glorie strekken .

Zie zie de wereld zich met tempelen bedekken

„Wier spits uw teeken draagt en 't schuldig Adams kroost

Voor u in 't stof gebukt als al hun hoop en troost

soGij voert als rijks-banier ons de overwinning tegen

Kroont 's vorsten diadeem en 's helden eeredegen

Prijkt op der maagden borst versterkt het droef gemoed

En tot de dooden zelv' zij sluimren aan uw voet .

Ja als heel de aardsche pracht in 't niet zal nederzinken

Dan blijft gij heilig kruis nog op de wolken blinken!"

De geestvervoering week en do oude knielde neer

En bood in stil gebed het kruishout hulde en eer ;Terwijl zijn kindren met verbaasdheid op hem staarden

En 's vaders wondre taal diep in hun hart bewaarden .

27 Februarij 1865 .

J . F . A . LEESBERG .

Dr. PUSEY'S

AN GLO-KATHOLICIS3IITS .

I .

OPKOMST EN LEER DER OXFORDSCHE SCHOOL.

Het is welligt niet to veel gezegd als wij bewerendat Dr. Pusey hoogleeraar in de Hebreeuwsche taalen kanunnik van Christ-Church to Oxford de man isdie in de Anglikaansche kerk van onzen tijd bet meestde oplettendheid zoo niet verdient dan toch op zichgevestigd houdt en daar den krachtigsten en uitge-breidsten invloed op de godsdienstige meeningen uitoefent .

Het is watr de bisschoppen der Engelsehe staats-kerk bekleeden in veler oog een allereerwaardigst ambthun door goddelijke instelling en wijding opgedragen ;zij oefenen eene magt nit die duizenden als eene apos-Dl IL Februarij 1866

6

82

tolische vereeren ; de talrijke lageregeestelijkheid eeninvloedrijke stand is aan hun bestuur onderworpen delandswet verheft hen hoog boven de meesten hunnermedeburgers ; hunne ontzaggelijk rijke inkomsten ver-schaffen hun luister en aanzien ; de gevestigde gebrui.ken der zamenleving doen hen overal met een aanhunnen rang overeenkomstigen eerbied behandelen ;

maar van ver de meesten zijn de namen buiten Engelandniet eens bekend en onder hunne geloofsgenooten mo-gen zij hetgeen eenmaal bestaat in stand houden ofliever hen nog eenigermate tegen de aanvallen van hetalles afbrekende ongeloof beveiligen zij mogen enkelepunten van gewoon bestuur en minder belang regelenaan deze of gene godsdienstige partij of school eenzwak overwigt schenken maar een invloed waardoorzij eene nieuwe rigting aan de geesten en gemoederengeven lang verworpen en vergeten geloofsstukken enkerkgebruiken weder invoeren een nieuw godsdienstigleven fisschen ijver voor de waarheid en de deugdopwekken gelijk Pusey het deed zulk een invloedheeft geen dier hooggeplaatste staatsprelaten .

Buitendien wat zij nog zijn of vermogen dat hebbenzij altoos veel meer aan hunne waardigheid dan aanpersoonlijke hoedanigheden to danken . Tot Dr. Longleyden Anglikaanschen Primaat wendt men zich niet om-dat hij D°. Longley maar omdat hij Zijne Genade deAartsbisschop van Kantelberg" is. Dr. Wilberforce

de Anglikaansche bisschop van Oxford schijnt hieropeene uitzondering to maken ; zijne onloochenbaar meerdan gewone bekwaamheid en onvermoeide werkzaamheidverheffen hem misschien boven al zijne ambtgenooten ;maar hij kan als een volgeling van Pusey en een ver-breider van diens meeningen genoemd worden en daar-

83

aan veel meer dan aan zijne eigene geestkracht enwaardigheid is hij zijnen naam en uitgestrekten werk-kring verschuldigd .

Hier zou men den door alle moderne godgeleerdenhooggeprezen ongeloovigen verklaarder der boeken vanMoses Dr. Colenso den bisschop van Natal nog kunnenaanvoeren ; maar deze is in weerwil van de opschud-ding die hij in de Anglikaansche kerk teweeg brengtzoo weinig gelijk Pusey het hoofd eener school dathij eigenlijk slechts den weg bewandelt then de schrij-vers der rationalistische Fssays and Reviews en vele an-deren reeds jaren to voren gebaand en gevolgd hebben .Evenmin als onder de bisschoppen is er zoo wij

meenen onder de overige Anglikaanschen godgeleerdeneen enkele die gelijk Pusey zeggen kan dat hij eeneschool zoowel van geestelijken als van leeken gestichtheeft welke zijne bepaalde opvatting over de Anglikaan-sche kerkleer hetzij geheel hetzij grootendeels als deeenig ware beschouwen en haar niet alleen in de theorieaankleven maar ook in het leven doorvoeren. Wel iswaar nemen zij die alle geloof aan bovennatuurlijkeopenbaring verwerpen iederen dag in aantal toe maarniemand kan als hun voorganger worden aangewezen ;alleen Pusey mag zich beroemen de gevierde en magtigeleermeester to zijn van vele volgelingen : de naar hemgenoemde Puseyisten. Daarom schreef D.. Newmandie zeker uitnemend in staat is om Pusey's invloed juistto schatten dezer dagen aan zijnen ouden vriend : Gri„zijt niet een bijzonder persoon ; van uwe vroege„jeugd hebt gij u aan de staatskerk toegewijd en natusschen de veertig en vijftig jaren van onafgebrokenarbeid in hare dienst strekken zich uwe wortelenen takken door ieder gedeelte van haar groot gebied

84

„uit . Gij meer dan iemand anders onder de levendenzijt de zorgvuldige en onvermoeide arbeider geweestdoor wien daar een groot werk is uitgevoerd ; enveel meer dan het pleegt to geschieden hebt gijin uw leven het even onbeperkte als verdiende

..vertrouwen uwer broeders gewonnen . Gij kunt nietbloot voor u zelven spreken ; uw vorig leven uwtegenwoordige invloed zijn ons ten onderpand dathetgeen gij besluit het besluit van velen zijn zal . Ookzullen zeer velen wier woordvoerder gij eigenlijk nietheeten kunt door uw gezagbewogen worden ."')

En inderdaad de godsdienstige beweging door Pusey inhet leven geroepen en voortgezet doet ten duidelijkstezien wat hij vermag.

Het was zeer natuurlijk dat de geloovige Anglika-nen die in hunne kerk eene goddelijke instelling inde H. Schriftuur een van God ingegeven boek erkendenen in weerwil van menige dwaling aan vele waarhedendes Christendoms opregt geloofden met angstige be-zorgdheid den steeds versnellenden voortgang van hetrationalismus in de eerste helft onzer eeuw gadesloegen .Het Protestantsche beginsel van het vrije onderzoek bragtin Engeland evenzeer als overal elders zijne noodzake-lijke gevolgen voort en eindigde met zich in zijnenwaren vorm als eene ontkenning van alle geopenbaardewaarheid to vertoonen ; de ongeloovige kritiek had nietvele moeite om de zwakke grondslagen waarop degeloofs-overtuiging der Anglikanen steunde to onder-mijnen en dreigde alle Christelijk geloof in hen tovernietigen . Gelijk ook hier to lande het rusteloospogen der zoogenaamde moderne rigting voor velen een

') d Letter to the Rev. Pesey D . D. on his Recent Eirericonby J . H. Newman D. D. of the Oratory . London . 1866 .

85

spoorslag was om zich des to vaster aan de oudeorthodoxie vast to klampen en hun orthodoxie zooorthodox mogelijk to maken door al wat er in de leerder Dordsche Synode maar niet al to ongerijmd gevon-den wordt aan to nemen en to verdedigen zoo ginghet ook in Engeland ; men keerde naar de omstandig-heden het gedoogden tot het verledene terug tot dentijd van Hendrik VIII Eduard VI en Elisabeth thenmen als den stichtingstijd der Anglikaansche kerk al-thans als den tijd waarin zij tot een zuiverder begripen getrouwer beoefening van het Evangelic hervormdwas moest aanzien . Daarheen wendden zich de ge-dachten om in die eerste frissche en krachtvolle jeugdder kerk toen zij nog geheel vrij was van den besmet-tenden adem des ongeloofa en alle wangeloof met eenehooge krachts-inspanning had verworpen de reine leerde sterkste bewijsgronden om deze to verdedigen debemoedigende en aantrekkende voorbeelden en toon-beelden eener ware Christelijke deugd to vinden . Dochwat ontmoette men daar? Niet gelijk onze Protestantenin de Dordsche Synode een naakt Calvinisme maareene kerk die in inrigting leer en gebruiken grooten-deels Katholiek was ofschoon door het geweld derstaatsmagt van den Stoel des H . Petrus afgescheurd enlangzamerhand met Protestantsche vooral Calvinistischedwalingen besmet. De oude Katholieke bisschoppelijkehierarchie was zoo goed als behouden de diocesen teldenhare kapittels dekens priesters en diakenen en toondenhare kathedralen en parochiekerken en kapellen dienog met den naam der Heiligen uit den Katholiekenvoortijd genoemd werden . De leer was zamengevat in39 artikelen ; onder Eduard VI opgesteld werden dezeonder Elisabeth in meer Protestantschen zin veranderd

86

en in 1571 als geloofsregel voorgeschreven . Zij moetenthans nog door iederen Anglikaanschen geestelijke wor-den onderteekend. De Calvinistische dwaling heeft erzeker ver den boventoon in maar toch behielden deartikelen zelve eenige bepaald Katholieke leerstukkenen beveelt bet 35° dat bet boek der homilien ijverigdoor de geestelijken zal worden voorgelezen . Nu dezehomilien beheizen zeer vele anti-Protestantsche en geheelKatholieke leeringen : zij houden de wezenlijke tegenwoor .digheid van den Zaligmaker in de H . Eucharistie ; zijstellen de priesterwij ding en bet huwelijk als Sakramentenvoor leeren dat 't vasten nuttig is erkennen bet ge-zag der Kerkvaders . Het ritueel der Engelsche kerkhet Book of Common Prayer dat ook onder Elisabethmeer Protestant gemaakt werd dan het oorspronkelijkonder Eduard was geweest verloor zijne Katholiekekleur niet ; bet meerendeel der gebeden zijn aan deRoomsche liturgie ontleend ; de Orde voor de bedie-ning der Heilige Communie" volgt de orde der H . Mis

bijna op den voet ; de geestelijke heet er priester pried;"de communicanten ontvangen bet brood en den wijn knie-lend van den geestelijke die dan schier dezelfde woor-den zegt als in de Katholieke Kerk gebruikelijk zijn .Daarentegen verklaart het 31c artikel met bijna evenstootende woorden als de Heidelbergsche Katechismusdatde offerhanden der Mis waarin men gewoonlijk zeidedat de priester Christus voor de levenden en doodenopdroeg om kwijtschelding van straf of schuld gods-

„lasterlijke fabelen en gevaarlijke bedriegerijen waren "terwijl het Book of Prayer zelf achter die Orde der„Heilige Communie" de waarschuwing laat volgendat bet knielen bij het communiceren geene aanbiddingvan Christus' Ligchaam beteekent maar alleen eene

87

uitdrukking van nederigheid en dankbaarheid zijn mostdaar de zelfstandigheid van brood en wijn niet ophou-den aanwezig to blij ven en het Ligchaam en Bloedvan den Zaligmaker er niet tegenwoordig zijn .

Ook de magt van de vergiffenis der zonden schrijfthet Book of Prayer uitdrukkelijk aan den priester toe .Bij „de Ordening van priesters" heeft het deze merk-waardige rubriek : „De bisschop met de tegenwoordigepriesters zullen hunne handen afzonderlijk op het hoofdvan ieder die de Orde van het priesterschap ontvangt

„leggen ; knielende de ontvangers (receivers) nederig ophunne knieen en terwiji de bisschop spreekt : ont-„vang den Heiligen Geest voor de bediening en het„werk van een priester in de Kerk Gods u thans op .gedragen door de oplegging onzer handen . Wier zon-den gij vergeeft hun zijn zij vergeven ; en wier zon-den gij houdt hun zijn zij gehouden " enz . Nog

uitdrukkelijker zegt het bij het bezoeken der ziekenhier moet de zieke aangezet worden om eene bijzonderebelijdenis (special confession) zijner zonden to doenals hij gevoelt dat zijn geweten door eenige zaak vangewigt verontrust wordt. Na deze biecht zal hem depriester ontbinden (absolve) wanneer hij het ootmoedigen nederig verlangt - op deze wijze

Onze Heer Jesus Christus die aan zijne Kerk magtheeft nagelaten om alle zondaren to ontbinden die inwaarheid berouw hebben en in Hem gelooven vergeveu naar zijne groote barmhartigheid uwe overtredingen

On door zijn mij opgedragen gezag ontbind ik u vanal uwe zonden in den naam des Vaders en desZoons en des Heiligen Geestes. Amen."Gelijk meer andere rubrieken en gebeden van het

Book of Prayer was het formulier voor het kranken-

88

bezoek bij het ontstaan der Oxfordsche beweging ge .heel in onbruik geraakt.

Deze tweeslagtigheid en inwendige tegenstrijdigheidin leer en gebruiken in de symbolische en liturgischeformulieren was in de Anglikaansche kerk met anderebijkomende omstandigheden de oorzaak van eene voort-durende verdeeldheid tusschen twee partijen die beidenwel is waar aan de Christelijke openbaring geloofdenen vale Protestantsche dwalingen gemeen hadden maaroverigens vrij scherp tegenover elkander stonden . Deeene was zoo digt mogelijk bij de Katholieke Kerkde andere week er zoover mogelijk van af . De eerstehield zich in vale punten aan de leer der heilige Kerk-vaders met welke zij de H . Schrift verklaarde gaf aande Kerk een eenigzins beslissend gezag in geloofstwistenhield de genadewerking der Sakramenten scheen dewezenlijke tegenwoordigheid des Heeren in bet Aller-heiligste Sakrament aan to nemen en achtte de gees-telijke magt der bisschoppen de uiterlijke plegtighedender eerdienst welke behouden waren hoog ; tegenoverhaar stond de meer Protestantsche partij die zooveelbet haar de belijdenis•schriften en liturgische regels derkerk en de toepassing er van door de bisschoppen enden Staat toelieten al wat naar Katholiek dogma ofgebruik zweemde met zorgvuldigheid verwierp. Dezebeide partijen waren steeds in wrijving of strijd ; in deeerste jaren na de afscheiding van Rome en ook magmen zeggen in de officieel kerkelijk goedgekeurde boe .ken behield bet meer Katholieke beginsel den boventoon ;dock onder Elisabeth verkreeg bet Protestantsche spoediggeheel de overhand in leven en praktijk en de andererigting ward vervolgens nu meer dan minder onder-drukt. Men gaf aan de orthodoxen den naam van

89

Hooge Kerk High Church " en aan de meer Calvi-nistieschgezinden dien van Lage Kerk „Low Church." Inde laatste jaren ontstond hierbij een derde kerk-afdee-ling : de Breede Kerk „Broad Church " de partij derrationalisten . Haar opkomst en ontrustbarend toenemenhad van zelf gelijk wij zeiden een terugkeer naardien tijd ten gevolge waarin het Katholieke beginselin de Engelsehe kerk nog zeer sterk was en hiermedewerd de Puseyistische beweging voorbereid .

De tweede aanleiding gaf de herleving der KatholiekeKerk in Engeland. Sedert de Fransche omwentelingwaren de dwang-maatregelen tegen de Katholieken minderstreng uitgevoerd ; de Fransche geemigreerde priestershadden in Engeland een gastvrij onthaal gevonden enniet slechts het aantal en de degelijkheid der verkon-digers en verdedigers van het geloof vermeerderd maarook door deugd en geleerdheid den hevigen afkeer derAnglikanen tegen al wat met Rome vereenigd wasmerkelijk verzacht . Ten laatste had de emancipatievan het jaar 1829 den staatkundigen toestand der Ka-tholieken zeer veel verbeterd . Zij had een einde ge-maakt aan de altijd harde en dikwijls wreede verdrukkingwaaronder de Katholieken omtrent drie eeuwen langgezucht hadden ; de Test-akte werd opgeheven : zij ver-pligtte elk die eene openbare bediening aanvaardde omhet oppergezag der kroon in kerkelijke zaken to erken-nen de Communie volgens den Anglikaanschen ritusto ontvangen en het leerstuk der transsubstantiatie toverwerpen. Door hare opheffing werden de Katholiekenevenzeer als de Anglikanen tot staatsambten benoem-baar en waren zij regtens met hen op bijna gelijkelijn gesteld . Voortdurend namen de Katholieken inaantal en beteekenis toe en niet weinige Anglikanengingen tot de H. Kerk over .

90

Het kon aan het doorzigt der Anglikaansche godge .leerden niet ontgaan dat er in dit alles voor hunnekerk een niet to verachten gevaar was gelegen en datzij van hare hechtste steunsels die zij in de straf- enverdrukkingswetten van den Staat gehad had beroofdmisschien spoedig tegen de Katholieken een ongelijkenstrijd to voeren zou hebben waarin de magt en hetvoordeel niet het meest aan hare zijde wezen zou.Het kon hun niet ontgaan dat de geloovige Anglikaanwelligt nog minder tegenover de Katholieken dan te .genover het ongeloof genoegzaam gewapend was dathet Calvinismus noch aan geest noch aan gemoed vol-doening gaf en dat zij om hunne geloofsgenooten vanden overgang tot de Katholieke Kerk of to houdeneene nieuwe stelling moesten innemen . Het lag bijhen voor de hand dat zij zooveel mogelijk hetgeen inde Katholieke Kerk het sterkste aantrok tot het hunnemaakten en daarom een groot gewigt op alles legdenwat er nog van hare leer bij hen was overgebleven .Zoo schreef Newman eenige jaren voor zijne bekeering :„ik ben altijd ten voile overtuigd geweest dat de„Anglikaansche leer de sterkste neen de eenige tegen-„stander van het Katholieke stelsel is ." Hij bedoeldehiermede de leer der Hooge Kerk. En Pusey ver-klaarde uitdrukkelijk dat hij den Anglikanen tegen betRomanismus beproefde wapenen ter hand poogde togeven .

Bij deze twee aanleidingen moet een derde geteldworden : de veranderde verhouding van het Anglikanis-mus tegenover den Staat .Door de emancipatie had de Anglikaansche kerk

eigenlijk opgehouden de staatskerk to zijn en was zijalleen de bevoorregte kerk gebleven . In het Parle-

91

ment dat vroeger alleen uit hare leden bestond tra-den voortaan ook Katholieken en andere dissentersop om over maatregelen haar bestuur en zelfs hareleer betreffende hunne stem nit to brengen . Daaren-boven waren de Whigs na de Fransche Julij-omwen-teling aan het bestuur gekomen : zij toonden meermalenhoe weinig gunstig zij voor de staatskerk gestemdwaren ; zij spraken er van de ten haren voordeele ge-heven belasting of to schaffen en eenige der kerkelijkegoederen aan den Staat to trekken .

Eindelijk toonde het Parlement van zins to zijn deKerk geheel en al aan zijn gezag to onderwerpentoen het in het jaar 1833 de Akte over de Ierschekerkgoederen aannam . Deze hief in weerwil van denhevigen tegenstand der prelaten de helft der IerscheAnglikaansche bisdommen op . Daartegen ontstond nood-zakelijk in de kerk de streving om haren steun eldersdan in den Staat : in zich zelve to zoeken ; het opwek-ken van het geloof aan hare apostoliciteit en aan degoddelijke zending en magt harer bisschoppen was eenhiertoe allerdienstigst middel .

Dit waren zekerlijk de drie voorname aanleidingentot de Oxfordsche beweging die er evenwel slechtstot eene zekere hoogte door verklaard wordt . Zonderde geleerdheid de godsvrucht de werkzaamheid destandvastigheid van Pusey en de zijnen ware zij on-mogelijk geweest althans nimmer zoover voortgegaanals wij haar kennen .Het uitgangspunt van dezen omkeer kan men dag.

teekenen van 14 Julij 1833 toen John Keble Profes-sor der poesie to Oxford zijne leerrede over den„nationalen afval van het geloof" uitsprak Eenigedagen later werd to Hadleigh eene bijeenkomst gehou

92

den waar Newman Froude Keble Perceval en Rosezich verbonden om de leer der apostolische opvolgingen de andere Christelijke leerstukken van het Book ofPrayer op alle wijzen staande to houden . Doch er ont-stond geene afgesloten partij voordat Pusey destijdsreeds hoogleeraar to Oxford zich bij hen had aange-sloten . Zijne door alien erkende geleerdheid strengascetiesch levee zijn zelfvertrouwen en stoutmoedigheidgepaard aan een nimmer rustenden en onverzettelijkenijver maakten hem tot een geschikten voorganger dernieuwe school . Newman was toen hoogleeraar aan hetOriel-College en pastoor der H. Maria-kerk to Oxfordhij werd naast Pusey en Keble de derde woordvoerderder partij . Velen stellen zijnen invloed boven then vanPusey . Doch hij verzekert van zich zelven in zijnereeds beroemde geschiedenis zijner bekeering 1 ) dathem de noodzakelijke eigenschappen ontbraken omgelijk Pusey dit doers kon eene partij in het leven toroepen. Of hij zich hier door zijne bescheidenheid laatmisleiden of wel slechts op de tweede plaats aanspraakheeft valt moeijelijk to beslissen en is hier voor onsook van zeer ondergeschikt belang . Pusey Newmanen Keble zij n in welke rangorde dan ook de voor-naamste bewerkers dier merkwaardige beweging. Zijbegonnen spoedig met vele ijverige medewerkers hunnedenkbeelden krachtig to verspreiden . Geschriften pre-dikatien brieven lessen aan de universiteit to Oxfordeigen voorbeeld alles werd aangewend om den oudengeest in de Anglikaansche kerk to doen herleven .Den sterksten en uitgebreidsten invloed hadden de zoo-genaamde Tracts for the times Traktaten voor de be-

~) History of my religious opinions by John Newman D. D .of the Oratory of S` . Philip Neri London 1865 .

93

hoeften des tijds de arbeid vooral der drie geleerdenwelke wij zoo even noemden . Het waren verhandelingentot iederen beschaafden lezer gerigt over verschillendepunten der leer de inrigting der Kerk en de gods-dienstige gebruiken. Naar deze Traktaten dragen dePuseyIsten ook den naam van Tractarians.

Door al die met uitstekend beleid bestuurde werk-zaamheid werd de lust voor de theologische studie bijde geestelijkheid en vooral bij de studenten in de god .geleerdheid to Oxford sterk geprikkeld . Volgens degetuigenis van Protestanten zelven 1) legden de Trac-tarians veel meer theologische degelijkheid aan den dagdan hunne meer Protestantgezinde tegenstanders . Zijtoonen een ernstig streven om in den zin der dogmatadiep in to dringen ; in de Schriftuur-uitlegging zijn zijnaauwkeurige en grondige onderzoekers van den heili-gen tekst ; maar vooral op de patristiek hebben zij zichmet buitengemeenen ijver toegelegd . De uitgaven ver-talingen en bewerkingen der HH. Vaders door henondernomen en voortgezet hebben hun een welver-dienden roem geschonken . Vooral aan dezen laatsten takder theologie moesten zij hunne sterkste bewijsgrondenontleenen . Zij namen over het geheel de H . Schrift alsgenoegzame kenbron der geopenbaarde waarheid aanmaar sloten de overlevering en het gezag der Kerkgansch niet uit. Volgens hen was ieder geloofsstukin de H. Schriftuur bevat en kon het ook voldoende eruit bewezen worden zoo de toelichting en aanvullingder overlevering er bij kwamen . Zij bedoelden hier-mede de overlevering der vier of vijf eerste Christelijkeeeuwen. Dus moesten zij zich noodzakelijk op de

1 ) Zie de Real•Eiir elopudie fir Protestanlisehe Theologie and Kircheherausgegeben von Herzog. Gotha Heft 153-155 . (1362 .)

94

HH. Vaders gaan beroepen ; en tegenover de Protestan-ten konden zij op geene andere wijze dan door deovereenstemmende leer der HH . Vaders trachten aan totoonen dat de H. Schriftuur in den (bijna Katholieken)zin zooals zij haar verstonden moest verklaard worden .

Bij deze beide kenbronnen erkenden zij een hooggezag in de uitspraken der Kerk vooral van de alge-meene Concilien der eerste eeuwen . Sommigen schrevener eene feitelijke onfeilbaarheid aan toe. De Kerkbesliste in geloofsgeschillen . Praktijk en liturgie moes-ten door de bisschoppen geregeld worden aan wie degeloovigen zich hadden to onderwerpen .

De overtuiging vestigde of versterkte zich bij hendat „de Anglikaansche kerk eene op zich zelf staandeonafhankelijke kerk was voorheen onregtmatig doorRome onderworpen en verdrukt en met vele dwalingen„bezoedeld maar door de Engelsehe scheuring in hareoude regten en de oorspronkelijke reinheid der aposto-

„lische leer hersteld van welke zij evenwel nooit geheelwas afgeweken . Later had de ketterij van het Prote-stantisme gelijk ook zij het noemden velen harer

„leden een langen tijd misleid maar ook toen was het„licht van het ware geloof in haar nooit geheel uitge-doofd ; en het kostbare pand der bisschoppelijke enpriesterlijke wijding de bediening der HH. Sakra-menten de wettige geestelijke regtsmagt had zij steeds inde opvolging harer bisschoppen ongeschonden bewaard" .

De leer over de genade en de goede werken welke zijverdedigden verschilde zeer weinig van die der Katho .lieke Kerk ; evenzoo werden de Sakramenten niet meermet de Protestanten voor teekenen gehouden welkeslechts dienden om uiterlijk het geloof to versterken engeene innerlijke genade konden voortbrengen maar voor

95

waarachtige genademiddelen ; buiten het Doopsel enhet Laatste Avondmaal, die de 39 artikelen alleen aan-nemen, geloofden zij, dat er nog vijf andere soortgelijketeekenen waren, hoewel de wijze van werking er vanniet volkomen met die der beide genoemden moestgelijk gesteld worden, en zij daarom slechts in wijde-ren zin Sakramenten konden heeten . De wezenlijketegenwoordigheid van het Ligehaam en Bloed des Heerenin de H. Eucharistie, onafhankelijk van het geloof ende gesteldheid dergenen die haar ontvangen, namen zijaan . Pusey loochende de transsubstantiatie . Anderennaderden nog meer tot de Katholieke leerstukken overhet Allerheiligste Sakrament. Velen schreven aan debediening der H. Communie eerre zekere offerkracht toe ;anderen namen de Katholieke leer over de H . Mis schierongewijzigd over . Het werd bij de Oxfordschen gewoonom van het offer der H. Eucharistie te spreken . Overhet Sakrament der Boetvaardigheid kwamen zij met hetConcilie van Trente zoo goed als overeen, en haddende overtuiging, dat de Anglikaansche „priesters" metde magt van de vergiffenis der zonden bekleed waren .Zij beriepen zich hiervoor op de zeer duidelijke plaatsenvan het Book ot' Prayer . De bijzondere belijdenis derzonden was volgens hen noodzakelijk .

De formulieren werden dikwijls niet zonder gewron-genheid door de Puseyïsten geheel naar hunne opvat-ting verklaard . Zij wilden zich geenszins van de ge-vestigde kerk afscheiden ; integendeel meenden zij juistals hare ware leden en de herstellers van haren oudenluister op te treden.

Het is te begrijpen, dat er onder hen over onderge-schikte punten geen gering verschil van meening was,en de een in de toepassing hunner beginselen veel ver-

96

der ging dan de andere . Vooral was men het nieteens in de beoordeeling der bestaande verhouding vande Kerk tot den Staat . Reeds op de bijeenkomst teHadleigh keurde Newman haar goed, terwijl Kebleen Froude meenden, dat zij, zoo als zij toen was, nietzonder zonde kon voortduren .

De eerste Track zijn gansch niet vrij van zeer hevigeuitvallen tegen den Paus en de Roomsche leer . Tract 1noemt de Roomsche Kerk „een ongezonden en bedorven„tak der Katholieke Kerk" en telt vooral deze dwa-lingen in hare leering op: beeldendienst ; Mariadienst ;transsubstantiatie ; onthouding van den kelk aan deleeken ; coelibaat ; vagevuur ; verpligting van gehoor-zaamheid aan den Paus ; het zevental der Sakramenten .Tract 15 noemt Rome „eerre kettersche kerk ." In 1833schreef Newman van de Katholieken : „hunne gemeen.„schap is besmet met ketterij ; wij zijn verpligt, die als„eene pest te vlugten . Zij hebben een leugen in de„plaats van Gods waarheid gesteld ." In 1834 : „in„het bedorven Pauselijke stelsel hebben wij de eigen„wreedheid , list en heerschzucht der Romeinsche re-„publiek." Later herriep hij, hoewel nog Anglikaan ,deze hartstogtelijke uitdrukkingen , en erkende, dathij, in weerwil van enkele weifelingen, op het gezag vanhet bijna overeenstemmende gevoelen der godgeleerdenvan zijne Kerk, zulk eenen toon tegen Rome hadaangeslagen : „zelfs de bekwaamsten en geleerdsten„hadden zóó gesproken ; ik meende : als ik zeg wat zij„zeiden, dan ben ik veilig ." En inderdaad, er valthier zeer veel te verontschuldigen . Wel is waar, be-gon ook in Engeland de Katholieke Kerk zich aande Anglikanen te vertoonen ; wat hare ware leer engebruiken en geschiedenis waren, geraakte meer bekend ;

97

maar toch getuigde Pusey nog onlangs van zich tel-ven, dat hij tijdens het begin der Oxfordsche bewe-ging geen enkel Roomsch boek las, en slechts doorde studie der HH . Vaders tot de aanneming vanvele Katholieke leerstukken was gebragt ; toch warenverreweg de meesten der Katholieken na eeuwen vanuitsluiting en verdrukking geene lieden van genoegzaamgewigt of beteekenis om de valsche voorstellingen, diede Anglikanen van de H . Kerk hadden, te doen ver-dwijnen. Bij hen bloeide ook toen de Christelijke deugdin al hare vormen ; hare glans zou veler oogen hebbenkunnen openen ; maar zij bemint uit haren aard de stilteen verborgenheid ; en de Katholieken waren in denregel van die kringen uitgesloten, waar goede of kwadeeigenschappen noodwendig en spoedig ter algemeenebekendheid komen . Geleerdheid en beschaving ontbrakhun niet, maar velen onder hen werden door een ligtte verklaren kleinmoedigheid teruggehouden om hunnewetenschap in het openbaar door geschriften te toonen,en zich op een veld te wagen, dat dooreen ouden roemvan geleerdheid, door aanzien, ambten en de hoogach-ting van een ieder, te regt of te onregt geschonken, uit-sluitend voor het domein der Anglikaansche godgeleerdengold ; en wie al moeds genoeg bezat, ondervond meestal,dat de fiere Anglikaan zich niet eens gewaardigde, opzijn arbeid eenige acht te slaan . Pusey en zijne par-tijgenooten daarentegen hadden, van jongs af, overRome alleen in ongunstigen zin, misschien wel somsmet afschuw en verachting over zijne verblindingen zonden hooren spreken. Schier alles wat hen na .derhand omringde, geheel hunne opvoeding, al hunnelektuur, hunne godsdienst had hen hierin moeten ver-sterken . Voor den Anglikaan was hetgeen hij als hetDI . IL. Februarij 1366 .

7

98

roemruchtigste zijner nationale en kerkelijke geschiedenisaanzag, het tijdperk na de hervorming, volgens dezeopvatting niet te verklaren, ja zelfs niet van vele vree-selijke volksmisdaden te verontschuldigen, tenzij Romebijna als eene vereeniging van al wat overdreven, on-redelijk, en verkeerd is, werd aangezien . Wie deKatholieken waren, leerde hem de Guy Fawkes' dagmet zijne optogten ; de formulieren zeiden hem nietsbeters. Zoo verpligt het Book of Prayer de wijdelingentot den eed, dat zij uiterharte als goddeloos en ket-tersch de verfoeijelijke leer verafschuwen, verwer-pen en afzweren : „dat vorsten, door den Paus geël-„communiceerd of afgezet, door hunne onderdanen of„ieder ander van het gezag beroofd, of vermoord kunnen„worden." Moest niet de geloovige Anglikaan het er zon-der eenigen twijfel voor houden, dat dit eene door hetPausdom voortdurend verkondigde en in oefening gebrag-te dwaling was? Zoo kon hij den vooruitgang der Ka-tholieken wel met vrees gade slaan, maar hij kwam er nogniet toe om hen en hunne leer juister te beoordeelen .

Maar toch naderden de Puseyïsten hun al meer enmeer. Zij konden de eerste geschiedenis hunner eigenekerk niet nagaan, zonder met het Pausdom telkens in aan-raking te komen ; de oorspronkelijke schrijvers, die zijover den tijd vóór de afscheuring van Rome raadpleeg-den, waren allen Katholiek, en spraken van de En-gelsche kerk als van een deel der ééne KatholiekeKerk, wier hoofd de Paus was . De HH. Vaders ken .den geene andere Kerk, dan die met Rome was ver-eenigd . De Puseyïsten moesten wel tot beter begripen verdediging hunner eigene leer bij Katholieken vanlateren tijd te rade gaan, en spoedig door de grooteovereenkomst tusschen dezer geloofs-overtuiging en die

99

der eerste eeuwen getroffen worden . Zoo sloegen zijvan zelven meer oplettend en met minder bevangen blikgade, wat de Katholieken in Engeland rondom henheen, deden en leerden . Het was ook moeijelijk, deAnglikaansche kerk, gelijk zij haar begrepen, voor deeenige ware Christelijke Kerk te houden, met uitsluitingvan Protestanten zoowel als van Katholieken ; dewijlde meeningen van genen hun geheel en al verwerpelijkvoorkwamen, begonnen zij althans te wenschen, min-der van die der laatsten te verschillen . Langzamer-hand groeide bij hen deze gedachte : „de Roomschen"zeiden velen, „zijn het voornaamste gedeelte der Ka-„tholieke Kerk ; tegelijk met de Grieken en Anglikanen„maken zij de Kerk van Christus, de Katholieke Kerk„uit . Rome geeft zich, vooral in zijne praktijk en in„hetgeen het toelaat of stilzwijgend goedkeurt, aan niet„weinige verderfelijke dwalingen over ; maar, wat de„hoofdzaak aanbelangt, bezit het de ware leer van"Christus, de geldige bediening der Sakramenten ; de„bisschoppen, met den Paus in gemeenschap, zijn de„wettige herders hunner diocesen ." Volgens deze op-vatting beschouwden de Puseyisten zich als Katholie-ken, en noemden zich tegenover de Roomsch-Katholie-ken : Anglo-Katholieken . Ten sterkste bleek de toe-nadering tot Rome toen Newman door zijn 900 Traktaat,hetwelk in 1841 verscheen, de stelling verdedigde,dat de 39 artikelen met de leer van het Concilie vanTrente zoo goed als overeengebragt konden worden,en de veroordeelingen die zij uitspraken, slechts demisbruiken in de Katholieke Kerk en geenzins harebepaald uitgesproken leer golden .

Het 22` artikel b .v. verklaart, dat de Roomscheleer over het vagevuur, de aflaten, vereering en „aan-

100

„bidding" (adoration) zoowel van beelden als van reli-quiën, en de aanroeping der Heiligen eerre dwaasheidis, zonder eenigen grond uitgedacht, en op geen Schrift-bewijs steunt, maar veeleer strijdig is met het Woordvan God . Newman legde dit aldus uit : over hetvagevuur is de meening valsch, dat de verdoemdendaardoor zalig kunnen worden ; bij de aflaten wordtalleen de leer verworpen , dat de Paus ook in het an-dere leven de zonden vergeeft ; bij de vereering vanbeelden, reliquiën en Heiligen slechts de afgoderij dieer mede gepleegd wordt . In het 31e artikel - het-welk wij reeds aanhaalden - wordt niet de H . Misals een gedachtenisviering van het kruisoffer veroordeeld ;maar alleen de dwaling, dat zij een ander offer dandat des Kruises en dit laatste niet genoegzaam is . Depoging was wanhopig, is geheel mislukt, maar teekentniettemin den toestand . Het was noodig geworden, tebeproeven van aan te toonen, dat iemand tot de Angli-kaansche kerk behooren, ja, hare artikelen in gemoedeonderteekenen kon, en tegelijk de eenheid des geloofs metde Kerk van Rome niet behoefde te verbreken . Zóózeergevoelden de Oxfordschen, dat hunne leer met de Ka-tholieken in overeenstemming was, en zijn moest .

Wat Pusey zelf omtrent dezen tijd hierover dacht,is krachtig en treffend in den brief, dien hij omstreeks 1845over Newmans bekeering tot de Katholieke Kerk aan eenzijner vrienden rigtte, uitgesproken . Wij nemen er dezeregels uit over : „Voor vele jaren kreeg ik de eerste vrees„voor hetgeen gebeurd is, toen ik vernam, dat men voor„Newman in een groot getal kerken en godsdienstige„gestichten van 't vasteland aan het bidden was. Iemand„drukte mij deze vrees aldus uit : „Als de Katholieken„„daar zóó vurig voor bidden, en hij waardig gekeurd

101

,,,,wordt om, terwijl er bij ons zooveel onverschilligheid en,,,,tegenzin is, onder hen een werktuig ter glorie Gods„„te zijn, kunnen dan hunne gebeden niet verhoord„„worden?" En nu, moeten zij niet denken, dat„hunne gebeden, die gebeden, naar ik meen, gedurende„eenigen tijd, dag en nacht en onder de offerande der„heilige Eucharistie opgedragen, verhoord zijn ? Kan„het niet zijn, dat wij hem verloren hebben, omdat er„in vergelijking bij ons zoo weinig liefde en gebed was?„Wij moeten niet trachten, de grootheid van ons

„verlies te verbergen. Zij die hem gewonnen hebben,,.kennen zijne waarde . - Hij heeft zich van ons ge-„scheiden om aan pligtgevoel te gehoorzamen ; zonder„aan zichzelven te denken, heeft hij zich geheel in„Gods handen overgegeven . Pat zijn de menschen die„God gebruikt. Ik voor mij meen, dat hij zich eigenlijk„niet van ons gescheiden heeft, maar veeleer, dat hij in„een ander gedeelte van den wijngaard is overgeplant,„waar al de kracht van zijn magtigen geest zal kunnen„gebruikt worden . Wie weet wat in de geheimzinnige„wegen der goddelijke Voorzienigheid onder de Katho-lieken de tegenwoordigheid van eenen man als hij

„kan uitwerken! Gij ook hebt het gevoeld, niets anders„houdt ons gescheiden dan wat er bij hen en bij ons„tegen de heiligheid strijdig is . De afkeer der gods-„dienstig gestemde lieden onder ons is niet tegen het-„geen er in het Roomsche stelsel waar is, maar alleen„tegen hetgeen zij verkeerd hebben in hunne praktijken .„Niets in onze kerk, buiten de ketterij die meer of„min in onzen schoot is, belet Rome, ons te erkennen .„Maar dewijl, God zij dank! de beide kerken ieder in„heiligheid toenemen , zullen zij al meer en meer den„heiligen geest van God in elkander erkennen, en het

102

„beletsel , dat thans de vereeniging der Westersche„kerken tegenhoudt, zal verdwijnen . Naarmate de„worsteling met het ongeloof levendiger wordt, zullen„de kerken die het wezenlijke des geloofs, zooals dat„in onze gemeenschappelijke belijdenissen is neergelegd,„ontvangen en overgeleverd hebben, zich noodzakelijk„aan denzelfden kant ontmoeten ."Niettegenstaande dit alles was Pusey nog altijd ver

van de Katholieke Kerk af. „Niet zelden hoort men„zeggen," schrijft Newman in zijne History ofmy religiousopinions, „dat Pusey eens digter bij de Katholieke Kerk„gestaan heeft dan thans (1865) ; ik bid nu tot God„voor hem , dat hij meer tot haar naderen mag dan„toen ; want gelijk ik geloof, is hij , zoolang ik hem„gekend heb, er nooit digt bij geweest, ik bedoel wat„het verstand en het oordeel aangaat." Toen NewmanKatholiek werd, was hij twee en twintig jaren Pusey'svriend geweest ; hij kan weten, wat er in hem omging .

De Oxfordsche geleerden verschilden weldra zoozeervan hetgeen toen bij de Anglikanen algemeen als ge-loofsleer gold, dat de tegenstand van de leden en over-heden hunner kerk niet kon uitblijven . Het Protestan-tismus liet in onze eeuw eene zeer groote vrijheid ofliever bandeloosheid in de verkondiging van allerleileeringen toe ; het ongeloof moet al zeer ver zijn ge-vorderd, en al zeer onbewimpeld worden uitgesproken,om een ernstigen weerstand van leeken of geestelijkenteweeg te brengen. Eene Protestantsche gemeente heefteene bijna onuitputtelijke langmoedigheid in het verdra-gen van leeraars, die hetgeen haar eene heilige over-tuiging heet te zijn , ontkennen en bestrijden. Noggrooter schijnt de langmoedigheid bij kerkelijke besturente wezen tegenover hen die alles loochenen wat als de

10

grondslag der leer wordt opgegeven . Maar één puntis er, waarop ieder, bijna zonder uitzondering, tenhoogste prikkelbaar is, en zoo al iets, zekerlijk nooit véélvertrouwt, toelaat of vergeeft, waarbij men zich spoedigen met drift verzet : het is zoodra er eerre toenaderingtot de Katholieke leer beproefd, of wel eenig dogmaof gebruik der Katholieke Kerk goedgekeurd wordt .Dit verschil van handelwijze is niet moeijelijk te verkla-ren, en zeer dikwijls te verschoonen . In beginsel is ergeen onderscheid tusschen Protestantismus en rationa-lismus ; des te meer tusschen Protestantismus en Ka-tholicismus. De Protestant ontmoet in de naauwkeurigbepaalde en onveranderlijke leer eener zich onfeilbaarnoemende Kerk veel meer wat voor hem stuitend enafstootend is, dan in de onbepaalde, niets uitsluitende,telkens zich wijzigende meeningen eener onchristelijkewijsbegeerte. Hij wordt ook gewoonlijk veel krachtigergewaarschuwd en gewapend tegen het gewaande bij- enwangeloof der Katholieken dan tegen het ongeloof derrationalisten. Toen Pusey met zijne gevoelens optrad,heerschte het Protestantismus zoowel in de Hooge alsin de Lage Kerk ; de Anglikanen droegen toen overalden naam van Protestanten ; zij zelven gingen er grootop ; indien de geschiedenis, inrigting en kerkelijkeboe-ken der staatskerk niet zooveel Katholieks behoudenhadden, wat nog bij sommigen harer invloedrijke ledenniet gansch was verloren : het ondernemen der Oxford-sche geleerden had alle kans van slagen gemist .

In den strijd tegen het rationalismus waren zijaanvankelijk van vele zijden als welkome verdedigersder Openbaring begroet ; maar hoe duidelijker hunnebeginselen werden blootgesteld, des te meer scheiddenzich de Protestantschgezinden van hen af, om zich

104

eindelijk tegen hen te keeren met veel heviger tegen-stand en aanval dan waarmede zij den eersten gemeen-schappelijken vijand bestreden hadden . In het orgaan derzoogenaamde evangelische partij of der Lage Kerk : Th eChristian Observer werd de openlijke kamp begonnen. „De„Oxfordschegeleerden", zoo waarschuwde hetreeds in 1834,„strijden om de sleutelmagt in de geheele uitgestrektheid„van het Roomsch-Katholieke priesterschap. De dekre-„ten van het Trentsche Concilie zijn niet meer papistiesch„dan de Oxfordsche Tractaten. Zij willen, dat men niet„meer voor zich zelven denkt, maar als uitgemaakt aan-„neme, wat voorgesteld wordt ; en wat in het Book of„Prayer te lezen staat, moet niet voor menschenwoord,„maar voor Gods stem gehouden worden ." - Verschei-dene hoogleeraren te Oxford beproefden, de studentente overreden, de predikatiën van Newman, waarmedehij zich menigen aanhanger won, te vermijden ; in brie-ven, op de kansels, in tallooze tegenschriften deed zichde afkeuring al luider en luider vernemen . De uitgavevan Tract 90 maakte den aanval algemeen . Vele waar-digheidsbekleeders der Oxfordsche universiteit verklaar -den openlijk, dat de Tracts niet door haar gezag warengoedgekeurd, en de uitlegging der artikelen, in Tract 90gegeven, onhoudbaar was .

De bisschoppen hadden het Puseyïsmus eer bevorderddan tegengewerkt ; vooral die van Oxford, Londen enSalisbury waren er vurige voorstanders van ; nu pro-testeerden bijna al de overige kerkvoogden, vooral debisschoppen van Chester en Winchester. Zij veroor-deelden de nieuwe school in de strengste en hardstebewoordingen, en dreigden, de theologanten , die ertoebehoorden, tot de wijding niet toe te laten. Zelfs debisschop van Oxford deed de uitgave der Tracís staken .

105

Tegelijker tijd gaven zij hunne medewerking aan destichting van een Engelsch-Pruisiesch bisdom te Jeru-salem , als om openlijk te toonen, dat zij Protestantenwilden zijn en blijven ; het was immers zich met dePruisische Evangeliesch-gezinden, die de Oxfordscheschool ketters noemde, in kerkelijke gemeenschap stellen .

De Rev. Ward, Fellow van het Balliol- College te Oxford,thans Katholiek, verdedigde in zijn geschrift : TheIdeal of a Christian C'hurch. 1844, het 90e Tract ; enberiep zich onder anderen tegenover de Protestanten ophet regt van het bijzondere onderzoek, om te bewijzen,dat het hem vrijstond, de Katholieke leer aan te nemen„Anderen konden er over denken, gelijk hun goed„dacht," schreef hij, „maar men moest hem en anderen„ook de vrijheid laten, de Heilige Maagd als het ver-„hevenste en zuiverste schepsel te vereeren ; de Roomsche„Kerk met liefde en eerbied te beschouwen ." Hoeveelte meer deze redenering sloeg, des te ergerlijker waszij . Op den 13° Februarij 1845 werd eene vergaderingvan 1200 medeleden der Oxfordsche universiteit belegd,waarin Ward, met 569 tegen 511 stemmen, van deregten die zijn akademische graad hem gaf, beroofd,en dus plegtig gedegradeerd werd .Den Rev . Oakeley, evenzoo Fellow van het Balliol-College,

thans kanunnik van Westminster, suspendeerde eenkerkelijk vonnis van de uitoefening aller geestelijkebediening in de kerkprovincie Kantelberg . Ook hijhad verklaard, dat de 39 artikelen volgens Newmansuitlegging konden verstaan worden . Andere Tractarians

ondergingen dergelijke vervolgingen . Pusey zelf werd,naar aanleiding van eene leerrede, die hij op den 4 ,11 Zon-dag na Paschen 1843 over de H . Eucharistie hield,en waarin hij beschuldigd werd, de transsubstantiatie

Dl . IL . Februarij 1866 .

7*

geleerd te hebben , en op vele andere punten van deAnglikaansche kerkleer te zijn afgeweken, door de hoo-geschool voor twee jaren in zijn professoraat en het pre-diken binnen haar regtsgebied geschorst . Godsdienstigemeetings, predikatiën en strijdschriften gaven zich aande hartstogtelijkste taal tegen hem over. De groote dag-bladen mengden zich in den strijd, en kozen partij voorof tegen de Tractarians . Newman had zijne pastorieen Oxford verlaten en zich te Littlemore teruggetrokken .

In weerwil van dit alles verbreidde de Puseyïstischebeweging zich al verder en verder . De Times verzekerdespoedig, dat bijna de geheele jongere geestelijkheid, dievooral te Oxford wordt opgeleid, tot de Tractarians be .hoorde. Aan de universiteit van Cambridge vond Puseykrachtige deelneming en medewerking . Niet weinigenook der oudere geestelijken omhelsden zijne meeningen .De Duitsche Protestantsche godgeleerde Uhden, 1 ) diedoor een langdurig verblijf in Engeland een bevoegdbeoordeelaar zijn kon, verzekerde in 1843, dat zich tenminste duizend geestelijken bij Pusey hadden aange-sloten, en terzelfder tijd berigtte een correspondent vande Sun, dat er onder de 12000 parochie-geestelijkenzeker 9000 Puseyïsten waren . Zeer vele leden derhoogere geestelijkheid waren der Oxfordsche partij toe-gedaan . Onder de leeken vond zij geen minderen bij-val. Vooral sloten zich de aanzienlijke standen bij haaraan ; de Engelsche aristocratie had grootendeels harestudiën te Oxford gemaakt, en luisterde gaarne naar deleer die de uitstekende professoren dezer beroemdeuniversiteit verkondigden ; bij haar waren ook de mee-ningen der Hooge Kerk het sterkste gevestigd .

Het vervolg in de aanstaande Aflevering .

106

') Die Zustunde der dnglikanischen Kirche . Leipzig. 1843 .

107

DE KERKEN DE

NATUURWETENSCHAP.

De groote en immer toenemende kennis van de krach-ten en wetten der natuur, en hare aanwending totpraktiesch nut is een eigenaardig kenteeken van onzentijd. De natuurwetenschap breidt hare magt steeds ver-der uit, en schijnt in iedere moeijelijkheid Bene aan-sporing, in iedere teleurstelling nieuwe kracht tot ver-dere verovering te vinden .

Hoeveel verblijdender ware dit feit geweest, indienvele beoefenaars dier wetenschap hierdoor niet vermetelwaren geworden, en willekeur niet hooger geschat haddendan regtmatige heerschappij . Doch al spoedig begonnenzij, zich boven alle andere wetenschappen verheffend,zich nog bovendien magtig genoeg te wanen om de ge-heimen des geloofs te begrijpen, of ze als een beletselvoor den vooruitgang te verwerpen . Deze hoogmoe-dige dunk, in hartstogtelij ke taal uitgesproken, vond,wat ligt te gissen is, een warm onthaal bij zekersoort van lieden, die niets vuriger wenschten dan devernedering der Kerk, en verspreidde zelfs eenige vreesonder enkele Katholieken, wier hart warmer van liefdedan hun verstand verlicht was door genoegzame kennis.

Die booze vreugde en die laffe vrees zijn beiden ech-

108

ter ongegrond, daar de natuurwetenschap, zoo haargebied maar juist omschreven is, de Kerk niet kan scha .den . Want van haar beperkt standpunt mag zij geeneoplossing geven van vragen die boven hare krachtenzijn, en moet zij, ofschoon zij hare regten handhaaft,ook de regten der Kerk eerbiedigen .

Het is daarom in het belang zoowel van de Kerk alsvan de natuurwetenschap om zoo duidelijk mogelijk tebepalen, waar het gebied van deze eindigt en dat vangene begint en in welke betrekking zij tot elkanderstaan .

Het gebied der natuurwetenschap is ontzettend groot .Zij kan wroeten in den schoot der aarde om hare vor-ming te beschrijven en hare schatten te delven of hetgeurig bloemtapijt van den zomer en den prachtigensneeuwdosch van den winter bewonderen. Onder deduikerklok gezeten, laat zij zich rustig neder op denbodem der zee, of doorkruist die altijd bewogen engrenzelooze watervlakte aan de hand van het kompas,of meet in haar studeervertrek de krachten waartegende woedende golven zich in schuim spattend verbrijzelen .Met den verrekijker gewapend, begluurt zij die lich-tende wereldbollen, die met bliksemsnelle vlugt de ruim •te der schepping doorklieven, en staat zij verbaasdover de verhevene en wonderbare orde, waarmede deSchepper zijn werk bestuurt. Waarheen zij zich wendt,overal werkt de natuur met geur en licht, met toon enkleur, om haar eigenschappen en krachten, hare wettenen werkingen te openbaren . Wanneer derhalve eenmoeijelijk vraagstuk der natuurwetenschap na langekrachtinspanning eindelijk wordt opgelost, dan is daar-

1 09

mede geen eigenlijk geheim verklaard, want iets is nietdaarom een geheim in strikten zin wijl het langen tijdniet begrepen werd, maar alleen omdat het volgenszijn wezen en zijne natuur niet te begrijpen is .

Eene der schitterendste ontdekkingen van de nieuwerenatuurwetenschap is de wet der zwaartekracht . Dezewet openbaart zich in de rigting van het schietlood enin het statige zweven van den luchtbal, in het vernie-lend opstijgen der vuurvlammen en in die schoone ordewaarin de lichten des hemels hunne kringen beschrijven .Eeuwen lang was deze wet de heerscheres der natuur, ennaauwelijks had de wetenschap eenig duister vermoedenvan haar. Eerst de appel , die toevallig van een boomop het hoofd van Newton viel, terwijl hij in zijnen tuinwandelde, bragt het genie van dien helderen denkertot de ontdekking dier wet. Had Newton nu een ge-heim opgelost? volstrekt niet . Hij begreep slechts eenewet, die zich altijd in hare werkingen had geopenbaard,die hare verklaring in zich zelve bevatte, die hedengemakkelijk te begrijpen is .

Zoo is heden de natuur van het licht, dat de gan-sche schepping met een veelkleurigen mantel omhangt,dat des daags ons oog verblindt door zijne majesteit endes nachts ons vriendelijk toelacht van den hemel ,dat den zaadkorrel doet ontkiemen en de druiven rijpt,nog zoo goed als onbekend . Wel hebben Newton enHuygens deszelfs oorsprong trachten te verklaren, deeerste door zijne hypothese , dat het licht eene uitstralingis uit de lichtgevende ligehamen, en de andere door zijnetheorie, dat het veroorzaakt wordt door bepaalde gol-vingen of trillingen van den ether ; maar de eigenlijkeaard van dat licht, hetwelk de gansche natuur door-stroomt en dat zich uitgiet tot in de fijnste zenuwen

110

van het oog, is nog een probleem voor de wetenschap .Mogt zij dit eenmaal oplossen , dan begrijpt zij echternog niets van het geheim der Schepping, maar slechtseen verschijnsel der natuur , hetwelk iederen menschdes daags met vreugde vervult en des nachts tot erns-tige gedachten stemt .

Uit die overal zigtbare neiging der natuur om harewerkingen niet in het verborgen te verrigten, maar zevoor onze waarneming toegankelijk te maken, blijktduidelijk, dat het in Gods bedoeling ligt om de natuuren hare inrigting aan ons bekend te maken . Wanteerst dan, wanneer wij de krachten en eigenschappenkennen, kunnen wij haar dienstbaar maken aan onzebelangen, eerst dan hooren we haar den lofzang zingenter verheerlijking van haren Schepper. Immers hoedieper de mensch doordringt in de orde en schoonheidder natuur, des te helderder en voller schemert hemde goddelijke goedheid en wijsheid en almagt tegen .De rijkdom en eenvoud der wetten, die in hare wer-kingen zijn neergeschreven, heffen zijn oog opwaartsnaar den Schepper en Onderhouder van die onverbrokenorde . De grootheid en pracht van dien tempel desmenschen en dien voetschabel Gods voeren hem inverrukking over de heerlijkheid van den oneindigenMaker ; want het onzigtbare van Hem wordt, van deschepping der wereld, uit de werken verstaan en door-zien . RoM. I, 20 .

Zulke kennis waardoor wij in de natuur de godde-lijke eigenschappen van haren Schepper in weinige maartoch sprekende trekken zien weergegeven, en ons on-weerstaanbaar voelen aangetrokken naar die oneindigeschoonheid en liefde zelve, is tevens een krachtige bandom ons met God te vereenigen . Zeker, door de genade

III

zijn wij wel inniger en krachtiger met God verbon-den : maar mogt soms de mensch dien band verbreken,dan zal hij toch in zijne kennis der natuur nog eensteunpunt vinden, dat hem tegenhoudt om niet geheelen al van God af te vallen en vanwaar hij zijn oognog kan verheffen naar de liefde en almagt Gods diehem tegenstralen uit de schepping .

Voor hem die in de studie der natuur niet uitslui-tend wetenschappelijk genot en stoffelijk voordeel zoekt,maar ook in de natuur eene openbaring van God gadeslaat,en doordringt in den zin en de beteekenis der schep-ping, kan het ook niet onredelijk voorkomen, zijnengeest aan de geheimen des geloofs te onderwerpen .Want in de natuur leert hij zulken rijkdom kennenvan goddelijke wijsheid, ontmoet hij zulke luidsprekendebewijzen van Gods almagt, dat het hem volstrekt nietdwaas kan toeschijnen, om ook van God waarheden teontvangen die ver boven de menschelijke denkkrachtverheven zijn .

Geen wonder derhalve, dat de studie der natuur .waardoor wij God leeren kennen en bewonderen, ookgeheel volgens den geest der Kerk is. Hoe meer ont-dekkingen de natuurwetenschap maakt, hoe volledigerzij de krachten en wetten, welke God in de natuurheeft ingeschapen, navorscht en begrijpt, des te meerdient zij de bedoelingen der Kerk ; want voor haaris iedere ontdekking eene nieuwe aansporing tot hoo-gere hulde en warmer vereering van den Schepper .Door deze beweegreden aangezet, heeft de Kerk denatuurwetenschap altijd krachtig ondersteund, en ha-ren vooruitgang luide toegejuicht. Ondanks de afdoendebewijzen, welke vooral de nieuwe geschiedenis door degeniale pen van Schlegel, Chateaubriand, Balmès en

1 12

De Maistre voor deze ondersteuning der Kerk van de na-tuurwetenschap heeft opgeschreven, wordt de Kerk voort-durend door een zeker soort van halfslachtige geleer-den voorgesteld als hare gezworen vijandin. De be-krompen gezegden van enkele theologen der 1640 eeuw,die uit kleingeestige vrees en verstandelijke myopie denatuurwetenschap voor gevaarlijk beschouwden, alsdroeg zij de schuld van de ongeloovige rigting vansommigen harer beoefenaren, worden als uitspraken derKerk of als het algemeene gevoelen der Katholiekegeleerden aangehaald. Uit deze praemissen volgt danvan zelf de gewenschte conclusie. Meer algemeen echtermoet de beperkte natuurkennis der middeleeuwen , inwier wetenschap de geest der Kerk zich zoo geheeluitsprak, als bewijs dienen voor hare vijandige gezind-heid tegen de natuurwetenschap ; want dat groote woordvordert minder kennis en klinkt luider . Doch, mogenwij dit aan de middeleeuwen verwijten, dat zij in dekennis der natuur ver achter staan bij de nieuwe tijden,daar niets geheimvoller is dan de geschiedenis der men-schelijke ontdekkingen? Daarenboven, zij beschouwdenliever de hemelsche en bovennatuurlijke wonderen en ge-heimen dan het kunstig zamenstel der natuur ; zij vondenhet aangenamer om te zingen van de geestelijke spherender schepping dan om den afstand te berekenen en de ba-nen te beschrijven van de lichten aan het firmament ; enwanneer zij de heilsinrigting der genade navorschten, danvonden zij minder behoefte om de krachten der natuur tekennen . Zeker, wij betreuren de geringe natuurkennisder middeleeuwen, doch zijn tevens diep overtuigd, dathet voorname voorwerp harer studie die voorkeur verkreegdoor de liefde, die smacht naar God, en over niets zoo gaar-ne denkt en spreekt dan over Hem ; en dat een zoo uit-

1 13

sluitende toeleg op de verschijnselen der natuur en ophet ten nutte maken harer krachten zeer wel verklaardkan worden door de zelfzucht en de zinnelijkheid on-zer eeuw. Zijn daarom de middeleeuwen van eenzij-digheid te beschuldigen , dan is het die eenzijdigheidvan Maria, die aan de voeten des Heeren zat en zijnwoord aanhoorde ; en, spoorde de Kerk die eeuwenniet krachtiger aan tot meerderen toeleg op de kennisder natuur, dan herinnerde zij zich zeker dat woorddes Heeren , „Maria heeft het beste deel verkozen ,„hetwelk haar niet zal worden ontnomen," doch wasdaardoor evenmin vijandig gezind tegen de natuurweten-schap als de Zaligmaker tegen Martha, tot wie Hijzeide, „Martha, Martha, gij zorgt en bekommert u overveel." Luc. X, 42 .

Maar waarom ook zou de Kerk jegens de natuurweten-schap vijandig zijn? Zij kan niet vreezen , dat de resulta-ten der natuurwetenschap hare leer zullen schokken . Im-mers alle werken van God dragen, hoe verschei-den ook in aard en werking, den stempel zijner god-delijke eenheid, en werken zamen tot één doel, zijneverheerlijking. De geopenbaarde waarheden kunnenderhalve met de wetten der natuur nooit in strijd zijn,maar moeten met haar steeds in volmaakte harmoniewezen, omdat God zoowel de oorsprong is der natuurals der openbaring . Deze overeenstemming nu tus-schen de natuur en de openbaring bestaat niet slechtsin die geopenbaarde waarheden welke ook uit de natuurgekend kunnen worden, zooals de eenheid van God,de onsterfelijkheid der ziel, enz . maar ook in die welkever boven 's menschen begrip verheven zijn . De Kerkwijst derhalve onvoorwaardelijk iedere gedachte aantegenspraak tusschen de natuur en de openbaring af,Dl . IL . Februarij 1866,

8

114

omdat het onmogelijk is, dat God iets zou leeren in debovennatuurlijke openbaring, hetwelk weersproken zouworden door de wetten welke Hij in de natuur heeftingeschapen en voortdurend onderhoudt . ')

Zal echter die schoone harmonie tusschen de natuuren de openbaring in de idée des menschen niet wordenopgeheven, en in plaats van zooveel eenheid slechtsverwarring en tegenspraak worden gezien, dan is hetnoodzakelijk, dat de natuurwetenschap de grenzen nietoverschrijdt, welke de openbaring en het gezond ver-stand haar hebben aangewezen . Vele beoefenaars dernatuurwetenschap echter, overmoedig geworden overhare verrassende ontdekkingen, bepaalden zich niet meertot de waarneming der verschijnselen en de opsporingder natuur, maar waanden zich magtig genoeg om inde natuur zelve den grond of den oorsprong van haarbestaan te vinden, en uit hare werkingen de geheimender openbaring te wederleggen . Door deze koortsigeoverspanning der wetenschap nu werd de harmonie tus-schen de natuur en de openbaring verbroken, en degrond gelegd voor het pantheïsme en het naturalisme .

De zoogenaamde natuur-philosophie, die van de Car-

1) Verg . Syn . Later . V. „Cumque verum vero minime contradicat ,„omnem assertionem, veritati fidei contraricm, omnino falsam esse„definimus ." Tegen hen die de leerstukken der Berk welke boven's menschen begrip verheven zijn, als eene belemmering voor denvooruitgang der wetenschap beschouwen, zegt de beroemde staats-man A. Dechamps in zijne Letires sur l'instruction publique : „Vous„prétendez que la connaissance de eet ordre nouveau et superieur,de faits (du dogme) doit mettre obstacle au progrès des sciences„humaines? Quel renversement d' idées ! Nous savons ce que vous„savez, mais nous savons de plus, ce que malheureusement vous ignorez ;„vous avez comme nous la boussole des sciences humaines, mais„nous avons de plus que vous vette autre boussole reque de Dien,„peur nous diriger dans l'exploration hardie de la plus vaste mer qui„unit les deux mondes de la science et de la foi ."

1 1 5

tesiaansche stelling uitging, dat slechts datgene ontwij-felbaar zeker is, wat het verstand als zoodanig erkent,beproefde door enkele redenering het beginsel, waaruitde natuur was voortgekomen, in de natuur zelve tevinden . Dit beginsel, hetwelk men, zonder op de wer-kelijkheid te letten, door enkele redenering had gevon-den, was van zelf slechts produkt der menschelijkerede, louter abstractie . Men nam echter de vrijheid, omdat abstracte beginsel voor een werkelijk beginsel tehouden, gelijk men dat ook deed met de ontwikkelingder natuur, zooals zich de rede die uit dat beginseldacht.

Deze geheele pantheïstische schepping, volgens welkede natuur en de gedachte met elkander worden verwardof liever tot ééne en dezelfde zaak gemaakt, drukteSchelling zeer kernachtig uit in dit bekende gezegde„liber die Natur philosophiren heist, die Natur schaffen ."Die empyrische natuurkundigen daarentegen die van

de stelling uitgingen, dat het wezen van eene zaakin de zinnelijk waarneembare stof is gelegen, beweerden,dat ook datgene waaruit alle zaken hunnen oorsprongnamen, zinnelijke stof, materie was . Deze eeuwige,scheppende materie is dan de gasvormige chaos, zooalsde nieuwe natuurwetenschap die leert kennen . Doch alis de wereld in den beginne eene mateloos groote zeevan gassen geweest, dan zijn die gassen toch de schep-pende oorzaak der wereld niet, evenmin als de rupsvan den heerlijken vlinder ; want gelijk de vlinder inde rups, zoo was de wereld in die gassen reeds aanwezig .

Zoowel de pantheïstische natuur-philosophie als hetmoderne materialismus wilden het scheppings-geheimverklaren door in de natuur zelve den oorsprong vanhaar bestaan te zoeken . De eerste beproefde het door

1 16

de rede, en meende in een ideaal alwezen, de wereld-ziel, den laatsten grond van alle zijn gevonden te heb-ben ; het laatste beproefde het door de zinnen, en nameene eeuwige materie aan . De eerste droomde in stoffe-lijke, het laatste in geestelijke phantasiën .

De bedoelde geleerden kwamen tot deze zinledige re-sultaten omdat zij in de natuur wilden vinden wat de na-tuur, niet bevatte. Nergens immers vertoont ons denatuur onder de prachtige verscheidenheid harer verschijn-selen den oorsprong van haar eigen bestaan . Hoe kandan de natuurwetenschap, die zoo bij uitstek empy-riesch is, die slechts de verschijnselen en krachten enwetten der natuur waarneemt, ooit die scheppende oor-zaak vinden? Hij die den wasdom en de ontwikkelingvan planten en dieren waarneemt, heeft daarmede hunnewording en hun ontstaan nog niet begrepen ; wantin hunne kiem zijn zij reeds aanwezig, en wie dáárhunne ontwikkeling gadeslaat, heeft hunne wording nogniet gezien . De wording zou men dan eerst waarne-men wanneer men in de natuur den oorsprong had ge-vonden, waaruit de dingen, toen zij nog niet waren,geworden zijn. Doch die dit beproeft, is gelijk aaneen mensch die het firmament wil grijpen ; al beklimthij gindschen berg, wiens top het firmament schijnt teraken, toch zal hij niet slagen, want dáár gekomen,is hij nog even ver van zijn doel verwijderd als toenhij den berg nog niet beklommen had ; hij Beproefteene onmogelijkheid .

Dat de natuur niet kan verklaren , hoe zij ontstaanis, bewijst allerduidelijkst, dat zij niet uit zich zelve isgeworden, doch vordert tevens, dat zij haar bestaan vaneen ander wezen heeft ontvangen . Dit wezen, welksnaam wij met liefde en eerbied uitspreken, is God, de

1 17

Almagtige . Gelijk de natuurwetenschap zich om haarempyriesch karakter moet bepalen tot de waarnemingder verschijnselen en de vaststelling der wetten van dezinnelijk waarneembare wereld, zoo verheft de philo-sophie, die door het gezond verstand gedwongen wordtom aan deze eindige wereldorde een oneindigen Makertoe te kennen, ons van de aarde tot God, door Hemals den grond en den oorsprong van al het bestaandete leeren kennen . De philosophie kan ons echter nochhet scheppingsgeheim noch het oneindige leven vanGod verklaren ; dit kunnen wij alleen te weten komenuit de openbaring, die daarom verre boven de philosophieverheven is ; want gelijk de natuurwetenschap zich niethooger kan verheffen dan de waarneming der dingenreikt, zoo kan ook de philosophie tot geeeo hoogerebesluiten komen dan die uit de waargenomen dingenvolgen. Deze vorderen echter alleen het bestaan vaneen ongeschapen God, doch geven geen verklaring overzijn drieëenig leven . Moge dus de philosophie, gelijkeen arend in zijn koningsvlugt, zich al boven het aardscheverheffen, zoo haar de lichtstraal der openbaring niettegenstraalt, moet zij zich weder, misschien vol ver-langen naar die voor haar ontoegankelijke waarheden,maar zeker onbevredigd, neerlaten op de aarde .

De natuur is niet slechts dat kunstig zamengesteldemechanisme, welks werkingen en wetten de natuurwe-tenschap navorscht en verklaart, niet slechts die won-dervolle orde , wier beschouwing de wijsbegeerte opvoerttot God, maar vGór alles is zij ook voorwerp der boven-natuurlijke openbaring en als zoodanig aan de zorg enbescherming der Kerk toevertrouwd . Dàt is immersde bijzondere roeping der Kerk, de bovennatuurlijkeopenbaring te bewaren en te verklaren ; daarom is zij

1 18

door Christus gesticht, daarom wordt zij voortdurenddoor den H. Geest bezield en bestuurd . Als bewaarsteren uitlegster van de bovennatuurlijke openbaring, moetde Kerk derhalve met de natuurwetenschap en de wijs-begeerte zamenwerken om de natuur in haren aard enhare beteekenis juist op te vatten en te verklaren ; wanttot het gebied der bovennatuurlijke openbaring behoorenniet slechts die verhevene waarheden wier volledigbegrip verre boven onze denkkracht is verheven en wierbestaan wij zonder de openbaring zelfs niet vermoedzouden hebben, maar ook vele waarheden van welke wijons in de natuur door waarneming en redenering zou-den kunnen vergewissen. Zoo kunnen wij de eindigheidder wereld, het bestaan van God, de geestelijkheid enonsterfelijkheid der ziel en meer andere waarheden leerenkennen door redenering uit de werkingen en eigen-schappen der natuur, terwijl wij er ons van kunnenverzekeren ook door de bovennatuurlijke openbaring .In zooverre nu de natuur zulke waarheden leert ken-nen die ook tot de bovennatuurlijke openbaring be-hooren, of daarmede in verband staan, is zij aan dezorg en verklaring der Kerk onderworpen .

Wel verre, dat de medewerking der Kerk in de op-vatting en verklaring van zulke waarheden der natuurdie insgelijks tot de bovennatuurlijke openbaring be .hooren, aan de natuurwetenschap zou schaden, is zijvoor haar van het hoogste belang . Want wat is deroeping der natuurwetenschap? Niet om subjectievemeeningen, door schijnredenen gestaafd, voor objectievefeiten te doen gelden, maar om de feiten, zooals zijin de natuur werkelijk zijn, door wetenschappelijk on-derzoek op te sporen, te bewijzen en te begrijpen .Wijl nu de Kerk zulke feiten met onfeilbare zekerheid

119

aan de wetenschap voorstelt, zoo is daardoor de weg voordeze gebaand, en kan zij zich veiliger en gemakkelij-ker door wetenschappelijk onderzoek van het bestaan dierfeiten overtuigen en hunne eigenschappen onderzoekendan zij dit zonder de aanwijzing der Kerk had kunnendoen . Het gemis van de voorlichting der Kerk is vooralduidelijk bij de wijsgeeren die buiten haar leefden endaardoor in vele dwalingen vervielen . Wie verhief zich,om een enkel voorbeeld te noemen, ooit hooger danPlato? En toch had zijn genie zelfs geen begrip vande eindigheid der wereld . God was volgens hemslechts de Bouwmeester, die naar het model der eeuwigeideën de reeds bestaande, eeuwige, onafhankelijke stoftot deze schoone wereldorde formeerde . En de scherp-zinnige Aristoteles kon niet eens op die hoogte zijnsmeesters blijven staan . Voor hem is niet slechts dematerie eeuwig en ongeschapen , maar de gansche wereldmet hare inrigting en wetten bestaat van eeuwigheid,zoodat God noch haar schepper, noch haar formeerder is .

Behalve dat de bovennatuurlijke openbaring aan denatuurwetenschap den weg wijst tot wetenschappelijkonderzoek, giet zij ook zulk een helderen lichtstroomuit over de natuur, dat de nevel, welke altijd het ge-schapene omringt, er door verdwijnt. Door dat bo-vennatuurlijk licht der openbaring geholpen, zien wijduidelijker hoe de natuur afbeelding is van harenSchepper, hoe Gods almagt en wijsheid, maar vooralhoe zijn drieëenig leven, in eindige maar toch dui-delijke trekken in haar is uitgedrukt . De geschiede-nis getuigt ons dan ook, dat juist die mannen, welkezich in hunne studie der natuur lieten leiden door hetlicht der bovennatuurlijke openbaring, den voornaam-sten stoot aan den vooruitgang der natuurwetenschap

1 20

hebben gegeven . Wij noemen slechts den kardinaalNicolaiis van Cusa, die zich even als de kloosterlingRoger Baco, voortdurend toelegde op de kennis dernatuur ; en Copernicus, den beroemden kanunnik vanKoningsberg, die met het genie van een mathematicus,de innigste godsvrucht van een priesterlijken geest ver-eenigde. De orthodoxe Keppler ging in zijne Astronomia

nova van het beginsel uit, dat de schepping eene af beel-ding moet zijn van God, en de groote Newton was dik-wijls zóó opgetogen van bewondering voor Gods groot-heid, dat hij bij het hooren van diens naam zijn hoofdontblootte en het diep nederboog . Chemisten als Boyleen Priestley, botanisten als John Ray, mathematicials Descartes en Pascal, zoologen als Buffon en Cuvier,mineralogen als Broniard, natuurkundigen als Ampèreen Biot, medici als Boerhave en Albrecht von Haller,allen mannen , wier namen in de natuur-wetenschaphoog worden gevierd, bewijzen, dat de voorlichting derbovennatuurlijke openbaring, wel verre van der natuur-wetenschap te schaden, een krachtig middel is tot harenwaren vooruitgang. ')

Deze voorlichting der Kerk, welke aan der natuur-wetenschap zulke belangrijke voordeelen bewijst, isdaarenboven voor haar ook noodzakelijk om niet op eendwaalspoor te geraken . Het is ontwijfelbaar zeker,dat de mensch zich om de feilbaarheid van zijn ver-stand, in de opvatting der natuur in haar openbarings-karakter kan vergissen. De treurige geschiedenis derdwaling is het afdoende bewijs voor deze bewering .Wijl nu de natuur geene voldoende kenteekenen heeft

1 ) Verg . over deze en andere geloovige natuurkundigen „DerJlateriolismus zon Dr . Haffner . p. 275-284 .

1 21

waardoor wij ons kunnen vergewissen, of wij haar over-eenkomstig haar openbarings-karakter juist hebben op-gevat, zoo moet de Kerk, aan wie de zorg voor deopenbaring op eene bijzondere wijze is toevertrouwd,over de opvatting en beteekenis van die waarheden dernatuur die tot de bovennatuurlijke openbaring behoo-ren, uitspraak doen, en daarin door de wetenschap ge-hoord en geëerbiedigd worden . Hiermede willen wijvolstrekt niet beweren, dat de natuurvorsching harenarbeid staken en enkel de uitspraak der openbaringeenvoudig afwachten moet . Integendeel, behalve dat zijde geopenbaarde waarheden der natuurwetenschappelijkonderzoeken en bewijzen kan, heeft zij ook haar geheeleigen gebied, waarover de openbaring geene verkla-ring geeft . Wanneer de natuurwetenschap spreektover scheikundige affiniteiten, of over de middelpunt-vliedende kracht der hemel-ligehamen , over het verbandtusschen de toonen en het aantal etherslingeringen ofover de galvanische electriciteit, in het algemeen overdie punten welke zuiver wetenschappelijk zijn, dan iszij op haar geheel eigen gebied werkzaam, en in zoo

verre niet volstrekt aan het gezag der Kerk onder-worpen. Doch waar de natuurwetenschap onmiddelijkof in hare gevolgen in aanraking komt met de waar-heden der bovennatuurlijke openbaring, moet zij het oor-deel der Kerk eerbiedigen , omdat deze de waarhedendier openbaring van God ter bewaring heeft ontvangen,en ze met onfeilbare zekerheid verkondigt . Wel heeftzij het regt om de gronden waarop het gezag der Kerksteunt, te onderzoeken en zich daarvan wetenschappelijkte overtuigen, maar is dit eenmaal geschied, dan moetzij de uitspraken der Kerk in hare geheele objectiviteitaannemen en eerbiedigen .

122

Deze beslissende stem der Kerk, waaraan de weten-schap onvoorwaardelijk moet gehoorzamen, is volstrektgeen aanslag op de vrijheid van deze . Want waarin be-staat die vrijheid ? Niet om voor werkelijkheid te nemenwat zij wil, maar om de werkelijkheid langs wetenschap-pelijken weg op te sporen en begrijpelijk te maken .De Kerk nu beslist alleen, dat zeker feit of zekerewaarheid, welke haar door God geopenbaard is, wer-kelijk bestaat, doch laat de wetenschap vrij om zichdoor wetenschappelijk onderzoek van het bestaan vandat feit of die waarheid te verzekeren en derzelververband met andere feiten en waarheden op te sporen .

Was het bestaan van die feiten en waarheden, welkede Kerk als geopenbaard voorstelt, aan twijfel onder-worpen, mengde zich de Kerk in het wetenschappelijkonderzoek van chemie en anatomie en van die duizendandere zaken, welke niet in de openbaring zijn vervat,of verhinderde de Kerk de wetenschap, de geopen .baarde waarheden langs wetenschappelijken weg te be-wijzen of begrijpelijk te maken, dan alleen zou zij inbreukmaken op de vrijheid der wetenschap . Doch nooit heeftde Kerk iets geleerd waarin de wetenschap haar vandwaling heeft kunnen overtuigen, en wanneer zij zekeregewaande resultaten der wetenschap veroordeelde, omdatzij in strijd waren met de openbaring, dan gaf laterde wetenschap zelve getuigenis, dat de Kerk werkelijkde hoogste bewaarster en uitlegster der waarheid is .Uit de lange reeks van treffende voorbeelden, om dezebewering te staven, zullen wij er slechts enkele aanhalen .

In het midden der achtste eeuw veroordeelde PausZacharias in een brief aan den H . Bonifacius de leer vanden Beijerschen priester Virgilius, over de tegenvoeters .De Paus veroordeelde echter de stelling niet, dat er aan

123

de andere zijde onzer aarde men schen waren, maaralleen de bewering, dat die menschen een anderen oor-sprong hadden dan zij welke aan deze zijde der aardewoonden , wijl hierdoor de kerkelijke leer over de een-heid van het menschelijk geslacht, de erfzonde, deverlossing enz . werd aangetast . ')

Het is derhalve ongepaste ironie, met Pascal tezeggen : „que le monde aima mieux croire en Chris-„tophe Colomb, qui venait des antipodes, qu'au pape„Zacharie, qui les niait ;" omdat Zacharias niet het ge-loof aan het bestaan der tegenvoeters heeft veroordeeld,maar slechts de meening , dat de tegenvoeters nietvan hetzelfde ouderpaar afstammen als wij . 2)

Deze leer van de eenheid des menschelijken geslachtewerd ook langen tijd door de nieuwe natuurwetenschapbestreden. De meer of minder regte gelaatshoek, deverschillende kleur van huid en hoofdhaar, het onder-scheid in den bouw des schedels en meer dergelijkezaken waren de redenen, waarom de eeuwenoude leerder Kerk verworpen werd . Tegenover de zwakkegronden der valsche wetenschap heeft echter een naauw-gezet onderzoek zulke onomstootelijke bewijzen gesteld,dat daardoor de leer der Kerk eerre volkomene over-winning behaald heeft. Het is namelijk wetenschap-pelijk gebleken, dat de onderscheidene menschenrassenallen eene gelijke geestelijke natuur hebben, en volgens

') Uit den brief van Zacharias blijkt duidelijk, dat dit de zinis der veroordeeling ; zie hier den letterlijken tekst, zooals hijaangehaald wordt bij Perrone, Prael . theet . tom. III, p. 143 . „De.,perversa auteur et iniqua doctrina, quam contra Deum et animam„suam locutus est [Virgilius], si clarificatum fuerit, ita cum confi-, teri, quod alias mundus el alii homines sub terra sint, hunc accito„concilio ab Ecclesia pelle, Sacerdotii honore privatum, etc .

1 ) De Maistre, Eramen de la phil. de Bacon . II , 279 .

124

dezelfde wetten denken en spreken . Ook is er zulkeene groote overeenstemming tusschen hun gevoels-enzielewezen, zulk eene treffende gelijkheid in hun lig-chamelijk organismus, dat dit zonder een gemeenschap-pelijken oorsprong onverklaarbaar is . Uit talrijke fei-ten bleek het, dat de verschillende rassen zich metelkander kunnen vermengen, en dat door die vermen-ging hunne accidentele verscheidenheden langzamerhandverdwenen, een duidelijk bewijs, dat zij ook langzamer-hand ontstaan waren . Ten laatste vond men in denverbazend grooten invloed welken klimaat, voeding,levenswijze enz. op den mensch uitoefenen, eene vol-doende reden om de verscheidenheid der menschenras-sen te verklaren . Evenmin derhalve als de bergen,welke zich boven de aarde verheffen, hare ronde ge-daante wegnemen, zoo schaden ook de verscheidenhe-den welke bij de verschillende menschenrassen wordenwaargenomen, de krachtige bewijzen niet, die voor deeenheid van het menschelijk geslacht worden aange-voerd . ')

Wat spotte de zoogenaamde wetenschap ook weleermet de Kerk, omdat zij volgens het scheppingsverhaaldes Bijbels leerde, dat God op den eersten dag hetlicht en op den vierden dag de zon, de maan en de ster-ren schiep Want het scheen immers onmogelijk, dater licht kon zijn vc rdat de zon met haar eindeloozensterrekrans als stralende luchter aan het midden deshemels hing . Thans echter heeft de natuurwetenschapbewezen, dat dat licht des Bijbels de chemische ont-branding was van de mateloos groote chaotische gas-massa, waaruit de verschillende wereldligchamen als

') Verg . Die Kirche and die Na urforschung von Dr . Becker .pa . 69-73.

gloeijende bollen zamenvloeiden, en is daarmede de leerder Kerk wetenschappelijk gestaafd .

Zoo eerbiedigt de Kerk ook heden de resultaten dernatuurwetenschap betrekkelijk de vorming der aarde,wijl het even Katholiek is , te leeren, dat die vor-ming geschiedde door de natuurlijke werking en ont-wikkeling van de krachten, die God in den chaos hadingeschapen, als door eene onmiddelijke tusschenkomstvan God, even Katholiek, de scheppingsdagen desBijbels voor tijdperken van korteren of langeren duurals voor gewone dagen te houden . Overigens is degansche beschrijving der wereldvorming door Mozes zóóvolmaakt in overeenstemming met de ontdekkingen dermoderne natuurwetenschap, dat deze eene ware apolo-getiek des Bijbels wordt . „Wijl een boek," zegt Bou-bée [om eene enkele getuigenis aan te halen], „dat„geschreven is op een tijd, waarin de natuurwetenschap,,nog zoo weinig gevorderd was, in enkele regelen den„inhoud zamenvat van de belangrijkste ontdekkingen„waartoe de wetenschap der 18` en 19d eeuw is ge-komen, wijl dat verhaal in zulk eene volmaakte over-

„eenstemming is met de feiten die toen niet gekend en„zelfs niet vermoed werden , die onbekend bleven tot„op onze dagen en door de wijsgeeren van alle tijden„weleer als dwaas en valsch beschouwd werden, wijl„eindelijk dat boek, zoo verheven boven zijn tijd onder„het opzigt van wetenschap, het evenzeer is in de mo-raal en de philosophic, worden wij gedwongen om

„daarin iets bovenmenschelijks te erkennen, iets wat„wij niet zien en niet begrijpen, maar dat ons toch„onwederstaanbaar in vervoering brengt." ') „De geo-

') Grologi~ populnire . P . 66 .

1 25

126

„logie," zegt kardinaal Wiseman, „die uit de godsdienst„is geboren, komt, na zich eerst van de godsdienst ver-wijderd te hebben, wederom tot de godsdienst terug ." ' )

Zeer waar is derhalve het schoone gezegde van denbeminnelijken Fronton : „In alle kunsten moet men een„onervarene en ongeleerde hooger achten dan een half-„weter en een halfgeleerde . Zoo is het ook in de wijs-begeerte verkieslijker om nooit aan haar gedacht te

»hebben, dan om haar slechts even als met de punt der„tong te proeven ; want die menschen zijn het meeste„tot het kwaad geneigd, die, nog pas in het voorportaal„der wetenschap gekomen, in plaats van dieper door te„dringen, zich haasten om terug te keeren ." 2 )

Wij zouden zeer onvolledig zijn zoo wij hier metgeen enkel woord gewaagden van de veroordeeling vanGalileï, die steeds wordt aangehaald als een bewijs,dat de Kerk op de vrijheid der natuurwetenschap in-breuk heeft gemaakt. Deze tegenwerping, als zou deKerk door de veroordeeling der leer van de bewegingder aarde en van den stilstand der zon den gang derwetenschap hebben gestuit, mist echter allen grond .Want noch de Kerk, zegt de Maistre, noch de Pausen in hunne hoedanigheid van Hoofd der Kerk hebbenooit een enkel woord gesproken tegen dit systeem inhet algemeen of tegen Galilei in het bijzonder. Galileïwerd veroordeeld door de Inquisitie, d . i . door een ge-

') Discours sur les repporis entre lu science el la, religion réveléep. 272 .

2 ) Ad M. Caes. lib . IV cap 3. «Omnium artium, ut ego arbitror,,,imperitum et indoctum esse praestat quam semiperitum et semi-„doctum. Philosophiae quoque disciplinas ajunt satins esse num-,quam attigisse quam leviter et primoribus , ut dicitur , labiis de-„libasse ; eosque provenire malitiosissimos , qui in vestibulo artis„observati, prins inde averterint, quam intraverint" .

127

regtshof van theologen, die zich konden bedriegen endie zich inderdaad sur le fond de la quel€ior, ook be-drogen hadden, en toch de meeste en voornaamste sterre-kundigen, ook onder hunne tijdgenooten, op hunne zijdehadden . Hoe kan derhalve de Kerk aansprakelijk zijnvoor eene veroordeeling die niet van haar is uitgegaan ?

Wel verre dan, dat het gezag der Kerk inbreuk maaktop de vrijheid der wetenschap, is het juist het hoogstepalladium van die vrijheid . Want wanneer de natuur-wetenschap in aanraking komt met de openbaring, kanzij derzelver gegevens niet straffeloos veronachtzamen,evenmin als een schip, dat van de volle zee naar dehaven stevent, zonder gevaar van schipbreuk het oogkan afwenden van de vuurtorens die des nachts zijnontstoken . Door het oog voor de voorlichting der Kerkte openen, geeft derhalve de natuurwetenschap hareroeping niet op, noch verliest zij hare vrijheid en zelf-standigheid , maar bevrijdt zij zich enkel van het ge-vaar om te dwalen en fictie voor realiteit aan tenemen .

Deze suprematie der Kerk over de natuurwetenschapis, met het oog op hare goddelijke stichting en inrigting,zoo geheel overeenkomstig de uitspraken van het gezondverstand, dat alle Katholieken, die niet met PetrusPompanatius de dwaze stelling verkondigen, dat iets te-gelijk theologiesch waar en philosophieschvalschkanzijn,haar moeten erkennen . Er zijn echter enkele natuur-kundigen, die, ofschoon zij deze suprematie der Kerkerkennen, toch blijven vorderen, dat ook de Kerk deresultaten der natuurwetenschap zal eerbiedigen, omdatde feiten, welke deze als zeker heeft aangetoond, doorde Kerk, hoe ver ook boven haar verheven, niet kun-nen ontkend worden . Deze vordering, die door ha-

128

ren schijnbaar onpartijdigen waarheidszin menigen ar-gelooze zou misleiden om de Kerk van onverdraag-zaamheid en middeleeuwsch obscurantisme te beschuldi-gen , is niets dan een kunstig uitgedacht sophisme . Im .mers zij gaat uit van de vooronderstelling, dat eenverschijnsel of eene wet der natuur in strijd kan zijnmet eene waarheid der openbaring, terwijl beide echterals oorspronkelijk van den eenen zelfden God elkandernooit tegen kunnen spreken . Zoo mist de vooronder-stelling allen grond, en is de vordering der weten-schap willekeurig en onredelijk . Hoe dikwijls echterheeft de dwalende wetenschap onderwerping gevraagdvan de onfeilbare Kerk, die heden nog dezelfde leerverkondigt als toen zij den rook der offeranden zagopstijgen uit het Pantheon . Wanneer wij dat dramavan den strijd tusschen de valsche wetenschap en deKerk in al zijne tooneelen van naderbij beschou-wen, wat zien we de Kerk dan steeds verwoed aan-gevallen door de pygmaeën-wijsheid van schijngeleer-den, en haar telkens met al de majesteit van denhaar inwonenden H. Geest zegevieren over hare vijanden !Gelijk geëxalteerde demagogen, gesteund door een handvolgepeupel, steeds dweepen met den wil des volks, zoobeweerde iedere geleerde die zijn stem verhief tegende Kerk, dat zijn bevinding de uitspraak was van hetgezond verstand ; doch de Kerk, fier op hare regtenals eene magtige vorstin, wees iedere vordering vande hand, en zag thans, dat de kern haars volks haargetrouw was gebleven . De wetenschap lasterde haar,zonder haar te kennen, doch door dien laster werdhaar smetteloos gewaad niet bevlekt, omdat de hand-having haars gezags de vrijheid haars volks niet ver-drukte. Spreken we duidelijk . Ieder verzet van de

129

natuurwetenschap tegen de Kerk kwam voort uit eeneverkeerde opvatting bf van de natuur of van de open-baring . Wanneer daarom de wetenschap een nieuwonderzoek van de natuur instelde, of den zinder open-baring juist leerde kennen, dan werd altijd de natuur-wetenschap en de leer der Kerk in de volmaaktsteharmonie bevonden .

Deze vlugtige beschouwing van het verband waarinde Kerk en de natuurwetenschap tot elkander staan,bewijst voldoende, dat de Kerk van de wetenschap nietste vreezen en veel te hopen heeft . Wanneer zij zichieder op haar eigen gebied vrij en onbedwongen bewe-gen , door daar waar zij met elkander in aanrakingkomen, hare wederkeerige regten te eerbiedigen, kunnenzij elkander niet schaden, doch moeten zij elkander steu-nen en uitbreiden en zamenwerken tot verheerlijkingvan den éénen zelfden God, wiens almagt en wijsheiden liefde zij beiden op onderscheidene wijze verkondigen .Mogten dan sommige beoefenaars der natuurwetenschap,door den hoogmoedigen en zinnelijk gezinden tijdgeestgedreven, met de liefde tot de deugd ook den eerbiedvoor de waarheid hebben verloren, de hemel bleef tochGods glorie verhalen, en het uitspansel de werken zij-ner handen verkondigen . Door die onveranderlijke enluid sprekende openbaring der waarheid komt de na-tuurwetenschap tot een juister en vollediger begripder natuur . Moge een ieder harer beoefenaars bij hetuitbreiden van de kennis der natuur ook vooruitgaanin de kennis van de leer der Kerk, dan zal de har-monie tusschen beiden toenemen , en bij het ophel-deren van het licht der waarheid ook de liefde ont-gloeijen voor de deugd!

Dl. IL, Februarij 1866 .

9

130

Wat beoogt de revolutionaire partij in Italië?

Het antwoord op bovenstaande vraag zal verschil-lend zijn, naar gelang een Katholiek of een Voltairiaanzijne meening uitspreekt : omverwerping van alle gezag,uitroeijing der godsdienst, ontzedelijking des volks ,zegt de eerste ; bevrijding - herneemt de andere - vanalle gezag dat „door Gods genade" en niet door hetvolk geschonken wordt, verbreking van alle knellendebanden, door godsdienstige dweeperij gesmeed, vooruit-gang op den eenigen waren weg, door de hedendaagscheverlichting en door de hoogte der wetenschap van denegentiende eeuw aangewezen : de eene geeft de laatste,maar tevens noodzakelijke gevolgen van het Italiaanscherevolutiesysteem aan, de andere tracht onder schoon-klinkende woorden het doel der democraten te verber-gen, om te gereedelijker het bedrogene volk op 't dwaal-spoor te leiden ; een ieder weet, wat indruk die kunstiggevondene en nog listiger gebruikte woorden op de arge-looze menigte maken . Niet alle revolutionairen echterzijn even voorzigtig : het wordt ook dikwijls te moeijelijk,voortdurend te huichelen ; de wolf mogt somtijds onderde schapenvacht zich verraden ; het is daarom verkie-selijker, bij wijlen het masker vrijwillig af te werpen .Wij hebben hiervan een opmerkelijk voorbeeld in tweegeschriften en in één dagblad , vruchten van de revo-lutionaire partij . Mordini, lid van het Italiaansche

1 31

parlement in zijn Programma, Bertani, die een nog alwerkzaam deel in de berooving van de Napolitaanschebank schijnt gehad te hebben, in zijn Dell' opposizioneParlamantare, en fl Diritío in een zijner artikelen , alledrie hebben het laatste doel der revolutie in al zijneafzigtelijkheid geopenbaard. Wij laten hier enkeleaanhalingen uit hunne woorden volgen. Een ieder kandaaruit opmaken, wat het lot van Italië zijn zal, alsde linkerzijde van het Italiaansche parlement, en hunnemeerderheid doet zulks vreezen, eens het roer vanstaat in handen krijgt .Wij beginnen met Mordini, den meest gematigden

van de drie . In de eerste woorden van zijn geschriftzegt hij , dat , „mogt de linkerzijde aan de regering„komen,

zij met een gevoel van hooge achting en van„levendige dankbaarheid voor de edele Subalpijnsche ge-„westen zou doordrongen zijn . Wilde men de internatio-„nale betrekkingen in acht nemen, zij zou geen te„voren opgevatten tegenzin aan den dag leggen tegen„eerre natie meer dan tegen eene andere . De tractaten,,,ook door ons niet gemaakt, willen we even als elke„andere wet van den staat naleven en ten uitvoer leg-gen . Wij weten, dat de toestand van Europa zulks„eischt, en dat moed niet moet gescheiden worden van„voorzigtigheid . Binnen de grenzen van ons gebied„willen we hervorming in alle takken van bestuur, de„grootste economie in de uitgaven en evenwigt tus .„schen uitgaven en inkomsten ."In zoo verre luidt zijn programma, oppervlakkig

beschouwd, nog al wel : hij belooft dankbaarheid voorFrankrijk, voorzigtigheid, eerbied voor de tractaten,zelfs voor de beruchte conventie van 15 September ,en, wat Italie nog al behoeft : economie en evenwigt

132

tusschen uitgaven en inkomsten . (In twee jaren tijdwas er een te kort van meer dan 400 millioen livres .)Maar zijn programma is niet volledig, en zondigt nietzoozeer door hetgeen gezegd als wel door hetgeenverzwegen wordt. Men leze tusschen de regels envooral hetgeen hij verder zegt . Zijn lof aan de stadPalermo, „die de revolutionaire traditie zoo zuiver„bewaard heeft," aan Garibaldi en consorten, „wier„plan het in 1860 was, om aan het vaderland eenheid„en vrijheid te geven met hulp van de monarchie, die„toen bestond, even als nu op hetzelfde oogenblik„waarop hij dit schrijft, en ook nu nog, mits zij door„wijze raadgevingen worde bestuurd, kan behouden„blijven als de invloedrijkste der regelende, nationale„krachten," deze lof, zoo uitbundig toegezwaaid, laatreeds het plan der revolutie doorschemeren . De mo-narchie is slechts een hulpmiddel, waarvan de revolutiezich bedient, en die zij duldt, zoo lang de eerste denederige slavin van Garibaldi en van de revolutionairetraditie is . Nog duidelijker zegt hij hetzelfde, als hijPalermo prijst, omdat zij „is wat zij in 1860 was„eensgezind, liberaal, monarchaal. Zij wil eenheid,„maar wil de vrijheid niet aan de eenheid opgeofferd„zien ; zij wil de monarchie, maar als punt van eenheid,„maar als eene kracht door de algemeene overeenstem-„ming omringd, en door verstandige vrienden zonder„eenige verpoozing voortgestuwd, ter bereiking van„het hoogste doel der natie ."

De monarchie, de koning zullen derhalve een hulp-middel in de handen der democratie moeten zijn, omte helpen bevorderen wat de verstandige vrienden,de democraten beoogen ; voldoen zij aan die hooge enedele roeping niet, willen zij zich tot het nederige

133

dienaarschap der democraten niet verlagen, dan is de alge-meene overeenstemming verbroken, en de kracht om teblijven bestaan ontbreekt hun ; zij storten als een ver-molmd gebouw in een .

Bertani, thans eveneens afgevaardigde, maar die nietzooals Mordini naar eene ministeriële portefeuille haakt,en dus vrijer kan spreken, openbaart de bedoelingender linkerzijde duidelijker . Volgens hem moeten dedemocraten-afgevaardigden schrijven en in de kamerspreken zooals Mordini voorschrijft, zich namelijk alsconstitutionelen, als steunpilaren der monarchie voor-doen . Maar dit is slechts een krijgslist om aan hetbewind te komen . „Iets anders is het van oppositie„te spreken als vrij burger, iets anders als lid van een„parlement, waarvan de formaliteiten in acht moeten„genomen worden, en waarin vrienden zitting hebben„met wie men voor het oogenblik eenstemmig hande-len, met wie men zich verstaan moet" Hij ziet dus

tegen een voorbehoud, tegen een leugen niet op . - „Ik„keur het goed, dat de linkerzijde haar programma,„ofschoon zij het volledig afgewerkt heeft, nog niet„publiek gemaakt heeft. Een programma is een band„voor allen die na ons komen ; het is dikwijls eene„uitdaging tot een tegenovergesteld programma ; het zou„dus gevaarlijk voor allen zijn. Als ik mijne meening„omtrent de oppositie te kennen geef, wil ik geenszins„de loopgraven bestormen noch de taktiek belemmeren„van diegenen onzer vrienden die weldra het roer van„den staat in handen hopen te hebben ."En welk is de taktiek zijner vrienden, die alles voor

eene portefeuille willen doen? Ziehier zijne eigene woor-den : „De democratie, als staatkundige partij beschouwd,„moet en kan een constitutioneel leven hebben, en dat

134

,, leven moet zich toonen, buiten het parlement : door„vereenigen, in het parlement, door het voorstellen van„hervormingen, onverschillig of ze voor het oogenblik„uitvoerbaar zijn of niet, en die het meeste overeen-„stemmen met de beginselen van de democratie . In deze„uitingen van ons leven moet echter een noodzakelijk„onderscheid gemaakt worden tusschen hetgeen thans„mogelijk is, en hetgeen voor het oogenblik, schoon in„volkomen overeenstemming met het democratiesch be-„ginsel, niet kan aangenomen worden . Hieruit volgt,„dat ook een noodzakelijk onderscheid moet gemaakt„worden tusschen de leden zelve van onze partij, tus-schen hen die op een niet ver verwijderd tijdstip aan„het bestuur zouden kunnen komen, en tusschen hen„die voor betere en meer verlichte tijden hunne krach-„ten moeten sparen, en zich moeten vergenoegen met„hervormingen te vragen welke, onzen tijd en de po-litieke opvoeding van Italië in aanmerking genomen,;,voor het tegenwoordige buitensporig zijn ."

Hunne taktiek bestaat dus hierin : weten te zwijgenen zelfs leugentaal te gebruiken ; op zijn tijd doen het-geen door niemand verwacht werd, en zelfs het tegen-overgestelde doen van hetgeen beloofd was .

Wat moet nu, vragen wij verder, de democratischepartij doen als zij eens de magt in handen heeft? Ookhierop blijft de onbeschaamde Bertani het antwoordniet schuldig . Niemand bekreune zich om den eed,die hem als afgevaardigde tot trouw jegens den koningen de monarchie verpligt . „De eed is een beiderzijdsch„contract, hetwelk allen verbindt en al de artikelen„van de grondwet bekrachtigt ; en daarom, zoolang de„ministeriële verantwoordelijkheid eene leugenachtige„belofte blijft, zoolang de onschendbaarheid van den af-

1 35

„gevaardigde niet even heilig is als die des konings, is„het contract niet vervuld, is dus ook de eed, door„den afgevaardige afgelegd, niet verpligtend." Eenieder dus legge den eed af zonder gewetensangst : hijvoege er de geheime meening bij om de trouw, aan vorsten staat gezworen, niet te houden, en alles is in de vol-maaktste orde . Bertani's zedelijk gevoel waarborgt hemvoor elke overtreding .

Om den koning op zijde te zetten vindt hij geengrootere moeijelijkheid. Slechts kost het hem meerdereinspanning om eenigzins verbloemd zijne meening uit tespreken. „Onder de afgevaardigden," zegt hij, „die de-„mocratiesch-gezind zijn, is er geen enkele die denkt, dat„het gelukkig vooruitzigt, voor Italië geopend, vijandig„tegenover de belangen van kem staat, die, gekozen ho «d„van de natie zijnde, ook de bestemming der natie wil volgen .„Maar, is er ook niemand, die zou durven betwijfelen,„dat het welzijn des Konings moet vereenzelvigd worden„met de wenschen des vaderlands, de tijd alleen zal kun-„nen openbaren, waarin het welzijn des vaderlands bestaat."Het begint al duidelijker te worden, dat de koningwijs zou handelen, zoo hij zijn troon verliet, voordathet welzijn des Vaderlands hem er afstoot. En toch isBertani nog niet gerust ; misschien heeft de een of deandere hem nog niet goed verstaan ; hij voegt er dusbij : „al wie democratie zegt, zegt het tegenstrijdige van„monarchie ;" maar Bertani en de zijnen noemen zichdemocraten uit liefde voor het vaderland ; de gevolg-trekking ligt dus voor de hand, dat het welzijn desvaderlands in strijd is met de monarchie .Beklagenswaardige Victor Emmanuël! Dit is dan

de belooning voor zijne vaderlijke zorg, voor zijneonvermoeide inspanning om één Italie te scheppen! Of

1 36

slaaf der democratie worden, of, als de tijd zal open-baren, wat het welzijn des vaderlands vordert, van zijntroon gestooten worden ; er bestaat voor hem geen mid-denweg.

Wij weten nu, wat Bertani over het verpligtende vanden eed, wat hij over den eerbied en de getrouwheidaan den koning denkt. Nog een enkele aanwijzing be.hoeft hij ons te geven om geheel zijn programma teontvouwen en de burgerlijke en godsdienstige vrijheidder Italianen onder het vaderlijk bestuur der belang-looze democraten te doen kennen : „Het onderwijsmoet kosteloos" zegt hij „maar tevens verpligtend we-„zen ; de, gevangenissen moeten geopend worden ; de„vrijheid is onvereenigbaar met de Katholieke godsdienst ;„aan de geestelijkheid moet het regt van onderwijs te„geven ontnomen worden ; hare goederen moeten ver-„beurd verklaard worden ; staande legers moeten afge-schaft en ieder burger moet soldaat zijn ." Hij besluit

zijn programma met het philanthropiesch beginsel derrevolutie : „aan de weerspannigen worde geen genade„geschonken!"

Geen monarchie dus, geen koning, geen godsdienst,geen vrijheid van onderwijs, vooral geen onderwijs, doorde geestelijkheid gegeven, geen geestelijke goederen,algemeene wapening ; ziedaar het programma van dedemocratie . Slechts één punt ontbreekt er aan, en hetzou volkomen zijn ; welk moet het zeker werkend enonfeilbaar middel ter uitvoering zijn ? Bertani geefthet slechts in de verte aan , maar werkt het niet uit..aan de weerspannigen, aan allen die zich tegen ons„progamma verzetten, geen genade!"

Het zoude te bejammeren zijn, zoo dit enkel puntvoor ons duister bleef ; dit middel vooral moet aan alle

137

democraten duidelijk zijn, en geen enkel lid dier partijmag omtrent dit hoofdpunt in het onzekere verkeeren .Het dagblad fl Diritto heeft zich met die taak belast,en kwijt zich uitmuntend . Eene enkele aanhaling uitdat democratiesch dagblad zal hier voldoende wezen omelkeen eene siddering door de leden te jagen, als hijde herhaling van de ergste gruwelen der Fransche re-volutie hoort aanprijzen :

„Wij herinneren ons," zegt Il Diritto, „dikwijls met„een gevoel van naijver aan al die mannen die, uitste-„kend door geleerdheid en door karakter, den weg voor„de Fransche revolutie bereid hebben . En als wij hunne„menigvuldige en verscheidene werkzaamheden in een„enkel woord willen te zamen vatten, schijnt het ons„toe, dat die slechts bestonden in het vernietigeua ."Schoone naijver jegens mannen die niets anders kondendan vernietigen ! fl Diritto gevoelt dan den lust omzijne handen op te heffen, de guillotine te laten spe-len, de noijades van Nantes, op de Loire en Saonenog eens in Italië te herhalen? „Rousseau had geen„voorgevoel" gaat ons dagblad voort „van Robespierre„of van Saint-Just . Maar toch leefde in al die uitste-„kende karakters een onbestemd voorgevoel, dat eerre„nieuwe wereld aanstaande was, en een geest zeide„hun even als vroeger aan Joannes den Dooper : maakt„den weg effen en bereidt het voetpad." Godslasterlijkevergelijking : Rousseau is dus de voorlooper en Robes .pierre met zijne handlangers is de verlosser!!

„Robespierre en consorten [wij halen letterlijk aan]„deden hun werk zóó goed, dat, toen het nieuwe tijd-vak aanbrak, het alles gereed vond om te worden„aangenomen . Die stoutmoedige voorloopers der bescl a-„ving, met het zwaard en het vuur gewapend , hadden,

138

„evenals Hercules uit de mijthologie, de bosschen ge .„veld, en het terrein voor de nieuwe stad van regt-»vaardigheid en van het regt der menschen voorbereid .„Dit bewonderenswaardig werk, door de nakomeling-schap moeijelijk te begrijpen, omdat de verbazende uit-

„komsten haar als van verwondering buiten zich zelve„voeren en verbluffen, was vooral het werk der kri-„tiek ." En welk eene kritiek? „Robespierre legde„de geschriften van Rousseau, den zachtzinnigen wijs-„geer van Genève, uit met de bijl der guillotine. Het„was de tijd niet van opbouwen maar van vernietigen,

„niet van beminnen maar van leasen , niet van opvoe-„den maar van moorden . Verheven tijdperk der geschie-„denis, onbegrijpelijk voor hem die de geschiedenis„van het menschelijk geslacht niet beschouwt met de„hooge kritiek van de algemeene en blijvende wet van„den vooruitgang!" De schrijver vervalt van de hoogtezijns enthousiasmus in droevige mijmering, als hij denblik op zijn ongelukkig vaderland vestigt, dat noggeen deel heeft aan de zegeningen van dat gelukkigtijdperk . „Helaas!" roept hij in zijn weemoed uit,„bij ons ontbreekt nog dit heilzame werk der vernieling,„dat de Fransche revolutie [die slechts vernielde, haatteen moordde] „voorafging ." Maar is er dan geen mid.del om de Italianen in den ellendigen toestand waarinzij verkeeren, ter hulp te komen ? De schrijver ant-woordt door eerre nieuwe vraag, voor een ieder ge.makkelijk op te lossen : „Zou het oogenblik nog niet„geslagen wezen, waarop wij mogen vragen : wat moeten„wij met die afgesleten machine van onze staatkundigeinstellingen doen? „Zou het nog geen tijd zijn om„iets beters in plaats te stellen voor de Minghetti's,„de Pinelli's, de Lamarmara's ? Zou het oogenblik

139

„nog niet daar zijn om door middel van elleboogstoo-„ten zich een weg te banen tot die menigte van vlei-„jers, welke die in helden herschapene poppen omge-„ven ?" De schrijver schept bij die gedachte wedermoed : „Op! op ! onze voorgangers van de assemblée„constituante" roept hij uit : „vonden hunnen arbeid voor-„bereid ; wij, ongelukkigen, hebben niemand die ons„den weg bereidt . Zetten wij ons aan het werk, stre-ven wij hen na, en laten wij het pad bereiden, niet„voor ons, want wij zullen in dat ondankbaar werk„zeker onze krachten en ons verstand verbruiken, maar„voor onze beginselen "

Mogt de vrees van het dagblad verwezenlijkt wor-den ! God geve , dat de democraten te vergeefs hunnekrachten, hun verstand, hunne onversaagdheid, hunnevasthoudendheid in het najagen van hun afschuwelijkdoel verspillen ; mogen hunne pogingen vruchteloosblijven! Italië zou dan voor nieuwe gruwelen, duizen-den voor ondergang behoed zijn, en Europa zou bevrijdblijven van de gruwelen eener tweede Fransche revolutie .En toch niet weinigen haken naar de zegepraal derdemocratie, en zien in hare overwinning een ongeken-den gelukstaat voor de wereld !

140

VERSCHEIDENHEDEN.

OVER HET GEZAG DER KERK. 1)

Na het herstel der hëirarchie heeft onder de Katholieken hierte lande geen belangwekkender gebeurtenis plaats gehad dan hetProvinciaal Concilie, van 24 September tot 5 October 1865 gehoudente 'sHertogenbosch ; dáár toch waren de Bisschoppen van Nederlanden deszelfs overzeesche bezittingen, de Prelaten, de Provincialender verschillende Orden, en de afgevaardigden der Kathedrale kapittels,met den Aartsbisschop van Utrecht aan het hoofd, wettig te zamenvergaderd, „ten einde te waarschuwen tegen de dwalingen van den,tijd, de zuiverheid des geloofs te bewaren, door eene heilzame tucht,de goede zeden te bevorderen, den eenheidsband tusschen de Bis-„schoppen eener kerkelijke provincie te versterken, en alle belangen»der H . Godsdienst te behartigen ."Geen wonder, dat bij de sluiting van dit Concilie, toen een rede-

naar, zoo begaafd als de Hoog Eerwaarde Heer Th . Brouwer hetwoord voeren zou, eene overtalrijke en aanzienlijke menigte van gees-telijken en leeken in de eerwaardige St . Janskerk te zamen kwam,en zich in het ruime gebouw letterlijk verdrong: nooit te voren hadmen de oude Kathedraal zoo vol gezien .Wat moest er niet omgaan in het gemoed van den HEW. Heer

Brouwer, toen hij bij zulk eene gelegenheid, in een zoo plegtig oogen.blik den predikstoel beklom!

1 ) Leerrede , uitgesproken bij de sluiting van het Provinciaal Concilie,door Theodorus Brouwer, Geh . Kamerheer van Z. H. Pius IX, Kanun-nik van het Metrop . kapittel van Utrecht, en afgevaardigde bij hetProvinciaal Concilie, Deken en Pastoor van Arnhem . St Michiels-Gestel,ter Boekdrukkerij van het Bisdom van 's Hertogenbosch, in het insti-tuut voor doofstommen.

141

Dáár bewoog zich voor hem eene menigte, die niet slechts uit's Bosch en omstreken, maar uit al de Nederlandsche bisdommenwas te zamengestroomd, en die, eenigermate althans, de geheeleKatholiciteit van Nederland vertegenwoordigde : hoe zouden Neder-lands Katholieken de besluiten van het Concilie, waarin hij, alsafgevaardigde van het Metropolitaan kapittel van Utrecht, persoon-lijk had medegewerkt, hoe zouden Nederlands Katholieken die be-sluiten ontvangen en naleven?

Het Provinciaal Concilie van 1565 had geen goede vruchten ge-dragen, en wat vooral was de oorzaak? „Dat het Kerkelijk gezag te»zeer in minachting was geraakt ." Zou dus het nu gehouden Con-cilie betere gevolgen hebben, dan moest op de eerste plaats hetKerkelijk gezag beter gekend en erkend worden .Van dáár, dat de redenaar sprak over het gezag der Kerk, en

in zijn eerste deel het bewijs leverde voor de Goddelijkheid van ditgezag, en in zijn tweede op de Pligten wees, die allen, geestelijkenen leeken, omtrent dit gezag te vervullen hebben .

Het gehoor is Katholiek, en erkent dus het bestaan der godde-lijke openbaring ; maar bestaat deze, dan moet er ook een god-delijk en onfeilbaar gezag zijn, om de openbaring in stand tehouden, en allen daaraan deelachtig te maken : alle andere mid-delen, de geschiedenis van het Protestantisme bewijst zulks, zijndaartoe ongenoegzaam . Vervolgens wordt het bestaan van dit god-delijk gezag bewezen uit de meest sprekende teksten der H . Schrift,uit de handelwijze der Apostelen en der Kerk van alle plaatsenen tijden .

Aan het slot van het eerste deel laat de spreker zich de bekendeopwerping maken : „Ge wijst op de H . Schriften om het gezag te» staven, terwijl gij de echtheid dier boeken door het gezag wilt»bewijzen ." Mogt iemand de oplossing van deze moeijelijkheid min-der volledig vinden, wij antwoorden : eene preek is geene verhan-deling ; de goddelijkheid van het gezag der Kerk was meer dangenoegzaam bewezen , en de redenaar mogt gerustelijk overgaan totzijn tweede deel .Hebben wij eenmaal de Goddelijkheid van het gezag erkend, dan

volgt van zelf, dat wij aan dit gezag, ofschoon het gedragen wordtdoor zwakke menschen , verschuldigd zijn : Eerbied, Gehoorzaamheiden Ondersleuninq .

142

In dit tweede deel wordt duidelijk uiteengezet, hoe we in hetKerkelijk gezag onderscheid moeten maken tusschen het gezag zelfen de personen, die er mede bekleed zijn .De opwerping van de Rationalisten, dat we door nederig te

luisteren naar de leer der Kerk, en hare wetten op te volgen, onsverstand en onzen vrijen wil verlagen , wordt grondig wederlegd .De ijver der Katholieken voor de zaak des Pausen behoefde, wezien het in deze dagen allerduidelijkst, minder aangevuurd dan ge-prezen te worden : »Mogen," zoo sprak de redenaar, vol van blijd-schap, ,,mogen andere volken ons voorbijstreven in ontwikkeling»van nijverheid, in magt en grootheid ; in eerbied jegens, in ver-knochtheid aan Petrus' opvolger , geen volk overtreft de aan het

»geloof getrouw geblevene Nederlanders !"Herhaalde malen worden vooral jongelingen en ouders op het

hartelijkst toegesproken, en ten laatste allen gestemd om in hetplegtig w Te Deum" God te loven en te danken .

We twijfelen er niet aan, of de leerrede zal een diepen indrukhebben gemaakt, en velen, die in de kerk tegenwoordig waren,maar door het storend gewoel der opeengedrongen menigte veelmoesten verliezen, zullen zich reeds door eene bedaarde lezingschadeloos hebben gesteld ; maar we wenschten, dat nog velen, dieniet het voorregt hadden van tegenwoordig te zijn bij de sluitingvan het Provinciaal Concilie, kennis namen van eene leerrede,die niet slechts om de gelegenheid , waarbij zij is uitgesproken ,maar ook om het gewigt der stof en de voortreffelijkheid der be-handeling aller aandacht waardig is .

Als het Concilie, waarvan wij de besluiten nog te gemoet zien,later goede vruchten voortbrengt, mag de HEW. Heer Brouwerzich verzekerd houden, dat hij tot het voorbereiden van den grondkrachtig heeft medegewerkt . Moge ZHEW. andermaal Bene der-gelijke vergadering bijwonen, en dan wederom het woord voeren !maar, wenschen we er bij, met vermeerdering van blijde herin-neringen, en met minder, thans, helaas! zoo gegronde bezorgdheidvoor de toekomst der jongelingschap van het Katholieke Nederland!

143

EEN GENOOTSCHAP VAN ONGELOOVIGEN .

In het ongodsdienstige Berlijn heeft zich een genootschap ofvereeniging gevormd van lieden, die de beruchte Strausz en Renanvoor „achterlingen" houden, en ook achter zich laten . Zij hebbenden naam van „Kogitanten," zooveel als denkers, dat is hier vrij-denkers, aangenomen. Het moge hen die zoo gaarne ,,denkende„Christenen" heeten, tot eenig nadenken brengen . Die „denkers"dan verklaren ronduit, dat zij in niet de minste betrekking toteene of andere kerk staan, maar ook geene kerk willen aanvallen .Door hun voorbeeld alleen hopen zij het groot aantal menschendat met de bijgeloovigheden van het verledene gebroken heeft,rondom zich te vereenigen. Ofschoon verklaarde ongodisten, ver-toonen zij evenwel nog eene soort van godsvereering . Zij hebbeneene organisatie en zamenkomsten, waar men redevoeringen houdtover zedekunde ! het sociële leven en dergelijke ; men doet dit ,vreemd genoeg, op zondag, waarschijnlijk omdat zij op dien daghet beste kunnen zamenkomen . Daarbij vieren zij Nieuwjaarsdag,en nog een feest in Mei en een in September . In de morgen-vergadering wordt er muziek gemaakt en eene redevoering uitge-sproken ; 's namiddags hebben er volksvermakelijkheden plaats . Bijhen is alle godsdienst uit het onderwijs der jeugd verbannen , envoor de opvoeding stellen die „denkers" tot beginsel : dat de kin-deren liever met volwassenen dan wel met kinderen van gelijkenleeftijd moeten omgaam .

Men berigt hierbij, dat de Kogitanten-vereeniging reeds erken-ning van het Pruissische goevernement heeft bekomen, en zichook in het buitenland hoopt uit te breiden. Met dit doel zal zijouder eik volk een president en bedienaar van hare eeredienst!aanstellen .

Die poging om de ongodisterij tot eene georganiseerde vereenigingte verheffen, is ongetwijfeld afschuwelijk ; maar moet men niet be-kennen, dat reeds véél van hetgeen die Pruissische vrijdenkerswillen, in de hoofden van moderne theologen is doorgedrongen, endoor hen , meer of minder bedekt, in zoogenaamde „kerkgenoot-„schappen" wordt voorgehouden . De ongeloovige lofredenaars vanStrausz en Renan kunnen bezwaarlijk aan dezer meer gevorderde

144

geestverwanten van Berlijn hunnen bijval onthouden . Zij hebbenimmers met te kolossale »bijgeloovigheden" van achttien eeuwengebroken, om voor verdere loocheningen terug te deinzen, of hetmoest bij sommigen zijn - uit vrees voor den broode 1 . . .

Dr. PUSEY'S

AN GL 0-KAT HOL IC ISM U S.

(Vervolg Van Dl . IL, bl. 106 )

II .

PRAKTIJ K.

Ter rigtige beoordeeling van den omkeer, door deOxfordsche geleerden teweeg gebragt, moet niet slechtsop het aantal, den stand en de beschaving dergenendie hunne opvatting der Anglikaansche leer volgden ,gelet worden, maar veelmeer op de verandering in hetgodsdienstige leven, die zich reeds van het eerste beginder beweging bij hen vertoonde .

Uit den toon van D,. Pusey's brief over de bekeeringvan Newman spreekt de hooge godsdienstige stemming,waarin die geschreven werd ; eene stemming, welke degeschriften en de handelwijze der Puseyïsten kenmerkt .De aanleidingen , die het opkomen der nieuwe schoolDl. IL . Maart 1366.

10

146

voorbereidden, zeggen hetzelfde . De liefde voor wat zijals de ware Christelijke godsdienst en deugd hielden,zette de Oxfordschen aan , den moeijelijken strijd terverdediging hunner kerk te aanvaarden ; zij gaf hunbij alle tegenspraak en tegenwerking voortdurend krachten moed. En al streden zij dikwijls ook tegen de waarheidzelve, al was de vrees voor Rome hun een sterke prikkel,om, zooveel het in hunne magt stond, het Anglikanis-mus tegenover het Pausdom sterk temaken, het schijntboven twijfel verheven , dat velen, zoo niet allen, hierde stem van hun geweten meenden te volgen . Wijhebben gezien, wat zij al ligt van de Katholieke Kerkmoesten denken , en hoe zij meenen konden, gewigtigeredenen te hebben, die den ernstigsten tegenstand tegenhare uitbreiding in Engeland wettigden, ja als strengenpligt oplegden. Het kan aan een Katholiek, die in hetvolle licht der goddelijke openbaring leeft, onbegrijpelijkzijn, hoe deze geleerde mannen opregt en zonder te twijfe-len aannamen, dat de Katholieke Kerk bedorven is, deleerstukken des geloofs heeft veranderd, en dat de Geestvan heiligheid en waarheid de bewerker der hervormingis . „Maar voor mij is het geloofelijk," schrijft de tegen-woordige Aartsbisschop van Westminster, de welspreken-den Mgr. Manning, vroeger een ijverig Puseyïst ; „want„gedurende omtrent veertig jaren van mijn leven was ik„door dit dwaalgeloof geheel bevangen. Voor den gelet-„terden Anglikaan, die er met zorg in opgevoed is, zal„het zedelijkerwijze in geene geringe mate moeijelijk zijn,„de valschheid dezer dwaling te ontdekken. Al wat„in zijne natuur het beste is komt in het spel om haar„te ondersteunen : pligtgevoel, wantrouwen op eigen„krachten, onderwerping, eerbied voor anderen ouder,„beter, geleerder dan hij zelf, alles werkt tezamen

147

„om een valsch geweten te vormen, dat hem gebiedt,„nimmer naar iets te luisteren wat tegen „de godsdienst,,,,zijner vaderen , de kerk zijns doopsels" zijn zou , of„iets te lezen dat hem wankelmoedig kan maken .„Men zegt hem, dat het zijn pligt is, een twijfel tegen„de Kerk van Engeland te onderdrukken , gelijk hij„eene bekoring tegen zijne deugd onderdrukken zou .„Een geweten, zó6 tenondergebragt en in onderwerping„gehouden, oefent ware deugden tegenover een valsch„voorwerp en geeft aan een menschelijk gezag het on-„derdanige vertrouwen, dat alleen aan de goddelijke„stem der Kerk van God verschuldigd is ." ')

Het is duidelijk, dunkt ons, dat Z .D.Hw. hier vooralde Puseyïstiesch opgevoede geestelijken in het oogheeft. Eene dergelijke getuigenis voor de goede trouwder Puseyïsten legt ook D~. Newman af in zijn reedsaangehaalden brief aan Dr. Pusey. (blz . 5 .)

De omstandigheid verder, dat vele Oxfordschen, naar-mate hunne studiën en de loop der gebeurtenissen hunde onhoudbaarheid hunner beweringen moesten duidelijkmaken, soms ten koste van de zwaarste offers tot deH. Kerk overgingen, pleit er ten sterkste voor, datzij den strijd welken zij aanvaardden , volgens destem huns gewetens streden , en voor al wat hun heteerwaardigste en dierbaarste toescheen . Ook reedsbij de eerste beraadslaging te Hadleigh , waar hun-ne beginselen en het plan van hun arbeid als vast-gesteld werden, is op de eerste plaats de volgenderegel opgemaakt, die toont wat zij bedoelden : „De„eenige weg des heils is de deelneming aan het Vleesch„en Bloed van Christus, door het middel dat hij hier-

') The IYorkings of the Holy Spirit in the Church of EnglandBy Henry Edward Manning . 1). D. London. 1864 .

148

„toe uitdrukkelijk ingesteld heeft. de H. Eucharistie",en daarom verbonden zij zich toen, alle gelegenhedenwaar te nemen om bij hen, die aan hunne zorg toe-vertrouwd waren , een levendig geloof aan de waardeder H. Communie op te wekken ; zij zouden hen tothet dagelijksch gemeenschappelijk gebed en vooral toteen dikwerf herhaald ontvangen van de H . Communieaansporen.

Al wie met eenige oplettendheid in de onsterfelijkewerken der HH. Kerkvaders gelezen heeft, hij ge-voelt het, hoe zulke gevoelens van innige godsdien-stigheid en gehechtheid aan den goddelijken Zaligmakertelkens moesten levendig gemaakt en aangewakkerdworden bij hen, die deze geschriften tot het voorwerphunner ijverige studiën hadden genomen, en in hetalgemeen gevoelen der Vaders de stem der Apostolischeoverlevering, de stem van Christus zelven wilden hoo-ren . De leer over de genade en de goede werken,welke de meesten hunner aankleefden, en die metzeer weinig, en misschien slechts onwezenlijk verschil,ook in de uitspraken van het Concilie van Trentete vinden is, deed hen evenzoo de inwendige en uitwen-dige beoefening der nederigheid, der gehoorzaamheidaan het geestelijk gezag der Kerk, der naastenliefde,der boetvaardigheid, der zelfversterving hoogschatten,en er zich met ijver op toeleggen . Het Engelschekarakter, dat niet gewoon is terhalverwege te blijvenstaan, dreef hen er toe, wat zij als waarheid aanna-men, ook tot in de verste gevolgtrekkingen te gaanbeoefenen.

Wat bij hen het diepst en het krachtigst in hetgodsdienstig leven ingreep en er een volkomen omkee-ring in voortbragt, was hunne leer over de H. Eucharistie .

149

Hierdoor moesten zij zeer spoedig begrijpen en gevoelen,dat niet in het hooren der predikatie, gelijk het Pro .testantismus, in voortdurenden strijd met alle eischenvan het menschelijk hart, verkondigt, maar in hetgemeenschappelijk gebed, in vereeniging met den inhet H. Sakrament tegenwoordigen en zich offerendenVerlosser verrigt, het middenpunt aller openbare enbijzondere godsvereering ligt . Deze overtuiging, dieuit den eerbied en de liefde voor de H . Eucharistievoortkwam, ten minste er ten hoogste door versterktwerd, gaf warmte en leven aan hunne vroeger meestalkoude en ziellooze godsdienstoefeningen ; niet alleenhet abstrakte verstand , maar gansch de mensch werdaangesproken ; en dit had eene allermagtigste terug-werking op hunne gansche handelwijze .

Zij konden het godsdienstige leven niet meer hoofd-zakelijk in eene onvruchtbare beschouwing of beredene-ring der geloofswaarheden zoeken ; naar een leven vanliefde , dat zich in allerlei werken van liefde tot Goden den naaste toonen moest, werden zij heen gedreven,en al wat zij in dien geest deden , diende weder omhen er in te versterken .

Zij ontvingen hunne H . Communiën dikwerf ; deAnglikanen hadden de gewoonte om niet meer daneens inde maand te communiceren ; sommige geestelijkenzelfs deden het veel minder . „Maar," sprak Pusey inde leerrede over de H. Eucharistie, die de aanleidingwas tot zijne schorsing in het professoraat, „hoe kan„het ons verwonderen, dat de liefde koud geworden is,„de overtredingen zoozeer hand over hand toenemen,„het bederf bij onze jeugd bijna ten regel, de zuiver-„heid van zeden bijna tot eene uitzondering geworden, ) is, de nalatigheid der Christenen voor de strengheid

1 50

„der heidenen bloost, een heilig leven zoo zeldzaam,„en de edele voorbeelden steeds minder worden, als„de steun en de staf, de sterkte van zulk een leven„vrijwillig wordt terzijde gesteld? Hoe kan dáár vol-„heid van het goddelijke leven zijn, waar men zich„maanden lang van het dagelijksch° brood verwijderd„houdt?" Zijne stem klonk niet te vergeefs, de ijve-rige Puseyïstische leeken zelven naderen thans tenminste iederen Zondag tot hunne H . Tafel .

In het Sakrament der Boetvaardigheid erkende deOxfordsche school het middel ter vergiffenis der na hetDoopsel bedrevene zonden . Het Book g' Prayer, het-welk, zooals zij verdedigden, de zuivere leer der Angli-kaansche kerk bevatte , schrijft, gelijk wij zagen, den„priester" de magt der zondenvergiffenis toe, en spreektvan eene bijzondere belijdenis der zonden . Pusey ende zijnen beijverden zich om deze magt, welke zij,als wettig gewijde priesters, beweerden te bezitten,tot het heil der zielen te gebruiken ; en zoo belijdtmen thans bij de Puseyïsten zijne schulden aan dengeestelijke, schier op dezelfde wijze en met dezelfdeplegtigheden als in de Katholieke Kerk . In verschei-dene gemeenten is dit gebruik ingevoerd . Er wordtin de kerken en in de bijzondere woningen biechtgehoord. Men verhaalt van overdreven gestrenge peni-tentiën, door deze biechtvaders opgelegd .

Langzamerhand werd menige Katholieke feestdag,zelfs heiligedag hersteld ; ook de kerkelijke vastendagenwerden onderhouden ; velen begrepen weder de voor-treffelijkheid van 't celibaat, en wenschten, dat de gees-telijken ten minste het zouden beleven ; men hieldgeestelijke afzonderingen en volgde andere bijzondereoefeningen van godsvrucht . Er werd veel meer en

151

ijveriger gebeden dan tevoren, zoowel in het openbaarals in het bijzonder, en er ontstond in het algemeeneene krachtige streving naar de Christelijke volmaakt-heid, gelijk die door het opvolgen van de regels derChristelijke ascese verkregen wordt, en in de Katho-lieke Kerk altijd begrepen werd . Eenigen, het konbij hen niet uitblijven, vervielen tot overdrijvingen ;als zelfs zij die in de Katholieke Kerk van jongsaf waren opgevoed en hare leering en het gezag ha-rer overheden hadden, om hun tot gids te strekken,zich somtijds tot eene verkeerde godsvrucht hebbenlaten vervoeren, omdat zij zich van die veilige leidingverwijderden : veel ligter konden zij die wel de oud-heid en de schriften der leeraars van het geestelijkeleven raadpleegden, maar de levende stem der H . Kerkniet hoorden, tot eene valsche opvatting van het warewezen der godsdienstigheid en eene piëtistische geestdrijverij komen . Maar toch werd bij de meesten degeest des geloofs en der liefde telkens verlevendigd inhet dikwijls herhaald gebed, in de verstervingen, hetveelvuldig naderen tot de H . Communie, de belijdenis derzonden, en in de opvolging van andere Katholiekegebruiken ; zoodat de Puseyïsten eenen ijver voor gods-dienst en deugd gevoelden en toonden, dien zij zonderdat alles nimmer zouden gekend hebben. Want alneemt men aan, dat de Anglikaansche priesters nietgeldig gewijd worden, en de HH. Sakramenten derH. Eucharistie en der Boetvaardigheid dus ook nietgeldig bedienen, toch bereidden de Puseyïsten zichvoor, alsof zij ze geldig ontvangen zouden, en von-den zij er iets van die opwekkingen in, welke aande handelingen, waarmede deze Sakramenten bedienden ontvangen worden, uit haren aard eigen zijn . De

152

vermeerderde liefdadigheid voor de armen, het bouwenvan kerken en scholen, de instituten van mannendie eenigzins het kloosterlijk leven navolgden, depleegzusters, waarvan Florence Nightingale het sieraadis, de stichting van het H . Augustinus collegie teKantelberg voor de bekeering der heidenen, de oprigtingvan vele bisdommen in de koloniën, dit alles gafblijken van een nieuw opgewekt godsdienstig leven .Veel is hierbij , dat in de oogen van den Katholiek,die in de H. Kerk de volmaakte beoefening der Chris-telijke deugd ziet bloeijen, zeer onvolkomen, ja zelfsverkeerd en slechts het verwerpelijke voortbrengseleener ziekelijke godvruchtigheid is ; maar onmiskenbaaris toch de hoogere deugd, die temidden van alle grooteof kleine afwijkingen aan den dag komt, en het kanook niet anders of zij moet door de toepassing derKatholieke beginselen, hoe gebrekkig die dan ook was,worden voortgebragt .

In den bijna geheelen terugkeer tot de Katholiekekerkplegtigheden werden de veranderingen in het gods-dienstig leven als zamengevat, en ten sterkste tevensuitgesproken .

Volgens het Book of' Prayer moet „de priester" ophet voorhoofd van den doopeling het kruisteeken maken ;hiermede is de waarde van dit heilige symbool erkend .Bij de Anglikanen was het ongewoon geworden ; maarde Tractarians volgden de Katholieken in het gebruikvan het kruisteeken weder na .

De kerken en kapellen ondergingen eene zeer in 'toog vallende verandering : altaren werden opgerigt,of althans op de Communietafel, welke de oude steenenaltaren vervangen had, een kruisbeeld met kandelaren,op de feesten ook bloemvazen, gezet . Vele der nog

153

bestaande middeleeuwsche kerken werden getrouw her-steld, en naar die heerlijke voorbeelden nieuwe kerkenof kapellen in den Gothischen stijl gebouwd . Men zager geschilderde vensters, beeldwerk aan doopvont enpredikstoel, en polychromische versieringen op de muren .De „priester" of de „diaken" droeg niet slechts hetwitte koorkleed, maar ook dikwijls kasuifel en stoolof dalmatiek naar den ouden vorm, terwijl koorknapenmet brandende wierookvaten hem vergezelden .

Het Book of Prayer bewees den Oxfordschen hierbij uit .stekende diensten. Het geeft vooraan deze verklaring :„Men lette er op, dat zulke sieraden der Kerk en„harer bedienaren, bij alle gelegenheden hunner bedie-ning, zullen behouden blijven en in gebruik zijn, als„er in deze Kerk van Engeland, op het gezag van het„parlement, in het tweede jaar der regering van koning„Eduard den zesde in zwang waren ." Het is op temerken, dat hier geene enkele beperking of herroepingis bijgevoegd. Het viel niet moeijelijk, aan te toonera,dat het gebruik der Katholieke kerksieraden en gewa-den dus niet verboden, maar welligt zelfs voorgeschrevenwas ; want in het tweede jaar van Eduard VI, diezijnen vader Hendrik VIII in 1547 opvolgde, warende Engelsche kerken nog in denzelfden staat als vóórden afval . Alleen ontbraken de heiligenbeelden, ende rijke reliquiekassen, alsook de kostbaarste priester-kleederen en andere voorwerpen van aanzienlijkewaarde, welke voor de begeerigheid der kerkhervormersen hunner gunstelingen een gemakkelijke roof geweestwaren .

Niet alle Oxfordschen waren evenzeer ingenomen metden terugkeer tot de kerkplegtigheden der vorige eeuwen ;maar allen huldigden toch dezelfde beginselen, waar-

1 54

van deze terugkeer slechts eene toepassing is, en zijdie het digst bij de Katholieke liturgie kwamen ,hadden voorwaar de consequentie aan hunne zijde .Pusey zelf bewandelde den weg der voorzigtigheid, enliet deze beweging voortgaan zonder zich zeer vooropte stellen ; echter onttrok hij er zich niet aan ; zooschreef hij voor eenige maanden aan eenen geestelijke,die hem vroeg, of de in onbruik gekomen rubriekenvan het Book o,f Prayer in de gemeenten konden wor-den ingevoerd, dat men aan de godsvrucht der geloo-vigen, als zij er naar verlangden, alles moest toestaanwat de rubrieken der Kerk van Engeland niet verboden .

Vele Tractarians volgden eene liturgie, welke vande Katholieke uiterlijk slechts zeer weinig verschilde .In het algemeen legden zij zich zeer toe op de verbeteringvan kerkmuziek en kerkzang ; als een middel hiervoorhieven zij hij hunne godsdienstoefeningen weder deschoone oude Latijnsche hymnen aan .

In het vorige jaar hoorde het Huis der Lords denmarkies Van `Vestmeath er zijne bittere klagten overuiten, dat in eenige Anglikaansche kerken te Londenen elders op den laatsten Goeden Vrijdag de Impro-peria van het Romeinsche Missaal waren gezongen ; enin de kerk van St. George-in-the-Eist in de hoofdstadbij eene processie, op 27 April deszelfden jaars gehouden,het Tantum ergo had weêrklonken. Reeds Tract . 75 hadbijna al de kerkzangen en gebeden van het RomeinschenBrevier om hunnen diep godsdienstigen zin aanbevolen .Het gebruik dezer hymnen was den Anglikanen eigen-lijk ook niet verboden. Zij waren vóór den afval vanRome algemeen in gebruik geweest, en nergens uit-drukkelijk verworpen .

Somwijlen worden er processiën met groote plegtig-

155

heid gehouden . Bij de inwijding der kerk van denH. Barnabas te Londen, die in 1850 plaats had, trokeen stoet van 200 geestelijken en koristen door derijen der Anglikaansche kerkbezoekers voort ; drie bis-schoppen namen er deel aan, met Mar. Manning, toenAnglikaansch aartsdiaken, Pusey en Keble . Voor-aan droeg men het beeld van den Patroon der Kerk .Bij het met een hekwerk van het schip afgescheidenkoor, bogen zich allen naar het altaar, waarop zicheen groot crucifix, met twee kandelaren verhief . Degeestelijken begroetten het kruisbeeld door het afnemenhunner baretten .

Verscheidene cleryymer namen, zooveel „de Orde der„bediening van het Avondmaal des Heeren" in hetBook of Prayer dit toeliet, geheel het ceremonieel derH. Mis over : het nieuwe D-DIN4nglicanum 1) datin 1865 eene tweede uitgave zag, heeft op het titelbladde afbeelding van een schoon versierd altaar met zesgroote kandelaars ; terwijl een priester de H . Hostieopheffende er in aanbidding voor neêrknielt. De eenemisdienaar houdt het kasuifel op, de andere schelt .Het is volgens den titel „een handboek voor de regte„viering der H. Communie, en het lezen der Metten„en den Avondzang, en het volbrengen van andere„riten en piegtigheden naar het oude gebruik der„Engelsche Kerk."De volgende er aan ontleende regels laten zien, op

welke zonderlinge wijze de Puseyïstische geestelijkenzich onder niet-Puseyïstische bisschoppen gedragen„de Heilige Olie voor de zieken wordt meestal door

') Edited by the Rev . F. Lee, Chaplain to the Riyt Hon . theEarl of 3loreton, etc, London . 1865 .

156

„de Engelsche priesters zelven gewijd ." -- „Onze Bis-„schoppen maken op de magt om geloften aan te nemen,„verschillende zegeningen te geven en andere dergelijke„magten geene aanspraak ; derhalve keeren deze van„zelf tot den priester weder ."

Ter beoordeeling der moeijelijkheden die het Pusey.ïsmus bij de invoering van dergelijke gebruiken ont-moette, zou het geene juiste vergelijking zijn, als menaanvoerde, hoeveel het kosten zou, gemeenten vanNederlandsche Protestanten Katholieke gebruiken tedoen aannemen ; de Anglikanen immers hadden inhunne eeredienst altoos veel meer overeenkomst metde Katholieken dan zij ; doch het kan toch eenigzinsdoen gevoelen, wat er in Engeland te overwinnen viel .En die vergelijking zegt hier wat meer, bij het merk-waardige verschijnsel, dat juist in de vroeger meestPuriteinschgezinde gedeelten van Londen het romani-seren het sterkste is, en de geestelijkheid, die er Benebijna Katholieke liturgie volgt, van eene digte eningetogene menigte geloovigen pleegt omringd te zijn,wier ouders den hevigsten afkeer van al wat naarRoomsch kerkgebruik zweemde voedden, en van desterk Katholiek-gekleurde Puseyïstische predikatiën zou-den gegruwd hebben, welke hunne kinderen telkensmet nieuwen ijver komen hooren .

Wel is waar konden zich vele leeken, vooral uit dehoogere standen, met dien terugkeer tot de oudheidspoedig vereenigen, maar het meerendeel der gemeentenwier geestelijken dezen kant opgingen, verzette zichnog heviger tegen deze gebruiken dan tegen de Pusey-istische leer . Het was eene verandering, die aan eenieder terstond in 't oog viel ; eene toenadering tot Rome, ookvoor den minst beschaafde klaarblijkelijk ; eene nieuwig.

157

heid, die tegen alle bestaande begrippen aandruischte,die pligten oplegde of deugdoefeningen aanprees, waar-aan de menschelijke zwakheid zich altijd gaarne pleegtte onttrekken, en die eindelijk, door den soms onbera-den ijver der Tractarians, hier en daar niet zonder hardheid,althans niet zonder onvoorzigtigen drang begonnen werd .Vooral in de laatste jaren is hierover en somtijds

hevig gestreden . Enkele malen sloeg het zelfs totgewelddadigheden over, zooals te Chelsea en in dekerk van St . George in the East te Londen . De Rev .Bryan King, de Rector dezer kerk, had er veleoude gebruiken weder ingevoerd . De uitnemende zorg,waarmede hij zich aan de geestelijke belangen zijnergemeentenaren , vooral der vele armen onder hen, toe .wijdde, gaf hem grooten invloed ; maar hij vermogttoch op den duur de ontevredenheid niet te onderdruk-ken van hen die in de ceremoniën, waarmede hij degodsdienstoefeningen hield, slechts een heulen met Romezagen . De lang tegengehouden verbittering brak tenlaatste uit, toen de gemeente in het jaar 1859 , vanhaar regt om een predikant voor de Vespers te benoe-men gebruik makende, op den Rev. Hugh Allen, eengeestelijke van juist tegenovergestelde rigting , harestem uitbragt . Toen deze zijn ambt aanvaarden zou,deed de heer King hem den weg tot den kansel ver-sperren, zoodat hij van den lessenaar des voorlezersprediken moest ; King stelde verder eene plegtige gods-dienstoefening in, die onmiddelijk op Allen's predikatievolgde. Dit gaf aanleiding tot de ergerlijkste ongere-geldheden . Naauw vertoonden zich de Rector en zijneassistenten met de koorknapen in de witte koorkleederenvoor de gemeente, of een geweldig oproer brak los .De gebeden en het gezang werden door het schreeuwen,

158

fluiten en stampen verdoofd . Zoo ging het den eenenZondag na den anderen . Uit alle gedeelten der stadkwam men er heen, om d�t schouwspel bij te wonen .Het gemeen drong de kerk binnen en gedroeg er zichals razenden ; onder het opzetten van straatliedjes, envloekende wierp men voetbanken en boeken naar dealtaarsieraden en het kruisbeeld . Het was eene warebeeldstormerij . Aanvankelijk gaf de bisschop van Lon-den geen gehoor aan de klagten en beschuldigingender kerkmeesters tegen hunnen Rector ; een verzoek-schrift, tot de koningin gerigt, bleef even vruchteloos .Voorts kwam de zaak ter sprake in het Huis der Lords .De bisschop van Londen verklaarde daar, dat hij dekerk had laten sluiten, maar dat de ongeregeldhedenterstond na de opening weder begonnen waren . Zestigtot honderd constabels werden iederen Zondag gezonden,om de orde te handhaven ; maar toen op het Paaschfeesthet altaar met bloemen versierd was, brak er wedereen storm los, die slechts met moeite door de politiebedwongen werd . Eindelijk besloot King zijne pasto-rij voor een jaar te verlaten, en hiermede nam deopschudding een einde .

ln het eerst had de hoogere geestelijkheid zich nietsterk tegen het letterlijk opvolgen van het Book ofPrayer verzet ; in sommige bisdommen was de liturgischebeweging door de kerkvoogden zelfs eer bevorderd dantegengewerkt. Andere bisschoppen spraken een afkeu-rend woord uit, en het Court o," Arcl es, het geestelijkegeregtshof van den primaat der Engelsche staatskerk,veroordeelde in 1845 de oprigting van steenen altarenin plaats van de houten avondmaaltafel als onwettig .Maar hoe minder merkbaar het verschil der Angli-kaansche plegtigheden en gebruiken met de Katholieke

1 59

werd, hoe luider zich dientengevolge de bezorgdheidvan velen uitte, des te scherper werd ook de toondermeeste bisschpppen, en werden er krachtiger maatre-gelen van onderdrukking beproefd. In de S . Paulus-kerk te Londen gaven de bijna als een altaar ingerigteavondmaalstafel, het altaarkruis, de vergulde kande-laars, de credentietafel en het gekleurde altaarkleed aanmenigeen grooten aanstoot . Evenzeer klaagde men overhet steenen altaar, het met edelgesteenten versierdekruis, het koorhek der S` . Barnabas-kerk . Het geestelijkegeregtshof der Londensche diocees beval de verwijderingvan al deze versieringen ; alleen de kandelaars mogtenbehouden worden . Toen de Rev. Liddell , de hoofdgees-telijke der beide kerken, een ijverig Tractarian, bij hetaartsbisschoppelijke Court of Arckes tegen dit vonnis inhooger beroep kwam, werd hij ook dáár afgewezen .Dit hof verklaarde over het altaarkruis in het bijzonder,dat het sedert lang in de kerk niet meer in gebruik,en thans zelfs verboden was . De regterlijke commissievan den Geheimen Raad der Koningin , de hoogste regt-bank in kerkelijke zaken, liet in 1857 het kruis welals bouwkundig versiersel toe, maar verzachtte hetvonnis overigens slechts zeer weinig . Doch in weerwilook van allen wettelijken tegenstand gingen de Pusey-istieschgezinde geestelijken voort om in steden en dorpende godsdienstoefeningen met vele in Engeland ganschverouderde plegtigheden te houden .

Door een paar voorvallen uit den jongsten tijd wordt,meenen we, de tegenwoordige toestand juist en leven-dig geteekend .Volgens den 11lanckester Examiner and 7imes van

9 Nov. 11. werd de Rev. Nihill van het Manchesterschebisdom, om zijn romaniseren, voor den bisschop geroepen

1 60

De prelaat ontving hem met eenen aanklagtsbrief inde hand en eene courant voor zich . Hij las hem eerstde aanklagt en toen deze regels uit het nieuwsbladvoor : „De Rev . Nihill van de S` . Stephanus kerk knielde„na de consecratie van het brood , en boog het hoofd„zeer laag, en, na den kelk geconsacreerd te hebben,„hief hij dien boven zijn hoofd op zoo hoog als zijne„armen konden reiken, en verscheidenen van de aanwe-„zigen bogen zich in nederige aanbidding ." De bisschopverklaarde den heer Nihill , dat het hem vrij stond,niet te antwoorden, maar vroeg hem toch, of dit berigtmet de waarheid overeenkwam. De heer Nihill ant-woordde, dat het voor zoo ver hem betrof waar was . Geeneandere vraag werd gesteld ; de bisschop merkte alleen op,dat hij zijn geduld en toegefelijkheid tot de uiterste palenhad laten gaan, en ontnam hem toen de kerkelijke zending.

Te Londen bijzonderlijk trachten thans vele clergymen

de Katholieke kerkgebruiken, in weerwil van de sterkuitgesproken afkeuring des tegenwoordigen bisschops,na te volgen. Dit gaf in Augustus van het vorige jaaraanleiding tot de volgende niet zeer stichtende botsing,welke wij naar het berigt van den Protestantschen111orning-Star bijna woordelijk mededeelen . De bisschopzou de nieuwe kerk van den H. Michaël.en-alle-Engelen in de hoofdstad inwijden. Geheel het gebouwwas versierd, maar bovenal het altaar, waarop vierschoone vazen met bloemen tusschen de waskaarsengezien werden . Dit scheen den prelaat bij zijn intredenin de kerk te mishagen . Hij begaf zich onmiddelijknaar de sakristij , waar hem de geestelijkheid uit denomtrek wachtte . Bijna zijne eerste woorden werdentot den Rev. Lyford, den geestelijke der nieuwe kerk,gerigt : „Wat beteekenen," sprak hij, „die groote

161

„bloemruikers op de Communietafel? Voordat er met„de wijding wordt voortgegaan, moeten zij verwijderd„zijn." De Rev. Lyford beloofde, dat ze zouden weg-genomen worden . De bisschop sloeg toen de oogen opde vereenigde geestelijkheid, waarvan de meesten inwitte superplis gekleed waren, met rijk geborduurdestolen en andere onderscheidingsteekenen. Zijne Lord .schap zeide toen bedaard maar streng : „Do geestelijk-heid hier van mijne diocees, moet bij de plegtigheid„van heden in de eenvoudige kleeding van geestelijken„der kerk van Engeland verschijnen ." Niemand vande aanwezigen scheen de bedoeling dezer woorden tevatten, en de een bleef den anderen stilzwijgend aanzien .Er volgde een eenigzins lastige onderbreking, waarnade prelaat op vrij gebiedenden toon sprak : „ik moet„u verzoeken, die linten af te leggen, mijne heeren ."De Rev . Lyford maakte eene buiging en ontdeed zichtegelijk van zijne witte zijden, rijk met rood en goudgeborduurde stool ; dit voorbeeld werd door de overigengevolgd. Toen bemerkte de bisschop een klein eiken-houten kruis, met een bloemenkrans versierd, dat bovenop de kleederenkast gezet was. Hij vroeg, wat ditbeteekende, en toen men antwoordde „niets," liet hijhet er afnemen en wegbergen . Doch in de kerk wachttenden ontstemden prelaat en den romaniserenden geeste-lijken nieuwe onaangenaamheden . Tot nog toe haddende gemeentenaren daar nog niets van deze oneenigheidbemerkt ; maar toen de bisschop, door de geestelijkheidin processie voorafgegaan, bij het altaar gekomen was,meende hij zijn misnoegen niet meer te moeten ver-bergen. `Vel waren de bloemen weggenomen, maar erwas nog op den muur boven de Communietafel eeneschets van de kruisiging, met eene Madonna, aan deil;L)1 . IL, Maart 1S(3 .

ll

162

eenen kant, ruw met houtskool getrokken ; dit scheenzijner Lordschap geen geringere aanstoot te geven, enhij vroeg den Rev . Lyford om uitlegging, wat ditbeteekende. Het antwoord scheen hem niet te voldoen,en hij uitte den wensch, dat men alles terstond zouuitwisschen . Niemand der officianten wilde, naar hetscheen, hieraan in tegenwoordigheid der geheele kerkbeginnen ; terwijl de bisschop ondertusschen standvastigbleef weigeren, de dienst te vervolgen . Ten laatstezeide hij : „Als gij u verbinden wilt, dat karton uit te„wisschen, dan zal ik voortgaan ." Hierin werd toege-stemd, de bisschop gelastte Dr . Twiss, die hem alsRegistrar der diocees vergezelde , eene akte op te makenen liet, terwijl deze heer daarmede bezig was ,het gebruikelijke verzoek om de wijding voorlezen .Dr . Twiss ging naar de sakristij en stelde de volgendememorie op : „Wij verbinden ons hierbij, om morgen„het onafgemaakte karton op den Oostelijken koormuur„der kerk van den H . Michaël-en-alle-Engelen weg„te nemen." Dit stuk werd, in tegenwoordigheid dergeheele vergadering, door den geestelijke der parochie,den kerkmeester en den bouwmeester in het koor on-derteekend . Daarna sprak de bisschop : „Ik heb er„niets tegen om volgens het gedane verzoek deze kerk„te wijden." En de wijding geschiedde op de gewonewijze .

Dewijl de rubrieken en gebeden van het Book ofPrayer den Tractariërs zeer gunstig waren, kwam er,vóór twee jaar ongeveer, eens vereeniging van Protes-tantschgezinde Anglikanen tot stand, welker bestem-ming was, Bene wijziging in dat rituëel te verkrijgen,waardoor aan het romaniseren voor goed een eindezou gemaakt worden . De bisschoppen en de regering

163

werden nu over deze bezwaren in het Parlement enelders aangesproken ; maar uit de verlegen antwoordender kerkvoogden bleek, dat zij de magt missen omhier eenig doorslaand verzet te beginnen ; het minis-terie hield zich onzijdig . Vóór eenige weken rigttenzich een groot aantal geestelijken en leeken tot LordRussell, om de benoeming eener koninklijke commissieter regeling dezer aangelegenheid te verkrijgen . Wijhebben vernomen, dat de edele Lord hun afwijzendheeft geantwoord, en de reden, die hij hiervoor gaf,doet genoegzaam zien, hoe magtig de Puseyïstischepartij thans is . Hij zeide, dat men om den vrede derKerk niet te storen en eene scheuring te voorkomen,dit punt moest laten rusten. Niet beter ging het denProtestantschgezinden met hun verzoek om de mede-werking van den aartsbisschop van Kantelberg. ZijneLordschap antwoordde hun, dat het allergevaarlijkstwas, hier veranderingen te maken, dewijl het te vreezenwas, dat niet weinigen daarmede te ver zouden gaan ;terwijl van den anderen kant „een zeer groot aantal„van hen, die nu in de Engelsche Kerk de geestelijke„bediening waarnemen, het niet meer met waarheid„en geweten zouden kunnen overeenbrengen,hun ambt„met eene hervormde liturgie te vervullen ." De pri-maat ontving spoedig daarop eene andere deputatie, aanwier hoofd Lord Carnarvon, de aartsbisschop Denisonen eenige andere geestelijken stonden. Zij overhandigdeneen adres, door 36,008 leeken, waaronder 24,133 man-nen, geteekend ; en verzochten den primaat, dat hijalle pogingen zou aanwenden om iedere veranderingvan het Book of Prayer tegen te gaan .

Tot den bisschop van Oxford was evenzeer een ver-zoekschrift gerigt, onderteekend door 380 studenten in

1 64

de theologie aan de Oxfordsche universiteit ; zij schre-ven hem : „wij zijn voornemens, de heilige orden in de„kerk van Engeland te ontvangen, zooals zij van de„wijsheid en godsvrucht onzer voorvaders tot ons ge-„komen is, en niet zooals zij willigt worden zal, als„zij in leer of rituëel hervormd wordt ." Dit toont, hoede stemming der toekomstige geestelijkheid is.

Het is hier de plaats voor een kort woord over deninvloed der Puseyïstische beginselen op hare opleiding .De waarde van het priesterlijk karakter, in de Angli-kaansche kerk vroeger schier volkomen uit het oogverloren, werd door de Oxfordschen op de hoogsteplaats gesteld ; zonder priesterschap was er ook volgenshen geene H. Eucharistie, geene vergiffenis door deH. Absolutie, geene Apostolische opvolging bij hunnebisschoppen . Naarmate er meer gewigt gelegd werdop de verhevenheid der priesterlijke waardigheid, moestenook deze leerstukken, de grondslagen hunner leer,vaster aangenomen, levendiger geloofd worden . DeProtestantsche opvatting ziet in den geestelijkengeen aan God geheiligd en Hem gewijd persoon, diemet eene bijzondere magt en zending bekleed is, maarslechts „een bedienaar des Woords," iemand die doorde gemeente gekozen en aangesteld is, om predikatiente houden, en haar bij andere godsdienstoefeningen voorte gaan . De Puseyïst verwierp dit volstrekt ; met denKatholiek vereerde hij in den priester het door de op-legging der handen medegedeelde priesterschap vanChristus zelven . Het zou zeer onbillijk zijn, te bewe-ren, dat, volgens de Protestantsche opvatting, van denpredikant geene zedelijkheid en deugd gevorderd wor-den, maar het blijkt toch ook ten duidelijkste, dat hetPuseyïstische, of liever het Katholieke denkbeeld v4n

165

den priester zulks dringender vereischt . Zulk eerre ver-hevene waardigheid, als dit aan den priester toekent,legt hem noodzakelijk een strengen pligt tot eenegeheel bijzondere deugd op . Hieruit volgt, dat dePuseyfsten er naar streven moesten, aan hunne the-ologanten eene andere meer godsdienstige voorbereidingte geven dan zij tot nu toe genoten hadden . Pusey enNewman vooral legden zich er met alle kracht en goedgevolg op toe om hen niet alleen theologiesch maar ookascetiesch te vormen ; een van de wereld teruggetrokkenleven, gebed, overweging en andere godsdienstoefenin-gen werden ten sterkste aanbevolen . De tegenwoordigebisschop van Oxford, Dr . Wilberforce, heeft te Cuddes-don, zijne bisschoppelijke residentie, een seminarie op-gerigt, waar de theologanten, die zich met de opleidingder hoogeschool niet tevreden stellen, voor de wijdingenverder worden voorbereid . Het telt nu twintig studenten .

Het is zekerlijk ook ten gevolge van dergelijke op-leiding, dat aan de Puseyïstische geestelijkheid de lofvan godsdienstigheid en ijver in de zielzorg bovenhunne voorgangers wordt toegekend .

Vooral het lot der armen, die in de grootste stedenin de diepste onwetendheid van alle geopenbaarde waar-heid, en als ware heidenen in de vreeselijkste onzedelijk-heid leven, tracht de Puseyistische geestelijkheid zichmeer aan te trekken . Zij gevoelt het, dat er door destaatskerk te weinig voor deze ongelukkigen gedaanis. Reeds in het begin der beweging had Froude, eenharer eerste en voornaamste bewerkers, in de herstel-ling van het kloosterleven het eenig afdoende middelter behoorlijke waarneming der zielzorg in de grooteEngelsche steden gezien ; deze gedachte vond in denlaatsten tijd eenen zonderlingen doch ijverigen apostel

1 66

in den bekenden Broeder Ignatius . De Rev. Lyne,.„diaken" der Anglikaansche kerk, heeft zich ten doelgesteld, de kloosters in de staatskerk te doen herle-ven, en ernstig heeft hij de handen aan het werk ge-slagen . Zonder vrees voor bespotting, vervolging, engeheele teleurstelling heeft hij zich reeds gedurendeeenige jaren geheel naar den kloosterregel der Benedic-tijnen gedragen. Hij trok de monnikspij aan, en gaatmet ontbloote voeten en geschoren kruin door de straten ;zoo verschijnt hij ook op de vergaderingen der Angli-kaansche geestelijken en predikt hij op verschillendeplaatsen . Te Norwich stichtte hij een klooster, ennoemt zich : Superior der Orde van den H . Benedictus.Hij verzamelde eenige broeders, die met hem denzelfdengestrengen regel volgen ; een Anglikaansch „priester"sloot zich bij hen aan ter viering van het Avondmaaldes Heeren . Zijne kloosterkapel is geheel als eerreKatholieke kerk ingerigt, de officiën volgen den Katho-lieken ritus van nabij ; ook ter eere der AllerheiligsteMaagd laat hij gezangen aanheffen . Zijne Benedictijnenzijn wel is waar tegen hem opgestaan, en hebben hemgeëxcommuniceerd, doch ten laatste heeft zijn invloedvelen hunner tot eene andere stemming gebragt, en, nazijn terugkeer van Rome, waarheen hij zich ter herstelzijner geschokte gezondheid begeven heeft, schijnt hetklooster te Norwich weder betrokken te zullen worden .

De beweegreden, die hem vooral tot deze allermoeije-lijkste poging heeft doen besluiten, geeft hij zelf ineen brief op, onlangs in den Morning Herald medege-deeld. „Door eene ondervinding van 300 jaren," schrijfthij , „is het gebleken , dat het parochiale stelsel der„kerk van Engeland [der Anglikaansche Kerk] vol-strekt mislukt is ; iedereen begint het te erkennen . . . .

167

„Angstige gedachten verdringen elkander in ijverige„Christelijke harten : hoe kunnen wij de massa's van„onze heidensche bevolking bereiken? Het dient tot„niets, het feit te bewimpelen - de groote hoop„van ons volk in deze 19e eeuw is er slechter aan toe„dan hij het was in de „duistere eeuwen." Zij worden„niet bereikt door de stem of den invloed der Kerk ;„Jesus is hun onbekend ; zij zijn letterlijk heidenen,„geboren en opgevoed onder het gelui der klokken„onzer parochiekerken .

„Zoo ooit kloosterlijke ijver en toewijding noodig„waren, dan is het nu - ja, nu veel meer dan ooit„Geheele overgave van zich zelven om wille van het„Evangelie, dáárom wordt luide geroepen . Wel mag„de stem van Jesus schande uitspreken over -onze ver-„waarloozing der duizenden, voor wie Hij stierf 1 terwijl„Hij onzen triomferenden glimlach ziet over de ver-„woeste kloosters van Engeland, en de „verlichting,"„door de uitdooving van het kloosterleven in Engelands„Kerk teweeg gebragt. Wij moeten onze kloosters her-„stellen ; in rond Engelsch : de monniken zijn in En-„geland en in Engelands Kerk noodig, en wij moeten„hen hebben, als een magtig toevoegsel bij het paro-„chiale stelsel, of onze Engelsche heiden moet nog heiden„blijven." De onderneming van den Rev . Lyne magmet regt eene dwaasheid geheeten worden : buiten deware Kerk van Christus kan het kloosterleven nimmeraan zijne bestemming beantwoorden, en zal het inplaats van een middel tot de volmaaktheid, veel meerde weg tot ernstige verkeerdheden en tot niet geringezedelijke afwijkingen zijn . Het bewijs hiervoor levertde toestand der schismatiek-Grieksche kloosters . Ookis het de vraag, of er in de Anglikaansche kerk eene

168

genoegzame kennis en beoefening der Katholieke be-ginselen verspreid is , om zelfs maar het bestaan vankloosters voor eenigen tijd mogelijk te maken . Echteris nu reeds door deze poging gebleken , hoezeer doorhet Puseyïsmus de oude vooroordeelen zijn verminderd,en het godsdienstig leven bij niet weinige leeken engeestelijken is verhoogd geworden . De gehate, bespotte,vervolgde, beroofde en verbannen monnik is in de An •glikaansche kerk weder opgetreden ; de Heer Lyne heeftjeugdige krachten, welsprekendheid en bovenal een wil,die voor geene bezwaren terugdeinst, aan de herlevingder kloosterorden toegewijd . De staats-bisschoppen heb-ben hem wel niet geroepen, maar ook nog niet vanhunne gemeenschap afgescheiden ; Anglikaansche gees-telijken spreken met achting over dezen merkwaardigenman, die, op hoe zonderlinge wijze dan ook, altoos enbovenal een kloosterling wil zijn ; krachtig wordt hij doorverscheidene Anglikanen ondersteund, en de broeder-schap, die met zijne orde verbonden is, telt menig lid."')

Maar hoe het Puseyïsmus de edelste vermogens vanden menschelijken geest aangrijpt , hoe het met eenegodsdienstige geestdrift kan bezielen , die den menschzware opofferingen om wille zijner innige overtuigingondernemen en brengen doet, dat is het duidelijkste tezien in de menigvuldige overgangen tot het Katholiekegeloof, die er door zijn teweeggebragt , en die onderzulke omstandigheden geschied zijn , dat er aan deopregtheid der meening niet te twijfelen valt .

Reeds spoedig na den grooten afval van het Katholiekegeloof , die bij de Protestanten de Hervorming heet ,

') De Katholieke Ned . Stemmen van 24 Maart 1866 deelen den briefmede, waarin de Rev . Lyne over zijne indrukken in de hoofdstad derChristelijke wereld en zijn onderhoud roet Z . B .Pius JX berigt geeft.

1 69

zag de H. Kerk met vreugde vele van hare afge ,dwaalde kinderen tot haren schoot terugkeeren ;') vanalle landen waar het Protestantismus gevestigd is ge-worden, zijn er in elke der drie laatste eeuwen velen,en daaronder niet weinige mannen van den eersten rangaan te wijzen, die, in de Protestantsche leer opgevoed,haar eerst met hunne geschriften hebben verdedigd ,doch naderhand verwierpen , om de waarheid in deKatholieke Kerk te gaan omhelzen ; maar nergens eldershebben zóóvele en zulke voortreffelijke mannen dienallermoeijelijksten weg bewandeld als in de laatstedertig jaren in Engeland geschied is . Dáár ontstondeene beweging van terugkeer tot Rome, die nog steedsaan het klimmen is en groote verwachtingen schijnt teregtvaardigen .

Sibthorp, Wackerbath, Renouf, Douglas, BernardSmith, Scott Murray, Lockhart, Seager, Anglikaan-sche geestelijken of leden der Oxfordsche universiteitzijn de meest bekende namen onder hen, die, eenigejaren na de opkomst der Puseyïstische school, vooral na1S41, het eerst tot de H. Kerk overgingen . De laatstgenoemde, de Rev. Seager, was de bijzondere vriendvan Dr. Pusey ; de Rev. Sibthorp, Fellow van het collegieder H. Maria-Magdalena te Oxford, gaf eene welspre-kende verdediging zijner handelwijze in het licht, ende openhartigheid, waarmede hij den doorworsteldengeestesstrijd aan zijne vrienden blootlegt, heeft meni-

1 ) Voor het korte tijdperk van 1530-1566 worden drie en twintigdeels schitterende namen van bekeerlingen opgeteld, in het pasverschenen eerste Deel van de Geschichte der Convertiten seit der Refor.mation, mach ihrem Leben end aus ihren Schr,ten dargestellt von Dr.Andreas Rizsz, Bischof von Straszburg . De reeds geleverde arbeiden de naam van den Hoogw. schrijver zijn ten waarborg voor deuitstekendheid van dit werk .

170

gen Anglikaan doen twijfelen, en zoo een groot aantalbekeeringen teweeggebragt.In 1845 op den 13° Februarij was de Rev. Ward

van zijnen akademischen graad beroofd geworden, en opden 3° September van hetzelfde jaar deed hij doorKatholiek te worden den beslissenden stap , die doorzijne studiën voorbereid, en in zijne geschriften reedslang als aangekondigd was . Hem volgde spoedig Dr.Newman zelf, die in October 1845 te Littlemore inzijne huiskapel in de Katholieke Kerk werd opgenomen .De Rev. Oakeley omhelsde in dezelfde maand de Katho-lieke leer. Bijna gelijktijdig met deze bekeeringenzijn die van den Rev. Collyns, den hoofdpastoor derH. Maria-Magdalena-kerk te Oxford, van Fred . Faber,vikaris van Ilton, een hooggeschat dichter en ascetieschschrijver, van Northoote, J . B. Morris, den medehelpervan Pusey bij zijne uitgave der Kerkvaders, DudleyRyder, en verschillende andere geestelijken en leeken,door geleerdheid of hoogen stand uitstekend . Van 1841tot aan het einde van het jaar 1846 waren zeker nietminder dan 150 geestelijken en aanzienlijke leeken totde Katholieke Kerk teruggekeerd . Dewijl de Puseyïs-tiesohgezinde geestelijken gedurende langen tijd eenebijna Katholieke leer gepredikt hadden, en om hunnegodsvrucht en ijver een allersterksten invloed haddenverkregen, werden zij door velen van hunne vroegeregemeentenaren nagevolgd . De nu genoemde bekeeringenvallen grootendeels in den tijd, toen de tegenstand tegende Tractarians het hevigste was geworden ; bij het afne-men van dit verzet, werden de overgangen ook mindertalrijk, hoewel deze beweging naar Rome niet ophield ;maar het zoogenaamde Gorham-case gaf er weder nieuwleven en uitbreiding aan . De bisschop van Exeter

1 71

namelijk had aan den Rev. Gorham de aanstelling totpastoor van Bramford-Speke geweigerd, omdat hij deleer van deze geestelijken voor niet orthodox hield .Gorham verdedigde de stelling, dat : „de geestelijke„wedergeboorte door het Sakrament des Doopsels niet„gegeven of medegedeeld werd, en bepaaldelijk, dat de„kinderen daarin niet tot ledematen van Christus en„kinderen Gods gemaakt werden ." Het Court of uirche&

had deze uitspraak ten volle goedgekeurd, maar deregterlijke commissie van den geheimen Raad der ko-ningin gaf op den 10° Maart 1850 eene voor Gorhamgunstige uitspraak, waarin verklaard werd , dat de39 artikelen eene zekere ruimte van uitlegging toe-lieten , en de overige formulieren eenigzins wijdermoesten opgevat worden, om met de artikelen nietin tegenspraak te zijn, en eindelijk, dat verscheidenegodgeleerden vrijelijk daarvan afwijkende meeningen,die van Gorham's opvatting ter naauwernood verschil-den, gehouden hadden. Deze uitspraak was door eenecommissie gedaan, die alleen uit leeken bestond, waar-van eenigen niet eens Anglikanen waren ; de drie bis-schoppen, er aan toegevoegd, hadden geene beslissendestem ; zij opende de Anglikaansche kerk voor bijna allemeeningen en liet eene zoo goed als onbeperkte leer-vrijheid toe. Nooit had de Staat zijne oppermagt zoobeslissend doen gevoelen ; nooit was het beginsel derTractarians, dat de Kerk de leermeesteres der Christe-lijke waarheid en de uitlegster van Schrift en Over-levering was, plegtiger en sterker door het hoogstegeestelijke geregtshof veroordeeld . De leden der Hoogekerk boden ook met alle kracht tegenstand ; alles steldenzij in 't werk om dit vonnis te doen vernietigen ; maaralle inspanning bleek vergeefsch te zijn, en in weerwil

1 72

van het protest des Exeterschen kerkvoogds werd deRev . Gorham als pastoor aangesteld . De onmogelijk-heid om de Katholieke leer met het Anglikanismus teverzoenen kwam in het helderste licht, en dit deedwederom velen der voortreffelijkste Puseyïsten eentikerk verlaten, met wier leering zij hunne opvattingvan het Christendom zoo klaarblijkelijk niet kondenovereenbrengen . H. Wilberforce, weldra door zijnenbroeder R. Wilberforee gevolgd, de toenmalige aarts-diaken Manning, de Viscount Fielding, de hertoginnenvan Hamilton, Euctleuch en Argyll, verscheidene an-dere geestelijken en leeken gingen tot die Kerk overwelke uitsluitend de kracht bezit om hare leer eninrigting tegen alle inmenging en verandering van denkant des Staats te vrijwaren . De herstelling der Ka-tholieke hiërarchie in Engeland, welke in 1850 haarbeslag kreeg, dreef den afkeer en de vrees, waarmedealles wat van Rome kwam, door de Anglikanen be.schouwd Werd, tot het toppunt van hartstogtelijkheid fdoch tegen de Puseyisten werden de slagen bijna even-zeer als tegen de Katholieken gerigt . Deze gemeen=schappelijke vervolging, en de kracht en luister derH. Kerk, in den strijd ten toon gespreid - immers menmag zeggen : de Katholieken bleven overwinnaars -gaven al wederom een nieuwen stoot aan veler weife-lender gemoederen, en deden eene talrijke schaar totden overgang naar Rome besluiten . Alleen meer dan200 Puseyïstische geestelijken waren in 1852 tot deKatholieke kerk bekeerd . Alle opmerking verdienthierbij de omstandigheid, dat de meesten hunner ofweditwenaars of ongehuwd zijn of vermogen bezitten ;zou men daaruit niet met regt kunnen opmaken, datnog veel meer hun voorbeeld zouden volgen, indien zij

1 73

niet door de vrees voor tijdelijken tegenspoed werdenterug gehouden? De waarheidsliefde dringt ons, teerkennen, dat eenige bekeerlingen in hun moeijelijkbesluit niet volhard hebben ; doch hun getal is z66 klein,dat het alleen dient om de opregtheid en standvastig-heid van hen, die der Katholieke kerk getrouw ble-ven, des te hooger te doen waarderen . liet WeeklyRegieeer (Julij 1865) kende niet meer dan acht gegra-duëerden der Engelsche universiteiten (Universilymen),die na hunne bekeering van de H . Kerk afgevallen wa-ren, en twee hunner zijn thans weder ijverige Katho-lieken . De Rev . Sibthorp, wien wij zoo even noem-den, werd een jaar of twee na zijne bekeering tot pries-ter gewijd ; doch na eenigen tijd scheen het hem on-mogelijk toe, zekere geloofsgeheimen aan te nemen ; hijtrok zich dus van de geestelijke bediening terug, enbleef gedurende twintig jaren indien ongelukkigen toe-stand . Men weet niet, dat hem ooit een enkel woordtegen do Katholieke waarheid ontsnapt is ; in de af-zondering, waarin hij zich verborg, gebruikte hij zijnentijd en rijkdom tot goede werken . In December 1864,berigtte het Weekly Register, dat zijne bezwaren wa-ren opgelost en dat hij weder met blijde gerustheiden zekerheid al de waarheden des geloofs belijdt.

Steeds gaan de bekeeringen voort ; ja, de kardinaalWiseman kon op het Mechelsche congres van 1863verzekeren, dat zij onophoudelijk in getal toenemen,alle rangen der maatschappij omvatten en zich thansook in die standen opdoen welke vroeger de minsteovergangen telden, namelijk de middelstanden en diender industriëlen . ')

1 ) ltsseptblée aénérale des Catltolique v en Belgique . 1863, Tome i,p. 217.

1 74

Niemand zal het, meenen wij, twijfelachtig vinden,of deze beweging uit het Puseyïsmus voortgekomen is .Er waren somtijds andere aanleidingen, die den beslis-senden stoot, waardoor iemand er toe overging, deKatholieke leer te omhelzen, schijnen gegeven te heb-ben, zooals de afzetting van den Rev. Ward, of de ver-oordeeling van den Rev . Oakeley, maar de Oxfordschebeginselen waren het, die tot deze overgangen voerden,ja zelfs dergelijke schokken waren, zoo het Puseyïs-mus niet opgetreden was, nimmer mogelijk geweest.Bijna noodzakelijk volgde uit de leer der Oxfordschenen uit de bestaande toestanden de terugkeer van zoovelen tot het heilige geloof .

Vooreerst moest de Tractarian in het Anglikanismuszóó weinig voldoening zijner godsdienstige behoefte ,zóóveel wat hem stootte, ja lijnregt tegen zijne heiligeste overtuiging aandruischte, ontmoeten, dat het hemeindelijk te naauw om het hart werd, en de gedachtebij hem oprees, of zijne kerk met de gruwelen harergeschiedenis, met hare inwendige verdeeldheid over degewigtigste leeringen des Christendoms, met het onge-loof harer leeraren, door haar toegelaten en verbloemd,met het schijngezag harer „bisschoppen" en „priesters,"met hare slaafsche onderwerping aan een als zoodaniggodsdienstloos staatsbestuur, met hare volkomen afzon-dering van de overige gedeelten der Katholieke Kerk,met hare geprotestantiseerde eeredienst, met hare ver-waarloozing van de goede werken, in 't bijzonder harenalatigheid ten opzigte van het zielenheil der armen,met hare bijna volslagen vergetelheid van alle hoogergodsdienstig leven, wel een tak der heilige KatholiekeKerk, eene goddelijke instelling, de Bruid van Chris-tus, de voortzetster van zijn verlossingswerk wezen

1 75

kon . „De Engelsche kerk, voorheen de roem der Chris-„tenheid, die kerk waarin Beda onderrigt gaf, en die„Bonifacius voortbragt, is nu eenzaam te midden der„volken . Hoe heeft zij geleden onder de slagen der„menschelijke hartstogten !" Zoo klaagde de BritishCritic (van het jaar 1839) , het orgaan der Tractariansna het ophouden der Tracts.

Hiertegenover zagen de Oxfordschen niet slechts inde kerk van Rome een ander gedeelte der KatholiekeKerk, maar allengskens maakten hunne vooroordeelen,waardoor zij veel in de Roomsche praktijken meendente moeten afkeuren, voor erkenning en bewonderingplaats. Newman schreef in 1841 aan een zijner vrienden,D'. Jelph, eenen merkwaardigen brief, waarin hij zichals den schrijver van het zoo hevig bestreden 90° Tractnoemde , en er de verdediging van ondernam . Hijveroordeelde in dezen brief de handelwijze der kerkvan Rome, en verzekerde zelfs, dat zij in plaats vanhet zuivere Evangelie des Verlossers een ander geheelmenschelijke leer en verwerpelijke gebruiken gesteldhad, doch hij schrijft tegelijk, dat er nu in de Angli-kaansche kerk eene buitengewone werking was, diede godsdienstig gestemde gemoederen naar iets heen-dreef, wat dieper en meer waar wezen moest, danhetgeen, waarmede de vorige eeuw zich vergenoegde.Reeds sedert eenige jaren hadden de dichters en wijs-geeren van dit verschijnsel getuigenis afgelegd . „Onze„eeuw," sprak hij , „streeft naar ik weet niet welk onbe-„kend doel ; en de eenige godsdienstige gemeenschap, die„onder ons gedurende de laatste jaren getoond heeft,„dit onbekende te bezitten, dat is de Kerk van Rome .„Zij alleen heeft, in weerwil harer dwalingen en de„bezwaren harer praktijk, eene vrije en geregelde vlugt

176

„gegeven aan de innige gevoelens van aanbidding, van„mystieke liefde, van teederheid, van eerbied, van„godsvrucht en aan zoo vele andere aandoeningen, die„in meer eigenlijken zin Katholieke gevoelens kunnen„genoemd worden."

Ja, de Katholieke Kerk bezit dien zoo vurig ver-langden schat, en zij toonde ook in Engeland, dat zijdien bewaarde . Zij gebruikte de verkregen vrijheidom op te treden en te handelen, gelijk haar wezen datvorderde ; de godsvrucht harer kinderen nam telkens toe ;de vernieuwing en verlevendiging van het Christelijkeleven, die zich op het Vaderland bijna allerwegenomtrent het midden dezer eeuw openbaarden, uitte zichook in Engeland in duizende vormen . Al wie hierwilde rondzien, kon dat opmerken ; en gevierde schrij-vers beschreven, verklaarden, verdedigden hetgeen zijdeed en leerde . Onder hen stonden de uitgevers vanden Dublin Review, D'. Lingard, en Mgr. Wiseman inden eersten rang .

Alle leerstukken en praktijken der Katholieke Kerkzijn noodzakelijke deelera van een en hetzelfde alleror-delijkste stelsel ; het een volgt uit het andere, en alleswordt beheerscht en gedragen door hetzelfde beginsel ;het is derhalve onmogelijk, dat iemand die zich ernstigerekenschap afvraagt van zijne godsdienstige overtuiging,zóovele Katholieke leeringen en gebruiken opregt hoogacht, en bemint, als de Traclarian8 het deden, zonderzich spoedig geneigd te gevoelen, ze allen aan te nemenen lief te hebben : en als de regtheid van het gemoedmet de helderheid en de werkzaamheid van het verstandtezamen gaat, zal zij ten laatste de Katholieke leerin haar geheel omhelzen .

De ]Kardinaal Wiseman zette deze redenering uiteen

in den brief, door hem in 18-11 over de Oxfordschebeweging tot den ijverig Katholieken Lord Shrewsburygerigt . Hij wees er op, hoe de Puseyïsten onze Hei-ligen en Pausen begonnen lief te krijgen; hoe onzekerkgebruiken, plegtigheden, officiën en rubriekenzelven hun eenen eerbied inboezemden, dien helaas !niet alle Katholieken zoo diep schijnen te gevoelen ;hoe onze kloosters, opvoedings- en liefdegestichten bijvoorkeur het onderwerp hunner nasporingen werden .Hieruit trok hij het besluit, dat de regtzinnigheid diergeleerden hun niet zou toelaten, zich zoovele verschil-lende deelen van het stelsel toe te eigenen, en echterhet beginsel zelf, liet eenige steunpunt dat alles draagt,te verwerpen .

De hoogachting der eerste Christelijke eeuwen en deijver voor de studie der Vaders, die de Anglikaanschegeestelijkheid altijd boven de andere Protestanten on-derscheidden, waren reeds voor den verren blik vanBossuet een grond van blijde hoop op den terugkeerder Engelschen tot het heilige geloof. „Een zoo geleerd„volk," schreef hij , „zal niet lang in zijne verblinding„blijven ; de eerbied voor de Vaders, dien het bewaart,„en zijne merkwaardige en onafgebroken onderzoekingen„over de oudheid, zullen het tot de leer der eerste„eeuwen terugvoeren . Ik kan niet gelooven , dat het„in den haat volhardt, dien het tegen den Stoel van„den H. Petrus heeft opgevat" `) . Het kon niet anders,of de verhooging van deze eerbiedige liefde voor deeerste Leeraars der Kerk, en de uitgebreide en grondigenasporingen, die zij ten gevolge had, moest den Ox-fordschen over het wezen en de inrigting der Christelijke

1 77

') Histoire des i'aariraóionas , Lie. VII, n CXIV .1)1 . IL . Maart 1866.

12

1 78

Kerk eene gedachte inboezemen, die geheel verschildevan hetgeen zij bij vroegere Anglikaansche godgeleerdengezegd vonden ; en bij het verdwijnen der vooroordeelentegen de kerk van Rome, moesten zij het besluit steedsnader bijkomen : dat de Katholieke Kerk der Vadersnergens anders te vinden is dan waar het Pauselijkgezag erkend en gehoorzaamd wordt, en dat er methen geene eenheid in het geloof mogelijk is zondereenheid met Rome. „De Vaders maakten mij Katholiek,"zegt DI. Newman in zijnen brief aan D' . Pusey : „Ik„herinner mij zeer goed, welk een verstooteling ik„in mijne eigene oogen was, toen ik, nog Anglikaan ,„de deelen van den H. Athanasius of den H. Basilius„van de planken mijner boekerij nam, en mij nederzette„om ze te bestuderen ; en hoe ik ze daarentegen, toen„ik eindelijk tot het Katholicismus gevoerd was, met„blijdschap kuste, met een gevoel, dat ik in hen„meer bezat dan al wat ik had verloren, en, alsof ik„de glorievolle heiligen, die ze aan de Kerk nalieten,„regtstreeks aansprak, zeide ik tot de levenlooze bla-„deren : „gij zijt nu de mijne, en ik ben nu de uwe,,,,,zonder eenig gevaar van vergissing ."

In zijne History of wy religious opinions heeft hij dengeheelen gang zijner bekeering beschreven, en in bij-zonderheden laten zien, welken magtigen invloed dewerken der HH. Vaders er op hebben uitgeoefend .Zijne eerste twijfelingen over de waarheid der Angli-kaansche leer werden door zijne kerk-historische stu-diën opgewekt, vooral, omtrent 1839, bij zijne naspo-ringen over de Monophysieten . Hij vond, zegt hij,in het midden der vijfde eeuw eene afspiegeling van deChristenheid der zestiende en negentiende eeuwen. Hijkon zich zelven niet anders dan bij een Monophysiet

179

vergelijken . Rome was toen wat liet nu nog is ; de Pro-testanten geleken op de Eutychianen . Hij kon nietbegrijpen, waarom de Monophysieten en de Eutychianenketters waren, zoo de Protestanten en Anglikanen den-zelfden naam niet verdienden ; het viel hem moeijelijk,gronden te vinden, welke tegen de Vaders te Trenteen niet met gelijk regt tegen de Vaders te Chalcedonspraken ; moeijelijk, de Pausen der zestiende eeuw teveroordeelen, en die der vijfde vrij te spreken . Bij devertaling der werken van den H . Athanasius vond hij in1841 dezelfde overeenkomsten : de Arianen waren gelijkaan de Protestanten , de half-Arianen aan de Anglika-nen ; Rome daarentegen hetzelfde wat het nu is .

Zekerlijk kan Newman hier als de getuige wordenaangevoerd van hetgeen in het binnenste der meesteandere bekeerde '1'racla•i ares geschied is .

Het was dus een geleidelijke gang, dien zij naar Romevolgden ; van dag tot dag werd de waarheid hun hel-derder, zoodat zij haar eindelijk ten volle erkenden ;het Puseyïsmus had hen tot Katholieken gemaakt. Iselke ware bekeering tot het Katholieke geloof het werkder goddelijke genade, die haar, in den gewonen loopder dingen, langzaam en trapsgewijze voorbereidt eneindelijk voltrekken doet, en gebruikt de goddelijkeVoorzienigheid hiertoe de gebeurtenissen en omstandig-heden, die zij tot dit doel doet ontstaan en zamenwer-ken, dan mogen wij wel in het Puseyïsmus, dat zoovele welgemeende bekeeringen voortbragt, iets meerzien dan het gevolg van bloot natuurlijke oorza-ken, maar ook , voor zoover het de Anglikanen naderbragt tot het Katholieke geloof, er eene bijzonderewerking der goddelijke Goedheid in beschouwen.Kon h;~t voor velen zijner volgelingen het middel

1 80

worden om eene deugd te verwerven, welke hen instaat stelde, de diepst gewortelde vooroordeelen teoverwinnen , de Anglikaansche leer, hun vroeger bovenalles dierbaar en heilig, gansch te verwerpen, dealgemeene achting en het dikwerf belangrijke voordeel,aan de belijdenis er van verbonden, gering te schat-ten, uitsluiting, bespotting, lastering en andere ver-volging te trotseren, het werk van een geheel levenals te vernietigen, om in een nog vreemden kringop nieuw aan te vangen, de liefde van vrienden enbloedverwanten prijs te geven, kon het tot een zóózwaar offer hun sterkte geven-dan leefde en werkteer eene hoogere kracht in mede dan louter menschelijkeinspanning .

Treffend blijkt dit uit de bekeerings-geschiedenissender Tractarians ; eene enkele deelen wij mede . De Ka-tholieke bisschop Wareing las de geschiedenis van denH. Wilfried, bisschop van IJork, door een Puseyïstbeschreven ; het greep hem zoozeer aan , dat hij nietrusten kon, voordat hij er den schrijver van kende .Hij gevoelde het : iemand, die zeggen kon : „naar Rome„te zien, is eene Katholieke neiging, ons waarschijnlijk„ingeplant ter beveiliging des geloofs," zou niet langbuiten zigtbare gemeenschap met de H . Kerk blijven .Hij verlangde hierover met den schrijver te onderhan-delen . Na langdurige nasporingen vernam hij, dat dejonge vikaris van Ilton , Faber, de auteur van ditschoone leven was . De bisschop dankte hem voor hetgenoegen, dat hem zijn arbeid had geschonken, envoegde er bij, dat iemand die zulke meeningen koes-terde , spoedig naar Rome moest gaan, om den volmaak-teren weg te leeren kennen . Dit leidde tot eene brief-wisseling van eenige maanden, totdat D' . Wareing bij

lol

Faber, wiens twijfelingen waren opgelost, er op aan-drong, den beslissenden stap te doen . Faber antwoorddeterstond, dat D . Wareing zijnen zielestrijd bij hetoverwegen van zulk een besluit, de smart over descheiding van zijne gemeentenaren , het verbreken derbanden van bloedverwantschap en het verlaten derAnglikaansche Kerk niet begrijpen kon . De bisschopmeende, dat de natuur zegepraalde . Maar de godvruch-tige Faber sloot zich op in zijne kleine kapel te Ilton,kuste de voeten van zijn bruisbeeld, en smeekte denVerlosser, dat hij hem in de Anglikaansche kerk zoudoen blijven als het zijn wil was, of anders, dat Hijhem dien zou bekend maken . En hij leerde dien wilkennen en gevoelde de kracht om er aan te gehoorza-men . Terstond maakte hij zich gereed voor zijn vertrekvan Ilton ; op den 16" November 1845 sprak hij eenafscheidswoord tot zijne vroegere gemeentenaren ; achtjonge lieden , zijne huisgenooten, die met hem al degestrengheden van een ascetiesch leven beoefenden, ver-zochten tegelijk met hem, in de H . Kerk te worden opge-nomen ; den volgenden morgen vertrokken zij allen naarNorthampton, waar Dr . Wareing hen met open armenontving. Dienzelfden avond legden zij hunne biechten af ,en des anderen daags naderden allen tot de H . Communie .

De bisschop was gewoon, met tranen in de oogen vande godsvrucht en nederigheid te spreken, waarmedeFaber voor het altaar, te midden van hen, die hij alsAnglikaansch geestelijke onderwezen had, zijne eigeneprediking plegtig herriep . Faber zeide, dat hij toengevoeld had : hoe veel zwaarder hem het offer van denhoogmoed des verstands viel, dan het verlies van hetbeneficie, waarvan hij afstand deed, of van de honderdeponden sterling 's jaars, die hij miste .

182

Voorwaar, eene school, die zulke menschen vormt,zij werkt niet zonder de goddelijke genade . Te han-delen gelijk Faber, onderstelt eene ware deugd en innigegodsdienstigheid. Had hij die niet verkregen door deopvolging der waarlijk Katholieke beginselen, welkede Oxfordsche school, in weerwil van hare vele dwa-lingen, verkondigde?

De uitbreiding der Puseyïstische beweging, hare toe-nadering tot Rome, valt tezamen met de ontelbaregebeden, in alle landen van Europa voor Engelandsbekeering gestort . Vooreerst baden de Puseyïsten zelfvoor de vereeniging van alle Christenen in hetzelfdegeloof ; bepaaldelijk de Donderdagen schijnen zij daartoete hebben uitgekozen ; maar ook de Katholieken badenoveral, met ijver en met volharding . De Rev . GeorgeSpencer, een Anglikaansch geestelijke, uit een deredelste Engelsche geslachten gesproten, was zelf doorhet gebed bekeerd geworden ; hij besloot, zijn vader-land door ditzelfde middel tot de H . Kerk terug tebrengen ; hij geloofde levendig, dat het gebed desgeloofs bergen kan verzetten , en werd de apostel vanhet gemeenschappelijke gebed voor de bekeering vanEngeland. Zijn rustelooze ijver bepaalde zich niet tothet inroepen der gebeden zijner landgenooten . In 1838rigtte hij te Parijs eene gebedsvereeniging op ; wie eraan deel nam, verbond zich, dagelijks een Wees gegroetter bekeering van Engeland te bidden . Frankrijk gafedelmoedig gehoor aan zijne stem, allerwegen rezen ervurige gebeden op. Lord Spencer bezocht verscheideneandere landen van Europa, ieder smeekende om methem te bidden ; zdd wendde hij zich vooral tot debisschoppen, de priesters, de kloosterlingen, en destudenten. Is de meening ongegrond , dat zulk een

algemeen gebed niet onverhoord is gebleven, dat heteen magtigen invloed gehad heeft op den gang dergebeurtenissen in Engeland, dat het de genaden ver-worven heeft, die door middel van hetgeen de Oxford-schen overeenkomstig aan de Katholieke waarheidleerden, zoo velen in den schoot der H . Kerk hebbenteruggebragt, en voor zoo vele anderen den scheidsmuur,die hen er nog van afhoudt, zwakker gemaakt hebbenGaarne deelen wij het gevoelen van den grooten G~rres,die in de Puseyïstische beweging de vrucht begroettevan dit allerkrachtigste gemeenschappelijke gebed, ') datop de belofte der verhooring vertrouwen mogt .

') In de Historisch- Polilische Bliitler van 1841, Band II .

Het vervolg in eerie latere aflevering .

DE TAAK DES CHRISTENDOMS

IN BETREKKING

TOT DE MAATSCHAPPIJ,

(Vereolq van Dl . XLVII, bl 303 .) 1)

Dat de stof, welke wij ter behandeling gekozen heb-ben, eene van die groote waarheden is, welke niet ge-noeg kunnen overwogen worden, v66r men ze aan deaandacht van het publiek voorstelt, zal wel geen ver-standige ontkennen . Toch hadden wij zeer gewenscht,de vervolgen spoediger te kunnen geven , dan welvele ambtsbezigheden in den laatsten tijd ons daartoede gelegenheid gunden . Hopen wij, dat deze vertragingaan de gezette en aandachtige overweging dier allerge-wigtigste waarheid niet ten nadeele zij!

Het zijn twee groote waarheden, van welker erken-ning en opvolging alle heil afhangt : dat de mensch tot

1 ) Zie Deel XLVII, bl . 205 en 260 .

185

zijn heil niets kan zonder Christus ; sine me nihil potes-lis facere (Joann. XV, 5) , en : dat hij alles kan, alsChristus hem versterkt ; omnia possum in eo qui me con-, forlat (Philipp . IV, 13). Zoo kan ook de Staat nietstot waarachtig heil van den mensch zonder Christus,en zal hij alles kunnen, als Christus hem sterkt. Dochal moge dit nog zoo waar zijn, zegt welligt iemand,wat baat dit bij den algemeenen drang der opinie,welke hoe langer hoe luider roept, ja schreeuwt naarscheiding van h-rrk en Slaat , eene opinie, welke z66 zeerde overhand verkrijgt, dat staatsinstellingen daarvoormoeten zwichten en alles, waardoor de godsdienst nogeenigen invloed op den Staat zonde kunnen uitoefenen ,zelfs met geweld aan haar ontnomen en onttrokkenwordt? Voorzeker, het is niet te ontkennen, op datpunt gaat de wereld zeer achteruit ; men wil een Staatzonder God ') en zoekt dien met geweld door te drijven .Doch men bedenkt niet, dat deze in werkelijkheidslechts dan mogelijk zal wezen, als men de godsdienstzelve vernietigd heeft en aan het bestaan van het Chris-tendom een einde maakt . Immers Christus kan in dowereld niet zijn zonder te heerschen ; daar hij de wareKoning der wereld is, en de instelling van het Chris-tendom, gelijk wij zien zullen, geen ander doel heeft,dan om de maatschappij te redden en te verlossen vande heerschappij der booze magt, onder welke zij gebuktgaat . Zoolang wij ons dus onze overtuiging en onsgeloof niet laten ontnemen , en dat geloof en die over-tuiging blijven belijden, is er nog niet te vreezen, enblijft het altijd waar, dat ons geloof' nog genoegzame

1) Zie : ])c staal ouder God . Herderlijk %chrijvcn van J . 0 hardiaaal Rauscher, Aartsbisschop van Weenen, 's Hage, J A . Frentrop .1365 .

186

kracht heeft oen de wereld te overwinnen . Doch houdthet geloof aan de waarheid op, en neemt het ongeloofde plaats in, dan eerst zal vervuld worden wat ge-schreven is : als de Zoon des menschen gekomen is, zal Hijwel het geloof" op aarde vinden (Luc . XVIII, 8.) ? Hetis dus geenszins overbodig, dat wij ons en anderen doorde overweging sterken in ons heilig geloof ; hoe immerszal het geloof overwinnen, als het niet levend in onsis en geene vruchten van deugd voortbrengt ? als hetwerkeloos in ons blijft en niet ten strijde trekt, om dedwaling te bestrijden en te onderdrukken?

In ons vorig gedeelte meenen wij aangetoond te heb-ben, hoe zeer ons geloof met de rede overeenstemt,dat èn het gezag, èn de wellen, èn het doel van denStaat vorderen, dat de Staat op de godsdienst gegrondzij ; diezelfde waarheid moeten wij in onze volgendebeschouwing meer onmiddelijk uit de goddelijke open-baring duidelijk maken .

Volgens de leer der openbaring is God zelf en alleenGod de Redder van den gevallen mensch en de geval-lene maatschappij ; „ipse Deus veniet el salvab-it vos," zegtde Profeet : God zelf zal komen en u redden . Godalleen, niet de mensch, heeft den Redder en Verlosserbeloofd en aangewezen, die den kop van de slangzoude vertreden en de heerschappij des duivels over debooze wereld zoude vernietigen . Want dat het geroepom scheiding van Kerk en Staat van geen anderen geestuitgaat, leert ons voldoende de veroordeeling van diestelling door het van Christus in de wereld gezondenen met het bestuur zijner Kerk belaste gezag. Diegoddelijke openbaring zullen wij thans nagaan in degeschiedenis van het Toodsche volk, dat wonderbaar uit-verkoren volk Gods, door God zelven geroepen, gevormd

187

en geordend, en in alles door zijne goddelijke Voorzie-nigheid geleid .

De voorkeur, door God aan dat volk boven anderevolken gegeven, heeft geene andere oorzaak dan dezoo liefdevolle en verlossende werkzaamheid Gods in dewereld . Bij de ontwikkeling en vestiging der volkenbegon de maatschappij zich van God te verwijderen ente scheiden, de afgoderij nam de plaats in van de dienstvan den waren God ; zoo week de maatschappij af vanhare bestemming en doel, en God daalde af, om haartot zich terug te voeren . „Vier honderd zes en twintig„jaren na den zondvloed, zegt Bossuet (Discours sur

„Chist . uroir~ . P. I, Ép . III), toen de volken ieder hun weg„gingen en dengene die hen gemaakt had vergaten, begon„ die groote God, om den voortgang van zulk groot kwaad„te beletten, zich een uitverkoren volk af te zonderen ."

Die maatschappij , waaraan God een Verlosser beloofdhad, kon Hij dus niet zonder verlossing laten ; maar over-eenkomstig de door Hem zelven gestelde wet, om demenschelijke vrijheid geen geweld aan te doen, wildeHij zelf zich een volk, zijn volk, vormen . Dat uit-verkoren volk moest, gelijk de eerste mensch, allesaan God te danken hebben, alles door God zijn, opdathet door de banden der liefde met Hem zonde verbon-den wezen en vrij zoude gehoorzamen . Door en uitdat volk zoude het heil der wereld voortkomen, inhetzelve zouden alle volken der aarde gezegend worden .De dienst van den waren God en zijne wet moest doorhetzelve bekend blijven en aan anderen worden mede-gedeeld ; in één woord, het moest het model-volk zijn,waarnaar men zich zonde moeten rigten, waarmede menzonde moeten overeenstemmen, wilde men aan het heilGods deel hebben .

188

„Het Joodsche volk ,2 zegt Broere zeer schoon, „is„eene schepping van God ; het gewigt van dat volk„gevoelen wij en gevoelen wij niet, of liever wij ge-„voelen, dat wij het niet gevoelen, omdat wij de„Voorzienigheid die hier zoo schoon uitblinkt, niet„kunnen begrijpen, noch doorgronden. De Joden zijn„het middenpunt der geschiedenis, en, ofschoon zij een„afgezonderd volk zijn, echter bestemd om door de„gansche wereld te werken ."

Als wij dan ter onzer onderrigting de geschiedenisvan het Joodsche volk doorloopen, gaan wij als terschool bij God zelven, die door dit volk ons zijnen wilbekend maakt, namelijk, dat geen volk zich magscheiden van God, maar evenzeer als ieder mensch en nogmeer verpligt is, God te dienen en zijnen heiligenwil te volbrengen . Ik ben de Heer uw God, zietdaarde algemeene en onveranderlijke wet die voor allengeldt, waaraan geen wetenschap, geene staatkunde,geen geweld de maatschappij kan onttrekken ; ja, hoe-meer zij zich van God wil scheiden, des te luiderweerklinkt Gods vermanende stem : ik ben de Heer uw

God.Het is waar, de sterke God, die gewoon is, gelijk

de H. Bernardus zegt, in al zijne werken, wegensde schoonheid der orde , wat passend is voor zakenen tijdsomstandigheden in aanmerking te nemen , ont-ziet den vrijen wil van den mensch, maar de laatstebeslissing blijft Hein voorbehouden ; dan zal Hij zichtoonen als de almagtige en allesoverwinnende God ,als Hij over de volken ten oordeel zal zitten en AL DE

VOLKEN voor Hem zullen vergaderd worden .Hoe zacht alles toegaat in de goddelijke orde, leert

ons de roep van Abram, den door God uitgekozenen

stamvader van het Joodsche volk . Door niets wordthij gedwongen, maar met vrijen wil moet hij aan Godgehoorzamen en de gave aannemen, welke God aanhem en door hem aan alle volken wil geven . Zoowerd hij in zijne getrouwheid op velerlei wijzen doorGod beproefd, eer de belofte des heils hem onherroe-pelijk verzekerd werd .

Als reden van den roep van .ibram en de verkiezingvan het Joodsche volk vinden wij vooral de verlossendewerkzaamheid Gods in de geschiedenis sedert den valvan Adam . Buiten God is er voor den mensch geenheil, en dat heil is ons geworden uit het Joodsche volk(Joann . IV, 22) ; daarom moest de maatschappij , uitwelke het heil zoude voortkomen, zich met God veree-nigen, om zoo vruchtbaar in heil te worden . Toen dande volken door de afgoderij zich van God en daardoorvan het heil begonnen te verwijderen, riep God Abram,om met hem en zijn geslacht het verbond, waaruithet heil zoude voortkomen, aan te gaan ; zoo leert onsde H. Schrift (Jos . XXIV, 2) : „En Josuë sprak aldus„tot liet volk : Dit spreekt de Heer, de God Israëls ;,,aan gene zijde van den vloed woonden eens uwe"Vaderen, Thare, de vader van Abraham en Nachor,„en ZIJ DIENDEN VREEMDE GODEN . TOEN nam ik uwen„Vader Abraham uit het land van Mesopotamië en„voerde hem in het land Chanaiin en vermeerderde„zijn zaad ." ')De woorden, met welke de roep van Abram vermeld

wordt, maken ons reeds aanstonds in het kort methet groote plan van Gods Voorzienigheid en het doel,door God beoogd, bekend .

') 1% erg, Judith V , 7 .

189

1 90

Genesis XII , 1 . „Maar de Heer sprak tot Abram :„ga uit uw land, en uit uwe maagschap, en uit uws„vaders huis, en kom in het land, dat Ik u wil toonen .

2 . „En Ik wil u tot een groot volk maken en u„zegenen, en uwen naam groot maken, en gij zult de„gezegende zijn .

3 . „Ik wil zegenen, die u zegenen, en vervloeken ,,,die u vervloeken, en in u zullen gezegend worden„alle geslachten der aarde."

Laten wij vooral letten op dit begin, waarin zichzoo duidelijk de aard der toekomstige orde, die zichuit dat begin zal ontwikkelen, vertoont .

God wil eene openbare maatschappij stichten, treedtdaarom met zijne bijzondere leidende Voorzienigheid inde wereld in, en bestemt Abram tot stamvader diermaatschappij : „Ik wil u tot een groot volk maken ."Ik zeg „bijzondere leiding," omdat de overige volkenzich vormden onder de algemeene leiding der goddelijkeVoorzienigheid, aan welke niets zich kan onttrekken .

Die maatschappij moet eene bij uitstek godsdienstigemaatschappij zijn, zij moet geheel van God afhangenen Gods bijzonderen zegen genieten . Abram moet zichafzonderen van zijn land en zijne familie, en God zalhem een ander land geven ; dáár zal hij „de gezegende"zijn, en Gods zegen zal over allen komen, die hemzegenen, Gods vloek over allen, die hem vloeken . Hetis het eéne, uitverkorene en bevoorregte volk van God .

Als godsdienstige maatschappij, als alleen met Godverbonden, moet zij werken op alle bestaande maat-schappijen ; „En in u zullen gezegend worden alle ge-„slachten der aarde ."Door haar zal God het heil, dat Hij voor allen

bestemd heeft, bewerken . Hoe zal dat geschieden?

191

Vooral door het zaad waaraan de belofte verbonden is ;maar ook door het bestaan van dit volk zelf . Daarommoet dit volk in aanraking met alle volken, of lieveralle volken in aanraking met dit volk zijn ; het is hetwereldvolk en blijft dit nog ten huidigen dage . Daaromook moest het afgescheiden bestaan, geplaatst als inliet middenpunt der wereld, vooral zich niet vermengenmet andere volken, maar veeleer andere volken in zichopnemen en aldus aan de zegening Gods deelachtigmaken . „Tusschen Israël en de volken", zegt da Costa,„is ten allen tijde een diepe betrekking van wederzijd-„sche behoefte aan elkander in beider geschiedenis„aanwijsbaar ." ')

Ook blijkt liet hier duidelijk, hoe het Jodendom,als godsdienstige maatschappij, eene voorbereiding vanhet Christendom is, het deszelfs toekomstige bestem-ming aankondigt en zich daarin voltooit en zoo voort-gezet wordt tot aan het einde der eeuwen . Eerst ver-schijnt de godsdienstige maatschappij als patriarchalestaat, vervolgens als openbare staat, eindelijk in hetChristendom als wereldstaat, om alle volken in zichop te nemen en het heil Gods mede te deelen .De geheele geschiedenis van Abraham leert ons,

hoezeer God hem aan zich heeft willen verbinden, opallerlei wijzen zijne gehoorzaamheid en getrouwheidbeproefde en hem zijne bijzondere bescherming heeftdoen ondervinden. Hij moet alles verlaten, om allesvan God te ontvangen, en door voortdurende getrouw-heid en gehoorzaamheid aan God zich de verzekeringen vervulling der belofte verwerven . Zoo is hij eenvoorbeeld voor zijn volk en voor alle volken, en kondigt

1) 1)a Costa, lard l en rte volken, bl . 17 .

199

hij hun den weg des heils aan, gelijk de H . Paulusaan de Romeinen zoo uitdrukkelijk leert, namelijk degetrouwheid en gehoorzaamheid aan God, want „Abram„geloofde God, en het werd hem toegerekend tot gereg-„tigheid" (Gen. XV. 6) .

Omtrent vijf en twintig jaren had Abram zijn landverlaten, en Saraï, zijne vrouw, bleef onvruchtbaar,want ook dat zaad aan hetwelk Gods belofte verbondenwas, moest als een geschenk van Gods genade van denhemel afdalen . Toen hij echter zijn 99$1e jaar wasingetreden „verscheen hem de Heer en sprak tot hem :„Ik ben de almagtige God, wandel voor Mij en wees„volmaakt. En Ik wil mijn verbond oprigten tusschen„Mij en u, en wil u zeer vermenigvuldigen . Toen viel„Abram neder op zijn aangezigt . En God sprak tot„hem : Ik ben het en heb Mijn verbond met u en gij„zult Vader van vele volken worden. En uw naam„zal voortaan niet Abram zijn, maar Abraham zult gij„heeten, want Ik heb u gemaakt tot Vader van vele„volken . En Ik wil u zeer vruchtbaar maken, en u„tot volken maken, en Koningen zullen uit u komen .„En Mijn verbond wil Ik stellen tusschen Mij en u,„en tusschen uw zaad na u in zijne geslachten, een„eeuwig verbond, opdat Ik uw God zij en van uw„zaad na u. En Ik wil u en uw zaad het land uwer„vreemdelingschap geven, het geheele land Chana~n„ten eeuwigen bezit en wil hun God zijn ."

„En wederom sprak God tot Abraham : Zoo houdt„ook Mijn verbond, gij en uw zaad na u in zijne ge-slachten. Dit is Mijn verbond dat gij houden moet

„tusschen Mij en u en uw zaad na u, dat bij u al het„mannelijke besneden worde, - tot teeken van het„verbond tusschen Mij en u."

1 93

En nadat Abraham het teeken des verbonds hadontvangen, van dat verbond, dat God aanging nietmet hem alleen, maar, door hem en zijn zaad, metalle volken, ter wier heil het zoude zijn ; veranderdeGod ook den naam van Saraï in Sara en beloofde hem,haar te zegenen en van haar aan hem een zoon tegeven, dien Hij zegenen zonde, en die tot volken zouworden, en uit wien koningen van volken zouden voort-komen, en met wien God zijn verbond wilde sluiten .

God vervulde de belofte, aan Sara gedaan ; in harenouderdom ontving zij, en op den tijd, door God haarvoorzegd, baarde zij den zoon der belofte. En Abrahamnoemde hem, volgens het bevel van God ontvangen,Isaak, dat is : zoon der vreugde .

Nog aan eene laatste beproeving werd de getrouw-heid en gehoorzaamheid van Abraham onderworpen .God beval hem, den Zoon der vreugde, in wien allebeloften moesten vervuld worden, ten brandoffer op tedragen op eenen der bergen, welken God zoude aanwijzen .Toen Abraham ook deze beproeving standvastig haddoorgestaan, legen hoop in, met hoop geloofde, Z hijvader van vele volken zonde worden (Rom . IV, 18 ;, endoor de schitterendste daad van gehoorzaamheid zichgeheel aan God had verbonden, herhaalde God in dedringendste woorden zijne belofte : „Ik heb bij Mij„zelven gezworen, zegt de Heer, daar gij dit gedaan„en uwen eenigen zoon niet gespaard hebt om Mijnent-,,wille, zoo wil Ik u zegenen en uw zaad vermeerderen,„als de sterren des hemels en als het zand aan den oever„der zee ; uw zaad zal de poorten zijner vijanden bezitten,„EN IN UW ZAAD ZULLEN GEZEGEND WORDEN ALLE

„VOLKEN DER AARDE, OMDAT GIJ MIJNE STEM GEHOOR-

„ZAAMD HEBT." (Gen . XXII, 16 .)DI . IL . Maart 1866 .

13

194

Kan het nog duidelijker verkondigd worden, dat allezegen, alle heil voor de volken afhangt van de gehoor-zaamheid aan God, in navolging van de gehoorzaamheidvan Abraham, en dat van de voortdurende gehoorzaam-heid de vervulling der gedane belofte afhangt? Zoowordt aan Isaak de belofte herhaald, onder uitdrukke-lijke vermelding, dat dit geschiedt : „omdat Abraham„naar Mijne stem gehoord, en Mijnt geboden en bevelen„gehouden, en acht gegeven heeft o e Mijne voorschriften„en wetten" (Gen. XXVI, 5 . .

Wat echter met bijzonderen nadruk vermeld wordt,is de zegen, die door :iet uitverkoren volk over allevolken der aarde komen moet . In dien zegen, welkesteeds herhaald wordt, is de toekomstige bestemmingvan het ( hristendom aangeduid . Indien toch reeds lietJoodsche volk ten zegen van alle volken moest wezen,hoeveel te meer zou die zegen door de vervulling envoltooijing van hetgeen het Jodendom afbeeldde envoorbereidde, namelijk door het Christendom, aan allevolken geschonken worden .

Ten gevolge van ontstanen hongersnood trok de aarts-vader Jakob met geheel zijn geslacht naar Egypte .Daar was zijn zoon Josef door Gods bijzondere Voor-zienigheid ten troon verheven en werd door allen alsde grootste weldoener vereerd en gehuldigd. Zoohad de goede God eene goede ontvangst voor zijn volkvoorbereid, want„ Egypte, in bezit vaneen vruchtbaren„grond, ervaren in de beoefenix,g der nuttige kunsten,„werd gekozen om de voedster te zijn van het huis van,Jacob, voortaan in het bezit van de verwachtingen der„menschheid ; het werd belast met de opvoeding dezer„nieuwe natie, en het onderrigt harer kindschheid ."' :)

') Leroy , Le règne de Dieu dans la grandeur, la mission et lachute des Empires . I, p . 93 .

ldet verblijf in Egypto lag gehePl in het plan vanGods Voorzienigheid . Reeds aan Abraham was ditdoor God voorzegd gewordeu (Gen . XV 13) : Weetvan to voren dat uw zaad vreemdeling zal zijn ineen land dat niet het zijne is en men zal het dwin-gen om to dienen en plagen vier honderd jaren ."Ook Jacob gang dam niet heen zonder dat God hemuitdrukkel ;jk zijnen wil verklaard had gelijk ons inhet boek der Scheppirig wordt verhaald (C .XLVI) :„Israel vertrok met al wat hij bezat en kwam bij denput des eeds en toen hij daar offers had geslagt aanden God zijns vaders Isaak hoorde hij Hem in eennachtelijk gezicht toen Hij hem riep en zeide : JacobJacob! Hij antwoordde Hem : Zie hier ben ik . God„sprak tot hem : 1k ben de allermagtigste God uws

;vaders ; vrees niet trek of naar Egypte want Ik zalu daar tot een groot yolk maken ; Ik zal met u medetrekken en u van daar weder terugvoeren ; en Josefzal zijne handen op uwe oogen leggen ." En met regtmogen wij met Leroy 1) zeggen : „de vorming van het„uitverkoren yolk is de ware oorzaak van de grootheiden voorspoed waartoe God het rijk van Egypte verhief "

„Indien God ." zoo vervolgt hij alles werkt ten gunste„zijner uitverkorenen ; indien nij om hen de rijken maakt„en vernietigt ; indien gelijk de H . Augustinus het naden Apostel der heidenen zegt al de magten en alde tijden die de komst des Messias voorafgingenslechts eene voorbereiding zijner komst waren is het

„dan niet klaarblijkelijk dat het vooral is om dat yolkwaaruit de Messias moet geboren worden dat de

„opperste Meester der aarde aan Egypte de rijkdommen

'j t a p . P . 360 .

195

196

„en weldaden van een langdurigen vrede geschonken heeftAls het oogenblik ter uitvoering der hemelsche

; plannen is aangebroken is Egypte het onderworpenwerktuig voor de bestemming van Israel ; de eigen-„dommen worden vermengd de geest van nationaliteitwordt uitgewischt om vrijen toegang en bezittingente verleenen aan vreemdelingen welke God in dat

„land wil voeren. Een groote hongersnood vergunt denkoning volgens den raad van Josef al de landerijender Egyptenaren to koopen ; en aanstonds wordt de

„vruchtbare streek van Gessen voor de eerste Hebreengeopend. En opdat die intogt van vreemde familien

„natuurlijk zonder morren of verzet geschiede wordende Egyptische ministers van den troon verwijderd ;

„Josef de Hebreer is gezeteld aan Pharao's regter-hand en het rijk wordt wegens de tegenwoordigheidvan dezen magtigen vreemdeling zoo door God geze-gend dat het binnenvoeren zijner familie in bet rijken de voorregten haar geschonken op zekere wijzeeene schuldkwijting der openbare erkentelijkheid tenzijnen opzigte worden. Die erkentelijkheid dient nogom de beginselen van dit yolk to beschermen en zalvoortduren tot het genoegzaam aangegroeid en ontwik-

„ keld is ; tot een geslacht en een Koning opstaan dieJosef niet gekend hebben. In het belang van dievrije en snelle ontwikkeling is het de Deer ') zelfvolgens de merkwaardige uitdrukking der heiligeSchrift die het huis van Jacob naar de rijke en vrucht-bare streek van Gessen voert eene landstreek vanwelke een oude gezegd heeft dat zij de vruchtbaarstewas door de natuur de meest bebouwde door de kunst

') Gen . XLVI.

197

„en de rijkste door de zorgen der Egyptische koningen .„Tijdens den ganschen duur dier ontwikkeling geeftGod aan Egypte een duurzamen vrede waaronder datgezegende huis ongemerkt groeit zonder verminderdte worden door den oorlog of verdeeld door inwendigewoeliugen . Gelijk een vader die zijn jeugdigen zoonnaar de school van een bekwamen meester zendt zoowordt ook God als gedrongen zijn yolk to vormen ;„llij zendt het om zich to bekwamen in de nuttige„kunsten en de praktische wetenschappen bij het be-kwaamste en verlichtste yolk van then tijd to midden„eener zeer bloeijende beschaving."Ddar dan in het land van Egypte vermenigvuldigde

zich onder Gods bijzonderen zegen het geslacht vanJacob tot een yolk ; de zonen Israels groeiden en ver-meerderden zich " zegt de H . Schrift als sproten zij

„voort uit de aarde en werden zeer magtig en vervuldenhet land ;"' zonder zich nogtans met het Egyptische

yolk to vermengen . En „onder het beschaafdste ge-„leerdste in wetten en staatswijsheid zoowel als in ve-lerlei kunst en wetenschap meest geoefende yolk der

; wergild die toen was" leerde dit herdervolk de be-oefening van den lardbouw in de vruchtbare strekenvan het beloofde land ; en door de onderdrukking ge-dwongen om de Egyptenaren to dienen werd het deuitvoe rder van openbare werken en ervaren in allesoort van arheid van handwerken en kunsten welkein Egypte bloeiden en waaraan zij later behoefte zoudenhebben. Motes door God bestemd tot aanvoerderleidsman en wetgever van zijn uitverkoren yolk wasin alle wetenschappen en kundigheden der Egyptenarenonderwezen en ontving door Gods beschikking eenekoninklijke opvoeding.

196

Toen Du du zonen Israels genoegzaam waren aange-groeid en gevormd om een yolk uit to maken daaldeGod of ter verlossing van „Zijn yolk " gelijk de zonenIsraels voortaan genoemd werden en gaf aan Mozesden last om Zijn yolk uit Egypte to voeren naar hetbeloofde land .

Het verdient bijzondere opmerking dat niet Mozeshet yolk bevrijdt ; maar God zelf is de Verlosser deBevrijder zijns yolks en Hij voert het nit met sterkehand en uitgestrekten arm."Ofschoon Mozes vol medelijden was met de verdruk-

king zijuer broeders denkt hij zoo weinig aan hunnebevrijding dat hij nit vrees voor vervolging de vlugtneemt en ais God hem ter hunner bevrijding wil zen-den tracht hij zich op allerlei wijzen daaraan to ont-trekken en gehoorzaamt slechts gedwongen . En opdathet to nieer zoude blijken dat de . :e bevrijding een werkGods is gaat zij vergezeld van allerlei wonderbareteekenen en bewijzen van Gods bescherming ; zoo moesthet yolk leeren op God to vertrouwen en zich geheelaan Gods leidirg over to geven . Een godsdienstigfeest het Paaschfeest wordt ingesteld op bevel vanGod opdat de gedachtenis aar deze verlossing altijdzoude voortdureii en het hurr „een teeken zou zijn inde hand en een gedenkteeken voor de oogen ; en opdat

Ade wet des Heeren altijd in bun mond zou zijn ; wantmet sterke hand had de Heer hen nit Egypte gevoerd"

(Exod. XIII 9 . ; . Ook moesten tot herinnering vanhunne bevrijding door God alle eerstgeborenen onderde zonen Israels zoowel van meuschen als vee denHeere geheiligd worden want alles is het Mijne"zegt God . En als dan hun noon heden of morgenzoude vragen : wat is dat?" moesten zij antwoorden :

199

„De veer heeft ons met sterke hand nit het land vanEgypte uit het huis der slavernij gevoerd ."Zoo klonk dan ook de lof des Heeren na den wonder-

dadigen doortogt van de Roode Zee en de vernietigingvan Pharao's magt in diezelfde wateren in een verhevenlied : Hem alleen als den eenigen Redder en Bevrijdergeldt die lof.

Zoo zongen dan Alozes en de zonen Israels

Laat ons den Heere zingen6% and hoog is Hij verheven ;[let paard en den ruiter wierp Hij in zee .De fleer is miju kracht en mijn roem ;-lij was mij tot heil ;Hij is mien God Hem wil ik verheerlijken ;De God mijns Vaders en Hem wil ik verhevenA is een krijgsheld is de HeerAimagtige is zijn naam :Pharau's wagens en leger wierp Hij in zee ;Dr keur zijuer legerhoofdenVerdronk in de Roode Zee .De golven bedekten henZij zonken in de diepte als een steer .Uwe regterhand o Heer! is verheerlijkt door krachtUwe regterhand o Heer! sloeg den vijand .f de . volheid Uwer glorie vernieldet GijHen die zich tegen U verzetten ;Gij zondt Uwen toorn uitA h stoppelen werden zij versiondenE ii door den adem Uwer gramschapHooptei. zich de wateren op ;Vast stoud de be' 'eeglijke golf ;De golven hoopten zich in hot midden der zee .De vijand sprak : ik zal vervolgenAehterhalen den buit deelenMijnen rnoed aan hen koelen ;lk zal mijn zwaard ontblooten12iine hand zal ze verdelgen .

200

Uw adem bliesEn de zee bedekte hen ;Als lood verzonken zij in den geweldigen vlm d .Wie onder de sterken is U o Heer! gelijk?Wie is aan U gelijk heerlijk in heiligheidVreeselijk lofwaardig wonderen doende?Gij strekt Uw hand uitDe aarde verslond ze ;In Uw barmhartigheid waart Gij de geleiderVan het yolk dat Gij reddet ;Gij droegt he( in Uwe kracht naar Uw heilige wooing .De volken verhieven zich en waren gram ;Van smarten werden de Philistijnen aangegrepen .De vorsten Edoms geraakten in verwarringVrees bemagtigde de sterken MoabsAlle inwoners van Chanaiiu verstijfden .Dat sebrik en angst voor de magt Uws arms ze overvalleZij mogen onbewegelijk worden als steen ;Zoo lang Uw volk o Heer voorbijga : het yolk dat Gij bezit .Gij zult ze binnenvoeren en planten op den berg Uwer erfenisIn de sterke woniug die Gij o Heer bereid hebtHet heiligdom Heer dat Uwe handen bevestigden .De Heer zal eeuwig Koning zijn en nog langer .

Hoe duidelijk schittert hier uit dat God de Eenige isdie voor Israel alles doet gedaan heeft en doen zal ; die danook alleen en altijd zal heerschen over zijn yolk . Datis het groote doel waarom God Abraham geroepen enzijn nageslacht tot een yolk gekozen heeft opdat zijniemand buiten Hem als hun Heer en Meester zoudenerkennen en geheel van Hem zouden afhangen . Onderdie voorwaarde zouden zij het gezegende yolk zijn .VOUr dat God Zijn verbond met hen vernieuwde en

hun Zijne wet gaf laat Hij het yolk door Mozes vragenof zij Hem willen gehoorzamen en Zijn uitverkoren yolkzij n (Ex. XIX 3) . Mozes steeg op tot God en de Heerriep hem van den berg en sprak : zeg dit aan bet

201

huis van Jacob en verkondig het den zonen IsraelsGij hebt zelven gezien wat Ik aan de Egyptenarengedaan hoe Ik u op adelaarsvleugelen gedragen en„tot Mij genomen heb. Indien gij nu Mijne stem hoorten Mijn verbond houdt zoo zult gij Mij tot eeneigendom zijn nit alle volken want de geheele aardebehoort Mij . En gij zult een priesterlijk koningrijk

„zijn een heilig yolk . Deze woorden zult gij tot dezonen Israels spreken."„Toen kwam Mozes en riep de oudsten des yolks

en droeg hun alle woorden die de Heer had gesprokenvoor. En het gansche yolk antwoordde to gelijk : wijzullen alles doen wat de Heer gesproken heeft."En nadat Mozes het yolk geheiligd en gezuiverd had

verkondigde God aan Israel op den berg Sinai zijnewet. God zelf kwam of op den berg Sinai ; niet Mozesmaar God zelf sprak met vreeselijke stem de wet dertien geboden : zoodat die wet ten alien tijde de wetGods genoemd is geworden . Ook zoude God de beloo-ning en bestraffing niet aan de menschen overlatenHij zelf zoude beloonen en straffen .

Zoo was de Israelitische staat geheel op de godsdienstgegrond hing geheel van de godsdienst of en hadeigenlijk zijn reden van bestaan in de getrouwe diensten gehoorzaamheid van God . Als grondslag van denlsraelitischen staat vinden wij : een verbond van Godmet de zonen van Israel ; als regeling : eene wet doorGod gegeven afgekondigd en door het yolk aangenomen ;en als bezegeling der orde : straffen en belooningen doorGod bedreigd en waarvan God zelf zich de toepassinghad voorbehouden .

De Israelitische staat is slechts voortzetting en vol-tooijing van het verbond dat God met Abraham en ziju

202

zaad had aangegaan ; die st:t> t zelf is een verbond vanGod met zijn yolk ; „en Mozes nam hel boek des verbondsen las bet voor bet yolk dat zeide : wij zullen allesdoen wat de Heer gezegd heeft en zullen gehoorzaamzijn . Hij nu nam bet bloed en besproeide bet yolken zeide : dit is bet bloed des verbonds dat de Heer metu gesloten heeft over al deze woorden (Ex. XXIV 7.) ."

God eigende zich dit yolk toe zoo dat bet genoemdwordt : hel volk Gods. en God genoemd wordt : de Heervan Tsrai;l de Toning van Terad . Het eerste artikel derwet drukt dit duidelijk aldus uit : „Ik ben de Heer uwGod die u uit bet land van Egypte uit bet huisder slavernij gevoerd heb . Gij suit geene vreemdegoden naast Mij hebben . Gij zult geen beeld maken

„nosh eenige gelijkenis van al wat boven in den he-mel wat onder op de aarde of wat onder de aardein bet water is . Gij zult ze niel aanbidden noch dienen ;want Ik ben de Heer uw God een sterke en naijverigeGod die de misdaden der vaderen aan de kinderenstraft tot in bet derde en vierde geslacht bij ben die„Mij haten en die barmhartigheid doe tot in bet dui-zendste lid bij hen die ATij beminnen en hlijne gebodenhouden (Ex . XX . 2) ." God alleen is de Heer God

alleen de Boning buiten Hem mag men niemand die-nen ; zoodat bet gezag in dit rijk slechts plaatsvervan-gend van God karr zijn en ook moet zijn . Hij zelf kiesten wijst de personen aan die met het gezag zullenbekleed zijn en treedt daarenboven nog op een won-derbare wijze tusschen beide door de Profeten die Hijmet buitengewone volmagt en buitengewoon gezag aanzijn yolk zendt ; zoodat Moses zelf zich een Profeetnoemt . Toen dan ook bet yolk „een koning vroegom to regten gelijk alle volken hebben " zeide de

Heer tot Samuel : zij hebben niet n vetworpen maar„Mij opdat Ik niet heersche over hen ." ' ) Welkeplaats Allioli aldus verklaart : „Ik was tot nu in eigenpersoon Koning heb wetten gegeveni vonnissen ge-veld en voltrokken ; nu willen zij als andere volken

„deze magt aan een ander overdragen . God misbillijktaldus het koningschap dewijl de Israillieten het ver-

„ langen op de wijze van andere volken bij wie dekoning geen andere wet dan zijn wil heeft ; Hij mis-billijkt bet echter niet op de wijze als het in dewet veroorloofd was (I)eut . XVII 14) ; want volgensde wet was de koning vasal \ an God ."Verders in de wetgeving staat hetgeen men aan God

den Heer verschuldigd is overal op de eerste plaats .De wet der tier geboden bevat al het wezenlijke enden g:ondslag d r geheele wetgeving ; immers al de anderewetten ziju daarvan uitbreiding en toepassing ; en deeerst ; der twee tafelen waarop de tien geboden doorGods vinger war-n gegrift bevat de voorschriften vanhetgeen men den God Koning en Heer verschuldigd is.En d.: ze we is geen inenschelijke wet aan veranderingonderhevig ; mear eene goddelijke wet geldig voor alletiide_o en cue plaatsen onvaraaderlijk en onscuendbaarde pligten voorsehrijvende welke uit de orde dar natuurvoor komeii . WTat echter bijzondere opmerking verdientGod .elf heoft de wet der tien geboden afgekondigdmet eigen Eland Leeft 11". die in het onvergankelijkesteep gegiift opdat riemand daaraan lets zoude ver-anderen ; terwijl de overige wetten in Gods raam doorMozes aan het yolk verkondigd werden . Zoo roeptdeze wet den afgeweken mensch onherroepelijk tot zijnen

') I Km Vlll 1 `

203

204

God terug wien hij alleen moet dienen en voor allesen boven alles als zijn laatste doel moet zoeken wantzegt de H. Thomas (I . 2 . Q . 6 Art. 6 .) het doel van hetmenschelijke leven en de maatschappij is God. En daarommoest door de tien geboden de mensch het eerst inzijne betrekking tot God geordend worden ." Ook

heeft het Concilie van Trente uitdrukkelijk de leerveroordeeld dat de tien geboden de Christenen nietzouden betreffen : si quis dixerit Decaloqum non pertinere adChristianos anathema sit . (S . VI C. 19).

Van het onderhouden en overtreden dezer wet hingde gelukkige of ongelukkige toestand van het yolk of ;daarnaar zoude God zijnen zegen of zijnen vloek rege-len . En then zegen en vloek to vervullen had Godzelf zich voorbehouden .

„Als gij de stem des Heeren uwen God hoort en„alle zijne geboden doet en houdt die Ik u heden ge-biede zoo zal de Heer uw God u verheffen bovenalle volken die op aarde zijn . En al deze zegeningenzullen over u komen en u ten deel worden als gijslechts Zijne geboden gehoorzaamt . . . Maar als gij nietwilt hooren de stem des Heeren uwen land om to doen

„en to houden al Zijne geboden en voorschriften die„Ik u heden gebiede dan zullen al deze vloeken overu komen en u treffen (Deut. XXVIII .) ;" en dan

worden verder opgesomd de verschillende straffenwaarmede de Heer zijn wederspannig yolk zal slaan .

Ik geloof niet dat het noodig is deze bekendezaken nog verder aan to dringen . De geheele geschie-denis van het Israelitische yolk leert ons dat Israeldoor een eeuwig verbond met God verbonden is en nietsin staat geweest is dit uitverkoren yolk Gods to ver-nietigen en met andere volken to versmelten . Als

205

yolk Gods moest het van andere volken afgezonderdblij ven om geheel den Heer to behooren en Hem alleento dienen en ziet nog teii huidigen dage onder allevolken reeds gedurende eeuwen verspreid vermengthet Israelitische yolk zich niet met die volken maarhandhaaft " gelijk da. Costa zegt „tot in zijn diepste„vernedering en ellende zijne aloude nationaliteit (l . c .„bl. .125 .) ." In het bezit van zijne eigene wetten en instel-lingen blijft het nog altijd een yolk als gereed omzich weder tot een to verzamelen en van niet-mijn-volkgelijk het nu heet weder mijn yolk to worden . Dienthet niet in zijne vernedering tot eene voortdurendevermaning Gods voor alle en bijzonder voor de Chris-telijke volken die God hunnen Heer niet willendienen gelijk het vroeger aan alien de noodzakelijkheidvan de dienst Gods verkondigde? Zoo vervult hetnogaltijd zijne bestemming en zoo wacht God den terug-keer van zijn uitverkoren yolk die nog altijd volgensPaulus wat de verkiezing betreft geliefden zijn om„de Vaderen (Rom. XIV 28.) ." 1 )Israel kent geen anderen Heer dan God en zijnen

Gezalfden alle heil is verbonden aan het onderhoudenvan zijne wetten en instellingen ; de verbreking van datverbond heeft tot gevolg alle rampen . De Psalmenzijn daar vol van . Gelukkig is het yolk wiens Heerzijn God is en gelukkig die wandelen in Gods wegen .God is de eenige Heer de e enige Redder aan wienalleen de lof en roem toebehoort ; de gansche natuuralle volken en geslachten worden tot zijn lof uitgenoo-

i) lleze voortduring van het J oodsche volk is een schitterendwonder een teeken dat God in de wereld is : het duurt immersvoort nit kracht der godsdienst ; waar deze verandert houdt deJood op .

206

digd ; tot Hem moet men vlugten in alien nood opHem vertrouwen want tegen Hem kan men nietsaltijd overwint Hij . Boven alles echter moet zijn wilgelden ; zijn wet to onderhouden is de bron van alleheil en zaligheid. De regtvaardige heeft niets to vreezen ; de zondaar wordt gestraft hoe hoog hij zich verheffe hij zal vernederd worden . Hoezeer door Godgetuchtigd Israel blijft hopen op God en verwachtnog altijd den Redder en de vervulling der beloftenaan de Vaderen gedaan . Als voorbeeld haien wij hieraan den 78° Psalm waarin de grootheid der ellendedoor het groote vertrouwen op God slechts overtroffenwordt .

„0 God de heidenen kwamen in [Jw erfdeel„Zij bezoedeiden Uwen heiligen tempel maakten Jerusalem lot

» een wachthut in den boomgaard .De lijken Uwer knechten gaven zij tot spijs aan de vogelen

„des hemels ; het vleesch Uwer heiligen aan do dieren der aarde .„Hun blood vergoten zij als water rondom Jerusalem ; en er

was niemand om to begraven .„Tot versmading zijn wij onzen naburen geworden tot spot en

„gelach hen die om ons wonen .„Hoe lang nog o Heer zult Gij toornig blijven moot branden

als vuur Uw ijver?0Stort Uwen toorn nit over de heidenen die U niet kennen en

over de rijken die Uwen naam niet aanroepenvvOmdat zij Jacob versionden en zijne plaats verwoest hebben ..Gedenk ooze oude boosheden niet ; dat Uwe barmhartigheid ons

„snel voorkome want wij zijn doodarm geworden .„Help ons God ons hell! en om de glorie Uws naams Heer

„red ons ; en woes onze zonden genadig om Uwen naam ;Opdat men onder de heideten niet zegge : lti aar is hun God?

„En Nat bekend wordea ouder de volken voor onze oogen dewraak over het uitgestorte bleed Uwer dienaren„Laat de zuchten der gevangenen voor Uw aanschijn komen ; vol-

„gens de grootheid Uvss arms neem aan de zonen der gedooden

207

An geef zevenvoudig aan onze nabureu den smaad terug dies:»zij U o Beer hebben aangedaan . Wij eehter TJw volk en do; schapen Uwer weide zullen U ecuwig loven ; van geslacht tot geslachtUvren lof verkonden ."

Vreeselijk was de toestand ; het land in de magtder vijanden de tempel verwoest de stad eon puinhoop ; doch het is '.;"orls eideel Gods heilige lempel hei

bleed dat vergoten werd is hel bloed ;Zijaer dienaren .

Gods tooin zal niet immer duren ; de zonden zal Hijvergeten en in barmhartigheid terugkeeren en zichzelven wreken over het bloed Zijner dienaren dat ver-goten werd ; dan zal Israel Zijn yolk weder blijde zijnen Gods lof verkondigen .

Zoo blijfi het altijd God die regeert ; God die ver-toornd is en straft ; God die redt en behoudt en inalles zijn yolk door eene bijzondere Voorzienigheidgeleidt .

Thans wacht ons eene allergewigtigste vraag nitwelker beantwoording ons als van zelf duidelijk wordtverklaard of het Christendom eene taak in betrekkingtot de maatschappij to vervullen heeft ; want met het-geen wij behandelden zijn wij geeu oogenblik van devoorgostelde stof afgeweken . Duidelijk is het uit degesehiedenis van het yolk der Joden dat God zich inonmiddelijke betrekking ;esteld heeft met de maat-schappij der menschen toen deze bij hare ontwikkelingvan God afweek om haren eigen weg to gaan ; dat IIijvan alle volken niet slechts eon yolk daartoe gekozenmaar het reeds in ziju stamvader •geroepen geheel ge-vormd en door de wonderbaarste teekenen en gavendoor ecn eeuwig verbond met zich verbonden heeft .

Was nu deze Godsregering met al hare zegeningenalleen voor het Israelitische yolk bestemd of moesten

208

ook de overige volken daarin deelen ? Werd het Isra-elitische yolk gekozen om zich zelf of had het in Godsplan eene hoogere bestemmiug to vervullen ?

Zietdaar de vraag die ons thane moet bezighoudenen door welker beantwoording wij als ingeleid wordentot het Christendom en de taak welke het hier tovervullen heeft.

(WYordt vervolgd.)

VEROORDEELING

VAN DEN

JANSENISTEN-BISSCHOP VAN HAARLEM

LAMBERTUS DE JONG .

Nadat de Jansenisten aangevoerd door PETRUS Jo-ANNES MEINDARTS zich noemende aartsbisschop vanUtrecht besloten hadden den sedert 1587 openstaandenbisschoppelijken zetel van Haarlem met personen vanhunne partij en keuze to bezetten hebben de volgendenonder hen zich aangematigd zich tot bisschoppen vanHaarlem to laten benoemen en wijden ; 1. HIERONYMUS

DE BOOK (1742-1744) ;) 2 . JOANNES VAN STIPHOUT(1745-1777) ; 3 . ADRIANUS JOANNEs BROEKMAN (1778-1800) ; 4 . JOANNES VAN NIEUWENHUIJS (1801-1810) ;5. JOANNES BON (1819-1841) ; 6. HENRICUSJOANNESVAN BUUL (1843-1862). De 7e LAMBERTUS DE JONO

is wegens zijne onwettige verkiezing en heiligschendigewijding (1865) even als zijne voorgangers onlangs metden kerkelijken ban gestraft . Wij laten het vonnisdoor Z. H. Pius IX over hem uitgesproken hier volgen .

i) De opgegeven jaartallen zijn die der wijding en des overlijdens .Dl. IL. Maart 1866 .

14

210

DILECTIS FILMS UNIVERSIS CATHOLICIS IN BELGIO BATAVO COMMO-

RANTIBUS

PIUS P. P. IX .

Dilecti Filii Salutem et Apostolicam Benedictionem . Ad Sanct-

am hanc Petri Sedem nullis certe nostris meritis sed inscruta.bili Dei consilio evecti pro supremi nostri apostolatus officio

vocem attollere cogimur contra gravissimum istic instauratum scan-dalum in electione et consecratione pseudo - Episcopi Harlemensis .Probe nostis Dilecti Filii ex hac vita migrasse Henricum Joannemvan Buul a schismaticis Ultrajectinis nefario prorsus ausu Episcopum

Harlemensem electum et consecratum ac propterea una cum elec-toribus et consecratoribus a felicis recordationis Gregorio XVI

Praedeeessore Nostro severissimis eensuris obstrictum atque ab omniPontifiealis ministerii exercitio et functione penitus interdictum . Ipso

itaque vita defuncto iidem Ultrajectini in sua pertinacia persis-

tentes in mortui pseudo- Antistitis locum suffecerunt LAMBERTUM

DE JONG qui suam electionem consecrationemque nobis impuden-tissime significare hand erubuit per epistolam die 21 mensis De-cembris anno proxime elapso datam ac Nobis nuper redditam et

consuetis mendacibus fidei pietatis et obsequii testificationibus

conscriptam . Hoc sane modo dum simulat se verbis CatholicaeEcclesiae et hujus Apostolicae Sedis auctoritatenl revereri factis illam

Clare aperteque omnino despicit et contemnit . Hanc scilicet usitatamfraudem isti veteratores Ultrajectini adhibere solent ut pravitatem

schismatis suorumque errorum hujusmodi fallaciis occultent et obsti-

nati in sua pervicacissima contra Catholicam Ecelesiam Romanumque

Pontificem contumaeia Catholicum nomen universo Catholico orbe

reclamante sibimetipsis arrogare audent .

Nos igitur tantam ipsorum improbitatem gravissime damnamuset detestamur et illustria Decessorum Nostrorum vestigia sectantesrecentem ejusdem nequitiae fructum merits animadversione persequi-

211

mur . Et primo quidem auctoritate Nostra Apostolica declaramus

ac decernimus electionem illam LAMBEBTI DE JONG in HarlemensemEpiscopum fuisse illegitimam et omnino irritam et subsequentemconsecrationern illicitam et sacrilegam ac propterea turn ipsumLAMBErTUIr turn eos omnes qui ejusdem election aut consecrationioperam consilium consensum praestiterunt Apostolica item aucto-ritate excommunicamus et excommunicatos haberi a Catholicis uni-versis et a Vobis praesertim Dilecti Filii districte praecipimus etmandamus. Insuper idem LAMBERTUS sciat ac serio perpendatnovis se poenis ex Sacrorum Cauonum sanctione constrictum iri

si Sacrum Chrisma conficere Confirmationis aut Ordinis Sacramentaadministrare quemquam animarum curae praeficere aut alia quae-eumque peragere praesumat quae propria sunt Episcopalis Ordinisquern nullo modo licite exercere potest aut pertinent ad Episcopalemjurisdictionem quam minime prorsus accepit.

Utinam ipse LAMBERTUS et consentiens illi schismaticorum coetusspiritualium poenarum quibus ex Canonum sententia obstricti sunt

et hujus Nostri decreti severitate commoti ac deterriti resipiscantac redeant ad cor. Equidem Nobis vicariam illius operam gerentibusqui venit quaerere et salvum facere quod perierat nihil gratiusnihil jucundius esse posset quam paterna caritate ipsos amplecti

si ab errore viae suae emergant omnique contumacia deposita inCatholicae Ecclesiae sinum sincero corde redire velint . Quocircanon desistimus ferventissimis precibus lumen pro illis et uberemmisericordiam a deo continenter implorare . Ac vos Dilecti Filiivehementer etiam atque etiam hortamur ut in cum finem ardentistudio preces indesinenter offeratis .

Interim pergite ut facitis ab illorum fraudibus sedulo cavereet in omnibus ita agite veluti decet homines in Catholicae veritatiset doctrinae lute ambulantes ac Nobis et huic Apostolicae Seditirmiter adhaerentes.

Denique ardentissimae Nostrae in Vos caritatis pignus ApostolicamBenedictionem ex intimo corde profectam Vobis Dilecti Filiiperamanter impertimus .

212

Datum Romae spud Sanctum Petrum sub annulo Piscatoris

die XII Februarii anno MDCCCLXVI Pontificatus Nostri annovicesimo.

(Signatnm erat)

LucAs PACIF'ICI .

d. i .

PAUS PIUS IXAAN ZIJNE GELIEFDE ZONEN DE GEZAMENLIJEE KATHOLIEKEN VAN

NEDEELAND .

Geliefde Zonen Heil en Apostolischen Zegen!

Wij die zekerlijk niet om eenige onzer verdiensten maar volgens

Gods onnaspeurlijk raadsbesluit tot dozen H. Stool van Petrus

verheven zijn worden overeenkomstig den pligt van ons opperst

Apostel-ambt gedwongen onze stem to verheffen tegen de over-

groote ergernis bij u to lande vernieuwd in de keuze en de wijdingvan den naam-bisschop van Haarlem.

Hot is u Geliefde Zonen zeer wel bekend dat nit dit levenverseheiden is Henricus Joannes van Baul die de allezins godde-

looze stoutheid begaan had zich door de Utrechtsche scheurmakers

to laten kiezen en wijden tot bisschop van Haarlem en die

deswegens to zamen met degenen die hem verkozen en gewijdhadden door onzen Voorganger Gregorius XVI zaliger gedachtenis

met de gestrengste kerkelijke straffen was getroffen terwijl hem

alle uitoefening en waarneming der bisschoppelijke bediening vol-

strektelijk verboden was .

Na zijnen dood nu hebben dezelfde Utrechtenaren in hunne

hardnekkigheid volhardende de plaats van den gestorven naam-

bisschop aangevuld door LAMEERTUS DE JONG die zich niet

geschaamd heeft zijne keuze en wijding stoutweg aan Ons

bekend to maken in een schrijven den 21n der maand December

van hot laatst verloopen jaar afgezondon en Ons onlangs geworden

213

en vol van de gewone leugenachtige betuigingen van trouwkinderlijke liefde en onderdanigheid .

Terwijl hij op deze wijze het gezag der Katholieke Kerk en van den

Apostolischen Stoel met woorden huldigt is het duidelijk en klaardat hij het feitelijk gering schat en veracht. Pit gewone bedrog

namelijk wordt door die Utrechtsche misleiders geregeld aangewendom door zulke kunstgrepen de boosheid hunner scheurmaking en

hunner dwalingen to verbergen en voortgaandein hun hardnekkigverzet tegen de Katholieke Kerk en den Paus bestaan zij hetden naam van Katholiek tegen het luide protest van de geheele

Katholieke wereld in zich zelven toe to eigenen .Ten strengste derhalve veroordeelen en verfoeijen Wij hunne zoo

verregaande goddeloosheid en het voetspoor drukkende van Onzedoorluchtige Voorgangers vervolgen Wij den jongsten aanslag dier-zelfde ougeregtigheid met de verdiende bestraffing . En wel voor-

eerst verklaren en bepalen Wij met ons Apostoliesch gezag datde keuze van LAMBERTUS DE JONG tot bisschop van Haarlem

onwettig en volstrekt ongeldig is geweest en zijne daarop gevolgdewijding ongeoorloofd en heiligsehennig ; en daarom evenzoo gebruikmakende van ons Apostoliesch gezag sluiten Wij niet sleehtsLAMBERTUS zelven maar ook hen allen die tot zijne keuze ofwijding hulp raad of toestemming verleend hebben buiten deKerk en Wij bevelen en gelasten nadrukkelijk dat zij door alle

Katholieken en bijzonder door u Geliefde Zonen voor geex-communiceerd gehouden worden.

Bovendien moet dezelfde LAMEERTUS wel weten en ernstig be-denken dat hij volgens de bepaling der heilige Canons nieuwestraffen beloopt als hij zich vermeet het heilig Chrisma to wijdende Sacramenten des Vormsels of des Priesterschaps toe to dienenaan iemand zielzorg to verleenen of iets anders vat ook to

verrigten dat eigen is aan de bisschoppelijke Orde welke hij opgeenerlei wijze zonder zonde kan uitoefenen of dat behoort tot

de bisschoppelijke jurisdictie welke hij volstrekt niet ontvangenheeft .

Moge LAMBEKTUS zelf en de met hem zamenstemmende partij van

214

scheurmakers door de gestrengheid van de geestelijke straffendie zij volgens de uitspraak der Canons beloopen hebben en vandit ons decreet geschokt en teruggeschrikt tot wijzer inzigt en

tot inkeer komen .Wat Ons betreft die de plaats vervullen van Hem die gekomen

is om to zoeken en zalig to maken wat verloren was Ons kan

nets wenschelijker en aangenamer zijn dan hun met vaderlijkeliefde to omhelzen als zij hun dwaling verlaten en alle balsstar-

righeid afleggende met een opregt hart willen terugkeeren in densehoot der Katholieke Kerk . Daarom houden Wij niet op voor

hen met allervurigste gebeden licht en overvloedige barmhartigheid

gedurig van God of to smeeken . En u Geliefde Zonen vermanenWij met alien aandrang om tot dat einde uwe gebeden met bran-

denden ijver onverpoosd op to dragen. Gaat intussehen voortgelijk gij doet met u voor hunne listen zorgvuldig to wachten

en gedraagt u in alles zoo gelijk het past aan menschen die in hetlicht van de Katholieke waarheid en leer wandelen en aan Onsen dezen Apostolischen Stoel vastelijk gehecht zijn .

Eindelijk verleenen Wij met alle genegenheid aan u GeliefdeZonen als onderpand onzer vurige liefde tot u nit het innigsteOnzes harten den Apostolischen zegen .

Gegeven to Rome bij S~. Pieter onder den Vissehers-ring op

den 12° Februarij van het jaar 1866 hettwintigste jaar van OnzePauselijke regering.

(Was geteekend)

LUCAS PACIFICI .

215

VERSCHEIDENHEID.

EEN NIEUW MIDDEL TER VERBREIDING VAN ONGELOOF.

Dat onschuldige kinderspelen soms hunne oorspronkelijke bestem-ming verliezen en den volwassenen tot een middel strekken omschuldige oogmerken to verbergen is zeker bekend genoeg . Maarvreemd zal hot menigeen in de ooren klinken wanneer hij ver-neemt dat vermakeu voor kinderen bestemd niet alleen misbruiktworden om de boosheid to bevorderen maar ook regtstreeks enmet voorbedacht opzet ter verbreiding van ongeloof worden aan-gewend. Met huivering denk ik aan hetgeen ik hieromtrent eenigemaanden geleden in de badplaats Homburg heb ondervondenwaar een marionettenspeler eon der hoofdwaarheden van ons geloofals bespottelijk voorstelde en den laehlust wist op to wekken bijde talrijke Germaansche jeugd die zijue ronzebons omringde .

Mij eon weinig ter zijde plaatsende en kwansuis eenige brievenoverlezende sloeg ik hot spel naauwlettend gade en goof thansweder wat ik then dag in mijn reisboekje heb aangeteekend .

Polichinelle dansend en springend opkomende zong een liedwaarvan de inhoud niet anders was dan eenc doorgevoerde rede-nering over het al of niet bestaan der hel . Elke strophe bevatteeen argument met eene snort van wederlegging en sloot met eonzedeloos refrein . Hierop volgden eenige zamenspraken gedeeltelijkmet de marionet die den duivel voorstelde gedeeltelijk met derondom staande kinderen zamenspraken waarin op de afschuwe-lijkste wijze met do hel en hare verschrikkelijke geheimen den spotword gedreven . Na eenigen tijd verlieten de kinderen eensklapshunne plaatsen daar in de nabijheid een paar andere vermakelijk .heden aanvingen die toch moor in hun smaak schenen to vallen .Hoezeer nu slechts een enkele knaap bij de ronzebons bleef zettede speelman zijn ergerlijke vertooning nog een kwartier langervoort . Voor zijn vertrek kondigde hij aan dat hij dienzelfden

216

middag op de$ hoek der Elisabeth-strasse eene voorstelling overden hemel zou geven.

Zeer moeijelijk kan ik bet vermoeden verwerpen dat hier nietaan een voorbijgaand op zich zelf staand voorval maar aan be-rekenden toeleg niet uitsluitend aan persoonlijke boosheid vanden speelman maar ook en vooral aan tending op hooger bevelmoet gedacht worden . Immers waarom bleef de man spelen toenhij geene toesehouwers meer had? waarom begon en eindigde hijmet klokslag ? waarom haalde hij bij de omstanders geene penningenop? waarom kondigde hij zijn onderwerp vooraf aan en koos hijjuist ongeloovige voorstellingen die toch voor kinderen veeleervervelend dan lachwekkend zijn P was hij waarlijk een bezoldigdezendeling van het ongeloof dan moeten wij dit middel om jeug-dige harten to bederven to meer verafschuwen naar mate bet onfeil-baarder treft en ongeneesselijker wonders achterlaat .

TOELICHTING

VAN EENIGE

ZONDERLINGE MEENINGEN.

In een tijd waarin volgens Dr. Meyboom het5 goed en heerlijk is dat elk openlijk met mond en penmag verkondigen wat hij na ernstig en eerlijk zoekenals waarheid meet gevonden to kebben " is het niet to

verwonderen dat de zonderlingste meeningen door monden pen onder de verlichle menigte worden verspreidvooral door hen die niet gewoon zijn hunne gedachtenaan de waarheid to toetsen maar in die gedachtenzelve de waarheid meenen gevonden to hebben hetgeenhet hoogste is wat een Protestant schijnt to kunnenbereiken. De Katholiek heeft van den beginne van zijnontstaan er zich op toegelegd om de waarheid heterfdeel der vaderen to verdedigen en de dwaling to be-strijden ; doch daar het niet doenlijk is iedere verkeerdeopvatting telkens uitvoerig to bespreken wen schten wijDl Ili April 1 9 36 .

15

218

onder bovenstaanden titel door korte toelichtingen devalsehe meeningen waarin velen verkeeren to doenuitkomen. Niet om daarvan eene aanklagt to maken tegende dwalenden ; zij weten immers zelf niet dat zij dwalen ;want voor hen die eenmaal in dwaling zijn brengt deeene dwaling de andere voort ; maar om hen to wapenendie zich door dat valsche gezag zouden laten misleidenen omdat zij niet gewoon zijn na to denken gemak-kelijk den invloed daarvan ondergaan . Meeningen tertoelichting zijn overvloedig voorhanden bij vele Prote-stantsche geleerden ; de overvloed zelfs maakt de keuzemoeijelijk. Wij zullen dus slechts losse zaken mededeelendie alleen soms zeker verband hebben doordat zij nithetzelfde geschrift zijn verzameld omdat onze aandachter op viel .

Om geene andere redenen gunnen wij thans de eeraan den heer Ph. R. Hugenholtz predikant to Amster-dam. In 1865 werd door hem een werkje uitgegeventer verdediging van het recht der kerk in het vr~e onderzoektegen D'. Doedes ; een strijdschrift gelijk er zoo velein onze dagen verschijnen want de Protestantsche kerk(die immers meent de predikant) is in onze dagenvol van strijd. Iedere geleerde schijnt zijne bijzonderemeening to hebben die meening voor waarheid to hou-den en zich geroepen to achten die meening als dezijne aan het publiek to moeten bekend maken . Hetmaakt ten minste op een Katholiek een zeer zonderlin-gen indruk telkens to lezen van mijn godsbegrip mijnewereldbeschouwing ; of het godsbegrip van Pierson en dewereldbeschouwing van Reville enz . enz. ; en wij be-ginnen to gelooven aan hetgeen de groote De Maistre

219

eens schreef : het Protestantsch systeem verwerptalle bepaald en algemeen geloof. Het leerstuk onder-„worpen aan de menschen wordt daar onderzocht„gewogen aangenomen verworpen zooals het den

mensch behaagt ; zoodanig dat ieder Protestant dieiets bevestigt slechts spreekt voor zich zelven voorhet leerstuk dat hij bevestigt en voor het oogenblikzelf waarop hij spreekt." Het is ruim een halveeeuw geleden toen hij zoo sprak en het geldt nogvoor onzen tijd ; nemen wij het in aanmerking bij oozetoelichting .

De predikant verdedigt de uitgave van zijn geschriftmet de volgende redenering die wij zeer zonderling ineen predikant mogen noemen

bl. 7 . Een vernieuwde poging om hetgeen men„voor waarheid houdt in het licht to stellen en denandersdenkende van dwaling to overtuigen kan ookuitgaan en mag en moet uitgaan van het geloof inde kracht der waarheid ."Wij vragen al aanstonds : hoe is geloof' in de kracht

der waarheid mogelijk waar men erkent geene zekerheidder waarheid to bezitten maar slechts iets voor waarheid

to houden ? dat is toch geheel iets anders . En hoe kaniemand die slechts ietsvoor waarheid houdt aan een anders-denkende die ook iets voor waarheid houdt zeggen : gijdwaalt?" moet hij om dat to kunnen doen niet in het

zekere bezit der waarheid zijn? Ja kan iemand dieniet gelooft aan de waarheid maar slechts iets voor

waarheid houdt nog spreken van dwaling? Bestaat voorhem iets anders dan verschil van meening gevoeleninzigt standpunt of hoe men het ook zoude willennoemen ?

De Katholieke Kerk en de Paus haar zigtbaar op-

220

perhoofd kunnen spreken van dwalingen en ze veroor .deelen en niettegenstaande de bespotting der Prote-stantsche wetenschap en ontkenning gelooven aan dekracht der waarheid die zij bezitten en verkondigen ;maar sedert wanneer is hetgeen Dg. Hugenholtz voorwaarheid houdt de waarheid of zelfs waarheid en kan hijgelooven aan de kracht ter overwinning die in zijne

meening is ? Mij dunkt de moderne theoloog stelt zichhier aan als een kleine pans ; en dat in de Protes..tantsche kerk der XIXle eeuw . Dat moest hij aan deRoomschen overlaten dat is immers Roomsche zuur-deesem" (bl. 27) waarvan men zich vrijmoethouden .

De. Hugenholtz gelooft in de krachl der waarheid ; datdoet ons met veel genoegen hopen ; maar hij erkent nietsvoor waarheid dan helgeen hij voor waarheid houdl endat doet ons vreezen ; en als hij nu in het licht stel-lende wat hij voor waarheid houdt meent den anders-denkende van dwaling to overtuigen dan wordt hijgeheel belagchelijk ; want die andersdenkende is evenzeermoderne theoloog en erkent niets voor waarheid danhetgeen hij voor waarheid houdl waardoor hij op zijnebeurt zal meenen D9. Hugenholtz van dwaling to over-tuigen ; en zoo overtuigen zij elkander van dwaling .Neen ! indien wij gelooven in de kracht der waarheid

dan moeten wij de waarheid en niet wat wij voorwaarheid houden in het licht stellen ; dan eerstzullen wij van dwaling kunnen overtuigen ; andersloopen wij gevaar oorzaak to zijn van nieuwe dwalingen .Wij mogen dan gerust de vernieuwde poging nutteloosnoemen ; men zal eenvoudig antwoorden : dat houd ikniet voor waarheid ;" en indien daarmede reeds de waar-

heid beslist dat men iets voor waarheid houdt zalmet dit antwoord alles zijn afgedaan .

221

Helaas ! zoo ver is het gekomen in hot Protestantisme ;men gelooft niet meer aan de waarheid waaxvoor menmoet buigen maar aan zijne eigene meening en het-geen men voor waarheid houdt en daarop heeft iederdaar rechl (niet waar domino Hugenholtz?) al warehet ook de grootste dwaling.

De betrekking tusschen Kerk en wetenschap is eenevan die vraagstukken die heden onder de Protestantenalgemeen besproken worden ; vraagstukken welke menook in de Katholieke Kerk zoude willen opwerpenwaar zij nogtans reeds lang beslist zijn . 1 ) Hot kanten bewijze strekken van de wanorde die onder deProtestanten werkelijk heerscht hoe daar alles nit datnoodzakelijke en levende verband gerukt is waarinhet zoude moeten bestaan . Iedere geleerde protestantheeft over die betrekking zijne eigene zienswijze en datis niet to verwonderen dewijl hij alleen dat als waar-heid erkent wat hij zelf voor waarheid houdt . Hoede heer Hugenholtz denkt over de zienswijze van Dr . Doe-des drukt hij nit in de volgende zonderlinge bewoor-dingen : „de onderscheiding tusschen kerk en weten-schap ontaardt bij den heer Doedes in een scheidingdie vaak tegenstelling wordt hetwelk het gevolg is vaneen abstractie waarbij de werkelijkheid nit het oogverloren en miskend wordt en waardoor kerk enwetenschap juist op het punt van haar levend verbanduiteen gereten worden ."Hot zonderlinge van doze meening van Ds . Hugen-

+) Men zie b . v. de veroordeeling van Dr. Frohschammer's ge-schriften in De IKatholiek DI. XLVI blzz . 82. vv. en 493 vv .

222

holtz bestaat hierin dat hij de meening van den heerDoedes beschouwt als het gevolg van een abstractie

„waarbij de werkelijkheid nit hot oog verloren en mis-kend wordt ;" terwijl hij niet inziet dat do Protestant-

ache werkelijkheid die hij bedoelt zelve dat gevolgis van eene kolossale abstractie waaronder hij zelfgeheel gebukt gaat en waardoor hij geheel vermeesterdwordt. Wij moeten hier verwijzen naar hetgeen be

Katholiek reeds vroeger daarover schreef in D11 . XVIIIen XIX onder den titel : De ab8tracte verstandgeest van

het Protestantisme beschouwd als oorzaak van verblinding .

Ware hij van then geest niet vermeesterd hij zoudeniet kunnen spreken gelijk hij spreekt van de onder-scheiding die ONTAARDT in een sckeiding ; van de werke-lijkheid die nit het oog verloren en miskend wordt envooral niet van het LEVE14D verband van kerk en we-

tenschap en van het uiteengereten worden juist ophet punt van haar levend verband. Dat zijn altemaalabstraction goede heer Hugenholtz ; waardoor gij alleendit bewijst dat gij mank gaat aan hetzelfde euvelhetwelk gij verwijt aan den heer Doedes . En als mennu hierbij wil bedenken dat kerk en wetenschap bij denProtestantschen heer Hugenholtz beide abstraction zijnpure abstraction waarbij de werkelijkheid niet slechtsmiskend wordt maar waarvan de werkelijkheid in hotgeheel niet bestaat dan wordt de zaak zeker nog veelzonderlinger en is het niet to verwonderen dat diglevend verband alleen in de verbeelding van den heerHugenholtz to zoeken is. Volgens hem kan de Kerkniet buiten de wetenschap ; „indien toch" zoo vraagt hrjde kerk zoovele dingen weet waaromtrent de weten-schap haar niet behoeft voor to lichten ja waarop zij„de wetenschap zelfs niet hooren mag indien zij haar

223

„leven zelf niet in gevaar wil brengen wat is enwaartoe dient dan toch de godgeleerde wetenschap

(bl . 11)?" De Christelijke Kerk en hiervan is immerssprake niet van een door menschen gemaakt genootschapde door Christus den menschgeworden Zoon van Godgestichte Kerk heeft de voorlichting der welenschap nietnoodig evenmin als Christus zelf die noodig had . Wieleert de H . Kerk? De H. Geest immers (Joann . XVI13. Hand. XV 28). En wat leert de H. Geest haar?De leer van Christus . Waartoe dient dan de godge-leerde wetenschap ? Om op eene welenschappel~ke wijzeto weten wat God aan de menschen geopenbaard heeften door de H. Kerk to gelooven voorstelt ; maar nietom de Kerk voor to lichten. Wilt gij weten waartoede godgeleerde wetenschap dient P Hoor dan wat deH. Thomas de Engelachtige leeraar zegt : ') Uit degoddelijke liefde dan het vertrouwen puttende om dedienst van een wijze to vervullen ofschoon het oozeeigene krachten to boven gaat is ons voornemen de„waarheid welke het Tiatholieke geloof leert naar onsvermogen to verklaren door het bestrijden der tegen-strijdige dwalingen. Om toch Hilarius' woorden togebruiken ik ben mij bewust dezen als den voornaamstenpligt mijns levens aau God verschuldigd to zijn datal mijne woorden en gedachten Hem verkondigen"(De Trin . V 37).Doch de Protestanten zijn reeds zoo gewoon hetgeen

zij voor waarheid houden als de waarheid to beschouwendat zij de werkelijkheid daarnaar willen hervormen enzouden wenschen dat de wereld met hen medeging .Het is zeker dat bij de Protestanten geen levend ver-

') Summa contra gent . Lib . I c . II .

224

band tusschen Kerk en wetenschap bestaat. Waaromanders verlaten zoovele wetenschappelijke mannen dekerkdienst en doen afstand van hun kerkelijk ambt?terwijl zij die zeggen : „wij blijven " de hoop uitdruk-ken dat eindelijk de Kerk of liever de geloovige me-nigte voor het gezag van hunne wetenschap zal bukken .

Het geheele werkje van den heer Hugenholtz wemeltvan dergelijke abstraction ; in zijne levendige verbeeldingwordt alles tot zekere personaliteit verheven ; en ditis Been spel van den dichter maar de wijze meent onsdaardoor voor to lichten en de waarachtige werkelijk-heid to vertoonen .

Geven wij nog eon enkel voorbeeld uit velen : zoo-„dra het geloof en nog veel meer zoodra het gemeen-„schappelijk geloof zijn inhoud uitspreekt heeft het„bewust of onbewust ook reeds de vrucht to baatgenomen van wetenschappelijk nadenken en onderzoek

(bl . 23 .) ." Hier wordt gesproken niet van het Protes-tansche geloof noch van mijn of zijn geloof maarvan het geloq in het algemeen alsof het een zelfstandigvermogen ja alsof het eene levende persoonlijkheid ware .De beer Hugenholtz die wat hij voor waarheid houdtin het licks wil stellen verbeeldt zich dat geloof zoolevend dat het zijn inhoud uitspreekt bewustzijn kanhebben de door wetenschappelijk nadenken en onderzoekbereide of verworvene vrucht le bad neeml ; hot eindigewordt als het ware veroneindigd het abstracte tot wer-kelijkheid verheven.Hoe is zoo iets mogelijk ik vraag niet bij een

dichter maar bij een godgeleerde een wetenschappelijkman die het licht zijner waarheid en niet zijner ver-dichting wil laten schijnen ? Moet nit een zoodanigewijze van denken geene groote verwarring ontstaan

225

en in den denker zelven en in zijne gedachten envooral in hen aan wie die gedachte aldus wordt me-degedeeld en die dan onnadenkend napraten en aan-nemen ? Zoo hoorden wij vroeger D' . Frohschammerspreken van de organen en organisalie der wetenschapen vinden hier denzelfden pantheistischen geest terug ;want hetgeen doming zegt is niet om to lagehen betis wel wezenlijk zijne waarheid de Protestantsche ; hetgeloof is hun zooveel als goddelijke rede geen men-schelijke daad : in bet Protestantisme immers doet betgeloof alles en zoude bet dan niet spreken en bewust-zijn hebben? Wij verwijzen tot verdere inlichtingnaar ()Je Kalholiek Dl. XXXI bl. 65 .) Luthers alleenregtzaardigende geloofe-akle en eindigen met nogmaalsde aandacht er op to vestigen hoe zonderling demeening is van den beer Hugenholtz die terwijl hijaan den heer Doedes verwijt dat deze een abstractievolgt zich geheel door abstractie laat geleiden en daarbijmeent door deze waarheid in bet licht to stellen zijnandersdenkenden strijdgenoot van dwaling to overtuigen .

Waartoe bet met de zedelijke orde zoude komenindien de meening van den heer Hugenholtz welkewij nu gaan vermelden algemeen als geldend beginselwerd aangenomen is moeijelijk to bepalen .Men moet wel eene goede gedachte hebben van de

geheele onverdorvenheid der menschelijke natuur omals predikant van bet Hervormd kerkgenootschap zulkebeginselen onder de menigte to durven verspreiden.Hooren wij den predikant : „Ieder en dus ook ieder„kerkgenootschap en kerkbestuur heeft bet recht omnaar zijn beste weten to handelen ( bl . 15) ."

226

Het is nog iets meer dan ooze grondwet toestaat„ieder beliidt zijne godsdienstige meeningen met vol.„komen vrijheid." Men konde de gevangenissen welsluiten als ieder vrij ware om zijne daad to veront-schuldigen met to zeggen : ik keb naar mijn beste wetengekandeld. Het is gelukkig dat de heer Hugenholtz inden beginne gewaarschuwd heeft dat hij in het lichtstelt ?vat kii voor waarheid koudt ; anders zoude menwelligt denken dat men in een krankzinnigen-huis ver-dwaald geraakt was ; zulk eene onbeperkte vrijheid vanhandelen is in die woorden uitgedrukt : ieder heft ketreekl; le kandelen naar zijn belle welen ; boven dat be8te

weten bestaat dus geen regt geen wet geen gezag waar-naar de handeling zich zoude to regelen hebben? Ishet to verwonderen dat in een maatschappij waardergelijke beginselen in oefening worden gebragt ver-warring moet ontstaan? En wat hij aan ieder toekentkent hij toe aan ieder kerkgenoolsckap ja aan iederkerkbestuur en zoo is de deur wagewijd open gezetvoor allerlei losbandigheid. Toch traeht hij de algemeenheid van het beginsel eenigzins to beperken wantnaast dal reckl staat de (lure plickt om nooit to ver-geten en vooral op dat gebied [der kerkelijke leernamelijk] nooit to vergeten dat ook ons beste weten„nog een gebrekkiq weten is ; de dure plicht om dat wetente blijven beproeven om het steeds to blij ven zuiveren

On verhelderen en al wat ons daartoe helpen kan towaardeeren (blzz . 15 en 16) ." Doch ieder ziet dat wij

met dergelijke beperking weinig gevorderd zijn ; alleshangt of van subjectieve overtuiging van zijn beste

weten niet van objectieven regel of wet want ieder„keeft kel reckt to handelen naar zijn beste welen ." Heteenigste wat iets zoude kunnen verontschuldigen is de

227

getuigenis van den predikant dat VOORAL op /et theo-logiesch gebied het beste weten nog een gebrekkig weten is;inderdaad daarvan geeft ons de heer Hugenholtz menig-vuldige proeven en wij verwonderen ons over de on-noozelheid van den man die meent door zijn gebrekkigweten in het licht to stellen andersdenkenden vandwaling to overtuigen .

Uit zulk eene praemisse dat ieder recht heeft to handelennaar zijn beste weten en het beste weten van zijn kerk-genootschap een gebrekkig weten is kan veel wordenafgeleid en de heer Hugenholtz laat niet na daaruitto besluiten

1°. tot de heilige verpligting om andersdenkendenniet den mond to snoeren ;

2°. Om ze niet to verwijderen uit het kerkgenootschap;3°. Om eigen overtuiging to beproeven ; omdat die

overtuiging niet vast staat en bij iederen wind vanleering wordt bewogen ;

4°. Om kan het zijn in de zegevierende wederleggingvan hunne dwaling de waarheid en de kracht vanonze overtuiging to doers blijken (bl . 16) .

Het zal wel overbodig zijn deze praktische con-clusion nog nader toe to lichten ; waar geen waarheid be-staat kan daar dwaling zijn ? En waar ieders mooningeven veel regt heeft is het wel noodig zich zooveelmogelijk in vrede to schikken ; want door een anderuit to sluiten sluit men zich zelven uit en spreektzijne eigene veroordeeling . Daarom is de heer Hugen-holtz afkeerig van ieder uiterlijk dwangmiddel . Zoo-dra gij " zegt hij tegenover dwaling en dwaalleeraars

„van iets anders heil verwacht dan van de krachtiger„openbaring der waarheid zoodra gij tot EENIG uiter-lijk dwangmiddel de toevlucht meent to moeten nemen

228

„moogt gij niet to halver wege blijven staan (blzz. 17en 18) " en wat dit is niet to halver wege blijven staan"zegt hij op bl . 17 ; „de ketters to vuur en to zwaardverdelgen kruisigen steenigen verbranden ." En

dan vinden wij verder hoe de pantheistische of abso-lute gedachten van den heer Hugenholtz zich maarniet schijnen to kunnen matigen en van het eene uiterstenaar het andere overspringen ; men moot volgens hem nietsdoen of alles doen : absolute vrijheid zonder beperkingof absolute dwang zonder eenige beweging absoluteactiviteit of absolute passiviteit ; en daar nu weder vol-gens de meening der moderne theologie het Protestan-tantisme is absolute vrijheid of activiteit en de Katho-lieke kerk absolute dwang of passiviteit is de vol-gende meening van den heer Hugenholtz gemakkelijkto verklaren en naar wij gelooven voor ieder duidelijk :„indien gij " zoo lezen wij „den predikant binnenuwen kring het spreken meent to moeten verbiedenzou het niet beter zou het niet lie%der~ker zijn hemzoo mogelijk voor altijd tot zwijgen to brengen?"

[met andere woorden: hem de keel afsnijden .] De Roomschekerk de Ultramontaansche althans zou waarschijn-„lijk die vraag ook nog heden toestemmend beant-woorden (bl . 18) ."Wij molten hier wel herinneren aan de drie rigtingen

van den heer A . Pierson zoo geniaal ten toon gesteldin Dll. XXVIII en XXIX van dit tijdschrift welkeartikelen wij niet genoeg ter lezing kunnen aanbe-velen om naauwkeurig kennis to verkrijgen van deProtestantsche wetenschap onzer dagen . Tot toelichtingvan het bovenaangehaalde nit den heer Hugenholtzdiene het volgende : Dat tweede wereldtafereel belooftniet minder schoon to zullen zijn dan het eerste en

229

is ook veel uitgestrekter want het is om de Katho-„lieke Kerk to doen . Die grootste krachtigste meestgeorganiseerde maatschappij die ooit heeft bestaan zijzoo vol eenheid van geest zoo bloeijend van verschei-denheid des levees en tot welke in iederen leeftijdeen aantal van de grootste en beroemdste geleerdenen staatspersonen als tot de eenige ware terugkeerendie Kerk bij uitstek het werk van God en der ge-schiedenis wordt door den heer Pierson [hier den

heer Hugenholtz] zeer eenvoudig verklaard voor hetwerk eener zoo blinde en gewelddadige" kracht dat

„zij den mensch van zijn hoofd" berooft (Dl. XXIXblzz. 41.42."Men ziet het is dezelfde geest dezelfde absolute

pantheistische geest die de Protestanten dwingt allesverkeerd to zien en zich bijzonder duidelijk vertoontin de moderne theologie . Hot is echter voor ons Room-schen zeer vereerend altijd in hunne geschillen toworden betrokken en tot een argument tegen hunnetegenstrevers to moeten dienen . Hoezeer wenschten wijdat het zoo inderdaad ware en die tegestrevers hetverwijt van Katholiek to zijn in hunne meeningen ver-dienden; maar helaas ! wat zij Katholiek noemen isslechts een karikatuur der waarheid ; het is de nega-tie van hunne affirmatie ; het eene uiterste aan hetandere tegenovergesteld maar dat nooit de ware ordeweerspiegelt .

Sprekende over de hervormingszucht van zoovelemoderne predikanten en hoe men zich tegenover henen zij zich tegenover het kerkgenootschap to gedragenhebben geeft de heer Hugenholtz den wijzen raad

230

dat hij die een kerk hervormen wil niet moet begin-nen met haar to verlaten ;" maar er in moet blijven .

Een raad die door de meeste moderne predikanten welzal gevolgd worden zoo lang zij Been beter middel vanbestaan gevonden hebben gelijk hunne collega's diezich aan het middelbaar onderwijs hebben laten plaat-sen . Meenen zij in gemoede" zoo zegt hi j dat dekerk dat de gemeente waartoe zij behooren zicxhervormen moet om tot den eenvoud van het zuiverchristelijke to komen wel nu dat zij dan die her-vorming zoo lang men er hun de gelegenheid toelaat zoeken voor to bereiden en to weeg to bren-gen (bl . 21) ."Maar waarin moet de hervormde kerk hervormd wor-

den waarvan gezuiverd? Ge zoudt het niet geloovenindien domine Hugenholtz het niet verzekerde : vanden Roomschen zuurdeesem ; „den nog overgebleven Room-schen zuurdeesem moet men de hervormde gemeenteniet vredig laten behouden en bewaren (bl . 27)" . Al

wat dus aan de moderne heeren niet bevalt is : Roomschezuurdeesem ; en dat men zich daarvan moet zuiveren isvoor iederen Protestant begrijpelijk zoodat men deheeren vrijelijk met hunne hervormingszucht kan la-ten begaan .

Maar de Protestansche zuurdeesem dan mag die on-gestoord blijven ? Zeker zeker ; Onze nederlandsch-„hervormde kerk heeft tot dus ver tegen de thans be-„doelde dwaalleeraars nog geen edict van verbanning„uitgevaardigd (bl . 22) ." En nu begrijpt ieder waaromal wat men hervormen wil Roomsche zuurdeesem ge-noemd en als zoodanig door de geloovige gemeenteaangezien moet worden. Zoo wil de wereld wordenhedrogen.

231

Over die hervormingszucht in de hervormde kerkkunnen wij nog een paar aanhalingen mededeelen uitProf. Scholte's Geloofsbelijdenis ; wij zien daaruit hoeeenstemmig men over dat punt denkt en hoe de pro-fessoren reeds hunne leerlingen van then geest trachtento vervullen. Wat moet er van de hervormde kerk wordenals ieder predikant en ieder kerkbestuur handelendenaar zijn beste weten aan het hervormen gaat?

Men moet wel indachtig zijn dat de Gelogfsbelijdeniavan Prof. Scholte eene preek is en daafin spreekt hijmeesterlijk tot de gemeente :

Wij zeggen : wie Jezus niet verlaat verlaat ookzijne Kerk niet die heeft als Christen en Protestanthet recht en de verpligting om aan de volmakingder Kerk zijne kracht to wijden en zijne stem toverheffen tegen alles waardoor in den loop der tijdenhet Christendom verontreinigd werd (bl . 22 .) ."En waardoor werd het Christendom verontreinigd ?

Wederom door den Roomschen zuurdeesem ; want zooheet het bl . 10 : „is het weten dan in strijd met het„geloof ? Bat oud vooroordeet dal overblijfsel nit deRoomscke Kerk meet ook weg M. B . !" De RoomscheKerk heeft het alweer gedaan zij is de schuld vanalles de algemeene zondenbok der Protestanten waar-op de Protestantscke zuurdeesem wordt geladen en alwaardoor zij het Christendom in den loop van drieeeuwen verontreinigd hebben .

Alzoo M. H.!" vervolgt de hoogleeraar-predikantniet heengaan maar hervormen blijven hervormenin den geest en naar de beginselen van Christus!"En hoe lang moet dat duren ? Slechts in voortgaan-de hervorming heeft de Christelijke" [lees : hervorm-

de] Kerk eene toekomst." En waarom die hervorming

nu nog na drie eeuwen ? zal er dan geen rust zijn inde waarheid ?" Nadat Zwingli Luther en Calvijn deKerk hervormd hebben zijn hunne volgers blijven

„staan. Die stilstand was verderfelijk . Doen wij alsProtestanten niet alzoo (bl . 23) ."Wij zien hier geheele overeenstemming met den pre-

dikant Hugenholta. Laten wij de merkwaardige ge-tuigenis aanteekenen dat de hervormde kerk na drieeeuwen van hervorming nog niet genoeg hervormd isdat de hervormde kerk geene toekomst heeft dan invoortgaande hervorming. Juist het motto waarmedeDe Katholiek bij zijn verschijnen in Januarij 1842 DEN

TOESTAND VAN HET PROTESTANTISME heeft gekenschetst :Accidil tibi quod imperitis aed ieatoribus quibus sua

semper displicent accidere solet ut semper destruas quod

semper aedfices (S. Hilarius). D. i. U gebeurt [o her-vormde Kerk ] wat gewoonl~kgebeurt met onervaren bouw-

meesters aan wie hun werk altijd mishaagt ; zoodat gij

alt 7(1 vernietigt wat gij alt~d opbouwt. Wie nu " zegtde geniale schrijver „bij het beschouwen van het ge-vecht dat zoo vele dwalingen met hun eigen beginselhebben aangevangen kan het eenen anderen naam ge-even dan van puinen die over puinen storten? wiemeent niet bij de hervorming der hervorming deontkenning der ontkenning de vernietiging der ver-nietiging eenen draaijenden afgrond in to zien enkan zich aanstonds rekenschap geven van hetgeen er

„gebeurt ?" ' )

Wij hebben boven reeds aangemerkt hoe de belrek-

king toschen Kerk en wetenschap eene van de meet

') De Katholiek Dl. I bl . 2 .

232

233

besprokene en betwiste vraagstukken onder de Protes-tanten is. Ieder geleerd Protestant heeft daarover zijnezienswijze ; want men zoude zoo gaarne aan de weten-schap het beslissend gezag over zoovele betwiste vraag-stukken willen opdragen om zoo doende eenige ordeto brengen in de hoe langer hoe meer ontstaande wan-orde. Ook schijnt na de verwerping van alle gezaghet gezag der wetenschap of der rede nog heteenigstewaarop men zich blijft beroepen ; of liever ook ditgezag wordt niet meer erkend maar gelijk de heerHarting zeide : ') „de heerschende geest wil dat inde beoefening der theologische wetenschap ieder ge-heel op zich zelven zal staan zelfstandig eene eigeneovertuiging zal scheppen zonder zich om het gevoelenvan anderen to bekommeren ." Do heer Hugenholtzdie schrijft over het recht der perk en van hee vrije on-derzoek en als echt Protestant van dat vrije onderzoekhet meeste heil verwacht om uit de verwarring togeraken verlangt natuurlijker wijze dat aan dat vrijeonderzoek door de Kerk niets in den weg gelegd worde .Daar wij geen Protestanten zijn willen wij met denheer Hugenholtz daarover niet twisten doch de redendie hij als bewijs daarvoor aanbragt komt ons alvrij zonderling voor. „De godgeleerde wetenschap staatgeenszins buiten de gemeente zij is veeleer eene der

„levens-functien van de gemeente zelve waaraan doze„zich niet onttrekken maar wier gang zij ook nietter eener of andere zide storen kan dan tot hareeigene schade (bl . 23) ". De heer Hugenholtz ver-

kondigt hier eene groote waarheid maar welker on-middelijke gevolgen geenszins de vrijheid van het on-

') Zie De hatholiek Dl. XXXV bI 394 .

234

derzoek gelijk de heer Hugenholtz bedoelt bevestigenmaar geheel en al omwerpen ; wij zullen deze meeningeenigzins toelichten en de gewigtige gevolgtrekkingenwelke daarin besloten liggen trachten to verklaren .

De godgeleerde wetenschap " zegt de heer Hugen-holtz staat geenszins buiten de gemeente zij is veel-eer eene der levens-functien van de gemeente zelve "

en daarmede verkondigt hij eene groote waarheid : „demaatschappij immers heeft altijd en overal eene magtdie gezag voert en bestuurt eene wet of waarheid die

„zij toepast en goederen waarvan zij zich onderhoudten bestaat ." ') Zoo moet dan ook de gemeente van

Christus eene wet of waarheid die zij toepast bezittenen dit voorzeker nog meer dan iedere andere maat-schappij daar zij eene bijzondere zending om to onder-wijzen en to leeren van haren Stichter ontving : Gaden onderwyst alle volken enz. De waarheid die geleerdmoet worden door de gemeente van Christus moetvoorzeker door haar geweten worden moet leven inharen geest ; hoe zal zij die anders kunnen uitspreken?dat is met andere woorden : „eene der levens-functienvan de gemeente is de godgeleerde wetenschap ." Wat

toch is wetenschap ? Is wetenschap wel iets andersdan waarheid die in den geest leeft levende waarheid ?En wat zoude eene wetenschap baten die bekennenmoet : ik weet niet of ik weet niet zeker ? Hoehooger de waarheid die bezeten wordt hoe grooterook hare zekerheid en hoe volmaakter ook hare we-tenschap. Daarom is dan ook de Kerk van Christusin het bezit eener onfeilbare waarheid door den H.Geest geleerd die er blijft in eeuwigheid ; 2) daarom

') De Katholiek Dl . I bl. 68 .2) De Iatholiek D1 I bl 69 .

is daar een volkomen wetenschap waarin de leerwijsniet alleen onophoudelijk op de vruchtbare waarheidwordt toegepast maar waarin de leerwijs leerstuk

„zijnde zelve door de waarheid die in den geestleeft wederkeerig wordt voortgebragt . Het is duseene levende waarheid of wet die door hare bestaandetoepassing waardoor zij wet is het middel geeft omnog meer toegepast to worden . Gods genade staathet gezag bij om steeds to leeren en de individuenom de leering to ontvangen ; zoo is de waarheid gekenden worth niet gezocht." ')Wie ziet niet dat het bezit van zoodanige weten-

schap geenszins gunstig kan zijn voor het zoogenaamdevrije onderzoek? dat eene gemeente die haar bezitonderwerping moet vorderen van iedereen aan hare metonfeilbaarheid bezeten en uitgesproken waarheid ? envooral niet onverschillig kan zijn omtrent den gangwelken men aan de wetenschap in de gemeente zou willengeven? Is zij zelve niet in het bezit der wetenschapverkondigt zij zelve niet de waarheid of moet zij diewaarheid nog zoeken en van anderen leeren ?

Het kan dunkt mij niet anders ; indien „de godge-„leerde wetenschap eene der levens-functien van degemeente is " dan moet die gemeente niet meer van

anderen leeren zij zelve leert met gezag of heeft eenleerend gezag ; zij bezit eene duidelijk geformuleerdeof uitgesprokene waarheid en in die waarheid stemmenalle geesten die tot de gemeente behooren overeen .

Dat mijnheer Hugenholtz! vindt men in de Katho-lieke Kerk ; dadr bestaat eene godgeleerde wetenschapdie weet wat zij leert en verkondigt duidelijk uit-

') t. a . p hl . 71 .

235

gesproken door het leerend gezag en door alle gees-ten die tot haar behooren eenstemmig omhelsd engenoten. En daar hare wetenschap de hoogste de ze-kerste de volkomenste is moeten alle andere weten-schappen zich naar hare waarheid regelen en daarmedeovereenstemmen en moet zij den yang der godgeleerdewetenschap wel storen indien deze eene verkeerdezoude zijn . Wij verwijzen kortheidshalve naar hetgeengezegd is in Dl. XLVI vooral blzz . 193 en volgg.

Die levens-functie werkt in de Katholieke Kerk al-tijd tot behoud : Wanneer er eene dwaling ontstaat„zoekt de Kerk niet buiten zich naar beslissing maarhaar eigen levenscirkel gaat om zij leest gelijk eengeest in zijne eigene uitdrukkingen zoo in hare eigene

„leeringen keert diep in zich zelve tot de oudheidterug onderzoekt wat zij geleerd den bijbel dien zijbewaard heeft om van dit goddelijk bewustzijn we-der uitgegaan het onveranderl k geloof nit to sprekenen de dwaling to vloeken. Alzoo wordt de waarheidwaarvoor de eeuw rijp is wijl hij die vordert be-paald en nadrukkelijk voorgehouden de menschelijke

„geest als met het verscherpte zwaard des woords door-drongen en het steunpunt aangewezen waarom degeschiedenis moet wentelen en vooruitgaan. " 1 )In de hervormde gemeente waar de godgeleerde we-

tenschap niet mag gestoord worden vindt men juisthet tegendeel van hetgeen men van die levens functiekon verwachten : geen leerend gezag geen duidelijkgeformuleerde waarheid geen overeenstemming in dewaarheid. De hervormde predikanten willen niet datde gemeente zal leeren maar dat zij zal ter school

1 ) De Katholiek D1 . I bl . 71 .

23G

237

gaan bij de godgeleerde wetenschap ; zelfs den bijbelwaaruit zij hare leer put mag zij niet gebruiken zon .der voorlichting der wetenschap : Zal clan de hoog-„leeraar [Doedes] willen beweren " zoo vraagt de heerHugenholtz dat men" [de Kerk of de gemeente]deze geschriften" [die des N . Testaments] „naar eischen met good recht gebruiken kan zonder kritiek zon-der wetenschappelijke kritiek (bl . 11.)?"Zij is dus geheel en al aan den invloed eener zeer

ongodsdienstige wetenschap de kritiek overgeleverden moot van haar leeren : den bijbel to gebruiken ;immers „zonder wetenschappelijke kritiek" kan menden bijbel niet „naar eisch en met goed recht gebrui-ken." Die gemeente „wier levens-functie de godge-

„leerde wetenschap is " heeft geene duidelijk geformu-leerde waarheid ; zij weet niets dan hetgeen de veran-derlijke wetenschap haar dagelijks voorpraat en doetzeer wijs als zij zich er afmaakt door met een Angli-kaanschen bisschop to zeggen : „Ik geloof dat hetzekerder is u aan to toonen waar de Christelijkewaarheden zich bevinden dan u to zeggen welkezij zijn . Zij zijn vervat in den bijbel ."En hoe het gesteld is met de overeenstemming in de

waarheid die dan nog geleerd wordt kan men gemak-kelijk opmaken uit den voortdurenden strijd die in dehervormde perk heerscht. De Protestantsche weten-schap is niets anders dan een voortdurende strijd omde telkens nit het beginsel voortspruitende tegenstrijdig-heid to overwinnen en iedere nieuwe overwinniug baarteene nieuwe tegenstrijdigheid . Alen zoekt voortdurendnaar de bron der waarheid om de waarheid die menniet bezit to vinden en wat heeft men ten laatstegevonden? Eenige waarheid of eenige bron van waarheid?

„Het Protestantisme " zegt De Katholiek ') is meerOn meer tot bewustzijn gekomen van zijn eigen be-„ginsel . Na het gezag der Kerk heeft het het eene gezag„ua het andere verworpen : het zoo groot gezag der„hervormers het gezag zijner synoden of kerkverga-. deringen het gezag der H. Schriftuur het gezag van„Gods woord of der openbaring het gezag der geschie-„denis alle uitwendig gezag welk ook " zeggen de„Iaarboeken ; en daar alle gezag noodzakelijk een voor„het Ik uitwendig gezag is zoo volgt dat heden al-thans in beginsel het Protestantisme niets meer aan-

neemt maar alle waarheid daar moet voortgebragtworden door het Ik." Zietdaar wat men heeft gevon-

den : dat alle waarheid noel voortgebragt worden door het

1k of gelijk de heer Harting zegt : dat in de beoefening

der theologische wetenschap ieder geheel op zich zelven zal

staan zefstandig eene eigene overluiging zal scheppen

zonder zich am het gevoelen van anderen to bekommeren .

Zoodanig is de Protestantsche overeenstemming .Is dan de godgeleerde wetenschap eene der levene-

functien van de gemeente waar blijft dan het regt totvrij onderzoek ? Hoe kan daar iedereen zich geregtigdachten om godgeleerde wetenschap to verkondigen het-geen hij voor waarheid houdt den naam to geven vangodgeleerde wetenschap en als zoodanig aan de gemeenteop to dringen ? Ja hoe durft hij op grond dat degodgeleerde wetenschap eene der levens •functien van degemeente is vorderen dat men hem in zijnen gangniet store al mogt die waggelende en onzekere gangeene groote stoornis in de gemeente veroorzaken ? Zooiets schrijft een predikant van de hervormde gemeente

') Dl. XXXVIII bl . 272 .

238

239

to Amsterdam ter verdediging van het recht der Kerken van het vrije onderzoek .

0 hervormde gemeente van Amsterdam hoezeer zijtgij to beklagen dat gij overgeleverd zijt aan zoodanigeleidslieden die zelf den weg niet wetende u en zichten verderve voeren . Wij mogen hier wel de woordenvan den goddelijken Leermeester aanhalen : het zijnblinden en leidslieden van blinden. En als de blindeden blinde leidt vallen zij beiden in den kuil ." Is

het gezag der Katholieke Kerk niet verre to verkie-zen boven zulk een aangematigd gezag ? Zij willenvoorlichten ; maar het licht dat zij u bieden is datsoort van licht waarvan Christus zeide : indien danhel licht dal in u is duisternis is hoe groot zal dan deduisternis zelve wezen (Matth. VI 23 .) ?" Zij willen u

leiden op den weg der waarheid en zoeken dien weg nogto vergeefs meenen slechts dien gevonden to hebben. Zijwillen u versterken in uw allerheiligst geloof en zijhebben geen geloof maar eene zeer onzekere dusge-naamde wetenschap . Zij hebben inderdaad wel redenom to prediken : „de heilige verpligting o n andersdenken-den niet den mond to snoeren" en ze niet to verwijderen nithet kerlcgenootschap." Zij rekenen op den natuurlijkeneerbied voor het gezag dien God in 's menschen hartgeplant heeft ; hoe zoude men anders zoo onbeschaamdvan u kunnen vorderen : om eigen overtuiging" [datis namelijk de uwe waardoor gij hen veroordeelt] te„beproeven omdat die overtuiging niet vast staat enbij iederen wind van leering wordt bewogen ." ?Is het inderdaad zoo ver met u gekomen Amster-

damsche hervormde gemeente ; hebt gij Been vaste over-tuiging meer en wordt gij bij iederen wind van leering be-wogen? En dan zal de godgeleerde wetensehap eene uwer

240

levens-functien zijn wier gang men niet mag storen !Hoe zeer wenschen wij u eene vaste overtuiging toe ;

maar wees verzekerd : noch uwe hervormde kerk nochuwe godgeleerde wetenschap noch hetgeen uw predi-kant in het licht stelt is in staat u die to geven .

241

BRIEVEN VAN PAUSELIJKE ZOUAVEN

Met genoegen zien wij dat de brieven door PauselijkeZouaven geschreven aan hunne ouders bloedverwantenen vrienden door meerdere tijdschriften worden open-baar gemaakt.

De Zouaven toch verdedigen wel op de eerste plaatsde wereldlijke soevereiniteit van onzen H . Vader denPaus ; maar hiermee strijden zij ook voor onze eigeneonafhankelijkheid voor ons eigen regt ons eigen welva-ren en onze eigene vrijheid ; in Italie offeren zij zichop voor Nederland ; daarom zijn zij dierbaar aan al de Ka-tholieken en stellen wij alien even als hun naauwstebetrekkingen een levendig belang in de bijzonderhedenvan hun krijgsmansleven in hunne ontmoetingen hunnegewaarwordingen in hetgeen zij ondervinden op hunnetogten tegen de Piemontesche rooverbenden. Wat zijons beschrijven van de H . Stad van de S`. Pieter en deviering der hooge kerkelijke feesten is zekerlijk metmeer naauwkeurigheid to lezen in vele reisverhalen ; maardit gebrek wordt rijkelijk vergoed door iets anders :vele Zouaven zijn afkomstig van een landelijk dorpen kennen van de groote wereld niet anders dan denaastbijzijnde stad ; nu op eens overgeplaatst in degroote wereldstad Rome schieten zij gelijk zich be-grijpen laat in eene bewondering die zij niet in woordenweten uit to drukken ; maar wat zij zeggen is zoo volvan gevoel zoo natuurlijk zoo eenvoudig zoo bemin-nelijk dat menigeen met ons eene schitterende maar

242

koude beschrijving er voor laat varen . Om aanstondseen voorbeeld to geven :

Velletri 18 Mart 1866.An Rome is zeer veel to zien en boeveel kerken datweet

ik zelf niet ; maar de eene is hier nog al mooijer als de anderevoornamelijk de St . Petrus-kerk . De Paulus-kerk de kerk van Onze-Lieve-Vrouwe en meer andere groote kerken zijn hier allerprach-tigst. In de St. Petrus-kerk zijn 72 pilaren en een vloer welkezoo zeer glimt of het kristal is ; men ziet hier ook anders niet alswarmer en schoone schildersiukken ; ook in de Paulus-kerk waaral de Pausen in uitgebeeld staan van den H. Petrus of tot aanPius IX toe ; er zija er nog enkele nit maar die worden or nuook uitgeschilderd . In de St . Petrus-kerk heb ik den Paus gezienmet al zijn Kardinalen en ook zijn Edelwacht ; mijn gemoed schootvol teen ik daar Zijn Heiligheid zag bidden voor hot altaar vande H. Moeder Gods en voor het graf van den H . Petrus ; met eonglimlach op het gelaat liep Hij dat groote gebouw door alien zege-nende. Wij zijn ook alien bij Zijne Heiligheid op hot Vaticaan go-weest ; daar hebben wij zijn zegen ontvangen en ook een zilverenmedalje waarop aan den eenen kant de li. Moeder Gods staat uit-gebeeld en aan den anderen kant Latijn ; de Pans vroeg of wij vanHolland kwamen ; want de Franschen krijgen geen zilveren medaljemaar een koperen.

Als deze jongeling in Holland terugkeert is hij watmen ook over zijne nationaliteits-regten moge beslissenmeer Hollander dan ooit to voren .

Daags daarna zijn wij ook boven op de Sr . Petrus-kerk geweest ;bet gelijkt daar wel een geheel dorp van al de koepels en gebouwendie daar boven op staan ; er staat ook nog een fontein boven opwaar ik ook nog nit gedronken heb Toen zijn wij door cone deurnaar binnen in de kerk gegaan rondom den grooten koepel ; de men-schen die daar toen onder liepen schenen wel kleine kinderen tozijn : z66 hoog stonden wij toen reeds . Vervolgens zijn wij 66ns zoohoog gegaan namelijk boven in den bal die onder hot kruis staat ;daar kan zeventien man in en als men hem van onderen ziet zoumen zeggen : men kan hem gemakkelijk in zijne beide handen bouden ;maar om daar ook naar toe to komen moet men ongeveer duizendtrappen klimmen . Dan kan men de geheele stad overzien en de om-

243

liggende landerijen welke hier ook z66 wonder mooi zijn dat beteen lust is om to zien ; al de boomen zijn hier reeds groen ; hetkoren voornamelijk de tarwe staat hier wonder mooi ; ook zijn hiernog al veel koeijen welke or heel best uitzien ; ze zijn over hetalgemeen nietgroot maar hebben wonder groote horens. Ik kanalles wat ik hier al gezien bob onmogelijk schrijven maar tenslotte wil ik ook iets van de reis vertellen . "

Hoe allernatuurlijkst is deze volgorde! aanstonds be-gint hij met datgene wat den meesten indruk op hemgemaakt heeft : Rome zijne audientie bij den H . Vaderde S t . Pieter en eerst later gaat hij vertellen hoe hijin Rome gekomen is. ') Hoe gunstig vertoont zich diejongeling in geheel zijn schrijven! welk een open en ont-vankelijk gemoed welk eene beminnelijke eenvoudig-heid welk eene opmerkzaamheid welk eene levendig-heid en schilderachtigheid van uitdrukking ! Hoe gaarneverbeelden we ons dien boerenknaap als hij in de grootsteverlegenheid van den Pans een medalje ontvangt maartoch met zijn schalksche oogen opmerkt dat aan denFranschman die naast hem staat een koperen medaljegegeven wordt en dat de zijne van zilver is .

Met welk doel hij naar Rome gegaan is zien we niteen brief dien hij v66r zijn vertrek aan iemand vanzijne familie schreef :

Met vreugde meld ik u dat ik eerstdaags op reis ga naar deheilige Stad om de eer to hebben in bet Pauselijk leger aange-

') Onwillekeurig dachten wij hierbij aan den Rotterdamschen predi-kant Ds Chantepie de la Saussaye. Dr. A. Pierson bad de godheidvan Christus aangevallen en betrekkelijk D6. Chantepie gezegd„ kritiek en humor zijn u tegen de borst . Gij zijt in weerwil van„uwe Fransche afkomst echt Hollandsch : deftig van godsdienst . Gijhebt wel jets plegtigs over u." Hoe gaat Ds. Chantepie hiertegen

to work? In ziju vlugschrift De strijd der gemeente antwoordt hijeerst op hetgeen zijn persoon betreft op die hatelijke aantijgingendat hij geen liefde zou hebben voor humor dat hij echt Hollandschzou zijn ; en daarna zegt hij een en ander over Christus en Christen-dom . - Wag hel zwaarste is noel natuurldjk ook hel zwaarste wegen .

244

nomen to worden als Zouaaf en voor do H . Kerk mijn blood etrleven to wagen . Ik ga met goedvinden van mijne ouders en hoopdat ik met God beginnende ook met God moge eindigen en ermijne zaligheid mede bewerken . Ik hoop dat gij mij in uwe gebe-den niet zult vergeten."

Spreekt nit die weinige los terneer-geschreven regelsniet al wat groot en edel is ?

Vooral onder dit opzigt verhevenheid van gevoelzijn de Zouaven- brieven belangrijk . Zoo durven we vanden volgenden brief door een ander Pauselijk Zouaafgeschreven gerustelijk zeggen dat het jammer zou zijnals hij in een dorp was verscholen gebleven en nietin een ruimeren kring bekend werd .

Trelletri 10 Marl 1866 .Wij kunnen u niet zeggen wat wij gevoelden op het oogen-

blik dat wij voor de eerste maal bet heilig Rome binnengingenen ons gekleed zagen met de kleeding der Pauselijke Zouaven ende vijanden van zijne Heiligheid reeds van verre met ooze wape-nen mogten bedreigen . Hoe zouden wij u den indruk kunnen be-schrijven dien de tegenwoordigheid van den H. Vader op ons heeftgemaakt ? Wat rekenen wij ons gelukkig dat wij onder zoovelemillioenen Christenen die dagelijks naar Rome verzucbten zijnwaardig bevonden om den plaatsvervanger van Jesus Christus meteigen oogen to kunnen aanschouwen en zijn zegen voor ons envoor onze dierbare ouders en bloedverwanten to mogen ontvangen !Voorzeker wij hopen God dankbaar to zijn voor dat onschatbaargeluk en als soldaten van den Paus en van do Kerk zijn wij nitgeheel ons hart bereid om naar het voorbeeld van zoovele dapperendie ons zijn voorgegaan ons blood en ons leven voor eene zoogroote en heilige zaak ten beste to geven . In voile regtzinnigheidgesproken wij branden van verlangen om de vijanden van denApostolischen stoel eens van nabij onder de oogn to hebben teneinde hun eens to toonen waartoe Hollanders en Schipluidenaarsvoor God en Pius IX in staat zijn. Dan wij zullen met geduldafwachten totdat hot God zal behagen ons naar het slagveldteroepen en ons intusschen zoo good mogelijk trachten voor to be-reiden tot then grooten dag . Ja wij willen ons dikwijls voor den

245

trDon van God en zijne H. Moeder nederwerpen ten einde onsgeheel en al aan Gods beschikkingen over to geven ; en wij her-halen het is ons bloed noodig voor de overwinning dan willenwij bet gaarne en nit geheel ons hart ten offer brengen . Maar wijkunnen ons moeijelijk verbeelden dat God ons eene zoo groote eeren zoo groot voorregt zoude waardig keuren ; wij zullen er echterom bidden ons door de beoefening der deugden Gods liefde meeren meer trachten waardig to maken en ons dagelijks voor de op-dragt van ons levee voorbereiden ."

brie kan zulk een brief in eens uitlezen ? wie ge-voelt niet meermalen zijn oog verduisterd door opwel-lende tranen ? Ja in dien jongeling is alles groot edelen verheven : zijn eerbied voor Christus' Stedehouderzijn ridderlijke moed zijn echt Hollandsch hart zijnbereidvaardigheid zijn verlangen om bloed en levenvoor de heilige zaak op to offeren zijn gevoel van on-waardigheid om martelaar to worden zijn gebed omdie gunst van God to verkrijgen . Al die verhevene go-voelens zijn zoo hoog mogelijk opgevoerd en toch zondereenige overspanning . Hoe snel en toch hoe geleidelijkstroomt het eene gevoel in het andere over!

En de uitdrukking is deze niet waardig niet som-tijds onverbeterlijk? Loopen de volzinnen niet evengemakkelijk als de ontstrooming van het gevoel?

Maar wie is de schrijver van dien overschoonen brief?Niemand zal bet bijna kunnen gelooven maar bet isde waarheid en we kunnen bet niet langer verzwijgende schrijver van dezen brief was voor weinige maandenniet meer dan een gewone boerenknecht .

Nu zegge men nog dat het geloof dat de Kerk datde Paus aan de beschaving vijandig is .

De brief die nu volgt vereenigt vele verdiensten :hij geeft frissche beschrijvingen is rijk aan teeder enhoog verheven gevoel en verhaalt bovendien menigetreffende bijzonderheid .

246

Wij die den schrijver niet kennen dan uit dezen ennog een anderen brief hebben den grootsten eerbiedvoor hem opgevat. Verbeeld u een jongeling die vaderen moeder broeders en zusters heeft die met geheelzijne ziel aan het ouderlijk huis gehecht is en tochnaar Rome gaat met brandend verlangen om den mar-teldood to sterven . Is het dan daar hij van twee kan-ten getrokken wordt onrustig in zijn gemoed? Neen;ouderliefde en liefde tot God die toch eigenlijk nooittegen elkander strijden vereenigen zich in onzen Zouaafzoo naauw mogelijk ; want waarom scheurt hij zich vanzijne dierbaarste betrekkingen los ? Hij zelf zegt hetons aan het einde van zijn brief : hij is naar Rome ge-gaan hij verlangt naar den marteldood om Gods ze-gen of to trekken over zijne dierbare familie .

Eerbied voor dien heiligen jongeling dwingt ons zijnbrief die in een ander tijdschrift met veel weglatingis medegedeeld hier nog eens en zoover de beschei-denheid het toelaat geheel over to nemen. Vooral debeschrijving van zijne audientie bij den H. Vader ende ontboezeming die daarop volgt alsmede de her-haalde uitstorting van zijne hartelijke liefde voor vaderen moeder is verrukkelijk schoon en moet dunkt onsiedereen voor den jongeling innemen :

Velletri 18 February 1866 .

Geliefde Ouders Broeders en Zusters !

Met het grootste genoegen ontving ik uwe letteren van den 1eten

Februarij door bemiddeling van een nieuw Zouaaf die ze mij den 13"ter hand stelde. 1k was juist dien dag met verlof van mijn kapteinnaar Rome vertrokken niet om het Carnaval hetwelk daar zeerschoon is maar om den H . Vader een bezoek to brengen ; wanthiervoor had ik de eerste meal geen tijd daar ik op dien dag denisten Februarij hals over hoofd naar Velletri moest vertrekken ompleats to maken voor andere Zouaven die op de komst waren .

247

Toen ik alhier Donderdag 1 Februarij 's avonds ten half zevenaankwam stond het geheele korps Zouaven reeds met ongeduld opons to wachten ; zij trokken ons letterlijk de waggons nit wijomhelsden elkander als broeders schoon wij elkander niet kenden ;zij ontlastten ons van geweer en ransel ; ik weende van blijdschapen hunne vreugde kende geen palen ; alien waren uitgelaten vanaandoening dat zij weer nieuwe krijgsmakkers gevonden haddendie met hen moette warmte arbeid enz . zouden deelen en evenals zij nit liefde voor het geloof blood en jongelingsleven opof-feren neen niet om wereldsche opzigten maar alleen met bet voor-uitzigt op den Hemel voor Jesus voor Maria onze lieve Moe-der voor Pius IX .Het was hier dadelijk klimmen en klauteren daar deze stad

Velletri op een berg gebouwd is ; het is bier niet zindelijk en wilmen zooals het een Pauselijk Zouaaf past een weinig belder voorden dag komen dan moet men tweemaal per dag schoone slop-kousen aandoen . Wat mijne kleeding aangaat deze kunt gij opbijgaand plaatje zien : zij is eenvoudig maar net ; elke Zouaaf is ertrotsch op die montering to mogen dragen .

Wat ooze dagelijksche bezigheden betreft ik zal ze u in het kortmededeelen : des morgens om half zes is het reveille ; den moet menspoedig opstaan en water halen in zijn soepketel om to wasschenwant na een half uur komt de Zouaven-kok met koffij die men nitzijn soepketel moet drinken ; de koffij is zeer goed en met suikerbeter dan in Holland . Ten half zeven ure klinkt het trompetgeschalvoor de exercitie en moeten wij een half uur over bergen en dalengaan om het exercitieveld to bereiken ; ten zeven ure vangt ditvermoeijende grapje aan dat tot negen ure duurt ; daarna spoedenwij ons naar de kazerne waar wij een goed versterkende en lekkersmakende soep gereed vinden met een heerlijk kommiesbrood ; dan kanmen poetsen etc wanneer men geen corvee-toer heeft . Ten halfeen is het weder exercitie tot drie uur . (Na de koffij is het mor-gengebed hetwelk door een aalmoezenier van den Paus een pries-ter gebeden wordt) . En daarna is het eten dat alle middagenverschillend is maar zeer goed en smakelijk : onder andere : rijstmet vet en saucijsjes ook wel aardappelen met bloemkool en sau-cijsjes dan weer eens aardappelen met rapen en eene portie var-kensvleesch etc ; dus kunt gij zelf zien dat hot voedsel niets towenschen overlaat : bovendien hebben wij dagelijks een heel kommies-

248

brood. Dan is het ongeveer vijf uur en kan een ieder indien hijgeen corvee-toer heeft naar verkiezing uitgaan ; de een begeeft zichnaar de kerk de ander naar de bibliotheek een derde gaat naarhet koffijhuis der Zouaven in hetwelk do grootste officier met denarmsten Zouaaf zit to spreken; immers welk onderscheid is er tus-schen hen en ons? Wij alien komen voor een doel. Ja lieve on-ders! niemand zal hot willen gelooven maar het is toch waar datalle hoofd-officieren even minzaam en vriendelijk zijn jegens denarmsten Zouaaf als jegens bun gelijken : hier is in den volsten enbesten zin des woords vrijheid gelijkheid en broederschap. 0! hoeaangenaam is het als brooders zamen to leven! Om zeven uur's avonds is het taptoo en ten half acht appel : na then tijd magniemand de kazerne verlaten ; na het appel is het avondgebedbetwelk door Mgr. Sacre in hot Fransoh geschiedt ; doch daar wijallen op eene zaal Hollanders en Belgen zijn zoo heeft ooze luite-nant gewild dat dit in het Hollandsch zou geschieden door eenonzer en nu kan ik alle avonden voorbidden hetwelk mij niet on-aangenaam is .

Bet wordt ons ten strengste aanbevolen minstens met tweeen ofdrieen de kazerne to verlaten om reden dat hier ook al een enkelebrigand zwerft en het Italiaansche yolk nog al valsoh in bun om-gang is . Den Zondag nog voordat ik hier aankwam was een Pau-selijk kanonnier die aan de gevangenis op schildwacht stond ver-raderlijk met een dolk in het onderlijf gestoken ; een tweede hadeen steek in den schouder ontvangen ; gelukkig bun jeugdig en storkgestel zal bun leven behouden . Ongewapend mogen wij nooit dekazerne verlaten.

Des Zondags om half acht gaan wij met voile muziek naar dekerk alleen met het geweer en de patroontasch op den rug. Onderde H. Mis speelt het muziek. Met den Confiteor het eerste Evan-gelie Offerande en Nuttiging staan wij porte-armes ; doch plegtigeroogenblik dan do Consecratie weet ik niet to beschrijven : tijdens de-zelve blazon de hoornblazers den grooten militairen marsch; wij moe-ten presenteer hot geweer" maken met do regterknie op den grondvallen en met de regterhand aan ooze kepi blijven tot dat deConsecratie is afgeloopen . Na de H . Misofferande geschiedt de pre-dikatie in het Fransch ; doch onze ijverige Mgr. Sacre die eenVlaming is zorgt voor de zijnen en houdt des Zondags 's morgensom half twaalf eene predikatie in het Hollandsch . Na den middag

249

om vijf uur is bet Vesper voor de Zouaven ; dezen vervullen dan deplaats van zangers misdienaars enz . ; niet alleen de Zouavenmaar ook alle officieren vindt men er in de diepst eerbiedige hoo-ding; peen geliefde ouders! een tweede leger als dat van de Zou-aven bestaat or niet . De Congregatie van Maria-onbevlekt-ont-vangen wordt alhier 's Zaturdags 's middags om vijf -our gehoudenen dan is er meteen gelegenheid om to biechten ; doch Mgr .Sacre kan bet alleen niet meer af en thans meet Pater Wildeook op bevel van Z . H . hem helpen ; gisteren nog heb ik bij ZEW .gebiecht en dezen morgen ten half zes ben ik weer tot de H . Com-mune geweest. Ieder Zouaaf kan elken Zondag to Commune gaangelijk de meesten ook doen . 0! bet is zulk een schoon gezigt zoo's morgens in de vroegte zooveel jongelieden met den grootsten eer-bied en met tranen op de wangen Jesus' Vleesch en Blood to ziennuttigen en dan to bidden voor hunne ouders breeders en zustersen luide op voor onzen H . Vader Pius IX. Dus ziehier mijne da-gelijksehe bezigheden .Om nu op 13 Februarij terug to komen : des morgens begaf ik

mij met het spoor van half twaalf naar de heilige stad Rome . Naeerst bet Corso eens afgewandeld to hebben en een legio suiker-

erwten bloemruikers enz enz. op mija hoofd ontvangen to hebben(het was de laatste dag van hot carnaval) spoedde ik mij naar bet

Vatikaan om den zegen van Z . H. onzen Paus-Koning to vragen.Eerst echter begaf ik mij naar de St. Pieter om voor u alien enmij zelven den zegen des Hemels of to smeeken . Wie schetst depracht en grootheid van doze onbeschrijfelijk schoone kerk? Neenu alles op to noemen wat bet oog daar ontmoet is onmogelijk ;de pracht en kostbaarheid der marmers gaat het verstand to boven ;o ! marmeren beelden zooals gij alien ze nog nooit gezien hebt ennimmer zien zult ; alles wat bet oog bier ontmoet is goud en war-mer . Hot koperen beeld van den H . Petrus heb ik ook den voetgekust en hetgeen in den prijs van mijne zuster Marie staat isgeen leugen : de teenen van den voet van dit beeld zijn geheel ver-aleten van het kussen der geloovigen . Na het graf van den H . Pe-

trus gezien to hebben om hetwelk negentig gouden lampen dagen nacht branden (daar heb ik voor u alien en bijzonder voor nmijne dierbare ouders gebeden) begaf ik mij naar bet Vatikaan.

Onbeschrijfelijk is wederom de pracht die hier allerwege het oogtreft ; alles : trappen leuningen muren alles is van bet schoonsteDl. IL. April 1866 .

17

250

marmer . Na eenige honderde trappen opgeklommen to hebben be-vond ik mij in de kamer waar de Stedehouder van Christus zijneZouaven ontvangt ; na eenige oogenblikken gewacht to hebben kwa-men er nog andere Zouaven en eindelijk welk eene ontroering!verscheen de groote Pans de heilige Paus Pius IX met zijn engel-achtig wezen; aanstonds wierpen wij ons op de knieen en wachttenaldus zijnen zegen af; maar alvorens ons dezen to geven kwam hijpersoonlijk bij ons en gaf ons ieder eene medalje van Maria-onbe-vlekte-ontvangenis. 0 lieve Moeder toen Z. H. mij dezelve over-gaf omklemde ik zijne heilige hand en met de grootste aandoeningkuste ik den ring die aan ziju vinger schitterde . Daarna rigtteZ. H. tot ieder onzerin hot bijzonder het woord vroeg ons met na-druk of wij tevreden waren en van waar wij kwamen in duidelijkFransch . Daarna vroeg een onzer aan Z. H . ook in het Fransch (wathen ik blijde dat ik alles good kan verstaan!) den zegen voor on-ders brooders zusters weldoeners vrienden enz. waarop Z. H.een kort gebed deed en met zijn gouden stem zeide : „ik zegen ubrave heilige jongelingen ; met eerbied en hoogachting zie ik op u

„neder; gij zijt een toonbeeld geworden voor God voor de Engelenen voor de menschen ; ik zegen uwe brave ouders uwe familie totin hot derde geslacht al uwe vrienden en weldoeners voor wie gij„het ook verlangt enz. : 's Hemels mildste zegen dale overvloedigop hen neder . " Groot to groot was mijne aandoening en vreugde

die zich van mij meester maakte ; ik wist niet meer of ik op aardeof in den hemel was . Neen nimmer zal die groote en allerge-lukkigste dag uit mijn geheugen gewisebt worden op mijn sterfbedzal het mij troosten ; ja lieve ouders mogt gij eons het geluk heb-ben to hooren dat uw zoon Jan zijn blood heeft vereenigd met hotbloed der eerste martelaren treurt dan niet over mij! want watgrooter eer kan mij to beurt vallen dan to sterven voor onzen lie-venJesus voor de heilige godsdienst voor Pius IX. 0 onvergete-lijke 130 Februarij! Ik arme Zouaaf beyond mij tegenover denStedehouder Gods het zigtbaar Opperhoofd der Kerk! Ja waarlijkdo tranen barsten uit de oogen wanneer men dozen hoogbejaardengrijsaard ziet die met zulke groote tegenheden to kampen heeft enimmer met vast vertrouwen hot oog op God gevestigd houdt . Hoekalm hoe jeugdig hoe aanminnig is zijn opgeruimd wezen!Toen ik mij nu weer naar de kazerne begaf om de nieuw aan-

gekomen Zouaven to zien overreikte mij een van hen uwen brief.

251

0 welk eene vreugde overstelpte mijn hart bij het lezen? Ja het

is letterlijk waar : grootendeels heb ik het offer van mijue jeugdvoor hot welzijn van u geliefde Vader en ook van mijne teedergeliefde Moeder Zusters en Broeders gebragt en hoe ben ik ver-heugd dat God mijn gebed verhoort! Ja ik vertrouw het vastgij alien zult voortdurend gezegend worden en als ik dit hoorzal ik ook gelukkig zijn ; met groote liefde zal ik de hitte van dendag en de vermoeijenissen der marschen dragen in de zoete hoopop eene gelukkige eeuwigheid waar ik u alien eons hoop to ont-moeten .

Pat uwe raadgevingen aangaat ik neem die gaarne ter harteen zal ze stipt nakomen ; neen geen morgen begeef ik mij aau hetwork zonder voor u alien gebeden to hebben en even als gijmij zegt stel ik alle vertrouwen op de H . Maagd en Moeder GodsMaria en zal dit immer blijven doen. Ja zeer geliefde Vaderwiens handteekening ik vurig met eerbied kus ik zal immer vooru blijven wat ik als kind geweest ben ; nogmaals zeg ik het u engeef er u de verzekering van dat ik niet naar Rome ben gegaanom een naam to verwerven of met een ander wereldsch inzigtneon ik ben nit het ouderlijk huis gegaan om den vervolgdenJesus in den persoon van zijn Stedehouder hier op aarde denonsterfelijken Pius IX to verdedigen en mijn en uw eeuwig ge-luk to bevorderen . Zie daar- en daarom alleen ben ik gegaan endagelijks zal ik mij dit doel voor oogen stellen en het pad vanware deugd en reine godsvrucht bewandelen .Wat het verdere betreft ik ben gezond en zeer wel tevreden .

Mijn luitenaut heeft den bijnaam van Angelbewaarder" om zijnzacht en goedig humeur ; 't is een engel in menschen-gedaante : gijzult bet zien aan zijn portret. Te Castelfidardo is hij wondervolgespaard gebleven ; daar op die moordplek is hij door een Piemonteesmet con bajonet onder in zijn lijf doorstoken z66 dat de bajonetvan achter aan het stuitbeen or weder uitkwam en o wonder! hijis weer even gezond en stork als vroeger .

Een onzer dappere jongens en uitmuntend Zouaaf is aan de koortsbezweken. Hot lijk word door zes Zouaven gedragen ; zijn kleederenzijn sabel enz. waren kruiselings over de kist gelegd ; achter de baarvolgde onmiddelijk de luitenant-kolonel en al de hoofdofficierendes bataljons ; daar achter zij die schieten moesten en vervolgensal de Zouaven en zoo met het stafmuziek voorop naar de kerk

252

midden in het koor. Nadat de H. Mis tot rust voor zijne ziel gelezenwas en de gebruikelijke gebeden gedaan waren nam de kolonel dewijwaterskwast en zegende het lijk met tranen in zijue oogen; ver-volgens zegenden al de officieren en daarna al de Zouaven het lijk;toen werden de gebruikelijke schoten gelost en het lijk in de aardeneergelaten ; en de kommanderende officier wie zou het gelooven?barstte in tranen los . Z66 is het leven z66 het sterven der Zou-aven ; hoe vindt gij het?Nu moet ik eindigen; zijt dus lieve ouders! van ganscher harte

gegroet ; groet al mijne bekenden en vrienden ; het is mij onmogelijkhen alien bij naam to noemen maar groet vooral enz .

Gelukkige ouders die zulk een zoon hebben ! Geluk-kig wij alien Katholieken die zeggen kunuen : Ziedaarwat ons geloof in de harten uitwerkt!" Hier zien we

geen gewone deugd niet slechts riddertrouw en rid-derlijke dapperheid maar de martelaren der eerste kerkherrijzen voor ons oog . De H . Ignatius martelaar schreefaan de geloovigen van Tralles : ik verlang wel to lij-den maar ik weet niet of ik het waardig ben . Bidtvoor mij wijl ik die liefdedienst van u bij den barm-hartigen God noodig heb opdat ik waardig bevondenworde het lot to verkrijgen dat mij to wachten staat."

Spreken de twee laatste Zouaven anders ? Verlangen zijook niet naar den marteldood en achten ook zij zichniet zulk een voorregt onwaardig ? Met vreugde herhalenwe het woord dat Pius IX tot de Hollandsche Zouavensprak : waarde jongelingen met eerbied en bewon-dering zie ik op u neder!"

Aan een anderen brief ontleenen we de volgende bij-zonderheden en wel vooreerst :

EENE PATROUILLE TEOEN DE ROOVERS .

„Pelletri 4 April 1866 .Op zekeren Zaturdag-avond ons alien aangekleed en wet op het

253

stroo nedergevleid hebbende werden wij tegen middernacht eens-klaps gewekt ; wij moesten uittrekken ten einde een roover-boofd-man gevangen to nemen die zooals men zeide zijn intrek in eenboerenstulp genomen had. Met vreugde begaven wij ons op wegen kwamen tegen drie uur na middernacht bij de boerenwoningaan. In een oogwenk was de hut omsingeld en wij stonden metde snaphaan overgehaald. Ik beyond mij met geladen geweer te-genover eene kleine deur om den eersten vlugteling den besten om-ver to blazen maar tot onze groote spijt toen de anderen de hut wa-ren binnengedrongen vonden zij den hoofdman der roovers nietdeze had de hut om half drie uur verlaten . Den boer die den rooverintrek in zijne woning gegeven had sloegen wij in boeijen en hemmedevoerende trokken wij mismoedig verder ; geen huis geen stulpwerd ongemoeid gelaten ; dan wij vonden niets . Eindelijk (het wasreeds bij twaalf nur des Zondags en wij hadden alzoo reedstwaalf uur gemarcheerd) ontmoetten wij een roover : zoodra hij onsbespeurde (wij waren twintig in getal) wierp hij zijn wapens wegen koos het hazenpad . De brigadier die bij ons was riep onstoe van niet to schieten wijl wij ons als Christelijke soldaten ge-dragen moesten en bet leven van een mensch wie het ook zijzoolang mogelijk sparen ; dan eensklaps verdween de roover in eenboschje en daar klonk bet woord van onzen sergeant : vuur!"Onmiddelijk flikkerden onze geweren en de kogels vlogen in derigting waar de roover verdwenen was ; doch door de menigteboomen en struiken trof geen enkel schot . De roover vlugt voort ;endelijk zien wij hem den berg opstijgen ; en avant ! feu !" zooklonk het ; daar vuurden wij af en onder een luid hoerrah ! zagenwij den roover neerstorten . Naderbij gekomen bevonden wij datdrie kogels in zijn hoofd waren gedrongen en een in zijn schou-der terwijl bet buisje dat hij over zijn arm droeg van drie ko-gels doorboord was . Zonder priester of iets gaf hij den geest ."

Men ziet dat de Zouaven hunne exercitien goed ge-leerd hebben en dat hun Christelijk gevoel niet doorkrijgsmans-ruwheid is uitgedoofd .

BEVORDERING TOT KORPORAAL .

Te midden van de krijgsverrigtingen op zekeren nacht onder-weg zijnde en een oogenblik rust genietende roept de kapitein mijtot zich en zegt : vriend gij vertrekt morgen naar Velletri ;

254

daar ziju 65 rekruten voor de 7° compagnie ik benoem u als hunchef; voldoet gij aan uw pligt dan zult gij beloond worden ." Den

volgenden dag vertrok ik naar Velletri en begon daar mijn bestuurover de rekruten van de 7e compagnie. Bij den kolonel gekomenzijnde ten einde de rekruten voor to stellen werd ik door hem toteersten soldaat benoemd en kreeg ik een klein rood galon opmijn Zouaven-buisje . Daarna bragt ik veertien dagen door geheelalleen met 65 rekruten over wie ik voile gezag had en nu ben ikzeker tot vreugde van u alien op Goeden Vrijdag tot korporaalbenoemd van de Pauselijke Zouaven. Welaan geliefde Vader Broe-ders en Zusters thans vraag ik u alien of : zijt gij heden over mijtevreden ? Naauwelijks zes maanden in dienst waarvan ik ruim zesweken ziek geweest ben daar prijken mijne armen met de dierbaregalons van korporaal ; daar is bet mij vergund voor Pius den dier-baren Pius de galons in zijn moedig Zouaven-leger to dragen . Wijlmen hier anders bijna geen korporaal wordt dan na verloop van twin-tig maanden wordt het mij door vele Franschen misgund terwijlalle Hollanders er over verheugd zijn. Thans ben ik korporaal vande 2e compagnie ; deze ligt in Procedi weder in de bergen zoo-dat ik mij andermaal gereed moet houden voor togten tegen deroovers."

WITTE DONDERDAG IN ROME.

„ Op Witte Donderdag heb ik in de St . Pieters-kerk de benedic-tie bijgewoond van den H. V ader ; zoo iets aansehonwt men nergensanders. Daar zag men de pracht en de vreemdelingen van alle lan-den ; daar waren de gezanten van al de mogendheden der wereldvereenigd ; daar bevonden zich de kardinalen alien omgeven dooreene menigte van bisschoppen allen geschaard rondom Pius IX . Danstaat de Zouaaf nederig in zijn kostuum dit ales aan to ataren ; hijblijft van verre slaan terwijl de Zwitsersche lijfwacht en de garde-noble alien Italiaansche edelen den Paus omringen namelijk degarde-noble die in 1848 den Pans schandelijk verliet . Dan zegtbet ware Zouaven-hart terwijl hij Pins staat aan le staren : neenbeminde Vader verlaten ook allen u de Zouaven zal men eerstmet de voeten moeten vertreden eer men u genaakt ."

PAASCHDAG IN ROME.

Op Paaschdag heb ik in de St. Pieters-kerk de Mis bijgewoonddie door den Paus zelven gezongen werd ; tranen schoten mij in de

255

oogen toen zijne stem in bet trotsche gebouw weerklonk en hijhot Gloria in excelsis Deo aanhief . Na de H. Mis verscheen ZijneHeiligheid op bet balkon en gaf onder het kanongebulder en hetmuziek der Pauselijke troepen den zegen aan de vier hoeken derwereld. Des avonds was de St . Pieters-kerk sehitterend verlieht .

Den volgenden dag dus tweeden Paaschdag zijn wij met twin-tig Zouaven alien Hollanders naar den H. Vader gegaan ; ik hebhem wederom mogen spreken ; hij nam mijn hoofd in zijne handenen zeide in bet Fransch : goede Hollander ! 0 ik bidd den goe-den God alle dagen voor bet goede Holland ." Ik kuate zijne heilige

handen waarna ik een zilveren medalje van hem ontving . Denzelf-den avond heb ik het wereldberoemde vuurwerk op het Pincio ge-zien en den voigenden dag keerde ik naar Velletri terug alwaarmij de blijde tijding werd medegedeeld dat ik korporaal gepasseerdwas ."

Tegenwoordig na het vertrek der Franschen zijnde Zouaven gelegerd in al de grenssteden van den Ker-kelijken staat ; zie hier wat nu hun dagelijksch werk is .

Piperno 1 Mei 1866 .

Na den zegen van den H . Vader ontvangen to hebben verlietenwij Rome en spoorden naar Velletri om daar to gaan leeren exer-ceren . Dit viel mij als soldaat van zes jaren dienst niet zwaar ;enkele dagen waren mij voldoende om afgeexerceerd to worden.

Van Velletri moest ik vertrekken naar Piperno om daar bij mijnecompagnie ingedeeld to worden ; nog meerderen vertrokken met mijmeest allen Hollanders . Toen wij aankwamen waren de weinigeHollanders die zieh hier reeds bevonden zeer verblijd dat zij.zooveel landslieden zagen. Wij kunnen het zoo good met elkan-der vinden dat wij onder elkander eene societeit hebben opge-rigt en daarvoor hebben wij underling eene kamer gehuurd waarwij ons met zingen declameren e nz . t o zamen vermaken .

Ons dagelijksch werk hier is patrouille-loopen en dat is geenkinderwerk . 's Nachts om twee uur komt de sergeant aan ons beden binnen een paar minuten moeten wij klaar zijn : eerst krijgenwij een kom koffij met een stuk brood en dan de bergen in . Wijmarcheren soms een uur of acht negen over de bergen en hou-den rust in een of ander klein en ellendig dorpje waar niets tokrijgeu is en dan weer naar huis . Thans maken wij ook wel eene

256

patrouille van vier a vijf dagen en dan slapen wij 's nachts onderden blooten hemel op de bergen en over dag marcheren wij . Roo-vers worden zelden gevangen ; zoo men zegt zijn zij zeer bangvoor ons en ontloopen ons hetgeen hun gemakkelijk is wijl zijbeter den weg weten dan wij . Nogtans als wij ze eens ontmoe-ten geloof mij dat ze er niet gemakkelijk afkomen : ze zullen mijmijn schoenen en al wat ik versleten heb om hen na to jagen weldubbel betalen .

Zoo loopen de Zouaven nu reeds meer dan een half jaar lang opde roovers zonder ze alien to kunnen vangen ; maar wij zullenhet hun toch nog wel eens op een goeden keer betaald zetten ."

Dit zij voor dezen keer genoeg ; maar spoedig zullenwe nieuwe brieven mededeelen ; die brieven onder veleopzigten merkwaardig zijn tevens de schoonste weer-legging van de lasterlijke geruchten die omtrent doZouaven verspreid worden .

Dat klein getal jongelingen moet wel eene schoonefiguur maken ; anders zouden zij die meermalen zelfsdoor Protestanten de bloem der jongelingschap van Ne-derland zijn genoemd niet zoo gesmaad worden doorde ongeloovige pers . Zoo ook moeten die jongelingen weldapper zijn ; anders zouden de roovers hen niet zoo ont-wijken en de revolutionnairen zich niet zoo beijverenom slecht yolk en verraders onder hen to brengen . Derevolutie die over gansch Europa verspreid is en ge-heele legers op de been kan brengen vreest voor hetkleine Zouaven-corps : - dit geeft ons de hoop datde Zouaven met Gods hulp nog veel zullen uitwerken .

257

VERSCHEIDENHEDEN.

LEVEN VAN DEN GELUKZALIGEN PETRUS CANISIUSVAN DE SOCIETEIT VAN JESUS." ')

Reeds eenige maanden geleden had de schrijver van deze regelszich bij de Redactie verbonden om eene aanbeveling van dit werkjein dit maandschrift to plaatsen en telkens door omstandighedenvan zijn goeden wil onafhankelijk word hij verhinderd het bookto lezen en bier en daar althans to vergelijken met bet Franscheorigineel ; want het is uit het Fransch overgezet eene omstandigheidwaarom toch? op den titel verzwegen terwijl er geheel onnoodigvermeld wordt dat de overzetting in het Hollandsch geschied is .

Inmiddels heeft bet book zijn weg gemaakt . Wij willen hopendat eene aanprijzing van onze zijde de verspreiding van doze le-vensbeschrijving nog bevorderen zal .

Die aanbeveling verdient het book to regt . Reeds in Frankrijkhad het de meest gunstige ontvangst . Waaraan was dit to danken ?Wij ziju geneigd zonder de veelzijdige verdiensten des arbeidsvan pater Seguin in de schaduw to willen plaatsen dit vooral toe toschrijven aan de verhevene persoonlijkheid van een Canisius diekort to voren door hot zigtbaar Hoofd der Katholieke Kerk gelukzalig"verklaard en ter vereering en ter navolging voorgesteld word . Canisiuswelk een man en welk cen Gelukzalige ! Wat schitterende plaatsbezet hij in de geschiedenis der wereld waar hij optreedt stralendvan intelligentie en wetenschap ; in de geschiedenis der Kerk aanwier verheffing en uitbreiding vooral in Duitschland hij arbeiddemet een geloof en eene opoffering welke hem den naam van apostelwaardig maakten ; in de geschiedenis der groote stichting van denH. Ignatius van Loyola die hem onder zijue eerste kinderen teldeen hem zijn kroon zijue glorie noemen mag !

') Door Pater E. Seguin S . J. In 't hollaudsch overgezet vermeerderden verbeterd . 11 Deelen 's Graveuhage bij T. C. B . Ten Hagen . 1865 .

258

Canisius heeft daarbij voor ons Nederlanders de bijzondere aan-trekkelijkheid dat wij in hem een vaderlandschen hemelling bewon-deren en vereeren . Hij toch werd geboren to Nijmegen in bet jaar 1521hetzelfde jaar waarin de genade een H . Ignatius voortbragt . Hij begonzijue hoogere studidn to Keulen onder Nicolaas van Essche vanOisterwijk in Noord-Brabant eon heilig on geleerd priester en onderJan van Bronkhorst van Nijmegen die bekend geworden is doorzijne wetenschap maar ook door zijne Luthers-gezindheid . Van daarvertrok hij tot voltooijing zijner studien naar Leuven en trad in hetjaar 1543 in de toen slechts drie jaren bestaande Societeit van Jesus .welke Societeit in dien tijd reeds de glorie had van door de wereldgehaat en vervolgd to worden . Zou welligt ook dit het edelmoedig hartde groote ziel van Canisius tot de Jesuieten-orde hebben aangetrokken ?want hij was eenigen tijd in zijne keus welke religieuse familie hij zouintreden onbeslist. Dan hebben de Jesuieten gedeeltelijk aan de hervor-mers en hun aanhang een Canisius to danken gelijk zij hunne blinde ver-volgers begrijpen het niet dikwerf juist door den haat der wereld totde heerlijkste uitkomsten geraken . Zij groeijen boven elke vervolginguit. Twee jaar later word Canisius priester en ongeloofelijk is hotwat hij in de volgende veertig jaren vooral in Duitschland arbeiddeen in het leven riep . Hij staat ter verdediging van de waarheid ellvan de regten der Kerk aan het hof van Karel V op de kerk-vergadering van Trente op de rijksdagen van Petrikow Regens-burg en Augsburg bij de beruchte zamenspraak to Worms en wasde man die begaafd met eene diepe geleerdheid met eene om-vattende eruditie door het levend woord of met de pen of doorhet stichten van scholen en opvoedingshuizen de dwalingen der XVIeeeuw hier verdreef en ginds binnen enger perken omschreef . Beroemdvooral is zijn Katechismus welke in verschillende talen werd overgezet .

Bij dien reuzenarbeid voor het heil van anderen vergat hid zijneeigene volmaking niet. De XVIe eeuw is de eeuw des hoogmoedsen der zinnelijkheid. De uitverkorenen dier eeuw zijn vooral de heldender vernedering en versterving ; onder hen schittert Canisius . Hijstierf den 21' Dec. 1597 to Friburg en Pius IX plaatste hem den2° Aug. 1864 onder het getal der gelukzaligen .

Hot is geene gemakkelijke taak het leven van een man als Canisiusto beschrijven : wij zeggen men moet daartoe eene roeping zekerewijding ontvangen . Is pater Seguin geslaagd ? Wij aarzelen geenoogenblik toestemmend to antwoorden . Zijn book heeft volstrekt Diet

259

de bedoeling van eon geleerden hagiographischen arbeid maarheeft bij de degelijke bewerking der levensgeschiedenis van denGelukzalige vooral Gene ascetische strekking en zal daarom voor al-len eene aangename en nuttige lektuur wezen . Wat wij betreurenvooral voor ons land is dat de schrijver gemeend heeft bet beeld#van den zalige to moeten losmaken van de historische feiten van# dien tijd . . . van het protestantisme der XVI° eeuw " als zijnde#voor onze tijdgenooten eene vrij onverschillige zaak " welke # inNonce dagen minder belangstelling" inboezemt . Wij ontkennen dit tensterkste en in bet algemeen en zeker voor ons vaderland waar-aan echter de schrijver minder gedacht zal hebben de vertaler nut-tig had kunnen denken . Het is- volstrekt niet onbelangrijk al zienwij ook # de ketterij hoe langer hoe meer verbrokkelen en verlo-#ren gaan in bet rationalisme " bekend to zijn met de dwaling waar-van ons modern rationalisme de logische consequentie is . Ook vin-den we de uitspraak gewaagd dat men in onze positieve eeuw„niet best begrijpt hoe men in geestdrift heeft kunnen ontstokenen tot hartstogt vervoerd worden door godgeleerde vraagstukken ."

En toen en thans zijn en de godsdienstige waarheid en de gods-dienstige dwaling de hoogste oorzaken die eene goede of kwadegeestdrift edele of booze hartstogten in bet leven roepen. Datleert de ondervinding van elken dag dat begrijpt men of kan mendoen begrijpen. Daarbij de groote mannen eener eeuw en vooral die inheiligheid uitmuntten moeten gezien worden in bet licht der gesebie-denis waarin zij optreden . Zou de figuur van den grooten Ca-nisius zelfs in betrekking tot zijn innigste ziele-leven minder zijnuitgekomen als men tegenover hem bet karakter van de geloof-en zedenmoordende hervorming had geschilderd ? Niet door den#omtrek der schilderij to beperken" treedt eene hoofdfiguur op denvoorgrond maar door haar in voile licht to plaatsen en krachtigdoor de schaduw to verhoogen . Z66 eenvoudig is overigens betplan van den schrijver niet dat hij voor beschouwingen als wijop het oog hebben geene plaats had kunnen inruimen ; althans als hetboek nog vertaald moest worden dan vroegen we aan den vertalerliever nog aan zijn nalezer " die op historiesch en hagiographieschgebied bijzonder good to huis is wat de schrijver ons onthouden heeft .

Den vertaler meenen wij to herkennen . Zijn arbeid is zeer ver-dienstelijk en ongetwijfeld in de overzetting van dit boek veel beterdan andere vertalingen door dezelfde hand als wij ons niet ver-

260

gissen geleverd. Zou do overzetter als een blijk onzer belang-stelling wel den raad willen aanvaarden van niet to veel to ver-talen en niet to spoedig to arbeiden ? Bij bedaard overleg heeftbij gaven genoeg om goede vertalingen to leveren en ons eenelijst van verbeteringen" to sparen die voor boeken geene opluis-tering zijn .

De Hollandsche uitgave verdient boven de Fransche verre de voor-keur . Zij is vermeerderd en verbeterd . vooral daar waar feitenuit de geschiedenis van de geboortestad of het vaderland van Ca-

v nisius minder juist of al to beknopt waren voorgesteld ." Geen won-der : de Franschen zija niet sterk in de geschiedenis van ons va-derland onder welk opzigt ook . Wat daarbij aan de Hollandscheuitgave eene geheel bijzondere waarde geeft is dat zij door eengeleerden Jesuiet then wij boven reeds aanduidden vermeerderdwerd met de stamlijst van de familie Canis en de daaraan verwantengeslachten" en met een uittreksel nit de studentenrol der beroemdeuniversiteit van Leuven welke de eer heeft Canisius onder harezonen to noemen . Jammer dat een brief van Canisius met facsi-mile van zijne onderteekening welke later aan den boekhandelaarC. L. van Langenhuysen voor de bij hem verschenen Levensschetsvan den gelukzalige is afgestaan ook niet in dit werk is kunnenworden opgenomen.

Wij behoeven niet to zeggen dat wij de lezing en verspreidingvan deze schoone en nuttige levensbeschrijving van Canisius drin-gend aanbevelen . Moge hij meer gekend en meer nagevolgd wor-den vooral in onze dagen de Gelukzalige die bij de beoefeningder heldhaftigste deugden gelijk Louis Veuillot zegt ') tot die man-nen van verbevene verloochening wilde behooren die alleen ten dienstvan bet oude geloof alles toewijden wat bet hart aan mood bevattenwat de geest aan kennis wat de ziel aan deugden bezitten kan ."

1 ) Men leze het heerlijk hoofdstuk „ Pierre Canisius" nit de Pelerinagesde Suisse van Louis Veuillot waarvan do voorganger van oDzen uitgevereene vertaling leverde in zijne Leesbibliotheek voor Christeljke huisgezinnenwelke alle aanbeveling verdient .

261

O N ZIN.

Er verschijnt elke maand een boekje ellendig van vorm eninhoud : Slemmen voor waarkeid en vrede (?!) ; nog wel een Evan-gelisch tijdschrift voor de Protestantsche kerken" (sic) eene nieuwe

„serie van de Boekzaal" zaliger gedachtenis onder redactie vanzekeren L. Tinholt . 't Is ongeloofelijk hoeveel waanwijsheid hoe-veel onzin hoeveel kwaadaardigheid in dat arm orthodox tijd-schriftje maandelijks to lezen staat. Wij doorbladeren het omdathet wordt rondgezonden door de leesinrigting waarvan wij lid zijn .

Het April-nummer levert echter zulke curiosa dat we ons nietonthouden kunnen daarvan melding le maken onder de bepaaldebelofte dat wij voor ons nooit meer over het tijdschrift zullen spre-ken al blijven de namen van Prof. Doedes en Prof. van OosterzeeHoogl'. to Utrecht van D' . Astro Cohen Stuart Theesing predi-kanten to Rotterdam enz. op den omslag vermeld als tot demedewerking van dit tijdschrift voorloopig [het is de derde jaar-gang !] bereid."Wij noteren met spoed want gelukkig het boekje neemt niet

lang plaats in op ooze schrijftafel . Na wat magtelooze uitvallentegen de mannen der moderne rigting die wij moeten het be-kennen het den orthodoxen ver afwinnen in gevolgelijk denken en han-delen volgt er in het tijdschrift gewoonlijk zooals in het genoemdenummer een rubriek mededeelingen " die we in den regel heteerst lezen om ons wat vrolijker to stemmen daar zij overloopenvan onnoozelheden betises vooral op rekening van of in betrekkingtot ons Katholieken . Men hoore en beoordeele daarna die Stem-men van waarheid (!!) en vrede (!!!) ."

Het Protestantisme vooral de evangelisering der Katholiekenslaagt aan den vasten wal slecht dat is wereldbekend . Van daarwelligt dat zij vlugt op . . . . ? „ op een sckip voor de inwendige„tending ." Ziehier de historic naar dat Evangeliesch tijdschrift . „Evenals de uitwendige zoo heeft ook de inwendige zending hare sche-„pen . . . als drijvende kerken voor de zeelieden . Zulk een schip der„Innere Mission is sedert den herfst des vorigen jaars ook het En-

262

gelsoh fregat Thisbe in de haven van Cardiff de belangrijkste ha-ven in de geheele wereld voor den kolenhandel . . . waar somwijlen

„twee honderd schepen nit alle landen der aarde to gelijk bevracht„worden ;" op die drijvende kerk logeert een domine die „FranschEngelsch Hoogduitsch Nienw-Grieksch en ook eenigzins het„Italiaansch magtig is ." Die mensch welke aan wal geen workvindt want 't is bekend dat in Engeland de overgroote meerder-heid der Protestansche bevolking nooit in de kerk komt gaat inde week „ van schip tot schip verspreidt Bijbels Nieuwe Testa-„menten en traktaten en noodigt tot de godsdienstoefeningen op den„Zondag." En het resultaat ? De Stemmen voor waarkeid (!) getui-gon bet dat bet dagboek van then predikant bevat .treffendebe-„wijzen van de ontvangbaarheid der ruwe zeelieden in het b6zon-„der [wij onderschrappen] der tot de Roomsck-Katkolieke en Griekscke.kerk behoorende voor de blijde boodschap van bet hun dikwijls

„ten voile onbekende maar hen dan ook met des to geweldiger krachtaangrijpende Evangelie ."Wij zijn in geene stemming om dat prachtig Hollandsch to

doen opmerken; maar eilieve wie gelooft aan een orthodoxen jan-maat of aau eon Roomschen matroos die Gereformeerd wordt ? zekerniet degenen welke bet leven en de geaardheid van matrozen leer-den kennen. Een matroos met een psalm-boek of een tractaatje !men zal hem vragen om lid to worden van het afschoflings-ge-nootschap ! Risum teneatis . . . Een matroos leeft zonder God ofgodsdienst of zijn bewegelijk gemoed zijne opene ziel vindt al-leen in de Katholicke Kerk die hem de waarbeid ook aanschou-wen en gevoelen doet rust en voldoening bovenal opwekkingen kracht tot beheersching en overwinning zijner bruisehende harts-togten .

Hier volge iets anders . nLnvloed der Roomsch-katholieke geestel kkeid„op letterkundiq gebied." Hot is bekend dat Napoleon de dagbladpersonder do knie houdt. Zou dat wel zijne dwaasheid wezen ? OnsEvangeliesch tijdschrift schijut dat ook minder of to keuren ; hot be-schuldigt en to regt zelfs de dagbladpers voor een gedeelte to zijnhot orgaan van het „ ougeloof onder zijne buitensporigste en af-„schuwelijkste vormen ." Maar wat vreeselijk is dat schrijvers en„uitgevers aldaar" [in Frankrijk en gelukkig ook elders] „de„Roomsch-Katholieke geestelijkheid naar do oogen hebben to zien .„Dikwijls blijft een manuscript bij den auteur berusten wegens gebrek

2600

„aan een moedig uitgever. . . Het is vernederend welbekende schrijvers„aan de voeten to zien nederbuigen van lieden die bet Roomsche„purper dragen". Zie toe mijnheer Tinholt! mannen die betRoomsche purper dragen hebben regt om fatsoenlijk besproken toworden. Ter zake . De Roomsch-katholieke geestelijkheid en vooralde „lieden die bet Roomsche purper dragen " gelooven dat zij debezitters de verdedigers der Christelijke waarheid zijn . Is bet danto verwonderen dat zij protesteren als schrijvers en nitgevers diewaarheid aanranden verminken of loochenen : dat zij zoo mogelijkde uitgaven hunner gedrogtelijke werken tegenhouden dat zij delezing daarvan verbieden? En is er jets vernederend in voor schrijversof lezers als zij geboorzamen aan hen die zij erkenuen als hunnevoorgangers als hunne leeraars die van God de zending en demagt ontvingen om alien to onderwijzen . Zou men liever willendat bet Katholieke episkopaat insluimerde bij de voortwoekeringvan bet „ongeloof onder zijue buitensporigste en afschuwelijkste„vormen?"

Wat den in bet Evangeliesch tijdschrift besproken Dictionnaireaangaat ondanks de aangebragte verzachtende uitdrukkingen " ishij een onding die niet alien door een man met bet Roomschepurper bekleed maar door iedereen zal verworpen worden die nogwaarde hecht aan historische waarheid .

Had bet orthodoxisme maar een Index! Het ongeloof der modernerigting waaraan wij Katholieken volslrekt geen sympathie of voor-keur geven zou onder zijne aanhangers niet zulk een toenemendenafval to betreuren hebben . Zal bet orthodoxisme ook in onzen tijdniet leeren ? Gevoelt bet zich niet onmagtig tegenover de buiten-sporigheden der moderne theologen ? Het moet schreeuwen J eve de»vrijheid!" en vergaat . Kende bet slechts gezag en orde bet werdKatholiek en leefde.No- een factum. Volgens dat Evangeliesch tijdschrift bestaat er

in Mexico behoefle aan eene godsdienstige hervorming " Wij schrij-ven letterlijk af: „ Ook in dat land [Mexico] openbaart zich de„behoefte aan hervorming in bet godsdienstige en wel wat zeermerkwaardig is meet nog onder do geestelijken dan onder leeken .Het hoofd dezer beweging is de priester Gomez die reeds om des.Evangelies wil [och arme!] banden en gevangenschap heeft verduurd l . . .volgens bet Amerikaansch tijdscbrift Revival nemen minstens„honderd priesters aan deze zuiver godsdienstige beweging deel terwiji

264

hvijf honderd anderen daarin belangstellen en haar een goeden uit-slag wenschen . Zij verwerpen de oorbiecht de beeldendienst de

aMaria- en Heiligenvereering bet celibaat en de transsubstantiatie .Zij gebruiken bet avondmaal onder beide gedaanten en begunstigen

» de verbreiding der heilige Schrift ." Wat brutale Amerikaanscheleugentaal! En onze Stemmea voor waarheid en vrede zijn volvan dergelijke vertelseltjes ! HONDERD reformatorische" priesters !VLTF HONDERD die achter de schermen staan en toejuichen ! dannog Jbij het yolk ontwaakt de honger naar eene betere geestelijke„spijze . . en de reformatorische priesters kunnen naauwelijks aan de„uitnoodigingen welke [ja welke?] tot hen gerigt worden voldoen."En ondanks dat alles blijft Mexico in merg en been Katholiek enwaggelt de troon van Maximiliaan omdat hij in een onberadenoogenblik vergat dat zijn yolk Katholiek is en hij de regten derKatholieke Kerk durfde miskennen.

De hemel verleene aan den beer Tinholt en de zijnen zooveel ge-zondheid van verstand en hart dat zij de uitgaaf hunner Stem-mea" eerlang staken! er zou al weer minder onzin in Nederlandverkocht en minder misleiding jegens een zeker gedeelte van betlezend publiek gepleegd wordeu .

265

DE H00GEE1tW. KOLPING.

V66r eenige maanden op den 4' December van bet vorige jaaroverleed to Keulen de zoo verdienstelijke stichter en algemeenevoorzitter der Duitsche Vereeniging voor handwerksgezellen " deHoogEerw. Dom-Vikaris Adolf Kolping. In hem heeft Duitschlandeen zijner edelste mannen verloren . Door de stichting vormingen kerkelijke inrigting dier vereeniging heeft Kolping een grootschwerk in 't leven geroepen dat met zijnen dood niet zal vergaanmaar eene zegenrijke toekomst doet hopen . Hij heeft daarmede metveel vrucht aan de bevordering van bet Christelijke leven onderbet yolk gearbeid . en eene belangrijke bijdrage ter oplossing vanbet groote maatschappelijke vraagstuk geleverd .

Kolping die zelf tot zijn drie en twintigste jaar als schoenmakergewerkt en al de ellende gevaren en behoefte der handwerksge-zellen van nabij gezien had ; die dan op Gods roeping de werkplaatsmet bet studeervertrek en de gehoorzaal verwisselde in 1845 optwee en dertigjarigen leeftijd priester werd en op zijne eerste plaatsto Elberfeld in 1846 den eersten „Gesellenverein" oprigtte Kolpingbeschouwde de voortzetting van die onderneming als zijne zendingals de levenstaak hem door den hemel opgedragen. Daaraanwijdde hij onverdeeld al zijne aandacht tijd en kracht . Nooitwerd hij moede of ontmoedigd want hij beschouwde dien arbeidals door de Voorzienigheid gewild ; geen inspanning was hem tozwaar want het scheen hem een geluk ten koste van veel moeiteeen groot doel to bereiken . Alle andere bezigheid het schrijvenbijv . maakte hij aan dit werk ondergeschikt . En Kolping wistuitnemend voor bet yolk to schrijven ; ziju Almanak en de Bkei-„nische Volksbldtter" mogen het bewijzen . Doch al wat hij vandien aard deed bet was altijd weder in bet belang zijner vereeni-ging . Met de opbrengst er van dekte hij de kosten zijner ontel-bare reizen boawde hij het Gesellenkospiz" to Keulen en besteeddeook veel aan bet herstellen van de kerk der Minderbroeders .

Daar de stichter der eerste Vereeniging voor handwerksgezellende stad Keulen voor de plaats hield waar de nieuwe planting betbeste zoude slagen en zich uitbreiden werd hij in 1848 als Dom-Vikaris derwaarts geroepen hij begon er aanstonds zijuen arbeidvoor de ontwikkeling zijner onderneming en zag dien boven ver-wachting al spoedig met den sehoonsten uitslag bekroond .

Dl. IL April J S66 .

18

266

Op de algemeene Katholieke vergadering van Mechelen in 1863trad een spreker nit Gend de beer Malingie in eenige bijzonder-heden over dit liefdewerk en toonde hot groote nut er van ookvoor Belgie aan . Wij nemen enkele regelen daaruit over om betdoel van den Gesellenverein" nader toe to lichten . De HoogEerw .Kolping zeide hij begon met dagelijks in den avond vier of vijfgezellen bij zich to vereenigen . Hij deed bun begrijpen dat dohandwerker er belang bij heeft eens een gezeten burger to wordenen dat hij om daartoe op to klimmen twee dingen behoeft ; voor-eerst : hot ontvangen onderrigt in lezen schrijven rekenen toonderhouden en een weinig boekhouden to leeren : ten andere : eenklein kapitaal op to leggen . Met de jonge handwerksgezellen tovereenigen hunne vermogens to ontwikkelen met hun een eerzaamen zedelijk gedrag in to scherpen poogt men hen aan ordelijkheiden spaarzaamheid to gewennen en hun eene gevestigde toekomstto verzekeren.Gemeenlijk wordt er elken avond onderrigt gegeven door een

der handwerksgezellen die over zijn vak spreekt en de daarinaan to brengen verbeteringen aanwijst . Een geestelijke geeft hungewoonlijk drie eonferentien in de week . Daarin leeren zij vooralhoe zij do godsdienst met hare weldaden hoog to schatten en hoezij hare bestrijders to beantwoorden hebben. Zoo worden diejeugdige handwerksgezellen als con klein krachtig leger dat inde maatschappij de ware beginselen verdedigt .

Kolping's stichting telde toen (1863) in Duitschland 342 afdee-lingen . Wil nu een Bezel door Duitschland rondtrekken om zichin zijn handwork to bekwamen hij kan dit zeer gemakkelijk doorde vereeniging . Daar vindt hij mannen die hem raad geven enden weg wijzen . Hij behoeft geen tijd of geld to verliezen ombeschermers op to sporen . Zoodra hij in eenige stad aankomtheeft hij or work ; want nooit gaat hij zonder aanbevelingsbrief opreis en zonder dat de voorzitter zich vergewist heeft dat hij eren bezigheden en een geschikt verblijf zal vinden .

Dit liefdewerk is weinig kostbaar ; de onkosten voor bet lokaalworden door eene zeer matige maandelijksche bijdrage gedekt : Danheeft men in elke stad een priester noodig om de vereenigingto besturen . 1)

1 ) Assemblee generale des Callioliques en Belgique Tom. 11 pug . 6? .

267

Uit doze mededeelingen kan men de strekking van Kolping'heilrijke onderneming genoeg leeren kennen .

In achttien jaren tijds gelukte het hem zijn werk to voltooijen .Men mag zeggen : to voltooijen. Want al is hot ook dat deontslapene naar menschelijke berekening veel to vroeg aan zijneschepping ontrukt word (hij was nog geen voile twee en vijftigjaren oud) heeft hij evenwel zijn doel bereikt en onder tweevoudigopzigt . Vooreerst op de zestiende algemeene vergadering der Ka-tholieke vereenigingen van Deitsehland to Wnrzburg door de laatsteorganisatie en goedgeregelde indeeling der voorzitters zoodat ervan dien tijd of in de vereeniging een algemeene voorzitter isdie over de 420 afdeelingen welke er thans bestaan gesteld isverder beeft men centrale voorzitters zooals die to Weenen ento Mdnchen ; dan diocesane en plaatselijke voorzitters . Daar toWiirzburg heeft Kolping zijn werk in de handen der bisschoppengesteld die allerwegen aan zijne wenschen zijn to gemoet gekomen .Joist door doze Icerkelfj'ke inrigling is aan zijne vereeniging conetoekomst verzekerd . Er mogen velerlei stormen komen enkeleafdeelingen mogen zich door do schuld van bijzondere personenontbinden : bet geheel echter zal op then kerkelijken bodem groeijenen gedijen en honderdduizenden zullen er hun geluk in vinden .

Kolping beleefde vervolgens ook nog de vreugde van hot groote„Geselletkospiz" to Keulen gedeeltelijk door zijne eigene middelenvoltooid to zien . Op den 17° September van bet vorig jaar wei-nige dagen na de sluiting der algemeene vergadering to Trierword dit heerlijke huis ingewijd . Hij was omgeven van eenc grooteschaar van voorzitters ; de feestplegtigheid was indrukwekkend enzielverheffend ; hot zou zijne laatste groote vreugde bier op aardewezen . Met de voltooijing van dit gebouw heeft Kolping aan elkenvoorzitter getoond wat hij to doen heeft op zijne woonplaats inzijne stad waar de vereeniging nog geen hospitium bezit. Eneerst dan heeft elke vereeniging haren vollen pligt gedaan en harekraeht getoond wanneer zij zulk een eigen huis bezit en hand-werksgezellen op hunnen reistijd in een eigen hospitium kan her-bergen . Dit is reeds in vele steden hot geval doch er blijft nogzeer veel to doen over. Op dit punt echter had Kolping alleento Kealen to voltrekken wat daar in 1848 met zooveel mood be-gonnen was.

Wat al reizen moest hij sedert dat jaar ondernemen eer hij het

268

tot zulke uitkomsten gebragt had . Gansch Duitschland is hij her-haaldelijk doorgetrokken ; hij verscheen in hot Noorden en hot Zuidenin het Oosten en hot Westen en waar hij verscheen was hijwelkom als een apostel ; men wachtte als op hem en voegde zichbereidwillig naar zijne bezielde aanmaningen . Hij kwam den hand-werksgezellen en zij kwamen hem to gemoet . Overal vond hijvoortreffelijke offervaardige mannen die bereid waren om naarzijne praktische aanwijzingen voor den gezellen-stand werkzaam tozijn en goedgeaarde jongelingen die zulk eene bescherming voorhun welzijn begrepen en hem den cernaam van „Gezellenvader"toekenden. Gods ijverige dienaar drong overal door en vond voorzijne zaak opgewekte . godvruchtige weldoeners tot op de troonender vorsten toe .

Na langen arbeid telt thans Kolping's onderneming 420 ver-eenigingen in Duitschland of daarbuiten en zelfs in Amerika .

„Het getal leden die in den loop dier achttien jaren door die»vereenigingen been tot den stand van meester zijn opgeklommenbedraagt honderdduizenden . Tegenwoordig telt de vereeniging overnde 60 000 leden ." Aldus bet gedachtenis-blad hetwelk op betgraf van Kolping aau zijne aanwezige vereerders werd uitgereikt .Welk een aantal ! wat een invloed op zijne tijdgenooten wat alduizenden to beter voor hot Christelijk maatschappelijk leven ge-vormd ! Die meesters en gezellen noemen alleen Kolping hunnenvader en zullen hem zoo noemen zoolang zij ]even en na henzullen hunne kinderen het doen ; die gezegende naam zal in Duitsch-land niet ligt vergeten worden .

Bij zijne begrafenis op den 7° December kon men zien wathij voor bet yolk was geweest en hoe diep bet zijne ware vriendenvereert. Zijne lijkplegtigheid behoort tot de schoonste en luisterrijkstewelke Keulen ooit zag . Aanzienlijken en geringen rijk en arm degansche burgerij alle klassen hubben aan vader Kolping de laatsteeer bewezen en door hunne deelneming getoond dat de eenvoudigeman alle harten had ingenomen . En hoe zijn arbeid allerwegenerkend word getuigt allertreffendst de uitroeping welke men nitieders mond vernam : vWie zal hem vervangen?" i)

Wij laten hier nog volgen wat reeds voor eenigen tijd de bisschopvan Maintz over deze vereenigingen der handwerksgezellen en hares

') Verg . Der Kalholik van December jl

269

stichter schreef : Daar zij boofdzakelijk op Katholiek gebied ontstaan„zijn kunnen wij dozen met alle regt eene Katholieke bijdrage ter„oplossing der arbeidersvraag noemen. Het resultaat tot dusverre„hierdoor verkregen overtreft reeds alle verwachting en toont ons„tegelijk aan wat nit doze vereenigingen van handwerksgezellen„kan worden wanneer zij derzelver geheele ontwikkeling zullen„bereikt hebben . God heeft zich van een handwerksgezel bediendom dit werk aan to vangen en nadat Hij hem tot hot Priester-„schap heeft verheven heeft Hij den HoogEerw. Heer Kolpingdien oud-handwerksgezel tot een waar vader der handwerks-» gezellen gemaakt . lloge God hem verder tot werktuig gebruikennom dit werk to bevestigen ! Dit zal meer en meer verwezenlijkt„worden wanneer het genootschappelijk beginsel gedragen door„den geest des Christendoms zich meer en meer in deze vereeni-gingen ontwikkelt en die alien tot levende ledematen van een„ligchaam maakt ." I)

Hot Provinciale Concilie in 1360 to Keulen gehouden beveeltook doze vereeniging welke de handwerksgezellen zoo in hetgeenhun handwork betreft als in de Christelijke leer ouderrigt „bijname" aan 2)

Sedert we dit schreven is de opvolger van den HoogEerw .Kolping bekend geworden ; daartoe is met algemeene stemmen debeer Schaffer gekozen die reeds een aantal jaren met het onder-wijs in de godsdienst aan de school to Trier belast is geweest .Hij heeft to dier stede eene vereeniging voor bandwerksliedenopgerigt en was diocesane voorzitter van al die vereenigingen inbet bisdom. De nieuwe algemeene voorzitter behoorde tot Kolping'sbijzondere vrienden en vereerders en men verwacht vanhem dathij ook wegens zijne ondervinding een waardig voortzetter vandiens liefdewerk zal wezen.

I) Mgr. Von Kotteler in zijn werkje getiteld : „ Het vraagstuk derarbeiders en het Christendom " volgens de vertaliug (op de tweede Hoog-

duitscbe uitgave) welke bet vorige jaar bij den boekhandelaar J . W vanLeeuwen to Leiden verscbenen is . Men weet welk een lof ook vanProtestantsche zijde aan dit even degelijk als tijdig gesebrift wordt toe-gekend . Er is dan ook voor alien die zich met de groote maatscbap-pelijke vragen hebben bezig to houden niet weinig nit to leeren .

2 ) Acla et Decreiru Cone. .Prov . Colon . pag . 142 .

270

ONGEVRAAGD ADVIES IN DE ZAAK VAN PIERSON

TEGEN REVILLE c . s .

DOOR

CD . BUSKEN HUET . ')

Dr. A. Pierson vroeger predikant bij de Waalsch-hervormde ge-meente to Rotterdam heeft verleden jaar zijn leeraarsambt neder-gelegd en de Kerk verlaten ; de redenen die hem tot dezen stapbewogen hebben legde hij bloot in een geschrift : Dr. d . Pierson aanzone laatste gemeente.

Dr. A . R6ville ambtgenoot vriend en geestverwant van Piersongevoelde dat velen hem zeiden : waarom neemt ook gij niet hetzelfdebesluit? Op deze zeer natuurlijke vraag gaf hij antwoord in eenopenbaren brief : Nous Maintiendrons .

Van weerszijde is nog een tweede vlugschrift versehenen velemoderne predikanten hebben door een publiek gesproken woord alde anderen door een zwijgende adhaesie de partij van Reville geko-zen en nu is de vraag : wie heeft gelijk Pierson of Reville e . sde mannen van W ii b 1 ij v e n of de man van I k g a been?Dr. Cd. Busken Huet die vroeger zelf predikant bij de hervormde

gemeente geweest is maar zijn ontslag heeft genomen schaart zichin het tusschen Pierson en diens voormalige ambtgenooten aanhangiggeding onvoorwaardelijk aan de zijde van eerstgenoemde . Zijn On-gevraagd Advies bestaat uit twee deelen : in het eerste wordt meerbepaaidelijk betoogd dat Pierson door afscheid to nemen van deKerk wel gehandeld heeft ; in het tweede dat Reville en zijne me-de-voorstanders van de moderne rigting inconsequent zijn met inde Kerk to blijven . Den inhoud van beide deelen zullen we korte-lijk zamenvatten.

I. Dr . A . Pierson loochent alle eigenlijk gezegde bovennatuurlijkeopenbaring ; met al de moderne theologen onderschrijft bij gaarne devolgende woorden van Dr. J . C . Zaalberg :

Alle niet moderne Protestanten staan ondanks al hunnen naijver

') Haarlem van Asperen van der Velde . 1865 .

271

„en strijd met elkander met de regtzinnige Joden ja zelfs metde Mohammedanen en Heidenen joist op then grond welken„wij modernen als een zandgrond beschouwen . Al de daar genoem-„den zijn 't in deze hoofdzaak met elkander eens dat de gods-„dienst bovennatuurlijk geopenbaard is . Dat zegt de Hindoe van„de zijne de Muselman van den Islam de Jood van 't Mozaischgeloof de Roomsch-Katholiek van zijne Kerk en met Roomschen

»en Grieken verklaren alle niet moderne Protestanten zulks eenparigvan de Joodsche en Christelijke godsdienst . Wij modernen nu loo-chenen kortweg dat gansche mysterie verklaren de overlevering met

share wonderverhalen onhistorisch vrucht van latere voorstelling„van misverstand en geloofspoezij van een enthousiasme dat meervurig dan helder was en ook niet helder kon wezen bij 't door-

„slaand gebrek der nude volken aan behoorlijke kennis van natuurwen geschiedenis ."

Ziedaar hoe Pierson alle bovennatuurlijk geloof verwerpt ; nu echterhad hij als predikant bij de Hervormde gemeente zijne hand gezetouder 't volgende formulier

Wij ondergeschrevenen - verklaren bij deze opregtelijk dat wijnaar bet grondbeginsel der Christelijke Kerk in bet algemeen ender Hervormde in bet bijzonder Gods heilig woord in de Schriften des.0 en N . Verbonds vervat van ganscher harte aannemen en op-regtelijk gelooven ; dat wij des zins en willens zijn den geest ende hoofdzaak der leer welke in de aangenomen formulieren vaneenigheid der Nederlandsche Hervormde Kerk begrepen is getrou-welijk to handhaven ; dat wij mitsdien den ganschen raad Gods

„ inzonderheid Zijne genade in Jezus Christus als den eenigen grond„der zaligheid ernstig en van harte naar de gaven ons geschonkenaan de gemeente zullen verkondigen enz ."Zoo staan dan de moderne predikanten vastgekneld tusschen

dit onderteekend formulier en hun eigen overtuiging ; ieder redt zichop zijne wijzeReville ofschoon hij niet gelooft aan een persoonlijk God en dien-

tengevolge alle vrije daden van God alle openbaring en alle ge-nade moet loochenen blijft nogtans in de Kerk. Sterk en stijf wordtdoor Reville staande gehouden dat hij de Hervormde Kerk vanharte bemint Dock ware ik [zegt Busken Huet] de HervormdeKerk ik zoo verzoeken voortaan van zulke liefdebetnigingen ver-schoond to blijven . Reville drukt die Kerk aan zijn boezem : maar

272

.hij doet dit z66 kraehtig met zulk een forachen greep van dienzelfden regterarm dien hij eer zegt to willen vergeten dan haardat zij bet besterft ."Busken Huet getuigt van zich zelvenDe Hervormde Kerk als Kalvinistisch-protestantsche instelling

heb ik nooit van harte lief gehad . Van bare kenmerken en leer-stukken kan ik mij niet herinneren er ooit den enkel onvervalschtgepredikt to hebben ; doch wel herinner ik mij in een godsdienstigweekblad to hebben gezegd dat in de XXXVII Artikelen der ge-reformeerde belijdenis geene vijf woorden aangetroffen werden dieik beschouwen kon als de uitdrukking van mijn persoonlijk ge-loof. Bij toeneming heb ik mij in der tijd tegen die belijdenis aan-gekant. In tien of twaalf jaren heb ik middel gevonden van onder

whet klankbord van een gereformeerden kansel de gereformeerde„dogmatiek hoofdstuk voor hoofdstuk in den ban to doen ."Van Zaalberg zegt Busken HuetHoe hij bet met zijn geweten overeen kan brengen voorganger

te blijven van een kerkgenootschap op welks leven hij openlijkwverklaart bet gemunt to hebben is eene zaak die in de eersteplaats hem zelven aangaat ."Eindelijk komen wij tot Dr . A . Pierson ; hij heeft bet voorbeeld van

Busken Huet gevolgd en vaarwel gezegd aan de Kerk wier leerhij met zijue overtuiging niet overeen kon brengen : Zijn afscheids-woord aan zijne laatste gemeente en zijne repliek aan den beerReville vormen to zamen eene mannelijke daad en met dat man-nelijke van den inhoud is de vorm in overeenstemming ."II. In bet tweede gedeelte tracht Busken Huet to doen gevoelen

dat de moderne predikanten die niet gelijk Pierson aftreden maarzich affirmeren als dogmatisch-kerkelijke partij zich schuldig wakenaan onverdraagzaamheid dat zij lijden aan halfheid en karakterloos-heid dat zij niet meer vooruit-maar aehternit gaan ; to dien eindeciteert hij aehtereenvolgens de voornaamste woordvoerders van demoderne rigting.

Jorissen modern predikant to Groningen heeft gesproken vanbet gasthuis der gematigd- liberate dogmatiek ;" zulk eene benamingaan de theologie van Hofstede de Groot en Pareau gegeven omdie heeren in bet oog der gemeente ileelijk ende afschouwelijk" tomaken getuigt van eene groote mate van sektehaat .

J . P . de Keijser modern predikant to Arnhem roept aan Pierson

273

toe : „Arme man wat beters ware u gegund ! Verloren - geloof en„God en zedewet en geest; gewonnen-de proteetie van Van Vloten ."Zulke woorden zijn alleronvoegzaamst in den mond van iemanddie nagenoeg dezelfde denkbeelden koestert als Pierson . „Thansvraagt de beschaving met het oog op de moderne theologen betgeen„tot hiertoe alleen van eene bepaalde klasse van regtzinnigen plagt„te gelden : „rant de fiel entre-t-il dans l'ame des devots?"De Kommissie van de algemeene Synode ter zitting van 24 Julij

1865 verklaart datOm predikant to kunnen zijn in de Hervormde kerk vier dingen

gevorderd worden : het vasthouden aan het Evangelie het vasthou-den aan God het vasthouden aan Christus en het vasthouden aan devrijheid. - Dit is beuzeltaal ; bovendien wordt in de drie eerste ar-tikelen van doze modern-theologische geloofsbelijdenis do onbeperktewillekeur verboden en door het vierde tevens toegelaten .

De Leidsche hoogleeraar A. Kuenen heeft dit Rapport van de Kom-missie der Algemeene Syuode mede onderteekend . „Kuenen [roept Huetuit]" vasthouden aan den God der Hervormde Kerk? Vasthouden aanJezus Christus? Vasthouden aan hot Evangelie van Gods genade in then„Christus? Hij zelf is de eenige geloof ik die hot zich verbeeldt . Al dieheilige namen en woorden heilig voor de good gereformeerden hebbenin Kuenen's mond en onder Kuenen's pen eene geheel andere be-teekenis ; eene die regtstreeks indruischt tegen hetgeen de Her-

Mvormde kerkleer met diezelfde woorden en namen bedoelt ; eenedie door de Hervormde Kerk niet overgenomen zou kunnen worden„zonder dat die Kerk zich zelve vernietigde ; eene die zoo zij inder-daad de gereformeerde beteekenis was reeds voor drie honderd jaren„belet zou hebben dat er nooit eene gereformeerde Kerk ontstond .„loch is or eene zaak waaraan Kuenen vasthoudt vasthoudt met„hart en ziel . Hot is dat vrije onderzoek " hetwelk die geheele be-lijdenis geenzins tot schade voor Kuenen's lessen over hot Oude„Testament weder op losse schroeven zet ."Professor L . W. E. Rauwenhoff is eon good modern theoloog ;

want niet lang geleden heeft hij in den Bijbelvriend betoogd dat„de bijbel ook onder anderen hierom een bedenkelijk godsdienstig»leesboek is omdat [N. B.!] hot geloof aan gebedsverhooring er de sche-„ring en den inslag van uitmaakt ." Bij bet heropenen zijner lessenin September 1865 zeide hij : „De onregelmatigheid der betrekkingwaarin de theologische faculteiten zich ecnerzijds geplaatst zien

274

„tegenover den Staat wiens ambtenaren de theologische professoren„zijn anderzijds ten opzigte van de Hervormde Kerk tot wier» kweekelingen zij de theologische studenten moeten opleiden zal nietligt door iemand ontkend worden." Heeft nu Rauwenhoff zijn

leerstoel verlaten? Neen bij blijft professor aan de Leidsche hooge-school ofschoon hij in zijne betrekking eene ondragelijke ano-malie" ziet en ofschoon hij bekwaamheden in overvloed bezit om

sop eervolle wijze met letterkundigen of anderen arbeid in zijulovens-onderhoud to voorzien ."Professor J. H. Scholten volgens wien de natuur niet slechts

in zekeren zin kan maar volstrektelijk behoort God genoemd to wor-den geeft zich uit voor een discipel en medestander van Kalvijnen beroept zich to then einde op Kalvijn's geschriften ; Kalvijn nuvis wel een onbeminnelijk en schrikwekkend maar toch geloovig#christen geweest ;" hier heeft dus schennis der historische waar-heid plaats .Dezelfde professor beroept zich in zijne Leer der Hervormde Kerk

even als Rousseau op het getuigenis des Heiligen Geestes en isin zijne schriftbeschouwing nog ongelooviger dan Rousseau . - Dochis het nu niet klein en zwak en ergerlijk Kalvijn's kathederto bestijgen tot het verkondigen van Rousseau's denkbeelden ? Ishet niet klein en zwak en ergerlijk wanneer men zich bewust istot Kalvijn in dezelfde betrekking to staan als Servet den liedendiets to maken dat men Kalvijn's work voortzet? Scholten KuenenRauwenhoff Reville de Keijser Jorissen het geheele geslachtder moderne theologie -- Kalvijn zou ze al to gader en met eengood geweten indien zij in zijnen tijd geleefd badden als evenzoo vele godloochenaren en Christus-verzakers hebben overgeleverdaan den wereldlijken arm .

Reville zegt : Het laatste woord van Piersons theorie zou zijndat alle Protestanten die nog aan God gelooven terugkeerden inden schoot der Roomsehe kerk :" - Hier plaatst Reville zich onder

de Protestanten die nog gelooven aan God en Reville's God isnets anders als het min of meer aanbiddelijk wezen der dingen ;

„volgens hem is het aanroepen van den Hemelschen Vader in dagen#van benaauwdheid eene daad van piece vulgaire."Al do aanhangers van de moderne theologie die zeggen : Wij

b 1 ij v e n verkondigen dat de Kerk bestemd is zich op to lossen inde maatschappij en tevens dat men die Kerk v66r het einde der da-

275

.gen volstrekt niet missen kan . Het vrije onderzoek staat met guldenletteren in hunne banier geschreven maar tot geruststelling van

.ouderlingen en diakenen wordt door hen een verheven eklektisme totstand gebragt ; van de moderne theologie gelijk zij zich thans ver-

.toont heeft de zaak der beschaving in ons vaderland alleen in z66

.ver nog jets to hoopen als zij waarschijnlijk van tijd tot tijd het

.aanzijn zal geven aan dezen of genen Pierson."

Tot zoover naar den zin enmeestalwoordelijk het OngevraagdAdvies.Wij voor ons verafschuwen het ongeloof van Pierson ; daar echter

de moderne predikanten even of bijna even ongeloovig zijn als hijstellen wij de mannen van W ij b 1 ij v e n ver beneden den mandie zegt : I k g a h e e n.

De Algemeene Sijnode der Nederlandsche Hervormde Kerkheeft bij monde van hare Kommissie verklaard : WHet staatbij ons vast dat geene grenzelooze leervrijheid mag gewettigd wor-den ; dat die niet gelooft aan God geen godsdienstleeraar kan zijn ;die niet gelooft aan Jezus Christus geen Christelijke godsdienstleeraar ;die niet tevens vasthoudt aan het Evangelie van Gods genade inChristus niet to huis behoort onder de predikers in eene Evangeli•sche of Hervormde Kerk en die niet vasthoudt aan de vrijheid vanonderzoek niet to huis behoort onder de leeraren eener Protestant-sche Kerk ." Ofschoon nu deze verklaring zich zelve tegenspreekten bijna alles wat vroeger onder de Hervormden als ketterij be-sehouwd werd op den predikstoel toelaat stelt zij toch op denvoorgrond dat geene grenzelooze leervrijheid mag gewettigd worden ;en als nu de moderne predikanten die aan deze verklaring welznllen gebonden zijn toch alles prediken wat zij maar willen : zou-den zij dan vrij to pleiten wezen van ontrouw ?Een tweede reden waarom wij de blijvende predikanten van de

moderne theologie beneden Pierson stellen is dat zij gebruik ma-ken van de woorden God Gods openbaring Gods woord Gods gebodGods Zoon Christus en daaraan veelal zonder to waarschuwen eengeheel anderen zin hechien Zan er tot nu toe door de Hervormdenaan gehecht is : zou zulk eene handelwijze vrij to pleiten wezenvan oneerlijkheid ?

276

ITALIE EN DE PAUS . 1)

Het is niets buitengewoons zoo men in onzen tijd hoort on leestdat Italie de geheele bevolking van bet schiereiland met de re-volutie instemt en haar programma als de natuurlijke uitdrukkingvan de » aspirations" der Italianen overneemt : o de Paus staat alleen "zoo luidt bet algemeene thema „in zijn gevaarlijk enclusivismeoen slechts een klein getal van bekrompen ultramontanen volgen„hem in zijn hardnekkig vasthouden aan verouderde begrippen ; maar„overigens gaat geheel Italie met reuzenschreden voort op den ge-„lukkigen weg van moderne beschaving van zedelijke en verstan-„delijke ontwikking van stoffelijken vooruitgang; nog weinige jaren„slechts en bet schoone Italie is herboren volgens den nieuwen tijd-geest en alien zullen met liefde en met de grootste bereidvaar-

„digheid aan de faits accomplis" bunne nederige bulde brengen en„de gezegende revolutie dankzeggen voor de ontelbare weldaden„die zij met kwistige hand uitdeelt ; dan is do gouden eeuw aan-gebroken en een algemeeene emancipatie uit do knellende banden„van priester-heerschappij en middeneeuwsche domperij zal dokroon op bet stout begonnen en manmoedig volgehouden werk

„der verlichting zetten ." Dit is bet altijd terugkeerend referein vanden revolutionnairen zegezang bier en vooral elders bij elke gele-genheid somtijds met do uitbundigste kreten aangeheven ; enhelaas! wij ongelukkige domperridders wij kunnnen maar geengeloof hechten aan die profetii ;n van de verlichte eeuw ; maar isbet ook onze sehuld? de feiten dwingen ons tot dat ongeloof. Ziehiereon nieuw feit hetwelk ons wederom tien jaren achteruit doet gaanen wel op nieuw bet vuur van het enthousiasme kan uitdooven .

Onze lezers kennen den afloop der onderhandelingen die do Pausmet Victor Emmanuel begonnen had om den ongelukkigen toestandvan hot meerendeel der Italiaansche bisdommen die van hunneherders beroofd zijn en van andere waarvan de bisschoppenof in de gevangenis of in ballingschap zuchten to doen ophouden .'s Pausen aanzoek en voorstellen werden van do hand gewezen enzijne liefdevolle bezorgdheid stuitte of op den onwil van bet Tu-rijnsche nrinisterie en op de bedreiging van de revolutie . Do goed-gezinden waren bedroefd daar zij bedrogen werden in de verwachtingdie zij van 's Pausen vrijwillige en openhartige bemoeijingen had-den opgevat ; en bij die smart voegde zich nog eene regt-matige verontwaardiging teen de edele bedoeliugen van denPans niet slechts werden miskend maar ook gelasterd teen deeerbiedwaardige naam van Pius die door zijno dringendepoging bij de vele titels op de dankbaarheid van de ware

1 ) Gedeeltelijk oulleend aan de Givilta Cattolica .

277

zonen van Italie nu nog een nieuwen gevoegd had bespot word .Met die smart en verontwaardiging vereenigde zich de verbazingdat geene enkele stem zich had doen hooren om nu de pogingendes Pausen schipbreuk hadden geleden hem altans Italie's dankto betuigen voor de grootsche gedachte die hem bezield had envoor bet goede dat hij zoo gaarne had willen stichten .

Toen stelden de uitstekende redacteuren van de Unila CaltolieaMargotti en Emanuelli voor om den Paus een adres aan to bieden dateen bewijs van dankbaarheid en tevens een protest moest zijneen bewijs van dankbaarheid der Katholieken voor 's Pausen ijveren liefde waardoor hij aan hot ongelukkige Italie de rust en dengodsdienstigen vrede had willen terugschenken ; een protest tegenalien die zich tegen 's Pausen bedoelingen hadden verzet met deverklaring dat bet Italiaansche yolk voortdurend innig aan den Pansgehecht was en zijue zaak als die der Kerk en der maatschappijbeschouwde. Do genoemde redacteurs hadden niet to vergeefs opde Katholieke gezindheid van Italie gerekend . De bladen die zijdoor hot geheele land ter onderteekening rood zonden en welke tozamen vereenigd 12 deelen in groot formaat moesten uitmakenwerden weldra allen met eigenhandig geteekende verklaringen voor-zien aan bet bureau van de Unita Cattolica terug gezonden enin den korten tijd van vijf maanden ontving genoemd dagbladkrachtdadig ondersteund door andere Katholieke bladen vooral doorde Osservatore Cattolico di Milano en door do Patriota Cattolicodi Bologna zoo vele bladen terug dat zij anderhalf millioen hand-teekeningen vertegenwoordigen . De offers die de handteekeningenvergezelden stelden de redactie van de Unit' in staat - de anderedagbladen zonden de bij hen ingekomen giften onmiddelijk naarRome - de belangrijke som van 355 000 francs naar den Paus op tozenden. En nog gaat de beweging voort terwijl voortdurend aan-merkelijke sommen naar Rome worden opgezonden en de inkomendebladen cone nieuwe serie van boekdeelen vorderen .

Hot bovenstaande overtuigt ons dat de titel door de redacteurenaan bet hoofd van hun adres geplaatst : „De Italorum Caritate erga„Romanum Pontificem sea Gratiarum Actiones Devotionis Testi-„monia Munera Italorum Pio IX Pont. Max. delata per Tauri-„nenses ephemerides queis ab Unitate Catholica nomen est VI Idus„Decembres An. MDCCCLXV quum solemnia essent Mariae Augustae„ab origine labis nesciae et dies anniversarius ageretur qua pri-mum prodit Encyclica Quanta cura" cum syllabo " dat deze titel

geen ijdele klank is maar de getrouwe echo van de gezindheid vaneen zoer aanzienlijk gedeelte der Italianen jegens den Paus en deKerk. De aangehaalde feiten getuigen van de liefde welke Italiejegens den Paus koestert ; zij bewijzen dat de Italianen den Pausdankbaar zijn voor de pogingen die hij voor hun geestelijk heil inbet work stelde al zijn ze ook niet met den gewenschten uitslag

278

bekroond ; zij bewijzen dat zij Pius vereeren en hoogschatten endie gevoelens door daden toonen .

Deze strekking van het adres komt nog sterker uit als wij eenigebijzonderheden in aanmerking nemen welke de redacteurs niet ver-geten hebben to vermelden. Als tegenwerking en hindernissen eenopgezet plan dwarsboomen en de uitvoering trachten to belettenmaar niettegenstaande alle aangewende middelen hare onmagt moe-ten erkennen dan is het doorvoeren van het plan een nog spre-kender bowijs voor de kracht en vasthoudendheid van al diegenendie het bevorderen en tot een gelukkig einde brengen . Doze om-standigheid is ten voile bewaarheid ten opzigte van het onderhavigeadres. Zij die het onderteekenden hebben van de revolutionnaire dag-bladen allerlei besohimpingen moeten ondergaan werden menigmaalbedreigd en beschuldigd hebben niet zelden een gedeelte hunnergoederen zien verbeurd verklaren ; eenigen zelfs zijn in de gevan-genis geworpen . Dit alles getuigt de Unila Caatolica met evenveelwoorden in hot adres zelf. En deze „morele" middelen vermogtenin sommige plaatsen zooveel dat de goedgezinden nit vrees datde publieke orde gestoord zou worden de lijsten verscheurdenterwijl in andere plaatsen de bijeengebragte golden de buit vanhebzuchtige revolutionnairen werden . Waren deze gewelddadighedenniet gebeurd bet getal van onderteekenaars zou hetgeen een iedergemakkelijk begrijpt nog aanmerkelijk grooter en de som der bij-dragen nog aanzienlijker geweest zijn .

Maar genoeg ; al moge de revolutie de bazuin opsteken dat zijiets verhiuderd heeft toch zal zij niet veel reden hebben zich overden einduitslag to verheugen . Die onderteekeningen en bijdragenin eonbetrekkelijk kortentijd bijeengebragt hebben zeker den H . Vaderbij al de teleurstellingen die hij ondervond en bij al de aanvallenwaaraan hij voortdurend ten doel staat een overgrooten troost geschon-ken en hem gewis versterkt in den goeden dunk dien hijvan der Italianen gehechtheid trouw en liefde had opgevat maaren dit wenschen we vooral to doen uitkomen zij zijn een schit-terend getuigenis dat het verderfelijk gift door revolutionnairespotprenten zedelooze afbeeldingen en voorstellingen door godter-gende lasteringen in pamphletten en bedorvene geschriften kwis-tig rondverspreid nog niet tot op den bodem der maatschappijis doorgedrongen en dat er nog een kern van goeden bestaatdie krachtdadig zullen medewerken tot de wedergeboorte van Italiezoover hot die behoeft niet in den geest der Mazzinisten en Ga-ribaldisten maar in den geest van de ware handhavers van regtwaarheid en zedelijkheid drie noodzakelijke steunpilaren van alleinaatschappelijke orde . Die handteekeningen en vrijwillige bijdragenalzoo getuigen tegen het drijven der revolutie voor de beginselendes Pausen ten voordeele van do Italianen.

279

De redacteurs hebben alzoo een nieuwen titel verworven op dedankbaarheid van alien die de zaak des Pausen d i. der Kerken van God zelven voorstaan. Zij hebben bet liefdeoffer in de laatstejaren door de Italianen aan den Paus aangeboden tot over de tweemillioen gulden opgevoerd en door hun aanmoediging en voorbeeldhunne landgenooten tot een enthousiasme van liefde en van eer-bied opgewekt dat luider en krachtiger spreekt dan de zegekretendoor omgekochte huurlingen voor de revolutie en hare handlangersaangeheven . En de onsterfelijke Pans beef( hun ijver en kinderlijkeliefde naar waarde geschat en vergolden door een brief die voorhen zeker de schoonste belooning is welke zij hier konden verwachten.

Wij laten then in zijn geheel hier volgen zooals hij in deUnila Cattolica van 4 Januarij 11. is opgenomen :

Beminde Zonen Heil en Apostolisehen Zegen ! Uwe bijzondereeerbied en gehechtbeid jegens Ons uw mood en sinds langentijd beproefde volharding in bet dapper verdedigen van de Katho-lieke zaak van de regtvaardigheid en van de ware leer openbaartzich dagelijks meer en meer en schittert door uitstekende dadenop verwonderlijke wijze. En inderdaad naauwelijks hadt gij totuwe droefheid vernomen dat de door Ons bij den koning vanSardinie in bet werk gestelde bemoeijingen om zooals Onze zwareen dagelijksche zorg voor alle kerken vereischt to kunnen voor-zien in zooveee diocesen van bet ongelukkige Italie die tot Onzeonbeschrijfelijke smart en tot nooit genoeg to betreuren nadeel dergeloovigen reeds sedert lang van hunne herders zijn beroofdvruehteloos waren gebleven of gij beminde Zonen! hebtde Italianen aaugespoord dat zij door hot teekenen van hunnaam duidelijk hunne diepe erkentelijkheid voor Onze opper-herdelijke liefde ten opzigte van Italie zouden verklaren entegelijkertijd hun vasten wil zouden doen kennen om eendragtigweerstand to bieden aan alle schandelijke hinderlagen aanelk bedrog en aan alle aanslagen van kwalijkgezinden om moe-dig en volhardend vereenigd to blijven met oils heilig geloofmet de godsdienst met Ons en met den Apostolischen Stool . Doze

„uwe aansporingen zijn met zooveel bereidvaardigheid door de Ita-lianen aangehoord dat in weinig tijds moor dan een millioen

„personen zonder zich voor een oogenblik door lasteringen vanslechte dagbladen door bedreigingen door processen of door ge-vangenis to laten afschrikken op schitterende wijze hunne bijzondereliefde en achting jegens Ons to kennen gaven zoowel door hunnaam to teekenen als door cone belangrijke som gelds die u vanalle kanten weedtoegezonden om in Onze dringende behoefte enin die van den Apostolischen Stoel to voorzien. Die som en de„boekdeelen waarin do namen der Italianen zijn opgeteekend hebtgij tegelijk met eeo your Ons hoogst aangenamen brief Ons doen

280

aaubieden op den 89ten van deze maand heugelijk jaarfeest vanthen dag waarop wij verblijd in den Reer het leerstuk van deOnbevlekte Ontvangenis der Maagd Maria Gods heilige Moederhebben uitgesproken en verkondigd. Inderdaad beminde Zonen !onder de bittere angsten waaronder Wij gebukt zijn door den inwaarheid verschrikkelijken krijg dien goddelooze handen dagelijkstegen de Katholieke Kerk tegen den Apostolischen Stoel en tegen Onsvoeren is het geen geringe versterking en vertroosting als Wijzien dat zoovele Italianen de goddelooze plannen leeringen enheiligschendende aanslagen der vijanden verfoeijende en alle gevarenen vervolgingen verachtende openlijk en in het openbaar zichberoemen standvastig en onwikbaar to willen volharden in de be-lijdenis van het Katholieke geloof en in diepen eerbied voorOns en voor den Apostolischen Stoel. Wij kunnen niet anders dan

„ons met die Italianen ware zonen der Katholieke Kerk hartelijkverheugen en hen uit geheel ons hart dankzeggen voor dien be-

„wonderingswaardigen ijver waarmede zij niet ophouden in Onzebehoeften en in die van den Apostolischen Stoel to voorzien ; ter-

„wijl wij nederig en krachtig God smeeken dat hij hen wil be-waren en meer en meer in hun heilig geloof en in hunne gods-dienst versterken en ze met de rijkste gaven zijner genade over-laden . Wij wenschen echter dat gij beminde Zonen! weet dat Wij

„bevolen hebben genoemde boekdeelen zorgvuldig in het Vatikaan„te bewaren als een schitterend en onvergankelijk gedenkteekenvan den bekenden godsdienstzin der Italianen en van hunnen eer-bied voor den Paus Stedehouder van Christus op aarde en voordezen Apostolischen Stoel opdat de nakomelingschap zou kunneuweten welke de gevoelens der Italiaansche Katholieken waren tomidden van de zamenspanningen der vijanden tegen onze hei-

„lige godsdienst tegen Ons en tegen den Apostolischen Stoel . Weestovertuigd beminde Zonen! van Onze bijzondere en buitenge-wone welwillendheid jegens u die met zoo veel ijver strijdtvoor de godsdienst en voor de regtvaardigheid en met zoo grootekinderlijke liefde u verheugt in Onze zorgen op alle mogelijke

„wijze to verligten . "An als een onderpand van alle hemelsehe gaven en als een be-

wijs van Onze bijzondere welwillendheid jegens u beminde Zonen!„schenken Wij u met al de genegenheid van Ons hart den Aposto-lisehen zegen.

Gegeven to Rome 14 Dec . 1865 in het twintigste jaar vanOns Pausschap."

Pius ix.

GESCHIEDENIS VAN HET BEGGIJNHOF

TE

AMSTERDAM .

I.DE BEGGIJNHOVEN IN HET ALGEMEEN .

De schoonste bloemen en de rijkste vruchten van denChristelijken geest bloeijen en rijpen in het leven van(lie geloovigen die zich niet tevreden stellen met degewone deugden van iedereu goeden Christen maardie door hun streven naar hoogere volmaaktheid endoor eene grootere overwinning op zich zelven met degenade Gods ook de evangelische raden van armoedezuiverheid en gehoorzaamheid beoefenen . Reeds in deeerste eeuwen van het Christendom waren zij onderden naam van ascelen continentes voor de geloovigenonder wie zij leefden het voorwerp eener bijzonderehoogachting. Na korten tijd verlieten niet weinigenook de zamenleving met anderen om zich als kluize-naars of eremieten aan de veelvuldige bekoringen engevaren dezer wereld to ontrukken en in de afgelegenePt. IL Mei 1560 .

10

282

woestijuen zich aan eene hoogere wereld toe to wijden .Later vereenigden zich onder de leiding van denH. Antonius eenige kluizenaars die wel in elkandersnabijheid maar toch in afzonderlijke kluizen gingenwonen. Bij het gebed en do versterving voegden zijden arbeid om ook aalmoezen to kunnen geven . Zijkregen den naam van anachorelen (afgezonderden) enook wel van monniken (monachi) . Deze stille zamen-loving welke de eenzaamheid der kluizenaars behielden daarmede de voordeelen van het gemeenschappelijkeleven verbond was een geleidelijke overgang tot dekloosters die beide levenswijzen ten naauwste metelkander zouden vereenigen . Wat door den H. Antoniusbegon zou door den H. Pachomius tot verdere voltooij-ing geraken. Pachomius bouwde een nieuwe woningom de vrome kluizenaars die dit wenschten er in op tonemen en hij zag hun getal spoedig zoozeer toenemen dathij op een splitsing in verschillende afdeelingen denkenmoest. Zij leefden to zamen volgens eenen gemeen-schappelijken regel legden zich bijzonder toe op gebedoverweging en godsdienstige oefeningen en wisseldendit alles of met den arbeid van zeer verschillendenaard. Wat die arbeid meer opbragt dan zij voor hungering voedsel en kleeding noodig hadden kwam tenvoordeele der noodlijdenden. Zoo ontstond omtrent hetjaar 325 een eigenlijk gezegd klooster of coenobium.Het klooster gaf in betrekking tot de evangelischeraden dit voordeel dat men hier eene volslagene ar-moede en eene algeheele gehoorzaamheid kon oefenendaar men zijn eigendom en zijn wil geheel kon afstaanterwijl bij een kluizenaar om zijne volslagen eenzaamheidde onderwerping van zijn wil aan then van anderen en devolkomen afstand van alien eigendom niet konden bestaan .

283

In hetzelfde tijdperk vereenigden zich ook ascetischevrouwen die door de bewoners van Egypte nonnend . i. eerwaardige vrouwen genoemd werden . De zustervan den H. Antonius en die van den H . Pachomiusnamen hare leiding op zich .

Hot ligt niet in ons plan om het kloosterleven inzijne verdere ontwikkeling en uitbreiding na to gaan ;wij willen hier slechts opmerken dat het ascetischeleven ofschoon het in de kloosters gemakkelijker danelders tot de hoogste volkomenheid kan opklimmentoch bij het ontstaan der kloosters niet geheel in dokloostercellen werd opgesloten . In hot midden dermaatschappelijke zamenleving zijn er godvruchtige zielenin menigte die wel niet geroepen schijnen om zich doorbelofte aan de evangelische radon to verbinden maarniettemin de aangeprezene deugd van zuiverheid jazooveel mogelijk ook de armoede en de gehoorzaamheidbeoefenen. Ook deze vuurspranken van het ascetischeleven die in de huisgezinnen en de gemeenten eenweldadig licht en hemelsehe warmte verspreiden mogenaan onze a.andacht niet ontsnappen .

Uit het ascetische leven to midden van de wereldontwikkelde zich voor maagden en weduwen een nieuwestaat welke noch den naam van kloosterlijken nochlien van wereldlijken staat kon dragen maar tusschenhet kloosterlijke en het wereldlijke leven in eenentusschenstaat vormde . Doze tusschenstaat is die derBeggijnen . Latere tijden hadden weer nieuwe behoef .ten waarin de kloosterorden niet konden voorzien zoomen hare regels niet voor een groot gedeelte wildewijzigen : en nu ontstonden er religieuse congregation

284

die voor de nieuwe behoeften ook nieuwe hulp aan-bragten maar die om aan haar doel to beantwoordeneenen regel hadden to volgen welke meer dan de regelder Beggijnen tot het kloosterleven naderde zonderdat hare woningen een klooster en haar regel eenklooster-regel kon genoemd worden . Zij zijn geen snonialesmaar behooren tot dien tusschenstaat waarvan ook deBeggijnen zij het dan een minder voornaam deel tocheen deel uitmaken .De H. Begga dochter van Pepijn van Landen zuster

der H. Gertrudis van Nivelle en moeder van Pepijnvan Herstal is volgens verscheidene schrijvers de stich-teres geweest der Beggijnen . De oudheid dezer stich-ting zou dan tot in de zevende eeuw opklimmendaar de H . Begga in het jaar 698 overleed . Eenigenbeschouwen eenen eerbiedwaardigen priester van LuikLambert le Begue ') a.is den insteller der Beggijnenomtrent het jaar 11.84 ; maar wat ook zijne verdienstenten opzigte der Beggijnhoven mogen geweest zijn menzal hem moeijelijk als den insteller kunnen erkennendaar volgens authentieke bescheiden het Beggijnhof toVilvoorden hoogst waarschijnlijk reeds in 1065 enzeer zeker reeds in 1129 bestond . Alzog merkt inzijne Universalgesckichte der Chrisllichen hirche op dat dewensch om aan de weduwen en jonge dochters die tengevolge der kruistogten verlaten stonden een veiligtoevlugtsoord to verschaffen heeft medegewerkt om inde Nederlanden en in Duitschland Beggijnhoven to

1) Als men dezen priester voor den stichter boudt dan zvu men„Begijnen" moeten schrijven docb leidt men dien naam of van deH. Begga zoo als wij het liefst doen dan zal men met ons despelling van 13eggijnen" aannemen . Verg . de Reese Cratholique 1)e-eembre. 18 :16 .

285

stichten . De gravinnen Joanna en Margareta van Vlaan .deren waxen hunne bijzondere weldoensters . De H. Lo-dewijk was in zijne staten hun bijzondere beschermer-In de 13` eeuw nam hun getal in Noord- en Zuid-Ne •derland aanmerkelijk toe . Noord-Nederland zag in dezeeeuw Beggijnhoven ontstaan to Aardenburg 's Herto-genbosch Breda Sluij s Haarlem Maastricht Oost-burg Utrecht IJzendijke en Zierikzee ; in de 14` eeuwto Amsterdam Gelderen Middelburg waarschijnlijk ookhet tweede to Maastricht en het Beggijnhof to Graveen in de 15° eeuw het kleine hof to 's Hertogenbosch.

Het begin van de Beggijnhoven to Bergen-op-ZoomDelft Eindhoven Enkhuizen Leiden Medemblik Oos-terwijk Oudheusden Rotterdam Roermond SchiedamVenlo en `Vorcum weten wij niet aan to geven .')

Van deze alien bestaan tegenwoordig nog alleen dievan Amsterdam en Breda welke volgens bet Iland-boekje voor de zaken der itoomsch Katholijke Eeredienst _)„van oudsher hun bestaan met der daad hebben behoudenen wier goederen ook in hun bezit gebleven zijn :"Eenige Beggijnhoven in Duitschland die met onze

Nederlandsche niets anders gemeen hadden dan dennaam waren in bet begin der 14° eeuw behebt met vreemd-soortige dwalingen die nog al eenige overeenkomsthadden met het latere quietisme. Een verregaande hoog-moed zoo als hij misschien alleen wezen kan in eeneziel die zich godvruchtig en heilig waant ofschoon zebet eerste vereischte van godsvrucht de nederigheidmist schemert in die dwalingen door. Blijkbaar was deoorzaak dier afwijking gelegen in eene eigenzinnige gods-

Zoo althaua de .Revue Catholljue vau 1856 .-) Jaarg . 1618 bl . 01 .

286

vrucht die het bewustzijn van nietigheid had verloren enop de wegen van trotschheid en eigenwaan afdwaalde.Deze dwalingen in de leer waarmede ook groote afwij-kingen in de zeden ten naauwste verbonden waren zijnnooit in de Nederlandsche Beggijnhoven doorgedrongen .

Hot hoogste kerkelijke gezag kwam krachtdadigtusschen beide daar Paus Clemens V in het Concilievan Vienne ten jare 1311 die dwalingen veroordeeldeen de geheele instelling der Beggijnen vernietigde . Toenechter Paus Joannes XXII de onmiddellijke opvolgervan Clemens bevonden had dat er in vele landen zeervele vrouwen waren die ook met den naam van Beg-gijnen een eerzaam en godvruchtig leven leidden ingehoorzaamheid aan de Kerk heeft hij verklaard datdoze onschuldige en van geen kwaad verdachte Beg-gijnen geenszins onder het verbod en de opheffing vanClemens vielen ; dat hij den staat van Beggijnen diezoiu zijn veroorlooft en dat hij aan de bisschoppen enanderen wien het aangaat de zorg opdraagt om haarop den goeden weg to houden en to geleiden . 1)

Na de veroordeeling door Paus Clemens vonden deBeggijnhoven in Frankrijk geen genade en dit zal welniemand verwonderen die weet dat Philips de Schoone

1 ) Uit de veroordeeling door Clemens uitgesproken (ClementinarunaLib III Tit . XI Cap . I ; Lib . N Tit . III Cap . III ) en nit de nadereverklaring van Joannes XXII (Extravag . comm. Lib. III Tit . IXCap. unico) zien wij dat do afwijking in de leer en de zedenonder de Beggijnen vooral in Duitschland (Alemania) plaats had .Als Wagenaar in zijne geschiedenis van Amsterdam zegt dat dedwalingen der Beggijnen van zekeren Petrus Joannes afkomstigwaren dan bewijsthij daardoor dat hij beiderdwalingen niet heeft ver-geleken en doet hij hot vermoeden opkomen dat hij uitde bijna gelijktij-dige veroordeeling tot cone gelijkheid in de dwalingen zelve beslotenheeft . Zie Paus Benedictus XIV in zijne Bulla : Quamvis justo van30 April 1749 .

287

met het oog op zijn eigen voordeel reeds lang naardie veroordeeling en opheffing had uitgezien . Maarde Nederlanden waren blijkbaar zoozeer aan deze in-stellingen van hun vaderland gehecht dat zij wat orook in Frankrijk gebeurde eene groote belangstellingin haren bloei bleven toonen . Wij nemen hier de aan-merking over door een uitstekend bisschop van Ant-werpen Malderus (van Malderen) in zijue lofspraak opde Beggijnhoven in 1631 gemaakt : dat de levenswijze„ [der Beggijnen] geheel overeenkomt met den aard vanhet Belgische [meer aigemeen : Nederlandsche] yolk .Dit yolk is inderdaad naijverig op zijne vrijheid enwil liever geleid dan gedwongen worden . Ofschoon hetverdienstelijker is zich door de plegtige geloften van

. zuiverheid gehoorzaamheid en armoede aan God too towijden vindt men niet to min in Belgie [Nederland] eenaantal godsdienstige vrouwen die liever willen gevendan beloven die haar leven in eeuwigdurende zuiver-heid en gehoorzaamheid liever willen doorbrengen danzich door geloften er toe verbinden. Deze personen

„beoefenen de armoede in het sober gebruik van haregoederen ; zij doen er geen afstand van maar geven hetuitgezuinigde tot troost van 's Heeren armen ; eindelijk

„zij sluiten zich niet op in een klooster maar hebbeneenigermate de verdiensten van de altijddurende afslui-ting door de vrije onderwerping aan de dagelijkschepligten van gehoorzaamheid."De bisschop van 's Hertogenbosch Michael Ophovius

getuigt van den tijd dat hij Provinciaal der Domini-kanen was : Het Beggijnhof is een toevlugtsoord voor„jonge dochters die zich niet sterk genoeg gevoelen omhet strengere kloosterleven to omhelzen ; het is voor

„de armen een verkwikking voor de weduwen een vei-

„lige haven. Een man mag binnen de omtuining vanhet hof niet vernachten ; nooit mag een Beggijn uitgaanzonder vergunning der overstep . Men vindt hier eenevereeniging van schijnbaar geheel verschillende zaken :rust met de zorg voor een gepast bestaan ; afzonderingvereenigd met omgang vrijheid en gehoorzaamheid ;verscheidenheid en eenheid Martha en Maria een ge-woon en toch een zeer streng levee . 'De universiteiten van Leuven en ~Douai geven de

volgende getuigenisDe Beggijnhoven nemen godvruchtige dochters op

die door hare gezondheid fortuin familiebetrekkingenof door hare neigingen van het klooster worden terug-gehouden ; zij levee to zamen en toch gescheiden bid-den iederen dag hare getijden op de eene plaats dekerkelijke uren op de andere het officie van deH. Maagd. Bij alle behoeften van Kerk en Staat bidden

„zij in openbare gebeden de barmhartigheid des Hemelsaf. Eenigen leeren aan kleine meisjes het lezen schrij-ven en vrouwelijke handwerken ; bovenal vormen zijhaar voor godsvrucht en deugd . De gegoede Beggijnenleven van hare inkomsten maar hebben toch ook harewerkzaamheden terwijl zij van baren overvloed metmilde hand aan hare verwanten aan armen en aan haargesticht mededeelen . Nooit zijn zij ten laste van denStaat. De statuten der bisschoppen maken haren regeluit . . . en bepalen den zin harer geloften die gewoonlijkaan tijd en plaats gebonden zijn .."'1Wij zullen nu met groote trekken de algemeene inrig-

ting van ieder Beggijnhof aangeven . Hot is eene kleine

1) Wij namen deze drie aanhalingen verkort over uit de RevueCalholique (1856) zooals deze haar ontleende aan P . Speelman inzijn vertaling van het werk van P. Smet .

289

Katholieke gemeente uitsluitend van vrouwen maag-den of weduwen . Deze gemeente bestaat nit twee ver-schillende gedeelten. De voornaamsten zijn de eigenlijkgezegde Beggijnen die door hare eenvormige kleediugen hare bijzondere gebedsoefeningen door hare tijde-lijke of plaatselijke geloften en door eenen zachten regeleene godsdienstige vereeniging vormen zonder dat zijkloosterlingen zijn . De andere bewoonsters zijn maagdenen weduwen die niet den naam van Beggijnen dragenmaar zich bij haar aansloten ; en die door op het Hofto komen wonen zekere voorregten en verpligtingenaan het Hof verbonden hebben aanvaard. Deze dub-bele bevolking welke eene bijzondere gemeente vormtbewoont eene ruime plaats die aan alle zij den vande omliggende erven door water muren of door deachtergevels harer woningen is af'gesloten . Zulk eeneafsluiting is een zOu wezenlijk vereischte van een Beg-gijnhof dat iedere poging tot vernietiging er van gelijkstaat met een aanslag op het leven der instelling . Hetzal wel geene opmerking behoeven dat de toegang tothet Hof bij dag meestal open is ; dit volgt tech uit devrijheid van omgang met de buitenwereld welke aande hewoonsters volgens den regel is toegelaten .

Wanneer wij doze afsluiting nit een zedekundigoogpunt beschouwen dan zal ieder die belang steltin de zedelijke veiligheid van jonge dochters en vanweduwen zulk eene inrigting wel eene voortreffelijkemoeten noemen waarin personen der vrouwelijkekunne juist door de afsluiting tegen de aanslagender zedeloosheid beveiligd zijn. Deze zelfde afslui-ting verzekert ook aan de bewoonsters niet weinig hetrustig bezit van hare tijdelijke goederen en het isom deze en soortgelijke redenen dat niet alleen

290

vrouwen en meisjes nit den minder gegoeden standmaar ook nit de hoogere klassen der maatschappij zoogaarne op het rustige Beggijnhof willen wonen . Voegtmen in betrekking tot de minder gegoeden hierbijdat de administratie van zulk een Hof wel is waarbezorgd voor eenen matigen financielen bloei tochde huurprijzen van hare woningen bijna gelijk steltmet die van perceelen in de achterbuurten der stadgelegen (en hier doelen wij vooral op het Beggijnhofto Amsterdam) dan ook zal men de weldadige zijdevan zulk eene inrigting meer leeren kennen en waarderen .Na deze opmerkingen zal het niemand verwonderendat de Beggijnhoven zich in de bescherming der gees-telijke en wereldlijke overheden zoo voortdurend hebbenmogen verheugen dat ook de regering van Amsterdamzelfs na het jaar 1578 toen hare hand zoo zwaar opde Katholieke kerken en kloosters drukte toch aanhet Beggijnhof van die stad zoo men de kapel uitzon-dert nog al eenige welwillendheid heeft betoond endat de Katholieke bevolking nu een twintigtal jarengeleder. toen dit hun overdierbaar gesticht door eeneaaneenschakeling van tegenspoeden in den bitterstengeldelijken nood verkeerde bet met eene bewonderens-waardige zamenwerking op de roepstem van den toen-maligen pastoor en overste Steins Bisschop tegen eenengeheelen ondergang behoed heeft . De koning zelf heeftop gunstig advies der provinciale en stedelijke autori-teiten zijne hulp betoond ; en ook in onze dagen wekthet Beggijnhof nog de levendige belangstelling van deKatholieken der hoofdstad .

Doch wij mogen niet verder van onzen weg afdwalenen moeten teruggaan tot onze korte beschrijving . IederBeggijnhof dan omvat eene kerk woningen voor Beg.

291

gijnen en voor vrouwen die zonder tot den staat derBeggijnen over to gaan in hare nabijheid eene vreed .zame afzondering komen zoeken en gewoonlijk ooknog een ziekenhuis voor hulpbehoevende Beggijnen .

Hiermede hebben wij in bet algemeen den oorsprongde verdere geschiedenis en bet nut der Beggijnhovenbeschreven ; dit tech meenden wij moest bij wijze vaninleiding voorafgaau aan de misschien niet onbelangrijkegeschiedenis van bet Beggijnhof to Amsterdam . Zeeriiitgebreid is bet archief van deze stichting ; grooteboekdeelen zouden met de afdrukken er van gevuldkunnen worden maar ook vele acten die er in voor-komen hoe gewigtig ze overigens mogen zijn in betbewijzen van oude regten en van verkregen eigendom-men hebben ook zelfs voor onze lezers niet die bijzon-dere waarde dat wij ze bier afgedrukt onder hunneoogen zouden brengen. Wij zullen deze geschiedenisuit de bescheiden van dit archief zamenstellen ; echterbetreuren wij het dat vooral nit de twee eerste eeu-wen van dit Hof to weinig aanteekeningen over per-sonen voorhanden zijn om eene geschiedkundige be-schrijving van de hofbewoonsters en hare daden tokunnen geven ; alleen zal uit eene later mede to deelenoverlevering blijken dat de Beggijnen van het eerstetijdvak in een bruin habijt gekleed waren.

Wij zullen onze geschiedenis in vier tijdvakken split-sen . Het eerste loopt van het jaar 1346 tot aan 1578het jaar zoo als men bet noemde van de veranderingder regering met welke verandering bet verlies derkapel van bet Beggijnhof zamenvalt ; het tweede van

392

1578 tot aan 1798 het jaar der terugvordering vande kapel ; het derde van 1798 tot aan 1840 het jaarder redding ; en het vierde loopt van 1840 tot op on-zen tijd.

11 .

EERSTE TIJDVAK

PER GESCHIEDENIS VAN HET BEGGIJNHOF TE AMSTERDAM.

1346 - 1578 .

In het woeligste gedeelte van het groote Amsterdamongeveer in het midden der stad ligt een wijd openplein met grasperken afgezet en rondom bebouwd meteen vijftigtal woonhuizen waarvan eenige nit eeneruime beurs andere met katige penningen schijnengebouwd to zijn. Dit is het Beggijnho£ Tusschen degrasperken ligt eene kerk die in vroegere eeuwen dennederigen naam van kapel der Beggijnen droeg en diedoor haren oorspronkelijken vorm als ge verschillendeuitbouwsels van lateren tijd wegdenkt u klagend toe-roept dat ze in het begin van haar bestaan hetKatholieke Offer van liefde en leven onder hare rijzigegewelven zag opdragen. Maar nog beurt haar spitsetoren het kruis omhoog als wilde hij de jaren na 1578nit onze gedachten verdrijven om ons terug to voerennaar den bloeitijd en de prille jeugd van deze aloudestichting. Oud is die stichting ; haar oorsprong verliestzich in de eerste helft der 14' eeuw en het is on-bekend wanneer de eerste Beggijnen op dezen grondhare woning kwamen vestigen. Maar in het jaar datop het roemvolle 1345 volgde in dat jaar waarin al-ler harten nog van de eerste dankbaarheid overvloei-den voor het groote Mirakel van het H . Sakrament

293

vinden wij de geestelijke dochters van de H. Beggamet ter woon zoo digt mogelijk bij de plek door hetwonder verheerlijkt en de H. Stele genoemd. Niet zel-den kwam het vermoeden bij ons op dat tusschen deIL Stele van het Mirakel en de vestiging der Beggijneneen naauw verband bestaan heeft . Of zij van den beginneof hier een eigendom hebben bezeten is ons geheel on-bekend ; maar uit den oudsten opdragtsbrief van het Beg-gijnhof blijkt dat in den jare ons Hen MCCC zes„ende viertich op Sinte Peters auont ingaende OesteCoppe van der lane quyt scout tot eenen vrien eijghen

„dat beghijnhuijs den ionefronwen den beghinen die daer. nu in sijn iof hijr namaels in comen zellen Goodein to dienen ende heeft hem daer of opghedraghen

; even vrien eijghendoem ." ' Hot is niet to bepalenof dit huis dat zeker op of aan den Zuid-westelijkenhoek van Amsterdam stood in lien tijd binnen ofbuiten de jurisdictie der stall was gelegen ; men zouom dit to beslissen wel goed moeten weten waar deuytere egge [of uiterste kant] van der Laen die

„leghet in lJsbrandts Landt van der zijdwijnde " geweestis daar in het jaar 1342 die uiterste kant de grenswas waar de jurisdictie van Amsterdam aan de West-zijde paalde. Die laan lag zeker tusschen de Kalver-straat en den N. Zijds-Voorburgwal terwijl Wagenaarverder vermoedt dat zij op of naast de nu gedempteBeggiji:ensloot heeft gelegen zonder echter in hot laatstegeval to kunnen zeggen of zij zich langs de Oost ofWestzijde dier sloot heeft uitgestrekt . Wij vermoedenmet reden (zie de aanteekening op de volgende blz .) datdie laan misschien tot op do helft der sloot maar toch

2) Archief van het Beggijnhof A 1 . N- . 1 .

294

aan de zijde der Kalverstraat dus ten Oosten was ge-legen want wij vinden dat aan then kant wortelenvan boomen nit de sloot moesten gehaald worden ter-wijl er geen spraak is om ook aan de zijde van hetHof boomwortelen weg to ruimen . Indien wij aan eenkaartje dat in de Handvesten der stall to vinden iseenig vertrouwen konden schenken dan zou althansin 1220 de tegenwoordige grond van het Beggijnhofgeheel buiten de grenspalen der stall gelegen hebben ;doch deze kaart geeft volgens Wagenaar geene genoeg-zame zekerheid 1 ) en kan alzoo ons vermoeden niet

') Men zegt dat bet gemeentebestuur van Amsterdam in 1864met eene praesumptio juris afgaande op een oude kaart (die vanongeveer 1346 zou moeten dagteekenen indien zij eenig regt vaneigendom zou kunnen aanwijzen) de Beggijnensloot tot stads-eigen-dom heeft verklaard . Dit zoo in lijnregte tegenspraak zijn met eeneerkenning in 1833 van datzelfde gemeentebestuur uitgegaan waarindie sloot als niet tot stads-wateren behoorende wordt aangegeveni Archief van het Begg . A . 2 pakket No 12). Om to laten ziendat Burgemeesteren in 1543 en 1550 niet vreemd waren aan ditgevoelen en dat bet Hof aangaande die sloot bijzondere verpligtingenen dus ook wel bijzoudere re-ten had verdient het ookopmerkingwat in het tweede Groot-memoriaal-register van Amsterdam (blad 35verso) voorkomt : dat het Beggijnhof met de buren aan de overzijdedier sloot na eene mondelinge overeenkomst bij tussehensprekenvan heeren Burgemeesteren in 1543 aangegaan op den 24° October4550 in. tegenwoordiyheid en by taasschenspreken dierzelfden schriftelijkovereenkwam dat do buren alle palen en wortelen van boomendie in de sloot boven of onder water stonden tot op vijf voeten af-stand van het Beggijnhof op hunne kosten er uit zouden halen ;het Beggijnhof moest de palen binnen vijf voeten afstand van zijnehuisingben in die sloot staande opruimen en daarna de geheele

sloot zoo ver als dat Hof lang was cens ook op zijne kostendoen diepen zoowel van de aarde als van modder tot diseretie van

Burgemeesteren. En toch waren niet alle huizen aan de Hofzijdevan die sloot eigendom van het Beggijnhof. Het kan dunkt ons

tot bewijs strekken dat het Hof een grooter regt had op de geheelesloot dan alle buren to zamen en dat st.ads-eigendom op die slootin 1550 volstrekt niet erkend werd want Burgemeesters waren

slechts bij de acte tegenwoordig maar gaven geen bevel .

veel versterken . Uit eene acte van de stedelijke rege-ring gegeven op Sinte Marcusdach Ewangeliste" 13S9blijkt dat de woonplaats der Beggijnen toen reeds dennaam van 1Beghijnhof" droeg en dat een Beggijn opdat Hof een huis kon koopen of timmeren maar datkrachtens deze acte noch zij bij haar leven nochhare erfgenamen na haren dood het kon verkoopen ofvervreemden aan wien dan ook zonder oorlof en con-sent der ghemeenre Beghinen binnen den Hove.")Dit besluit had gelijk nit den considerans blijkt tendoel : het orbaer profyt ende nutscap der armer Beg-hinen ende oec om alrehande scade last ende hijnderte voerhoeden die namaels ghescien mochten binnen

horen hone ende tijmmeringhe ." De blijvende krachten de traditionele uitlegging van dit privilegie blijktuit eene acte van 18 October 1630 ; dus van eenjaar waarin men geen bijzondere voorliefde van hetstadsbestuur ten opzigte van het Beggijnhof verwachtenmogt. Wij zien daar dat op bet Beggijnhof een huffsen erve lag behoorende tot den desolaten boedel vanElbrigh Wijbrandts hetwelk door zijne crediteuren. zoude worden geexecuteert ;" dat de Maeghden van't„voors. l1off" het bovenvermelde privilegie van Sr . Mar-eusdag 1389 hebben ingeroepen dat zij bij dat privilegiezijn gehandhaafd en nu tegen den prijs waarop vanwegen bet gerecht " dat huis getaxeerd was dat huisen erv~; hebben genaast . In een soortgelijk geval werddoor Schepenen van Amsterdam ten gevolge van het-

1 ) Archief A .1 N° . 2 .") Archief A . 2 . pakket N 1 .

295

296

zelfde privilegie hetzelfde besluit genomen op den 27° Mei1638 . 1) Het gold hier een huffs en erf op hot Beggijn-hof toebehoorende aan den desolaten boedel van MariaSchonemans.

Het Beggijnhof was door hot genoemde privilegie bijmagte om to zorgen dat gees huizen binnen zijnegrenzen ooit in eigendom zouden kunnen komen vanderden die aan hot bestuur van dat Hof ongevalligkonden zijn . Het was echter nog niet voldoende terhandbaving van de goede tucht en behoorlijke orde .Om nu alle moeijelijkheid to voorkomen heeft AelbrechtPaltzgraaf op den Rijn Heriog in Beijeren Graaf vanHenegouwen van Holland van Zeeland en Heer vanYriesland bij een bezegelden brief later ook genoemdde Hofsbrief en ook Ordinantie gegeven in den Haghe„op ten sevenden dach in Augusto int jaer ons Hendusend driehondert drie ende tneghentich " het Beg-

gijnhof mit alle jonkvrouwen die er toen in woondenen ontvangen waxen of daar namaals in zouden wonenof ontvangen worden ') met . a l haar good en toebehoorenin zijne beschercning genomen . Hij beveelt dat zzjgodvruchtig zullen leven in gehoorzaamheid aan deHeilige Kork . Hij geeft aan de Meesteressen met de

Archief als voren .2 ) . Er is volgens dozen brief em ouderscheid tusschen de jonk-

vrouwen die or wonen (de bewoonsters) en tusschen haar die orontvangen zijn (de Beggijnen). Hot o n t v a n g e n is blijkbaar heta a u n e m e n tot B e g g ij u want dezelfde Graaf stelt vast datmen geen jonkvrouw zal ontvangen zoo zij niet een jaar of anderhalfop het Hof zal gewoond hebben .

Wij merken ook eon onderscheid op tusschen J o n k v r o u w e nv a n d e n H o v e dat allerwaarscbijnlijkst de Beggijuen zijn enJ o n k v r o u w e n zonder verdere toevoegiug waardoor in het al-gemeeu alle bewoonsters van het Beggijnhof zullen zijn aaugeduid .Archief A. 1 . N° . 3 .

297

oudste en vroedste jonkvrouwen de magt om de jonk-vrouwen (de bewoonsters) die (na behoorlijke vermaning)in twist of onrust bleven volharden op zijn gezag vanhet Hof to verwijderen zonder hooger beroep . Hij be-paalt dat geen jonkvrouw van den Hove zonderconsent van de Meesteressen van huis mag varen oflanger van huis mag blijven dan haar toegestaan wordtbuiten het Hof mag gaan eten of vernachten . Zonderdat consent en goeddunken zullen de jonkvrouwen geenander bij zich inhalen en ook zelve niet to zamen ineen huis gaan wonen. Tot het houden of leeren vankinderen wordt het consent en goeddunken van boven-genoemdo Meesteressen en jonkvrouwen vereischt. Menzal geen jonkvrouw ontvangen zoo zij niet een jaar ofanderhalf op het Hof gewoond heeft en ieder zal de dienstdie haar wordt opgedragen goedertierendlijk aannemenof het Hof ruimen . Geen mannen zullen op het Hofeten dan alleen arbeiders als zij er werkzaam zijn . Domakingen van onroerend goed eigen huis of kamer envan roerend (tilbaar) goed door een jonkvrouw op hetHof' aan het Hof of aan de jonkvrouwen des .Ilofs gedaanof besproken zijn van kracht zonder eenig verder be-roep . 1)e jonkvrouwen des Hofs zullen de hofstede des Hofsten eeuwigen dace nooit mogen verminderen . De Mees-teresseu met de oudste en vroedste van den Hove zullenook deze jonkvrouwen als zij misdoen enz. kunnen ver-wijderen . En zij die op doze wijze of vrijwillig zonderconsent zijn vertrokken zullen nimmer op het Hof weermogen komen wonen . Ten laatste schrijft de GraafEnde want wij dit voers . beghijnhof en de Joncfrou-we die daer nu ter tijt in sijn en namaels in wesensullen lijf ende goet in onser hoede ends bescermenis-se ghenomen hebben ende nemen in alle maniere als voers .

DI . IL Mei i866 .

20

298

is. Soe bevelen wij ende ghebiede in alle onsen landeallen onsen rechten . sonderlinge onsen gherechte van

„Amsterdam . die nu ter tijt sijn ende in toecomendentiden wesen sulle . dat si den voers. hof en joncfrou-wen. die daer nu in wonen of namaels in wone sul-len. van onser weghen in bescermenisse ende hoedehebben ende in alle desen punters voers . mitten jonc-

„frouwen die si tot hem nemen hulpen ende starken tot„alien tiden. als sijs van hem vermaent ende versocht war-den. Ende waer dat sake dat yemant ware . die hem tot ee-

„ nige tiden misdede mit woerden of mit werken . soeghebieden wij onsen gherechte van onser stede van Am-sterdam . dat sie dat soe scarpelic berechten ende corrigiere

dats hem een ander hoede to misdoen den ghene die„wij in onser hoede ende bescermenisse ghenomen heb-ben. Ende alle dese voers . saken sulle wesen behou-den den joncfrouwen voers. al hoers rechts ende brieuedie sie hebben van onsen rechte van onser stede . van Am-sterdam . Ende want wij wille dat alle dese voers .punten stade ende vast bliuen tot ewigen dagen . "Wij zien uit dezen brief dat het Beggijnhof als eene

bijzondere maatschappij vormde die door het hoogstegezag in den Staat als regtspersoon erkend en met voor-regten begiftigd en aan bijzondere pligten gebonden was ;dat iedere plek gronds op dat Hof onder de privilegienen de daaruit voortvloeijende verpligtingen lag . Enreeds hier kunnen wij opmerken dat deze brief nietis to verklaren zoo wij niet aannemen dat reeds tenthen tijde a°.1393 bet Hof behoorlijk was afgesloten .Wat toch zou een verbod om mannen op dat Hof to la-ten eten kunnen beteekenen als zij ten alien tijdetoegang tot dat Hof hadden kunnen hebben? En ver-der blijkt nit bet begin van dienzelfden brief dat de

299

bewoonsters in gehoorzaamheid aan de heilige Kerkmoesten leven en alzoo Roomsch-Katholiek moesten zijn .

Zulk een gesticht zal ongetwijfeld reeds bij zijne eers-te opkomst eon kapel gehad hebben ; maar het oudstecharter dat van de kapel en de bedeklok spreekt iseen brief van den 24 P° Junij 1397 1) waarin zij genoemdwordt de kapel van de allerheiligste Maagd Maria ophet Beggijnhof (in curia Beghinarum) . Men kan metgeen zekerheid aanwij zen waar deze kapel gestaan heeftmaar zonder gevaar van tegenspraak kan men haar plaatsop het Noordelijk gedeelte stellen terwijl zoo als hier-na vervolgens blijken zal het Zuidelijk gedeelte vanhot tegenwoordige Beggijnhof in then tijd nog buitenhet Hof lag. Achter het Hof tusschen den nu genoem-den N. Zijds-Voor-burgwal en de Westzijde van het Hofzelf was eene straat die verbonden was met eene an-dere straat welke aan de Zuidzijde langs bet Beggijn-hof liep. Doze laatste straat ging over den tegenwoor-digen grond van het Beggijnhof en nam blijkbaar harerigting van den Voor-burgwal naar de Beggijnhofsteeg ;het mag toch verondersteld worden dat doze straat wieronderhoud aan de bewoners van de Biiidwijk (buurt vande Kalverstraat) was opgedragen toegang tot die Bind-wijk gaf. Verder Zuidwaarts was op het einde der 14 eeeuw tot aan het Spui alles water of moeras uit welkwater de Beggijnen nieuwen grond hebben opgewerkt ;deze nieuwe grond met de zoo even genoemde straat tenZuiden van het Hof word bij open brief -) door SchoutSchepens en Raden der stad Amsterdam den 15- April1417 aan de jonkvrouwen op hot Beggijnhof afgestaan

i ) Arehief A. 1 . No. 4 .i Archief. A 1. No . 5 en No. 32.

300

en wel „ zuijtwairt tot an der nijer brugge die nu„steket ouer der Baghinen grafte ;" dat is : van het oudeBeggijnhof of tot aan de brug bij de Rozenboomsteeg ;„ende van dane voirt westwairt tot an der stede graftestrekkende ;" dat is : van de brug bij de Rozenboom-

steeg tot aan den N . Zijds-Voor-burgwal. Nu moestende Beggijnen in plaats van de vorige straat die thansbij het Beggijnhof getrokken werd op de Zuidzijde vanhet nieuw aangekochte erf tegen over de Rozenboom-steeg een andere straat opmaken en straten „ viertien„voete breet " aan de eerste gelijk terwijl „die buijrenin der bindwijc" de nieuwe straat moesten aanhouden

en maken gelijk zij de vorige gedaan haddenDe stad zelve zou de straat aan de Westzijde van het

Hof Tangs den Voor-burgwal op eene breedte van zestienvoet verlengen tot aan den Zuid-westelijken hoek vanhet verkochte erf waar nu de beide nieuwe stratende eene komende van het Oosten en de andere van hetNoorden elkander zouden snijden . De geheele straat aando Westzijde werd bij brief van 29 Januarij 1511 aan deBeggijnen in vollen en eeuwigen eigendom overgedra-gen en door haar bebouwd met achterhuizen zoodat vantoen of de achtergevels aan de Westzijdo van het Hofin het water stonden . ') De stad verbond zich ven-der om het erf aan de Zuidzijde het tegenwoordigeSpui ( dat erue leggende tusschen der bueren strate„voirs. ende der stede sciltraminge") nooit „met eeni-gen husingen" to betimmeren vtgenomen mueren oftoernen dair men die stede voirs . mede bevestiget." Daar

') Archief A. 1 . No . 32. Wij merken hierop aan dat bet gebouwder Eensgezindheid vroeger bet wapen van Bern genoemd op beterf stond dat in 1417 en 1511 door bet Beggijnhof onherroepelijkverkregen is .

de stad in then tijd aan bet tegenwoordige Spui eindig .de kon het noodig zijn om van dit voorbehoud gebruikto maken ; thans echter nu de stad aan die zijde veelverder is uitgelegd zal men op deze plek geen vesting-werken meer behoeven op to rigten en alzoo zal destad krachtens overeenkomst gehouden zijn dit erfhet Spui onbebouwd to latenWij hebben om naderhand niet in herhaling to val-

len deze beide overdragten van stadsgrond bij elkan-der behandeld en keeren weder terug tot het beginder 15e eeuw . Nadat in het jaar 1417 bet erf van hetHof zoo aanmerkelijk vergroot was scheen de eerstegedachte gerigt to zijn op bet bouwen van eene nieuwekapel en het aanleggen van eene begraafplaats ; immersreeds ten jare 1419 des daags voor het feest van denH. Evangelist Lucas heeft Matthias bisschop vanBiduane Vicaris-generaal van den bisschop van Utrechthier in de Bindwijk eene kapel met eene daaraan gren-zende begraafplaats gewijd ter eere van de gelukzaligeen glorierijke Maagd Maria van den H. Joannes denDooper en van den H . Evangelist Mattheus ; en hij heeftden Zondag voor het geboortefeest van den H . Joannesden Dooper bepaald als den jaarlijkschen vierdag derinwijding van deze kapel en van bet daarin geplaatstealtaar . ')

Hij verrigtte deze wijding met toestemming en ver-gunning van het kapittel to 's Hage en diens Deken .Dit kapittel had krachtens zijne magt onder naderegoedkeuring van den bisschop van Utrecht voor debediening en het gebruik van de kapel en bet kerkhofde volgende punten van gracien" aan de tegenwoor-

Archief A . 1 . N' . F .

301

302

dige en toekomende Maechden ende Weedwijen optenBeghijnhove" geschonken : de twee bewaersteren" van

het Hof zullen met zeven van de oudste Beggijnendie in dienst van dat Hof geweest zijn ') ten alientijde mogen kiezen eenen wereldlijken Priester voorde heilige bediening in hare kapel . 2) Op PaschenPinksteren en Kersmis zullen de sangmissen" gedaanmoeten zijn v66rdat de klok negen slaat. Wenschenzij er meer lezende Missen to hebben dan zullen diegedaan moeten worden mit beslotenre poirten hoershoefs mit hoers selfs volt ende anders nyemant ." Zij

zullen voor alle kerkelijke diensten hare klok mogenluiden maar niet „ten sermoen ." Bij de predikatienin de kapel zullen de deuren van de poort des Hofsbeloken (d. i. gesloten) moeten zijn maar viermaal inhet jaar op St . Jans-Evangelistendag op haar Ker-mis-dag (kerkwijding) S'. Maria-Magdalene en St . Ur-sula mogten zij preek hebben met opene deuren ;maar dan moesten toch nog de Vespers en Completenin de parochie-kerk eerst uitgezongen zijn De kapellaanof iemand then hij er toe magtigde zou haar deH. Sakramenten toedienen en in haar kapel zou hetH. Sakrament mogen bewaard worden .

En wat de begraafplaats aangaat werd bepaald datzij zullen hebben een vrije sepultuer binnen den hovedat si begrauen mogen hoir Capellane en Coster endealle die beghinen die binnen horen houe steruen endeander maechden ende weduwen wonende binnen denhoue voirs . ende niemant anders." Zoo er iemand anders

') Die Meesteressen kosteressen of poortiersters euz . geweest ziju .2) [)it privilegie werd nog in het midden der 98° eeuw gehand-

haafd maar is vervolgens in onbruik geraakt .

303

begraven werd

moesten de Beggijnen daarvoor eenige

regten betalen . Nog volgen een paar voorschriftenover de offergiften in de kapel

vervolgens een verbod

om het Beggijnhof niet verder nit to breiden dan derstede vesten en de graft (Beggijnensloot)

en ten laatste

eene bepaling voor het bestuur van het Hof om to zor-

gen

dat de parochiekerk in andere punten dan het hier

toegestane

geene schade leed

. ')Doze brief

van den 8° Augustus 1419 werd door

Fredericus

bisschop van Utrecht bij een schrijven van

den 18e° daaraanvolgende

goedgekeurd en bevestigd

. 2)Gelijk bekend is

word in April van het jaar 1421 Am-

sterdam door eenen hevigen brand geteisterd

die een

derde gedeelte der stad vernielde . Volgens Joannes vander Beke en Wagenaar is ook de kapel met het Beggijn-hof in then brand vergaan

doch naderhand weder spoe-

dig opgebouwd . In 1426 vinden wij in een aflaatsbriefvermeld

dat de kapel eene vergulde monstrans bezat

waarin een gedeelte van het H . Kruis en eenige over-blijfselen van Heiligen besloten waren . 3) Verschillen-de bisschoppen hebben die kapel met aflaten vereerden in 1459 heeft brooder Marcialis Auribelli

Generaal-

meester van de Orde der Predikheeren

daar hij

vernomen had

dat de Beggijnen to Amsterdam eene

bijzondere genegenheid voor zijne Orde koesterden

de

toenmalige en toekomstige Beggijnen deelachtig gemaaktaan alle goede werken

die door de brooders en zusters

zijner Orde gedaan worden . 4) En Z . H . de Paus heeftin 1516 aan de Beggijnen

hare huisgenooten en biecht-

vaders den aflaat der zeven kerken van Rome verleend . 5)

1) Archief

A

. 1 . No . 6 . 2) Als voren

No

. 7 . 3) Als voren

No

. 11 .4) Als voren

"NO

. 17 . 5) Als voren

No

. 3K .

304

In 1521 gaf iemand zestig gulden voor een zilverenwierooksvat en voor de Memorie . In 1548 is bet altaar„op 't hoech choer staende" uit Engeland gekomen enheeft gekost vier honderd en zestig gulden . En wijmeenen bet niet onvermeld to moeten laten dat in 1539een fonds werd gegeven om daaruit alle dagen onderde beide H. Missen en ook onder de Vespers zoo zijgezongen werden een waskaars voor bet beeld derH. Maagd Maria to laten branden (Zie 't HoNf$-Boeck) . ')

Onderscheidene koop- en giftbrieven van then tijdtoonen aan dat van de vaste goederen op bet Beggijn-hof er nu en dan eenige tot behoef van bet Hof ge-meenschappelijk eigendom werden en dat ook huizenbuiten bet Hof b. v . in de Beggijnhofsteeg bet Hof aan-kwamen. In een schepensbrief van 26 Januarij 1475 z)

zien wij een soort van fundatie waaruit jaarlijksde tijdelijke Matrissen" zes gouden Joannes-Beijerscheguldens aan Brie op bet Beggijnhof to Amsterdam wonendearme Beggijnen moesten uitkeeren ten einde daarmede harehuishuur to betalen . Het is een bewijs dat geen Beg-gijn ten koste van bet Hof eene woonplaats op dat Hofbezat dewijl zelfs de behoeftige hare huishuur moest be-talen .

In bet archief bevindt zich een lijvig boekdeel datop zijn perkamenten omslag is gemerkt met de woorden :Dies 'I IIoe/a Boeck ; 3 ) bet loopt van 1504 -- 1633en bevat onderscheidene aanteekeningen en acten omtrent :

1°. koop en verkoop van vaste goederen op bet Beg-gijnhof to Amsterdam gesloten door op bet Hof wonen-de personen onderling en ook met bet Hof zelf ;

i) Als voren No. 28 . 2) A1s voren N°. 18 . 3) Archief atsvoren . N°. 28.

305

2 giften schenkingen enz .door de bedoelde person nen aan elkander en ook aan het Beggijnhof gedaan ;

3°. aan- en verkoopen van lijfrenten belegging vangelden op interest en andere geldelijke aangelegenhedenuitkeeringen enz. zoo ook van gefundeerde diensten enz .

Deze overeenkomsten werden in den regel gesloten tenoverstaan van den pastoor of rector ook wel van dezenen van de Meesteressen van het Beggijnhof gezamen-lijk het bestuur des Hofs uitmakende . Meest alle stuk-ken zijn door de tijdelijke pastoors geschreven en ge-teekend. Onder sommigen komen ook de onderteekenin-gen van eenige meesteressen voor .

Uit dit Ho fs-Boeck kan men over de jaren 1509 tot1632 de namen der rectoren of pastoors opgeven . Zijwaren toen reeds omdat zij deze waardigheid bekleed-den ook tegelijk Oversten van het Beggijnhof . Hunnemeer volledige naamlijst is to vinden in de KerkelijkeHistorie en Outlaeden door v. H. en v. R. Band IV bl .201 . Onder deze alien heeft ongetwijfeld Mr . SimonJoosten de droevigste tijden beleefd ; hij was van 1569tot 1594 de pastoor van het Hof en heeft dus het gereformeerd-worden van Amsterdam moeten aanschouwen .

Tot eene nadere kennismaking met den toestand vanhet Hof meenden wij nog het volgende uit het zoo evengenoemde Hoefs-Boeck to moeten mededeelen .

Uit eene acte van 15 Januarij 1511 blijkt dat hetbestuur van het Hof het erf over de Beek aan zekereTrijn Isbrans voor tachtig gulden verkocht om opdriemuren to timmeren naar believen onder voorbehouddat aan beide zij den een pad zou blijven respectivelijkvan 4 en 5 voeten breedte ; wel mogt het nieuw to bou-wen huis over die paden heensteken maar de hoogte vande paden moest acht voet wezen wat hier blijkbaar

306

zeggen wil dat het gemeen pad wel overwelfd mogt wor-den als er slechts een doorgang van 8 voeten overbleef . 1 )Die beek die nog gedeeltelijk maar in eenen an-deren vorm bestaat was aan de Noord-westelijke zijdevan het Hof; in het volgend jaar 21 Februarij 1512verkochten de Meesteressen een ander onbebouwd erfdat aan de voorzijde 18 en aan de achterzijde 20 voetbreed was en en wel voor eene som van 105 gulden .De koopsters zouden den achtermuur naar haar gelieven mogen betimmeren . ?)

Toen in 1574 een achtergevel van een huis aan denVoor-burgwal was ingevallen waren de Meesteressen vanhet Hof uit vrees voor de veiligheid ofschoon het Hof aandie zijde nog door het water was afgesloten voor eenspoedig herstel bezorgd . In hetzelfde jaar moest mentot de vernieuwing van de sacristij besluiten ; had menechter geweten dat na weinig jaren diezelfde tegelijkmet de kapel waartoe zij behoorde door het geweldvan den sterkste aan zijne regtvaardige bezitters zou wor-den ontnomen het arme Beggijnhof had dan geen geldbehoeven op to nemen om dit gebouw to vernieuwen .De poort aan de Beggijnhofsteeg onmiddellijk naastdie sacristij gelegen had ook herstel noodig . En in het-zelfde jaar 1574 dat nog boven de poort to lezen staatale het jaar van de vernieuwing had het herstel dersacristij en der poort plaats voor eene som van 1036gulden. Een gebeeldhouwde steen zooals de meeste hui-zen in vroeger tijd hadden versiert dezen ingang ; hijvertoont het beeld van do H. Ursula en daar hij hoogstwaarsehijnlijk in het genoemde jaar reeds oud was mag

1) Archief als voren No. 28 . en 29 . -) Als voren No. 28 .

307

hij veilig als een overblijfsel van vorige eeuwen blijvenpronken .

Wanneer wij den toestand van het Beggijnhof in deeerste 230 jaren van zijn bestaan in bet kort willen op-geven dan zien wij een groot plein van alle zijden van denaburige erven en straten afgesloten . Op dat plein staanin het rond verscheidene huizen bewoond door Beggij-nen en andere weduwen en maagden welke in gehoor-zaamheid aan de H. Kerk leven. Slechts een poort geefttoegang tot dat Hof ; 's avonds wordt zij altijd en bijdag naar goedvinden gesloten. De geheele grond be-hoorde aan het Hof en de erven die in 1417 en 1511het Hof kwamen vergrooten werden voordat men zein bezit nam op wettige wijze aan het Hof overgedra-gen. Van het oudste gedeelte kan men alleen zeggendat de eerste woning der Beggijnen in 1346 niet vande stad maar van een gewonen burger aan de Beggijnenis toegekomen en dat uit geen enkele acte blijkt datde stad ooit eenig regt van eigendom op dat oudste ge-deelte heeft beweerd ; dat integendeel het bestuur vanhet Hof naar goedvinden huizen en erven verkocht enweder inkocht opene erven voor bet bouwen van nieuwehuizen overdroeg dat de eigenaars van eenige vaste goede-ren binnen de grenzen van dat Hof gelegen en alle bewoon-sters wie dan ook aan de regels onderworpen warenzoozelfs dat de Beggijnen het regt hadden om aliendie tegen de regels misdeden al hadden zij er ook wo-ningen in eigendom na behoorlijke waarschuwing vanhet Hof to verwijderen .

In het midden stond de kapel . Zij was geheel hetbijzonder eigendom van het Beggijnhof uit eigen fond .sen gebouwd. Hot blijkt uit niets dat de stad er nogeenige bezitting had. Het hoekhuis op het Spui (toen

308

het ziekenhuis van het Hof nu de Eensgezindheid) washet Zuid-westelijk einde ; ook aan den Noord-westelijkenhoek was het Hof nog iets grooter dan tegenwoordigdaar over de beek nog een stukje gronds lag datla-ter aan het weeshuis werd verkocht .

De bewoonsters hoorden in die woelige 16e eeuw on-getwijfeld van den opstand tegen de Katholieke Kerk ;zij namen zooals uit geschriften van die dagen blijktwel eenige gepaste maatregelen dat men hare goede-ren na haren dood niet tegen de Kerk zou kunnen ge-bruiken ; maar het vermoeden dat ooit eene regeringhet wettig bezit van hare onderdanen op onregtvaardi-ge wijze zou kunnen aantasten dat zij zelfs hare be-schermelingen die door het hoogste staatsgezag onderhare hoede gesteld waren zou kunnen berooven vande dierbare kapel die deze nit hare eigene middelenhadden gebouwd neen zulk vermoeden kon in hetfiere hart van nooit ontaarde Hollandsche vrouwen enmaagden niet oprijzen ; en zoo wij zullen zien dat Ka-holieke maagden bij het niet verwachte onregt metbehoorlijke bescheidenheid maar ook met den moedthen het voile bewustzijn van regt instort durfden op-komen tegen maatregelen die het oude Hollandsche ka-rakter als onregtvaardig moest verafschuwen dan zalhet toch blij ken dat bij alle verkrachting van trouw enregt het gevoel van Hollandsche regtvaardigheid ge-tergd als het werd in de harten der AmsterdamscheBeggijnen door geen bekrompen vrees werd onderdrukt

309

DE WONDERDADIGE PARTIKEL

VAN HET H. KRUIS

TF WAUBACH IN LIMBURG .

De negenhonderd-dertigjarige levensmoede Adam stonddaar leunende op zijne spade en sprak tot zijnen zoonSeth : Ga naar den Cherub aan den ingang van hetparadijs en vraag hem hoe lang ik nog zal moetenderven

Dolie der ontfermenissen "

mij door God zelven beloofd toen Hij mij nit datgelukkig oord verdreef" . Seth ging heen vond denCherub en volbracht zijns vaders last . Toen sprakde Engel :

1Steckt u hoet ter doren inEnde besiet al omme tparadijs ."

Seth maakte gebruik van deze vergunning en ont-waarde onder andere wonderheden to midden vanhetparadijsplein op de boorden der vierdubbele rivier eenenboom van welke het hem

docht wesen scadeDat hij ghewassen stont soe hogheEnde verdroghet was soe droghe ."

Om den voet des booms kronkelde zich een ijslijkserpent en o wonder ! in den top lag in windselengewonden een nieuwgeboren kind dat weende . En

310

zich keerende tot den Cherub vraagt de verbaasde Seth

Wat dat clene kindeken meendeDat opten boem lag ende weende ."

„Dat kind " antwoordt de Engel zal boven de wet-ten der natuur van eene zuivere maagd de menschelijkegestalte ontvangen. Zeg uwen vader

Dat ghi saecht een kint ghespletenUter herten der godlijchedenEnde smenschen sone sal heten medeEnde sal storten sijn bloetAne thout dat noch wassen moatVan drie greinen to samenDie uten selven appel quamenGhevallen vanden riseDaer Adam inden paradiseDie vrucht of smakede ende gnoetDie hem God tetene verboet"

Uit de leden van dat kind zal dan aan het kruis-hout geperst worden dolie der ontfermecheden " waarinAdam zich mag verblijden." Daarna geeft de Cherub dedrie pitten aan Seth die er mede vertrekt en zijn vaderalles trouw gaat verhalen .

Doen verblidem die oudeEnde en loech maar eenwerfBinnen sinen leven eer hi sterf ."

Toen Adam overleden was bestelde Seth hem teraarde en legde de drie greine" onder zijne tong. Daar-uit sproten drie gherden " die winter en zomer groenen altoos in enen doene" bleven . Mozes vond die won-der-rijzen in de woestijn en zij volgden hem overal opzijnen tocht het zij hij opsloeg zijn

pauwelioeneInden dale van Ebroene "

of in Ellem " of int lant van Raphadijn " waar ze

311

eene bittere bron in zoet water veranderden of bij denberg Sinai of eindelijk in het rijk van Moab . Van daarbracht koning David door eenen Engel van de verhevenbestemming dier rijzen onderricht ze naar Jerusalemover alwaar ze zoo tot eenen boom zamengroeiden

„Dat men niet en conde ghesienWele deen was van drien ."

Slechts de kruin van lien boom bleef aantoonendat het drie roeden van verschillend hout waren geweestto weten

Cedrus cipres metter pine."

Tijdens bet bouwen van Salomons tempel ontbraker een balk en toen de bouwheeren den wonderboomdaartoe bezigen wilden gebeurde het dat hoe menmat en korf of niet de boom telkens vijf voet tolang of to kort was voor zijne bestemming en zoobleef hij inden tempel liggen .

Daerna quam een wijf terstontSibilla hietse mi es contEude ghincker op sitten roekelose ;"

doch een vuurgloed kwam uit bet hout to voorschijnen verbrandde de kleederen der vrouw die alsdanin profetischen geest voorspelde dat

„daer aue sal noch door onse scoudeDie Gods sone haugheu ."

De Joden gebruikten nu den boom aan eene brug .Toen echter de koningin van Saba naar Jerusalemkwam durfde zij door eene hoogere ingeving verlichtniet over die brug gaan ; maar

Men seit datsi bervoetNeven thout overwoet ."

312

De wijze vorstin verweet aan Salomon zijne nalatig-heid in het verzorgen van then kostbaren boom en gafzelfs goud ten beste

»daer men mede besloech dat hout ."

Daarna liet Salomon den balk dwars boven deningang des tempels plaatsen zoodat ieder binnentre-dende er het hoofd voor moest buigen. Later deedkoning Abia begeerig naar het goud en de edelsteenendie den boom omgaven hem van daar wegnemen ; ennu kwamen de Joden

•hemelyc bi nachteEnde groevent wel XX ghelachteOnder derde ."

Maar toen men tweehonderd jaren later eene piscinegroef ter plaatse waar het onverganklijk hout begra-ven lag

Verhieft hem uten grontEnde dreef in dat water claer "

alwaar bet de wonderen der probatica piscina bewerktetot dat men er het kruis Onzes Heeren van vervaardigde.

Terwijl Jesus daaraan king kwam een ridder enatak hem

Met enen spere in sine sidePatter uut ran ten selven tideDolie der ontfermecheitDaer Adam of was gheseitDat hi hem daer bi verlossen soude."

Zoo verhaalt de liefiijke legende waarvan wij deNederlandsche bewerking bij gebrek aan afdoende be-wijzen van het tegendeel nog altijd aan Jacob vanMaerlant toeschrijven . 't Is one trouwens ook rechtaangenaam den --- alhoewel sedert ettelijke jaren vanzijn recht eenigszins vervallen

313

M vaderDer dietsche dichter algader "

then men zoo menigmaal als den voorlooper der mannersvan de onafhanklijke rede in onze letterkunde bewie-rookt heeft hier zoowel als in zijn Leven van SinleFranci=s in zijne 1llarja-Mirakelen in zijne Dispulacievan den Cruce en elders als een geloovig Katholiekto zien optreden . Dat voorrecht der orthodoxie inKatholieken zin weigert dan ook geen der beter onder-richten onder de Protestanten meer in van Maerlant to er-kennen. Doch daar hebben wij ons nu niet mede in tolaten . ') Wij wilden slechts aantoonen in hoe hooge

') Slechts eene opmerking. Hoe kan Fauriel in zijne Hisloirede la Poesie Provencale (D. I bl. 268) van de bovenverhaalde legendesprekende in gemoede zeggen : Des compositions de cc genre de-.montrent suffisamment a quel point le clerge etait ignorant credule„avide de fictions; aver queue licence it transformait en fables roma-Mnesques les croyances les plus aust6res du Christianisme ." En hoekan Dr. W. J . A. Jonckbloet (Gesch . der Midden .Nederlandsche Diehl-kunst D. III bl . 109) zich Mvolkomen met dat oordeel vereenigen" ?Legeuden van den aard 'der onderhavige zijn grootendeels aan dezoogenaamde dpoeryphe Eeangelien ontleend welke wel niet doorde Kerk als kanoniek erkend zijn maar die het reeds ten tijde vanden H. Hieronymus dat wil zeggen in 't begin der vijfde eeuwgeoorloofd was als slichlende boeken to lezen wanneer zij Beeninmengsel van Gnostieke Manicheesche of andere dwalingen bevat-teden (Hieron . Prrefat . in Lib. Mom . en : Procem . in 111atth .) .

Hot bock waarin ous wel de meeste legenden bewaard zijn geble-veu is de Historic Lombardica of durea Leyenda van den GenueeschenAartsbisschop Jacobus de Voragine in 1298 overleden en dus eentijdgeuoot van Van Maerlant. Weluu Jac. de Voragine bewijst her-haalde malen in zijn work en bepaald ter plaatse waar hij de won-derbare lotgevalleu van het Hout des H . Kruises verhaalt dat hijniet behoort tot die lichtgeloovige weetnieten waartegen Faurielijvert . Zoo zegt hij (Cap . LXIIII . De invention S. Crucis .) : MMen„leest in eene geschiedenis die de Grieken bezitten near die nietyeloo fwaardiq is dat eon Engel aan Seth " enz . En in hetzelfdehoofdstuk iets verder : Men moet aan hot oordeel van den lezeroverlaten to beslissen of doze dingen waar zijn ; mien leest .e in geene

Dl. IL. Mei 1866 .

21

314

achting het H. Kruishout bij de Christenen van vduren in de middeleeuwen stond ; met welk kinderlijk

kron?jk noch in eenige anthentieke geschiedenis ." Is men nu een licht-geloovig of onwetend mensch als men onder zulke voorbehoudingiets verhaalt? Verdient wellicht do geniale Roogduitsche dichterClemens Brentano een leek der negentiende eeuw met dien litelgebrandmerkt to worden als hij uit den mond der vrome CatharinaEmmerich in hot Laden van 0 . H. J. Chr . en bet Leven der H. Maagdbijzonderbeden opteekent welke veel overeenkomst hebben met dieonzer legende?

Welke boog ernstige geloofswaarheden van hot Christendom hier nuin romaneske fabelen" vervormd worden verklaren wij ook niet tobegrijpen . De leer der Kerk betrekkelijk hot groote work der Ver-lossing blijft geheel ongeschonden en wordt slechts met zulkeverhalen gesierd die eene vrome verbeelding kan uitdenken alsem doze waarheid voor den ongeletterden leek handtastbaar to ma-ken: dat Gods Voorzienigheid den loop der dingen tot in de geringstebijzonderheden beschikt leidt en regelt zoodat er niet slechts inde stoflijke natuur niets gebeurt wat niet voorzien zij en geordendtot een bepaald einde maar dat do koning der schepping zelf demensch vrij en slaaf to gelijk - om ons met den Graaf J. do Maistrenit to drukken -- al handelt bij met volkomen vrijheid naar deingeving zijner rede toch niet bij machte is om de algemeene plan-nen van Gods bestuur ook maar in bet geringste to storen of towijzigen .En zou bet dan Gode zoo onwaardig zijn den boom waaraan

zijn welbeminde Zoon voor 't gevallen mensehdom moest stervenop eene eenigzins bijzondere wijze to doen groeien en voortduren?Niet meer dunkt ons dan dat een machtige koning de plek in coredeed houden waar hij mocht weten dat zijn geliefd kind door eenvroegen dood weggerukt zijne rustplaats zou vinden. Of is bet eenzinledig verband dat er in deze legende bestaat tusschen den Boomdie in 't paradijs een Boom des Doods word en den Boom des Doodswaarvan do stervende Godmensch op Golgotha een Boom des Levensvoor Adam's zondig geslacht maakte ?

De Kerk heeft dat verband duidelijk uitgedrukt als zij zingt dathij die door bet hoot overwon ook door bet Hout moest over-wonnen worden ;" en in hot Vevilla Regis" van Yenantius Fortune-tus De Schepper door medelijden bewogen jegens onzen misleideneersten Vader dien bet eten des noodlottigen appels in denondergang stortte kenteelcende reeds teen hot Hout dat de rampdoor bet hoot berokkend zou herstellen ." Dat song men reeds in

do zesde eeuw in de Latijnsche Kerk ; en nietminder uitdrukkelijk

315

hart en nalef geloof zij het vereerden ; hoezeer hunnedoor de ridderlijke avonturen der kruistochten opge-wekte verbeelding voor then boom in geestdrift ont-vlamde en in ieder uur van zijn voortbestaan eenwonder wenschte to vinden . Hoor den nagalm slechtsvan die hooggestemde bewondering en liefde in de Lij-denshymnen der Kerk : het Pange Lingua van Claudia-nus Mamertus (j- 474) 1 ) ; het Vexilla Regis van Venan-tius Fortunatus (j- 603) ; bet Laudes Crucis attollamus

en bet Salve Crux van Adam a . S. Victore (t 1177) ;het Recordare Nanclae Crucis van den H. Bonaventura(t 1274) enz. om niet to spreken van dat grootegetal Kruisliederen in de liturgie der Grieksche kerk .En geen wonder ! Het H. Kruis dat als een voor-werp der woede van het verpletterde serpent drieeeuwen lang in den schoot der aarde verborgen hadgelegen was door de H. Helena als een zegevierendestandaard opgeheven en was in duizenden deelenversplinterd allerweeg bet geloof en de liefde in deharten der Christenen gaan opwekken . Reeds in devierde eeuw zoo getuigt ons de H. Cyrillus van Jeru-salem (Caleches. IV X en XIII.) ontvingen de pelgrimskleine splinters van bet H . Hout dat volgens den H . Pau-

klonk hot in de Grieksche van de lippen des H . Theodorus Studites(t826) : „Een bout had mij den dood veroorzaakt ; doch in u oKruis! waarann Christus hing heb ik bet leven weergevonden ."Of ten laatste is de belofte van een toekomstigen Verlosser aan

het gevallen eerste menschenpaar in bet paradijs zelf en als onderden Boom des Levens gegeven zoo ondichterlijk belichaamd in betkind dat bier in den top des booms ligt en hot om den voetgekronkelde belagende serpent welks kop door bet Kind moet ver-plette.rd worden? Uit dit alles nemen wij de vrijheid to besluitendat Fauriel's verwijt hem veel kans geeft dat de beschuldiging vanonwetendheid op hem zelven nederkome .

') Aukleren kenuen bet aan Venantius Fortunatus toe .

316

linus van Nola ( ..gyp . XIL) niet scheen to minderen.In 559 schonk keizer Justinus aan Radegondis de

heilige koningin der Franken eene rijk ingevattepartikel van het H . Kruis welke zij in het tot datdoel gestichte klooster to Poitiers deed plaatsen . Omditeerwaardig overblijfsel plegtigte ontvangen dichttede reeds gemelde Venantius Fortunatus bisschop vanPoitiers het onsterflijk Texilla .Regis. Teen eindelijkde kruistochten het zegevierende Westen naar Jerusalemen Konstantinopel gevoerd hadden toen was er weldraschier geene kerk meer die niet een deeltje van hetkostbaar Hout ontving geen geloovige meer dien hetniet to beurt mogt vallen met eenen blik vol dankbareliefde iets van then gezegenden Boom to aanschouwendie het gevoel onder Verlossing en onze eeuwige hooponder de volkeren verlevendigde .

0 ! wien het gegeven ware de gezegende uitwerkse-len van die geheimzinnige zwijgende prediking gadeto slaan! wie ze kennen mocht de wonderbare lotge-vallen van zoo vele zoo ontelbare door heel de Kerkverspreide deelen en deeltjes van dat Kruis des Heerenvoor 't welk wij zijn daarvan overtuigd ook wel iedergeloovig Protestant al is hij anders nog zoo relikwie-schuw een diepen eerbied gevoelt!

Wij geven hier als eene bijdrage tot die grootegeschiedenis het verhaal van wat er gebeurd is meten door de partikel van het H. Kruis berustende inde kerk van Waubach in Limburg .

Daar werd to Hoydonck op twee uren afstands vanHelmond in dat gedeelte van het oude Taxandrie

31 7

dat thans tot de Meierij van 'sHertogenbosch behoortin 1146 ') door een kanonik der abdij van Rolducmet name Leo eene abdij gesticht voor adellijke vrou-wen naar den regel van den H . Augustinus . Eenenederige houten kapel kwam het eerst tot stand enword in 1148 door den bisschop van Osnabrug Philip-pus graaf van Catzenelleboghen ter eere der H. Maagden van SL . Jan Evangelist gewijd . Voor prods huis zorgdemen in die dagen het eerst ; en die grootmoedige Chris-tenen waren er niet to armer door dat zij den tiendenen wetlicht ook den vijfden penning besteed hadden omeen bedehuis een toevluchtsoord voor alle licht kracht-of troostbehoevenden to doen verrijzen. Weldra echterbegon de vrome Leo geholpen door de milde schen-kingen zijner broeders die in de Brabant-ia Mariana(Lib . III . C. 80.) de edellieden van Stakenbosch ge-noemd worden ook het klooster to bouwen . Eene eeuwbestond de Hoydoneksche abdij in stillen zegen voort.Middelerwijl was er eene kerk gebouwd ; en toen dozein 1244 moest gewijd worden en de toenmalige bis-schop van Luik Robertus tot wiens jurisdictie Hoy-donek behoorde verhinderd was zulks to doen zondhij daartoe een heilig en geleerd man Bonifacius ge-

1 ) Foppens Hiss . Epise. Silvaed. Brux. 1721 . p. 288 geeft to onrecht1144 als het jaar der stichting van Hoydonek aan wat ons to meerverwondert daar aan Foppens al de bijzonderheden die hij dien-aangaande verhaalt medegedeeld zijn door Nicol . Heijendal dentoenmaligen At van Rolduc en schrijver der voortgezette AnnalesRodenses . Juist in het eerste nit een met het verhaal bijna gelijk-tijdig geschreven stuk genomen gedeelte dezer Annales volgt hetverhaal der stichting van Hoydonk na de voorvallen van het jaar1146 en begiut met do woorden : His diebns egresses ess hinc sa-cerdos Leo. In afschriften dezer Annales nog in vele exemplaren toRolduc aanwezig leest men uitdrukkelijk het jaar 1146 . Ook J. B . Gra.maye Ansiq Brab. Pet. C III geeft dit jaar aan .

318

naamd die bisschop van Lausanne in het Zwitserschkanton Waadland was geweest maar toen om devervolging eeniger booswichten to ontwijken ') in hetklooster Ter Cameren nabij Brussel 's mans geboorte-plaats teruggetrokken leefde .

Wij laten hier eene letterlijke vertaling volgen vanhet diploma dat Bonifacius wiens gelukzalig verschei-den (1260) in het aartsbisdom van Mechelen op den 9° Fe-bruari herdacht wordt zelf heeft opgesteld en waarinhij het wonder uitvoerig verhaalt .

„Aan alle Christen geloovigen die dit schrijven zullenzien wenscht Bonifacius door Gods Voorzienigheidweleer aangesteld als bisschop van Lausanne duur-zaam heil in den Stichter onzes heils .

Het zij bekend aan alle geloovige Christenen enmogt het ook aan de ongeloovigen bekend wordenter beschaming van de vijanden des Kruises van Christusen tot lof en eer van hen die zich beroemen op hetKruis van 0. H. Jesus Christus het wonder van Godsbarmhartige goedheid dat 0. H. Jesus Christus zichgewaardigd heeft to bewerken in een partikel van hetKruishout onzes Heeren in het Stift van de vrouwender orde van den H. Augustinus Hodunck genaamdonder het bisdom van Luik in het land van den hertogvan Brabant het jaar 0. H.1244 in de maand Augus-tus s) op den oktaafdag van den H . Augustinus .

1 ) Arrales Rodenses ad annum 1244.-- Molanus et Mirnus DeSS. Belq . 9 Febr.

2) Hier is cene onnaauwkeurigheid in de tijdsbepaling . De oor-spronklijke tekst heeft : in octava niet infra octavam en hat dusmoeilijk eene andere vertaling toe dan die van „den aehtsten dag ."Nu wordt echter het feest van den H . Augustinus den 28n Aug . ge-vierd en de oktaafdag valt dus op den 4° Sept. en niet in Augustus

„Poen ik derwaarts gekomen was om eene kerk entwee altaren ter liefde van God en op verzoek vanden Hoogwaarden Vader Heer Robert bisschop vanLuik to wijden zag ik er onder vele andere reli-kwien van Heilioon die mij vertoond werden een stukbout ter lengte van een vinger dat bet Stift geloofdeen bevestigde to zijn van bet Kruishout Onzes Heeren .

„Ik had eertijds to Lausanne gehoord van den bis-schop van Cevennes die bet weder van een anderen .vernomen had dat bet bout van bet Kruis Onzes Hee-ren als men bet in bet water legt zinkt terwijl alleander bout van natuur in bet water drijft . Hij verze-kerde dat hij op die wij ze proefondervindelijk zeker waseene partikel van bet H . Kruis des Heeren to bezitten .

Daar ik mij deze proefneming van den evengenoem-den bisschop herinnerde deed ik mij bij bet zien vanvoormeld bout eenen beker met water van middel-bare grootte brengen ten einde eene dergelijke proeveto nemen.

Daar stonden en zaten een groot getal kloosterzus-ters uit dat huis en eenige andere religieuzen als-mede vele wereldlijke personen rondom mij toen ikvoormeld bout tusschen den duim en den wijsvingerder regterhand genomen hebbende en driemaal betkruisteeken mede boven den beker met water maakteden Heer smeekende in den naam des Vaders en des

zoo als hier staat . Dat ook hot wonder zeker op then dag is ge-bcurd bewijst die plaats in dit zelfde stuk waar de herhaling vanhet wonderbare bloedvloeien vermeld wordt als geschied zijnde „denN 4^ dag na bet eerste op den vooravond van 0 . L . V . Geboorte " datis op den 7n September . Misschien duiden de woorden yin do maandAugustus" slechts ten naaste bij den tijd aan waarop bet wonder

heeft plaats gehad namelijk toen de gelukzalige Bonifacius naarHoydonck kwam om or do kerk en de altaren to wijden .

320

Zoons en des Heiligen Geestes dat Hij zich gewaar-digen mogt ons to toonen of dit stukje hout van hetH. Kruis Onzes Heeren was .

„Toen ik het in het water legde daalde het ter-stond op den bodem neder als een steen . ') Nadat ik hetmet dezelfde vingers van den bodem des bekers bovenhet water opgeheven had vloeiden er vele druppels dikblood welke de een na den anderen op den bodem desbekers nederdaalden nit het onderste gedeelte van datzelfde hout wat alle omstaanden en omzittenden zagen .

Verbaasd bij het aanschouwen van dit wonderdeed ik in der haast een rein fleschje halen om hetvloeiende bloed op to vangen . Daar echter toen menhet fleschje bracht het blood opgehouden had to vloeienlegde ik ten tweeden male hot hout in het water ; ennadat het er uitgenomen was vielen er andermaaldoch minder dikke bloeddruppels af die in het glazenfleschje opgevangen werden . Toen het vloeien ophieldlegde ik ten derden male hetzelfde hout in hetzelfdewater ; ik nam het er vervolgens wederom nit en debloeddruppels die or ten derden male afvielen werdenin dezelfde ampul opgenomen.

Dit ten tweede en derde reize van hot voormeldehout opgevangen bloed wordt thans in een kristallenfleschje in het bovengenoemde kloosterhuis bewaard.Hot water nit den beker roodgeverfd door de druppelsdik bloed die bij de eerste ophaling van het houtnit het water in de schaal gevallen waren bevindtzich in hetzelfde huis in een glazen ampul .

Alvorens ik eohter ten derden male het hoot in den

1) Dit zon wij weten het geen afdoend bewijs geweest zijn . Retgebed van Bonifacius is dan ook gelijk het diploma aanstonds hiernavermeldt op een andere. wijze verhoord geworden.

321

beker legde maakte ik met hetzelfde hout een kruisboven het water des bekers en er verscheen op denbodem een rood kruis dat de Prior des huizes en veleanderen der omstaanden en omgezetenen gezien hebben .

Zekere aanzienlijke wereldlijke vrouwe Hildegondisgenaamd van Wulffrombese dit kruis eveneensziendewerd als waanzinnig . Op den bodem van den bekervertoonen zich bloeddruppels die zich naar deverkla-ring der kloostervrouwen daar vroeger nooit vertoondhebben. Naderhand heb ik den beker in een anderenbeker met water uitgespoeld ; en na deze afwasschingen na het verdwijnon der bloedkleur dronken velenvan dat water die verklaard hebben dat het eenenhonigzoeten smaak had .

En van de kloostervrouwen en anderen hebben ervan gedronken en ook de bovengemelde Hildegondisdie daardoor van eene ziekte genezen werd waaraanzij sedert drie jaren leed en welke noch door genees-heeren noch door geneesmiddelen kon verdreven wor-den gelijk zij zelve mij verhaald heeft den vijfdendag na deze gebeurtenis .

Op den vierden dag" [t. w. na deze gebeurtenis]den Vooravond van 0. L. Vrouwe Geboorte heb ik

na de Mis gelezen to hebben met geheel het voor mijneergezeten konvent eerst de algemeene schuldbelij-denis en de daarop volgende kwijtscheldings gebeden ge-sproken en daarna 0 . H. Jesus Christus gesmeekt datHij zich gewaardigen mogt tot lof en eer van zijnenNaam ons eenig kenteeken van zijnen wil omtrent hetvoormelde hout to geven .

Nadat men dus den meergemelden beker met watergebragt had maakte ik driemaal het teeken des kruisesonder aanroeping van den Vader en den Zoon en den

322

Id. Geest ; en toen ik vervolgens het hout in het waterlegde zonk het terstond op den bodem. Ik nam hater nit en alsdan vielen er weder bloeddruppels af diebij het vorige blood in het kristallen fleschje werdenopgevangen .

En zoo gebeurde het ten tweeden en ten derdenmale wat ik met eigen oogen gezien heb even alsal het yolk en Frater Henricus van Averbode eenpriester die de kristallen ampul vasthield waarin debloeddruppel tot driemaal toe opgenomen ward telkenswanneer ik het hout in het water lei en het er weeruitnam gelijk hierboven verhaald is . Daze voormeldepriester bezit een stuk zijde dat hij mij geheel blankoverhandigde en dat roodgeverfd is van het aan mijnevingers klevende blood .

Arnulphus ridder van Stakenbroeck was daar ookaanwezig benevens zijne echtgenoote welke ook reedsgetuige geweest was van het eerste wonder in al zijnebijzonderheden . Er waren ook vale andere leeken .Toen ik met een scherp mes in hat voormelde buiten-gewoon harde hout sneed vial er een zeer kleindoor hat gevoel of het gezicht schier niet waarneembaardeeltje af zwart zooals het hout zelf zwart is hoe-wel op zekere plaats wit .

„Daar ik evenwel twijfelde of dit uiterst geringdeeltje van voormeld hout was deed ik hat in hatwater en hat zonk op den bodem ; en toen ik hat eruit nam en tusschen mijne vingeren wreef wardendoze rood van blood .

„Ik lei dit splintertje in de kristallen ampul waarhet blood in opgevangen was en hat bleef kleventegen hat binnenste van het kristallen fleschje alwaarhot terstond in bloedkleur overging wat ik zelf en

323

alle toeschouwers gezien hebben . Toen hield ik hetfleschje in schuinsche richting naar het splintertje toezoodat dit door het blood aangeraakt onder het bloodbleef in dezelfde kristallen ampul .

„Dit heb ik op verzoek van meergemeld konventen van eene menigte andere menschen [ aliorum po-pulorum"] in schrift opgesteld tot eer en glorie van0. H. Jesus Christus tot Neil der geloovigen ter be-schaming der ongeloovigen en ter bevestiging van het .heilig Christelijk Geloof.

„En ik heb er mij n zegel aan gehecht ter verheer-lijking van het levendmakend Hout des Kruises waar-aan ons heil en leven 0. H. Jesus Christus gehangenheeft. Hem zij eer en ons met Hem de zaligheid enhet leven door Hem in de eeuwige vreugde door alleeeuwen der eeuwen ! Amen."

Hot origineel van dit diploma in het Latijn opge.7steld beyond zich weleer to Leuven in de abdij van

S'. Gertrudis doch is sedert het begin dezer eeuwzoek geraakt . Een authentiek afschrift er van werdin de archieven der abdij van Rolduc neergelegd . DaarFoppens het in zijne Hiss. Episc. Silvaed . mededeeltbepalen wij ons bij doze vertolking .

In 1650 werd bij besluit van de Staten-Generaal derVereenigde Nederlanden aan welke de Meierij van's Hertogenbosch door den 3funsterschen vrede was af-gestaan de abdij van Hoydonek gesloten en hare goe-deren zelfs de gebouwen verkocht met uitzonderingder geschriften en authentieke bescheiden die benevensde wonderdadige partikel van het H . Kruis naar deabdij van Rolduc werden overgebracht . Hier werd hetkostbare Hout het voorwerp eener niet minder vurige

324

vereering dan die er elders aan ten deele viel tot in1793 toen ook deze beroemde instelling in den maal-stroom der noodlottige omwenteling verdween. Een deruitgedrevene Reguliere Choorheeren de vroegere gast-meester der abdij Tilman Laurens Welter wien bijdeeling de kostbare schat in handen gekomen wasbracht then naar Waubach in de nabijheid van Rolducwaar hij den 6° April 1824 als pastoor dier parochieoverleed en waar het Wonderhout nog bewaard wordt.

De geheele partikel werd waarschijnlijk door Boni-facius zelf in 1244 in twee deelen gesplitst waarvanhet eene aan de abdij van S`. Gertrudis to Leuvengeschonken werd het andere in Waubach aanwezig is .Volgens de verplichtende mededeeling van den ZEW .Hooggel. Heere E. H. J. Reusens Bibliothecaris derKath. Hoogeschool van Leuven vermoedt men dat derelikwie des H . Kruises welke thans nog in de voor-malige abdijkerk van S°. Gertrudis thans parochiekerkaldaar vereerd wordt dezelfde is die eertijds van Hoy-donck derwaarts kwam . ofsehoon eene moderne invat-ting de aloude vervangen heeft ; maar zekerheid heeftmen dienaangaande niet.

De partikel to Waubach heeft eene lengte van 5duim (Nederl .) op eene breedte van 8 streep en eenedikte van 5 streep en is dus ook in dit opzichteene der merkwaardigste van Nederland. Zij is ingevatin een verguld zilveren kruis dat een halve Nederl .el hoog en 34 duim in de dwars-armen breed is .

De zeshoekige voet van dit kruis - behalve hetvoor ettelijke jaren daarbij gevoegde aanhoogsel - dezich onmiddelijk boven het voetstuk verheffende en alsdaaruit opgroeiende zes punt geveltjes die de plaatsvan den nodus innemen en de vier armen van het

325

kruis dragen de onmiskenbare merkteekenen eenerhooge oudheid en zijn hoogstwaarschijnlijk in de 13 deeuw misschien ten tijde van het hierboven verhaaldewonder vervaardigd .

Het middeldeel bevat tusschen twee vlakke kristal-schijven van circa 7 duim doorsnede de eerbiedwaar-dige door twee engelen met ontplooide wieken hori-zontaal opgeheven partikel . Deze engelen al verradenze duidelijk het verval der kunst knielen daar techin zeer geloovige houding en als hunner taak bewust ;ge zoudt meenen dat ze het rex-illa Regis" gaan aan-heffen. De beneden-arm van het kruis rijst eerst zes-hoekig en vervolgens plat tusschen de zes punt-gevelsop ; maar de drie andere armen loopen nit in medail-lons van 5 duim doorsnede waarin zich evenals ineen der punt-geveltjes van den nodus roodkleurige zijdebevindt welke men met grond voor diegene houdtwaarvan Bonifacius in zijn diploma spreekt. Zeer sym-bolisch neemt deze zijde hier de plaats in die de mid-deleeuwsche kunst gewoonlijk aan de vier Evangelis-ten als aan de getuigen van het groote Verlossingswerktoekent. Uit elk dezer medaillons schieten drie lancet-vormige lelies die het geheele kruis in zijn grondplantot een soort van dusgenaamd kruis van Jerusalemvervormen doch welker ruwe bewerking een laterenoorsprong verraadt .

Over de geheele oppervlakte der kruis-armen en overde punt medaillons is een bevallig bloemwerk gegra-veerd tusschen hetwelk een dertigtal kleine en grooteveelkleurige edelsteenen schitteren - een symbolismusdat de eerste eeuwen van het Christendom reeds kenden .Zoo is het beroemde kruis der 5 eeuw door Bosioop de muren der katakomben van Pontianus ontdekt ;

326

zoo was bet kruis dat Constantinus volgens Eusebius(in lila Conei . Lib. III .) voor den gevel van zijn pa-leis deed plaatsen met edelsteenen bezet . Het kruisvoor de terechtstelling der slaven bestemd was in deoogen der ongeloovigen eene schandelijke dwaasheid :daarom overdekten bet de Christenen met edelgesteenteom aan to toonen dat bet eene bron is van rijkdomen glorie. Het kruis was voor bet verzinuelijkt hei-dendom een afkeer-wekkende vermaning tot droefheiden boete : daarom slingerden de Christenen er geurigeen kleurige bloemen omheen als een zinnebeeld vande zoetigheid der liefde Gods ook in kruis en lijden .In then geest zong dan ook reeds in de 4' eeuw deH. Paulinus (Ep. 12 .)

Ardua floriferoo crux cingitur orbe corona "

En bier eindigen wij dit verslag onder dankbaar op-zien naar bet Goddelijk Offerlam van Golgotha datdit wonderdadig gedeelte van bet werktuig zijns lijdensvoor Nederland bewaard bleef en met den wenschdat alien die deze bladzijden met een geloovig hartdoorloopen hebben op den dag waarop alle verstrooidesplinters van bet Wonderhout tot een geheel heree-nigd zullen glansen in de wolken des hemels zichverheugen mogen in de verkwikkende schaduw desHeiligen Kruises.

327

MEDEGEDEELDE CORRESPONDENTIE.

III.

(i'ervoly van bl . 71 .)

Geachte Vriend!

Op uw mij vereerend verzoek wil ik u met genoegenmededeelen wat ik zoo al verder in het boek van Teen-stra gelezen heb . De spel- en taalfouten blijven voor zijnerekening.

Maar eene vraag vooraf. Hebt ge wel ooit een en-kelen schrijver aangetroffen van welke kleur dan ookdie de geschiedenis van ' unter den grossen Papsteneiner der grossten " Gregorius VII beschrijvende

niets goeds hoegenaamd over dien beroemden man moistto zeggen ? Ik ook niet voordat ik tot bl . 100 vanTeenstra's boek gelezen had. De heer J . H. Gerlacheen man die in zijn Iutker en Hildebrand beider laat-ste oogenblikken beschrijvende bij den dood van Hil-debrand uitroept : Het verdere oordeel blijve aan denAlwetende !" en bij dien van Luther zegt : „met diebelijdenis voer zijne ziel ten hemel " die kan toch niet

nalaten over Gregorius to getuigen : dat hij een man wasvan uitgebreide kennis en grondige geleerdheid en zichniet slechts oneindig ver boven zijne eeuw wist te ver-heffen maar al de kenmerken vertoonde van een genie

.3 28

dat hem eene waardige plaats onder de beroemde man-nen van alle eeuwen verzekert .

De heer Gerlach kan niet nalaten to zeggen : Wijeerbiedigen in hem [Gregorius] een ijver voor al watde zaak der godsdienst kon handhaven en bevorderen

„die zijn godsdienstzin boven alien twijfel verheft ; ter-wijl wij onwillekeurig worden getroffen door den geestvan ootmoed en liefde tot den naaste welke in zoomenige zijner brieven doorstraalt . En het was naarons inzien vooral de overtuiging door hem zelvenmeermalen openlijk uitgesproken dat aan Petrus en

„dens opvolgers van Gods wege met het bestuur overde geheele Kerk tevens ook het toezigt over het ze-delijk leven van alle volken was opgedragen die hemtot die verkeerde beschouwing van de priesterlijke magtgeleid heeft welke de voorname bron zijner heersch-zucht is geweest." Het is jammer voor den heer Ger-

lach dat hij daar het hatelijke woord „heerschzucht" neer-schreef. Het staat dien heer op zijn standpunt vrij Grego-rius' beschouwing van de priesterlijke magt verkeerd"to noemen ; maar als naar '9 mans inzien Gregorius han-delde door eene overtuiging die hem van Gods wegegebiedende pligten voorschreef dan mag daar geensprake meer zijn van zucht tot heerschen . Maar watnu wilde de heer Teenstra mij van den grooten Grego-rius wijs maken ? Ja wist ge niet reeds uit mijn vorigschrijven dat die man steeds aan een blinden haattegen het Katholicisme bot viert ge zoudt het enwelligt ook nu nog z6d ten minste niet verwachthebben. Teenstra weet dien waarlijk grooten man gee-nen anderen naam to geven dan dien van : „een gesle-pen schrander loos en vindingrijk dwingeland wiens

„heerschzucht geene palen kende " en heeft niets van

329

hem to melden dan dat hij meer zijne eigene grootheiddan de verbetering der Kerk beoogde de Simonie ver-bood [als of Petrus dit niet reeds deed ! maar ook ditkan den heer Teenstra geen enkel woord van goedkeu-ring afpersen] het Celibaat invoerde" [Teenstra weeter wat van!] en verklaarde : „dat de Paus de magt hadom de zonden to vergeven en de weerstrevigen door

„den banvloek van alle heil en zaligheid in doze en in„de andere wereld nit to sluiten ." Had ik geen gelijktoen ik beweerde : Teenstra heeft geen begrip hoege-naamd van de Katholieke godsdienst? En toch watslaat doze man een toon aan! Eens aangenomen datGregorius zoo als Teenstra verkiest to zeggen slechtszijne eigene grootheid en niet die der Kerk beoogdekan men hem dan geslepen schrander en vindingrijknoemen? Om tot eene grootheid to komen zoo alsTeenstra die bedoelt had Gregorius een geheel ande-ren weg moeten inslaan . Hot is immers duidelijk voorieder die de geschiedenis van den waardigen Paus kentdat de uitkomst van zijn onvermoeid en edel strevenslechts de hooge verheffing van Christus' Kerk ten ge-volge had maar dat voor Gregorius zelven schier enkelvervolging en verguizing daarbij to voorzien waren engevolgd zijn en hem eerst door een dankbaar nage-slacht de welverdiende naam van den Grooten gegevenword. Maar maak dat zulk een oppervlakkig schrijvereons begrijpelijk!

We zijn aan bl 102 ; daar begint de schrijver met de„gruistogten ." Wat hij daarvan zegt ga ik stilzwijgendvoorbij ; er blijkt trouwens niets anders nit dan dat hij erniets van begrijpt en hij is dan ook op de volgende bladzijdeal met de „brave verlichte en zedige Waldensen" bezig.Dl. IL Mei 1866.

22

330

Mannen wier geleerdheid en waarheidsliefde dentoets hebben doorgestaan zoo als : Baronius BossuetBergier Fenelon enz. enz. verhalen en oordeelen heeliets anders over dat volkje dat zooals wijlen de hoog-leeraar J. M. Schrant zegt : de Kerk beroerde en degedrogtelijkste stellingen verspreidde ." Doch hat woord

is aan den heer Teenstra : de Waldenses waren : „zoobraaf zoo verlicht zoo zedig omdat zij in stilte ennederigheid elkander hunne overtuiging uit Gods woordmededeelden . Onderscheidene verlichte mannen haddendan ook bereids in de XIP eeuw om een einde to

„waken aan al het verkeerde in de Kerk hunne stem-men verheven om den Bijbel als rigtsnoer der Gods-

„dienst in beoefening to brengen. Later in 1360 bewees„John Wicklef Engelands bewoneren de dienst denBijbel in hunne taal over to brengen zoo dat elk[dat wil zeggen die lezen kon en geld genoeg bezatom er een afschrift van to koopen] daarvan gebruikkonde makers. Nog later toen Luther in Rome kwam„had hij het geluk gehad door vergunning van denPaus [Salus ex inimicis!] om nit diens bibliotheekden Bijbel to bekomen." En nu was de wereld gered .Het is gebleken ! ! Luther „zag nu weldra - inDuitschland terug gekeerd - het groote verschil tus-schen de leer van den Bijbel en die van de Kerk„en wijdde zich nu geheel aan de Bijbelstudie." Op devorige bladzijde verhaalt [N. B.] Teenstra zelf dat Lutherzich reeds in zijne jeugd op de Hebreeuwsche en Griek-sche talen toelegde om de H. Schrift in het oorspron-kelijke to kunnen lezen." Te regt zegt de heer Tiele„de ordeloosheid van Teenstra's compilatie is zoo groot„dat hij zelf op de eene bladzijde niet meer weet wathij op de andere geschreven heeft ." Verheugd meldt

331

Teenstra nu verder : de volledige Bijbel kwam in 1534„voor het eerst gedrukt in het ligt ." Zou hij inder-daad niet beter weten? Zou het den man onbekendzijn dat in de eerste 80 jaren na de uitvinding derboekdrukkunst en voor Luther eenige honderde uit-gaven van den Bijbel in alle Europesche talen indruk verschenen ? Zou hij er niets van weten dat 14Hoogduitsche en 6 Nederduitsche vertalingen welkeLuther heeft kunnen raadplegen door den druk alge-meen verkrijgbaar waren gesteld voordat de hervor-mer de vertaling in het licht gaf waarvan Duitsch-lands geleerden zeggen : „die Uebersetzung ist unge-nau and an vielen Stellen gewaltsam der Protes-tantischen Lehre angepasst"? In onze eeuw Teenstra

heeft het woord kwamen de Bijbel-Genootschappentot stand erg besloot men om den Bijbel in alle talenover to zetten en onder alle volkeren der aarde to„verspreiden ten einde Godswoord in hunne eigene„taal to kunnen lezen ." Hierbij doet de schrijver deopmerking voorafgaan dat die Bijbels gedrukt werdenzonder aanmerkingen kantteekeningen of uitleggingen .Waarom dat? Teenstra zegt : het was ter voorkomingvan twist over de uitlegging ." Maar indien men bet

niet zag zou men het dan kunnen gelooven dat diezelfde man die zdd over Godswoord" spreekt dieverklaart dat eene gansche bevolking door hot lezenvan den Bijbel zoo voorbeeldig braaf verlicht enzedig word zou men het kunnen gelooven dat diezelfde man in dat zelfde book over den Bijbel en de Bijbel-lezers onzer dagen ook de volgende bladzijde schrijft?Op blz. 276 namelijk staat : „De wonderen des Bijbelsde verdichte verhalen en gelijkenissen nemen dieidioten ale werkelijke gebeurtenissen bestaan hebbende

332

personen en zaken aan doch wonderen in de natuurwaarvan zij niet het minste begrip hebben en daarom

„bij die onkundigen ongeloofelijk zijn verwerpen zijvoetstoots ; dateen visch vliegen kan " [toen ik over den

Atlantischen Oceaan visschen zag vliegen vond ik datvolstrekt geen wonder want zij hadden ferme vleugels !]is volgens hen „een tastbare leugen ;" veel lievergelooven zij dat bet God berouwde dat Hij denmensch geschapen had en dat de Heer door Sara bereiddemeelkoeken at zittende daarmede onder een boom voorAbraham's tent bij het eikenbosch van Mamre ; datGod een lot had in eene loterij ') onder bet bestuur

van Adron ;" enz. Maar het stuit mij tegen de borst nogergerlijker taal of to schrijven waarin de driewerf heiligeGod tot onderwerp wordt gemaaktvan Teenstra'swalgelijk-flaauwe spotternij en die zoo als de heer Tiele in waarheidzegt „van zijn wansmaak en onkunde getuigen ." Naarzou er aan Teenstra eene andere wijze bekend zijn omden Schepper tot zijn schepsel of het schepsel tot zijnSchepper to laten spreken dan eene anthropopathischezegs-wijze? Waarom schrijft hij dan zelf dat God eenBouwheer is die op bet stargewelf wood en daar zijnnaam heeft gegrj/ die rekenschap afvraagt vreugdesmaaki de harten der menschen doorzoekt en wien heteene mishaagl het andere welgevallig is? Ja wat zalik daarop anders antwoorden dan al weder : op de eenebladzijde weet de man niet meer wat hij op de anderegeschreven heeft . Maar - en wat nog veel erger is -op de eene bladzijde van zijn verderfelijk boek schaarthij zich bij de vereerders van Christus en op de

1) Teenstra toont duidelijk van Levit. XVI vs . 7-10 niets to„verstaan" zegt de heer Tiele .

333

andere plaatst hij zich aan het hoofd der spotters .Hij maakt het den Bijbellezers tot verwijt dat zijnog geloof slaan aan de wonderen van het NieuweTestament dat zij (bladz. 280) gelooven aan eenemenschwording van God aan het nederdalen van eengoddelijk persoon nit den hemel op aarde in denschoot eener jonkvrouw ; dat de mensch Jezus Christus

„is het vleesch geworden woord van God en aan hetopstijgen van een menschelijk ligchaam van de aardenaar den hoogen hemel ; om het even of dit eeneverbreking is van de natuurorde en een opheffen vande werkingen der natuurkrachten dan of dit bij despecifieke zwaarte van een mensch de aantrekkings-kracht der aarde de ijdelheid der bovenlucht waarin„zich volgens de algemeen EREENDE wetten ') dernatuur geen mensch verheffen noch leven kan moge-

„lijk is - dat alles maakt bij hen geen bezwaar ') .„Wij spreken daarbij niet eens van de onherekenbaregroote afstanden en snelheden zoodat het licht 40 000mijlen in eene seconde doorloopende meer dan 100„jaren tijds behoeft om van de naaste ster Sirius totdeze onze aarde to komen en dat er millioenen jarenvereischt worden om uit de nevelvlekken ons tobereiken. Wij volgen do berekening niet dat Jezuseen nog veel grooteren afstand heen en terug in de10 dagen vdur Pinkster zou hebben afgelegd ." Op

') Zouden zij anders geen kracht van wet hebben?2) Daarin hebben ze groot gelijk . Of heeft de wetenschap bet

voor Teenstra ook al tot eene algemeen erkendc wet gemaakt : dathot in strijd is met het wezen van Hem die de natuurkrachtenschiep dezelve op to heffen ? Ileeft de wetenschap hot ook altot eene algemeene wet gemaakt : dat zulks voor con door Godverkeerlijkl ligchaam noodig is'

334

deze en dergelijke wartaal is reeds geantwoord : „En„Jezus zeide tot hen : Gijlieden oordeell naar hel vleesch . . . .„gij zijl van beneden Ik ben van boven ; gij zijl van dezewereld Ik ben niel van deze wereld." - Maar weet gewat de ware reden is waarom Teenstra over denBijbel en de Bijbellezers van vroeger tijd en van onzedagen sprekende zoo verbazend in tegenspraak komt?ik kan u dat zeer duidelijk maken . De geschiedenisder Waldeneen behandelende schilderde de man eentafereeltje-altijd met de vuile kleuren van zijn paleten de onjuiste omtrekken zijner teekening - waarinde eene groep tegen eene Katholieke groep overstond ;daarom moest nu al het licht op de eerste vallen ende laatste geheel op den achtergrond in het akeligduister der middeleeuwen staan . Daarom waren demannen die in die dagen zoo krachtig hunne stemmenverhieven om „den Bijbel als eenige rigtsnoer der„Godsdienst in beoefening to brengen" - m . a. w. diede Katholieke Kerk verguisden - zulke gunstig ver-lichte mannen . Daarom moesten de Waldensen diede Kerk beroerden door al den glans van „Gods„Woord" beschcnen zoo verlicht zoo braaf zoo stilzoo zedig daar henen wandelen ! Maar op de tweedeschilderij is het omgekeerd . Nu staan de Bijbellezersgegroepeerd tegen over eene partij waarvan Teenstrazelf de hoofdpersoon wil zijn . Van daar dat er danook op blz. 277 staat : Zij lezen bij voorkeur hard„op in een of ander hoofdstuk van den Bijbel om het„even of zij het verstaan of niet ; zij dreunen op een„lamentabele wijze de zedelessen en gelijkenissendichterlijk ingekleed als gebeurtenissen van werkelijkbestaan hebbende personen en zaken op en zingen„Psalmen met een bevende stem en een razende uit-

335

gang [van zijn palet!] als leidende tot zaligheiden tot afwering van den duivel vermeenende dat ookkoning David even zoo gezongen heeft als zij en

„zeggen : zalig hij die leest " (Openb. I vs. 3) wantalle Schrift is van God ingegeven zijnde tot nut-

„tige leeringen wederlegging en verbetering (II Tim .Hoofdst . III 16) doch of dezulken honderdmalen in

„den Bijbel lezen of honderdmalen het muntgebouw van„Utrecht voorbijgaan [van zijn penseel!] zij zullen„daardoor niet wijzer en niet rijker worden ." En tochheeten het ferme menschen verlichte mannen die deoproervlag in top heschen toen die maar tot leus voerdeDe Bijbel de eenige rigtsnoer der Godsdienst ." Die leus

maakt alles good . Als eene soort van aanhangsel schrijftde heer Teenstra nog in zijn verbazend onbeschaafdboek eene „Geschiedenis van den Bijbel ." Eene ge-schiedenis zoo eenig in hare soort dat zij met nietster wereld uitgezonderd met hetgeen Teenstra zelfschreef kan vergeleken worden . Indien ik slechts eenregel of wat er van afschrijf zult ge dat geloof ik vastover en over voldaan wezen. Na gezegd to hebbendat de oorsprong van het Oude Testament meer of minderin het duister schuilt begint Teenstra aldus : Mozes„schreef en verzamelde omstreeks 1500 jaren voor J. C .geboorte de vijf eerste boeken alsook het boek Job .

„Hij sob reef die in de woestijn op aan elkander gehechte„geiten-vellen doch de Egy ptenaren beitelden hunnehieroglyphen op steen en teekenden ook karakters enschrift-figuren op het linnen in welke zij de lijkenwikkelden die men later als mummien in de gravengevonden heeft." Basta ! niet waar ? Ten slotte van

die zoogenaamde „Geschiedenis van den Bijbel" spreektde schrijver nog over verschillende vertalingen van en

336

schrijvers over de H . Schrift ; hij vergeet ook Strauss enRenan niet zoo min als andere moderne theologendie de wonderen des Bijbels wel krachtig zullen blij-ven bestrijden ."Op bl. 150 begint hij over „De Jezuiten" met eene

ernstige waarschuwing en drukt ons op het hart van nietzoo onvoorwaardelijk geloof to slaan aan het beweren vansommige schrijvers als zouden de Jezuiten hun rol reedshebben uitgespeeld . Immers zij werken met eene ondoor-grondelijke lust en volharding onder allerhande vormenen maskers nog steeds in het geheim voort [maartoch door Teenstra's aldoordringend oog wel bespied]On bespionneren alles wat zij in hun belang maar„eenigzins nuttig achten en zulks door handlangersOn intrigues voor welke men zich onmogelijk wachtenkan [Dat is heel erg!] . Men vindt ze onder allerlei„standen en rangen werkzaam zoowel onder hof-„als dorpspredikers krijgslieden en kooplieden to zeeOn to lande ; onder alle volken en in alle landen dringenzij in de geheimen van het Kabinet en het kantoor zoowel

„in het Ministerie als in het burgergezin en in het pri-vate leven door. Wij hebben ze in kazernen en aan

„boord der schepen ontmoet ." Dit laatste kan waarzijn maar zij kwamen er om ongelukkigen die vervan vrienden en magen ver van het dierbaar vaderlandverwijderd aan de gele koorts lagen to sterven nogde laatste troostmiddelen onzer heilige godsdienst tobrengen .

De geschiedenis zelve eehter van de Societeit wordtdoor Teenstra op eene wijze aangevangen die al da-delijk weder van des schrijvers onnaauwkeurigheid enslordigheid zoowel als van zijne onkunde luide getuigenisaflegt. Overtuig u : „Loyola jj- in 1556 opgevolgd door

337

Layuez bovengenoemd als 2" generaal der orde die„in 1565 t opgevolgd door Frans Bogia hertog van„Gandia grande van Spanje t in 1581 ; Claudiue acqua-viva een nakomeling van den hertog van Atri zijnopvolger werd de Ode generaal en de eigenlijke schep-per van de opvoedingsleer der JezuIten en het leerplanhunner scholen (Ratio et institutio studiorum Societatis„Jesu) die in 1615t opgevolgd door VilellescIii de„5de generaal ." In stede nu van dit foutive opstelletjedat zou de heer Tiele zeggen niet eens deugt voorkakografie moet gelezen worden : De H. Ignatius diehet bestuur der Societeit aanvaardde den 17° April 1541overleed den 31° Julij 1556 . Tot opvolger werd op den2' Julij 1558 gekozen : Jacobus Laynez die den 19° Ja-nuarij 1565 overleed . Tot derden generaalwerd gekozenden 2° Julij 1565 Franciscus de Borgia die den 1° October1572 stierf. De vierde generaal was Everardus Mercurianop den 23° April 1573 gekozen en 1 Augustus 1580overleden . Op dezen volgt Claudius Aquaviva gekozenden 19° Februarij 1581 en overleden den 31° Januarij 1615 .De zesde is Mutio Vitelleschi die op den 15° Novem-ber 1615 werd gekozen en op den 9° Februarij 1.645overleed . De zevende Vincentius Caraffa word gehozenden 7 Januarij 1646 en stierf 8 Junij 1649 .

En als ik u nu zeg dat de gansche geschiedenis opdie zelfde onnaauwkeurige en slordige wijze behandeldwordt dan zult ge me wel op mijn woord geloovenen mij de rest schenken . Echter kan ik niet nalatennog kortelijk voor u aan to stippen : eenige geheel nieuwegezigtspunten de oude evenwel niet to verwaarloozenwaaruit we de Societeit ook nog to beschouwen hebben .„1° De generaal verstoot of straft leden der orde zonder„onderzoeko 2" In Nederland hebben do Jansenisten

338

aan de orde ongeneeslijke wonden toe.gebragt. 3° Da„Jezuiten veroorloven zich alles wat Jezus niet gedaanheeft. 4°[dit weigert de pen of to schrijven .]„5° Pater Roothaan wist to bewerken dat ook Louis„Philippe zich heimelijk bij de JezuIten aansloot . 6" InFrankrijk besturen zij het geheele staatsbestuur keizeren keizerin er onder begrepen zoo dat Napoleon III

„zijn grootste steunpunten zijner troon in het legervan de Jezuiten vindt . 7° Oostenrijk ligt geheel inhunne magt en hunne overheersching van den vee-houder tot den keizer kent perk noch paal. 8° In

een woord : overal klinken zij volkeren en vorsten invergulde boeijen ."Maar mag ik u voor ik van deze zaak afstap nog

eens even mededeelen wat de Jezuiten in ons dierbaarvaderland zoo al hebben uitgevoerd en welke gevarenons nog van then kant bedreigen ? Want ofschoonTeenstra bepaald zegt dat de Jezuiten intrigues gebrui-ken „voor welke men zich onmogelijk wachten kan"neem ik dat ten uwen opzigte nog niet zoo gaaf aan .Hoe bet zij en hoe het ga mij blijft dan de gerust-stellende troost u er op gewezen u er voor gewaar-schuwd to hebben. Kom aan dan : „In Nederland spinnende Jezuiten haar [?] fijn weefsel in ongestoorde stilte inhutten en paleizen kerken en scholen ij verig voort„en ofschoon zij bij lVillem II weinig vordering aan

71bet hof zelve maakten schijnen zij in een later be-

„staan hebbend ministerie gelukkiger geslaagd to zijn„en toen ook reeds leden in den Hoogen Raad to heb-„ben gehad ; zij oefenden tevens veel invloed nit op demaatregelen en wets •ontwerpen betreffende het onder-„wijs ."Maar en hierop wilde ik nog bijzonder uwe aandacht

339

vestigen behalve bedienaars van kerkelijke gemeentenzijn er nog een menigte andere Jezuiten onder hooge en

„lagere ambtenaren kooplieden en fabriekanten en menheeft zich zelfs niet ontzien om zich in 'sHage in hetordekleed der Jezuiten openlijk op straat to vertoonen[wist gij dit?] doch de meest gevaarlijken bewerken in

„burgerkleeding : scheuring twist en tweedragt onder deprotestanten [dit schijnt anders voor het tegenwoordige

minder noodig] - en begunstigen de roomschen die hier„meer en meer over de grenzen komen binnendringenop allerlei wijze ." En nu nog resumerende roept de

heer Teenstra uit : Zeg dus niet : geen gevaar!" neenvriend! zeg dat niet want „de orde der Jezuiten neemtnog steeds in wasdom toe" en ons vaderland zoo regt

gelukkig „door verlichting en wijsgeerig onderzoek doorvrijheid en verdraagzaamheid wordt juist in deze harehartader aangetast ;" het is de orde der Jezuiten die

juist hier tegen eenen bedekten en aanhoudenden strijd"voert. Want overal zijn de Jezuiten werkzaam omhunne netten en strikken nit to zetten . Niet alleenin kerken en kloosters hoogere en lagere scholenmaar ook in ridderkasteelen en burgten kazernen

„en de oorlogschepen in polderkeeten en veenhutten[ik neem de vrijheid hier nog tusschen to voegenin ziekenhuizen en hospitalen] dringen zij zich alsgiftige spinnen in werkende steeds in stilte tot berei-king van hun doel om de onkundige menigte als vlie-gen in hun net to vangen en uit to zuigen ." Eenieder wachte zich voor schade ! U heb ik gewaar-schuwd .En nu vraag ik u in gemoede welk nut kan Bulk

schrijven als dat van den heer Teenstra toch hebbenwaartoe kan dat dienen wie ter wereld kan daaruit

340

eenig voordeel trekken ? De heer Tiele zegt : „Teenstra's„boek is volkomen onbruikbaar . Er is niets ter aanbevelingvan to zeggen . Het deugt niet eens voor kakografie ."

Dat is waar maar niet genoeg gezegd. Zulke boekensluiten den weldadigen invloed of van het goede enstichten kwaad ; over „verlichting" handelende onder

nscheppen zij het licht en werpen eene voor het onge-oefende oog ondoordringbare schaduwe op zaken enpersonen. Waarheid is licht ; leugen is duisternis. Watbeteekent al dat roepen op hoogdravenden toon overwijsgeerig onderzoek" terwijl men de menschen van

den gebaanden weg der waarheid onbezonnen 't ver-wilderd veld der dwaling instoot om door distels endoornen heen een uitweg to zoeken ? Wat beteekent aldat raaskallen over vrijheicl" terwijl men het yolkopruit om u niet ongemoeid over straat to laten gaanindien ge goedvindt in plaats van een korte grijze eenlange zwarte jas aan to trekken? Wat beteekent al dathuichelend gezwets over verdraagzaamheid" terwijlmen om hulp roept om de menschen aan de grenzenvan ons land of to weren omdat ze . . . . Roomsch zijn?

Bedaar mijn vriend! bedaar" hoor ik u zeggen : Teen-stra's boek is een prul het werkt niets uit." Hoe

minder hoe liever ; ook dan nog zou ik het zoo veelik kon der algemeene verachting willen prijs gevenHas patitur pcenas peccandi sola voluntas . Maar het is waardat zulke boeken toch lezers vinden . Ik blijf er bij : juistomdat er zoo vele dergelijke populaire geschriften be-staan vind ik dat men het aan onkatholieke eenvou-dige menschen niet zoo zeer ten kwade kan duidendat ze vaak zulke scheeve oordeelvellingen tegen deKatholieke godsdienst uitspreken en niet zelden zulkeen hatelijken afkeer tegen haar aan den dag leggen .

34 1

Immers voor schrijvers als Teenstra is niets heilig nietseerbiedwaardig ; de edelste menschen zoowel als deheiligste taken worden vermetel door het slijk ge-sleept .En nu tot binnen kort ; mei memor eslo en vaarwel l

342

BRIEVEN VAN PAUSELIJKE ZOUAVEN

In den brief waarmee wij deze nieuwe reeks openenademt onwedersprekelijk een ware geur van heiligheid.Een onverschrokken Zouaaf schrijft aan zijne moederop haar verjaardag en zorgt dat de brief juist op dendam van het feest bij haar aankomt . Wat echter wenschthij aan zijne moeder? Aan lang levee aan het herstelvan hare gezondheid schijnt hij bijna niet to denken ; alzijne gedachten zijn gerigt naar den Hemel . In de re-velje-trompet hoort hij met gerustheid en blijdschap debazuin van bet laatste oordeel ; de schoone Italiaanschehemel voert zijne gedachten naar den liemel van God endan danst hij van vreugde door de gangen der kazerne .Hij spreekt zijne ziekelijke moeder op haar verjaardagover haar sterven en opent haar bet vooruitzigt op denHemel : geen wonder dat die jongeling die voor zich zel-ven en voor zijne moeder zoo gerust is er op aandringtdat zij to huis een vrolijk feest zullen vieren en de ver-zekering geeft dat hij hot zelf ook zal doen .

Terracing 1866 .Zeer geliefde Moeder!

Het is voor zoover als ik weet de tweede maal in mijn levendat ik mij niet heden morgen met mijne broeders en zusters kanvereenigen om u mijne heilwenschen aan to bieden. Als bet geloofmij niet bezielde dan zou ik zeker bedroefd zijn dat ik heden nietbij u kan zijn ; maar gesterkt door bet geloof ben ik heden evengelukkig als wanneer ik mijue heilwenschen met die mijner broe-ders en misters kon vereenigen ; want denk geliefde Moeder datik ofschoon zes honderd uren van u verwijderd u toch niet ver-

343

geet ; 't is waar zelden denk ik aan het ouderlijk huis ; maar altijdals ik bid dan bid ik voor do tijdelijke maar nog meer voor degeestelijke belangen mijner familie .Als ik op den dag uwer verjaring geliefde Moeder den God

van liefde in mijn hart zal ontvangen dan zal ik veel voor u bidden .Toen ik mij naar N. . . . begaf hebt gij geliefde Moeder mij ge-vraagd voor u to bidden om een zalig sterfuur en dat doe ik danook vaak; maar ik bid ook dat God u geduld geve om de pijnenvan bet rhumatiek nit liefde tot God to verdragen . Maar zult gemisschien zeggen hot is niet passend op eon verjaardag over lijdenen sterven to spreken ; maar dan zou ik zeggen : wat is bet levenvan den mensch anders als geboren worden lijden en sterven? Alsik des morgens de revelje hoor blazen dan denk ik zoo vaak : Janzoo zult gij ook eens de bazuin hooren blazen van bet laatste oordeelen met deze gedachte bezield in den vroegen morgenstond ben ik doorGods genade sterk om den geheelen dag voor mijnen God to leven .0 ! dierbare Moeder wat zult gij gelukkig zijn als gij ten oordeelkomt ; dan zal God dunkt mij tot u zeggen : mijne dochter nitliefde tot Mij en om de Keik to ondersteunen hebt gij uwen zoondion gij zoo teeder bemint aan Mij opgeofferd bet is dus billijkdat Ik a eon schoone kroon toeken ." Want gij weet bet geliefdeMoeder naar mate ons offer groot is naar die mate zal ook onze beloo-ping zijn. Treur dus niet geliefde Moeder om mijne afwezigheid ; dedag zal komen en bet uur zal slaan dat ik weder in uwe armensnel al is hot niet op deze wereld dan toch in den Hemel . GodsH. Wil geschiede! Is bet zijn wil dat ik mijne dierbare Moe-der en verdere familie niet meer terugzie dan ben ik ook tevreden ;al zal een vijandelijke kogel mijn hart doorboren dan offer ikdat reeds van nu af aan God op om daardoor to voldoen voordo weinige liefde die ik in mijn hart voor God heb .

Maar ik zou bet papier vol schrijven zonder u to feliciteren .Ik wenseh u dan toe mijne dierbare Moeder dat gij u altijd aanGods H. Wil onderwerpen en alles nit liefde tot Hem lijden moogt .Als ik mijn lijdenden Jesus op den Kruisweg volg en ik aan deachtste Statie gekomen ben en daar zie dat Jesus de weenendevrouwen troost dan zeg ik : dierbare Jesus! Gij hadt troost voorde vrouwen van Jerusalem troost dus ook mijne dierbare Moeder ;zij treurt over mijne afwezigheid ; en als ik dan denk dierbareMoeder aan de droefheid die u bezielt dan wordt miju gebed

34 4

des to hartelijker on ik twijfcl ook gcenszins of God zal mij ver-hooren. Het is de liefde die ons aan elkander verbindt ; en watkan vergeleken worden bij de liefde van cene moeder tot haarkind? Het is een zeker gevolg dat degene die afwezig is hetmeeste bemind wordt ; maar dierbare Moeder denk niet to veelaan mij maar vraag aan God dat ik gehoorzaam dapper en getrouwzijn moge. Wat zon het mij baten Pauselijk Zouaaf to zijn alsik mij de militaire deugden niet eigen maakte ! God en mijn vader-land (Italie) daar leef en work ik voor en gave God dat ikdaarvoor mijn leven kon geven .

Als ik den schoonen Italiaanschen hemel aanschouw dan dringik zoo vaak met mijne gedachten dieper door en roep met denH. Ignatius uit : hoe akelig hoe vnil hoe ellendig komt mij deaarde voor als ik den Hemel aanschouw !" Als ik aan den Hemel

denk dan wordt mij alles zoo gemakkelijk en Bans ik vrolijkde corridors van de caserne door. Dus Moeder maar aan denHemel gedacht : daar is geen smart geen rhumatiek geen schei-ding meer ; dear zullen wij elkander eeuwig beminnen en bezitten .Vaarwel dan geliefde Moeder! Door den dag uwer verjaring

in gezelschap van mijne breeders en zusters vrienden en vrien-dinnen vrolijk door to brengen zult go mij een groot genoegendoen; ik zal ook then dag vrolijk doorbrengen dat verzeker ik u.God vurig voor u biddende blijf ik uw liethebbende zoon

Jan .

De twee volgende uittreksels geven we als een nieuwbewijs van de hartelijkheid waarmede de Zouaven vooraldie nit Nederland komen door Pius IX bejegend wor-den ; die Zouaven teekenen tegelijk zich zelven in alhunne beminnelijke eenvoudigheid .

Velletri 25 Marl 1866 .Daarop gingen wij naar het paleis van den Paus ; de Zouaven

mogen zoo maar binnen gaan : wat een voorregt hebben wij bovenzoovele anderen! Na verscheidene schildwachten to zijn voorbijgegaankwamen wij eindelijk boven waar de Paus woont ; o wat was deman blij toen hij ons zag! Hij is zoo een goede oude grijsaard ; ophet zien van den Paus zou men twee jaar willen dienen . Wij kregenieder een zilveren medalje nit zijn eigen hand en ik heb zijn handook nog mogen kussen . Vervolgens ontvingen wij alien den Pause-

345

lijkeu zegen en Hij zeide daarbij in het Fransch dat wij dienontvingen tot in den vierden [waarschijnlijk den derden] graad ; dusop then dap- het was daags voor Passie-Zondag hebt gij OudersZusters en Broeders Oom en Tante met hunne kinderen alien metmij to gelijk den Pauselijken zegen ontvangen : dat is een van deschoonste dagen mijns levens .

Zoodra wij gekleed waren gingen wij naar den Paus die onsden zegen gegeven heeft voor ons en voor ooze ouders en voor oozegeheele familie . Maar och wat was die man in zijn schik overzoovele Hollanders ! Wij kregeu alien een zilveren medalje en mogtenzijn ring kussen . 0 ik won dat gij den H . Vader toen gezien hadtHij deed nets als lagehen.

Wie nog twijfelen mogt aan de goede gezindheidder Zouaven aan hunnen ridderlijken cooed en hunne be-slotenheid om voor Pius IX hun levee op to offeren hijleze de volgende ontboezeming van een Zouaaf nadathij op Woensdag in de Goede Week zijn eed van ge-trouwheid had afgelegd .

Velletri 5 April 1866 .

Woensdag 28 Maart vergaderden wij des middags in de prachtigversierde Kathedrale Kerk om den eed van getrouwheid aan denH. V ader of to leggen . Daar hebben wij gezworen dat wij geendeel namen of zonden nemen in de geheime genootschappen welkede Kerk veroordeelt ; daar zwoeren wij den ced van getrouwheid engeboorzaamheid aan onze oversten die ons van wege Zijue Heiligheidbesturen en ik verzeker u die eed gezworen bij het H . Kruiszal niet ligt gebroken worden . Neen mogten de Piemontezen zichnog van Rome willen meester maken dan zullen wij wanueer Godhet wil overwinnen ; of als wij dit om onze zonden niet mogtenverdienen zullen wij sterven : dan zullen zij slechts over onze lijkentot Rome naderen ; want zoolang er nog een druppel bloed in onzeaderen vloeit zullen wij ons verdedigen ; zijt daarvan verzekerd .Het Zouaven-bataljon zal even als bij Castel-Fidardo ziju roemtrouw handhaven : of overwiunen of sterven . - Z66 denk ik niet alleenmaar het geheele bataljon denkt zoo met mij .

Ziehier een brief die klein is maar rijk aan opmer-kelijke bijzonderheden omtrent de verwoestingen doorDl. IL. Mei . 1866 .

23

346

de Piemontezen aangerigt de afkeerigheid der Napoli-tanen van het roover-koningrijk de goedheid van PiusIX de godsvrucht der Zouaven de achting die de Zou-aven genieten enz .

Terracing 4 Marl 1866 .Nu ben ik op mijne bestemming to Terracina 20 minuten van de

Napelsche grenzen zoodat wij dagelijks Piemontezen zien ; de Fran-schen zijn nu van hier weg. Hot is hier heel schoon : wij liggen vlakaan bet strand der Middellandsche zee tegenover hot eiland Caprerawaar de roode roover Garibaldi woont. Op marsch zijn wij ingekwar-tierd geweest in een uitgeplunderd klooster en eene zeer schoone kerkwaar de stukken van de beiligste zaken over den grond zwierven ;het is ontroerend om de verwoesting to aanschouwen. Wij vondendo schandelijkste opschriften op de muren staan ; maar hot troosttemij een opschrift to vinden van een Napolitaan : Ik ben Josef Galantivan Napels ik geloof in Christus en zijne geboden en ik ben tegenmijn zin soldaat ." Broeders en Zusters wij ondervinden veel ; maarde H. Vader zorgt goed voor ons : wij hebben elken dag anderhalfpond brood 's morgens bij de soep een goed stuk vleesch en datin de Vasten ; de H. Vader zegt : Mijne kinderen mogen niet vastenwant dan zouden zij to zwak worden "

Wat ons corps aangaat 't is zeer godvreezend ; wij hebben onderelkander eene Congregatie waardoor wij veel voorregt genieten : wijworden aangerekend als officieren ; wanneer wij aan een klooster ofiets anders komen laten zij ons alles zien o zoo vriendelijk ; omdie reden hebben de Franschen een grooten hekel aan ons .

De brief waarmee we voor dezen keer sluiten schil-dert ons de moeijelijkheden van het Zouaven-leven waar-tegen echter de grootheid van den Zouaaf des to meeraan het licht komt . Alles voor het gelo%' : deze gedachtebij den Zouaaf in merg en bloed doorgedrongen doethem alle moeijelijkheden en den dood trotseren .

Cori 30 April 1866 .Dierbare Ouders!

Dingsdag zijn wij met 28 man naar bovengenoemd stadje vertrokken!een twaalftal is to Juliano en een twintigtal to Ulta Macima gebleven .Ik woon nu boven op een berg en ben van alle kanten van bergen

omgeveu. Do reden kunt gij zeer gemakkelijk gissen : het groot aantalmovers dat zich in deze streken ophoudt is hier oorzaak vanoveral zwervan zij hier in het gebergte en doen aan de rijken vanhovengenoemde plaatsjes afpersingen . De Burgemeester van UltaMacima hebben zij voor veertien dagen opgeligt en eischten ver-volgens voor zijnen losprijs 2000 scudi's (een scudi is f 2 50 Hol-landsch) waarvan hij de helft heeft betaald en na verloop vaneenige dagen zou hij de andere helft afdoen : daarop is hij in vrijheidgesteld . Intusschen nu de Zouaven gekomen zijn vergeet hij natuurlijk den betaaldag en kan hij gerust gaan slapen .

Op dezelfde wijze is hat alhier ook gesteld . Zij hebben den GraafSeverino Fini een brief gezonden waarin zij hem bedreigen met dendood indien op een door hen bepaalden tijd geen 5000 scudisaanwezig zijn op een toren een weinig buiten de stad gelegen ;maar in plaats van het geld to brengen wachten wij hen af . Alleavonden begeven vier Zouaven zich naar den aangeduiden toren ;twee van hen kunnen zich to rusten leggen doch do anderenmoeten wacht houden .

Bovendien gaan er alle nachten vier patrouilles nit en doorkruisende bergen. Met het geladen geweer op den rug en de patronentussehen het ceintitur gestoken kruipen wij op handen en voetende steile bergpaden op oog en oor goad gebruikende ; maar totnog toe zijn de roovers niet in de fuik geloopen : zij schijnen nogal slim to ziju .Zaturdag en Zondag morgen om 5 uur moest ik met een anderen

Zouaaf een priester vergezellen naar zijne kerk welke op eenenberg en geheel alleen ligt ; hij heeft eerst bij do kerk gewoond dochnu heeft hij om veilig to zjin dezelve moeten verlaten en wanneerhij het waagde zonder vergezelling to gaan zou het waarschijnlijkniet good met hem afioopen .

Des nachts als wij van de patrouille of komeu werpen wij onsgeklced to bed ; want hot is ons verboden iets hetzij schoenen ofiets dergelijks nit to trekken ; de geheele week van Dingsdag afheb ik mijne schoenen nog Diet nit gehad als om een paar schoonekousen aan to trekken.

Wil men zich des morgens of des middags een weinig ter rustbegeven dan is men genoodzaakt een doek om hoofd en handen tobinden daar men anders geen oog kan sluiten door de menigvuldigevliegen. Wil men een weinig gaan wandelen dan tobt meu zich af ;

348

want do stad ligt half in het dal en half op den berg en wij wouenop het boveneinde ; dus wil men wandelen dan moet men naarbeneden en o hemel! als men dan weer naar boven moot is hetmoe-werken ; want als ik zeg dat het 5000 trappen zijn die menklimmen meet lieg ik niet .

Op die wijze is al wat wij doen penitentie doch er is niemanddie er over klaagt . Wilt gij het algemeene spreekwoord der Zouavenweten dit is : Alles voor hot geloof.

Wat bovendien dit alles verzacht is de groote achting die menalhier den Zouaven toedraagt . Gaan wij bij den weg eon ieder groetons ; de kinderen nemen onze hand en kussen die ; auderen zijn nietto vreden of zij moeten ons aangeraakt hebben . Inderdaad wij zijnverlegen om door de stad to gaan : ieder wil met ons spreken maarwij kunnen hen weinig of niet verstaan ; „niente capire" zeggen wijmaar; dit beteekent „niets verstaan" en dan moeten zij hier alienmede lagchen. Als wij hen geed konden verstaan zouden wij menigmiddagmaal snappen ; want drinkt men een kop koffij dadelijknoodigt men ons nit iets met hen mede to gebruiken. Toont menhun een souvenir of portret van familie enz . dadelijk kust men hot .Deze week was ik nog met een ander aan het wandelen en kwamenwij voorbij een tuin waar eenige heeren en dames zaten ; eene der-zelve vlocht een schoonen krans van schoone rozen welke gewisvoor de Moeder Gods bestemd was ; met een begeerig oog stondenwij to kijken en spraken over de schoonheid der bloemen ; dit wordzekerlijk door hen opgemerkt want terstond word ons de krans terhand gesteld . Gij kunt nagaan hoe wij verbluft stonden ; doch door hundringend aanhouden waren wij genoodzaakt den krans mode to nemen .

Dit alles meld ik u met vreugde doch ik zou nog blijder zijnals ik u melden kon dat wij een roover in handen hadden gekregendie handlangers van den roover - koning; dezulken die do wegender Pauselijke Staten onveilig maken om hun oneerlijken roof tokunnen regtvaardigen en to kunnen zeggen : zie de Paus kan dobewoners zijner Staten niet beveiligen ." 0 geliefde Ouders gij moestons alien eens zien des avonds kibbelen wij als kinderen wie depatrouille mode zal maken ; want op die wijze moeten wij de rooversin handen krijgen ; ja op hot woord Brigand worden wij als tijgersen de Brigands zij weten dat wij jagt op hen maken enzijn ookbevreesd voor ons ; zij weten ook dat wij voor hen niet vreezendat ons geweten zuiver is van zonden en op die wijze zijn wij stork .

349

Dus lieve Ouders geene bezorgdheid over mij ; want al heb ilkook de klaagliederen van Jeremias aaugeheven deze zijn zoo nietgemeend ; want gij kept onze zinspreuk : Alles voor het Geloof .

Verder wensch ik u alien een zalig Pinksterfeest want v66r thentijd zal ik zeker niet meer schrijven . Geliefde $roeders en Zusterszijt alien in den geest van mij omhelsd ; Bert Vader en Moeder endraagt op die wijze een weinig hunne lasten en bidt voor mijwant ook ik vergeet u nimmer . Groet al mijne vrienden en bekendenvan mij geliefde Ouders en zijt in den geest van mij omhelsd .

Uw liefhebbende en onveranderde ZoonJOANNES.

Waarlijk het moet gezegd worden : de Zouaven-brievenverplaatsen ons in eene geheel andere wereld .De negentiende eeuw die met alle geweld de eeuw

van vooruitgang wil genoemd worden biedt ons hettreurig schouwspel van beginsel- en karakterloosheidvan gewetenloos jagen bij de gouvernementen naaruitbreiding van grondgebied bij de menschen van alienstand en leeftijd naar geld en genot. Hoe kan het an-ders? Immers het ongeloof neemt toe ; Christus wordtop zij genet en de zedelijke wereld mist het Toonbeeldwaarop zij zich vormen het vaststaand Middenpuntwaarom zij zich bewegen moet .

Zet hier tegenover den Zouaaf met zijn geloof inChristus zijn geloof aan Christus' Stedehouder! Uit datgeloof ontkiemen alle deugden : de geest van opofferingmoed vastberadenheid en onverschrokkenheid getrouw-heid aan woord en eed hartelijke ouderliefde teederegodsvrucht niet zelden hooge heiligheid . Op dit gezigtzeggen wij met vertrouwen

Het herstel der negentiende eeuw moet uitgaan vanChristus en zijn Stedehouder en de Zouaven zullen ruimhet hunne daaraan toebrengen .

350

VERSCHEIDENHEDEN.

ENGELSCHE EVANGELISATIE .

Er zijn in Engeland een aantal ijveraars vooral onder de ledender Evangelische Alliantie die van alle gelegenheden gebruik makenom hun evangelie to prediken en traktaatjes to verspreiden . Zoo isniet lang geleden hunne aandacht gevallen op den grooten toeloopvan yolk bij teregtstellingen en zij besloten aan die ongelukkigenvoor wie zulke executie-tooneelen zooveel aantrekkelijks hebben hetevangelie to verkondigen . To Leigh hebben zich bij zoodanige gele-genheid zes ongeordende predikers drie uren lang aan meer dan 4000personen doen hooren en 20 000 traktaatjes hun door eene dameuit Brighton toegezonden onder do menigte verspreid. Twee dagendaarna spraken zij to Swansea tot eene nog veel talrijker schaarvan 10 000 personen ; op then dag deelden zij tevens 20 000 trak-taatjes nit!

Tentoonstellingen trokken hen reeds vroeger dan teregtstellingenaan. Hoe hot Evangeliesch Verbond bij do laatste groote tentoon-stelling to Londen geijverd heeft hebben we in der tijd vermeld I) ;hot vroeg o . a. in het gebouw zelf vier plaatsen van 30 voet langen 6 breed om or den bijbel to verkoopen en gratis nit to deelen .Toen dit werd geweigerd gelijk ook hot verzoek om gehoor bij lordGranville president van den Raad bepaalde bet zijne vraag tottwee plaatsen van 20 en 5 voet ; en toen ook dit werd afgeslagenrigtte hot zich bij adres tot de koningin . Nu reeds heeft zich datzelfdeVerbond tot de Commissie der ~wereldtentoonstelling" in 1867 (?) toParijs to houden gewend en dadelijk verkregen om in de grootezaal voor wetenschappelijke vergaderingen of in andere zalen vanhet tentoonstellingsgebouw naar believen to vergaderen en is haarook van de zijde dier Commissie alle hulpvaardigheid toegezegd .

Zoo is aan de Evangelische Alliantie veel meer en veel gereederin hot Katholieke (!) Frankrijk toegestaan en beloofd dan zij opeigen bodem in het Protestantsche Engeland bij de laatste tentoon-stelling to Londen heeft kunnen verkrijgen! . . .

1) Zie De Katholiek van Maart 1862 bladz. 195 v .

351

GEGRONDE OPMERKING .

Bij het bespreken der onlangs op nieuw verschenen Geschiedenisder Christelijke Kerk in Tafereelen ') maakt do peer J . de Vries 2 )do volgende aanmerking die op meer soortgelijke werken van toe-passing is

De geschiedschrijver moet daarom zoo min mogelijk zich partij„stellen . Dat de Geschiedenis der Christelijke .Kerk in Nederland dit„een weinig doet en daardoor de historische waarde van hare voor-„stellingen soms benadeelt ma- niet ontkend worden .

Allereerst zijn [volgens dit boek] de eerste bewoners van ons land„onze voorouders beter en uitnemender geweest dan andere volken .„Zoodra echter de tijd komt waarop de invoering van het Christendom„moet besproken worden verdwijnt deze aanvankelijke ingenomen-„heid en alles wordt bij onze voorvaderen stikdonkere nacht terwijl„bet ingevoerde Christendom met de namen der hoogste vereeringgeprezen wordt. Alles zoolang als het duurt want naauwelijks

1krijgen de schrijvers de gezegende Kerkhervorming in het oog ofer heerscht eene buitengewone drift om al het aan de oude Chris-telijke Kerk toegekende licht naar de Hervorming over to dragenzoodat het der oude Christelijke Kerk vergaat gelijk het eens ter

„barer wille den Friezen vergaan is . Alles wat in do eerste eeuwen„wanneer het no- geoorloofd is van het licht der oude Nederlandsche„Kerk to spreken medewerkte tot de vestiging van haar gezag is alszoodanig even goed en uitnemend. De harten der koningen worden

„met opzet door de Voorzienigheid voor de invoering der kerkelijkehierarchie gestemd totdat het blijkt dat de Kerk die hot"

„Christendom onder hare hoede scheen to hebben en waarvoor daarom.de Voorzienigheid zoo goed had gezorgd eigenlijk een beginsel desdoods is en alles wat tot haar leven behoorde eigenlijk niet aanhaar maar aan de Hervorming toebehoort . Naar dat ideaal ik

„bedoel den Hervormingstijd streeft het geheele laatste gedeelte vanonze Geschiedenis der Christelijke Kerk in Nederland heen .

1 ) Onder redaktie van B. Ter Haar en eenige andere Protestantschehoogleeraren en predikanten . Utrecht . 1865 .

2) In De Gids van Maart 1866 .

352

VERZET TEGEN DR . SCHENKEL .

De beweging welke in Baden tegen Dr. Schenkel wegens zijnongeloovig geschrift : Het karakt r van Jesus" is ontstaan gaat nogaltijd voort. Do 119 predikanten die verzocht badden dat hij vanzijne betrekking als directeur van het seminarie to Heidelberg zoudeontzet worden hebben van het opperkonsistorie en van den ministereen afwijzend antwoord ontvangen en spreken er nu van gelijk deVereeniging mededeelt dat zij zich regtstreeks tot den groothertogzullen wenden. Zij hebben eene memorie uitgegeven welke alle totdeze zaak behoorende stukken bevat van hun eerste protest tegenDr. Schenkel af dat door 14 197 onderteekeningen van leden derkerk werd ondersteund tot de laatste briefwisseling met den ministertoe . Het voornaamste gedeelte der memorie bestaat nit adhaesien enaanmoedigingen welke gezegde predikanten van hunne ambtgenootenin Duitschland en elders hebben ontvangen . Die adressen kwamennit twintig verschillende streken van Duitschland uit den Elsas uitNederland Bohemen Moravie Polon en de Vereenigde Staten vanNoord-Amerika en tellen 6248 onderteekeningen van leeraren enhoogleeraren.

HOOFD-IDEEN VAN MGR. BROERE

OVER

DE WERELD-ORDF .

Toen ik reeds vele jaren geleden getrouwe lezerwerd van be T+atholiek voelde ik mij onwillekeuriggetrokken door de opstellen ontvloeid aan de pen vanden onvergetelijken hoogleeraar wiens naam aan 't hoofddezer regelen vermeld staat . Die opstellen waren violniet onderteekend maar het kostte weinig of geenmoeite ze dadelijk to onderkennen . Toch gebeurde hetzelden of nooit dat ik na eenige bladzijden to heb-ben gelezen hot getuigenis kon afleggen ze ten voileverstaan to hebben en gedurende een geruimen tijdlegde ik ze dikwerf onvoldaan ter zijde . Naar steeds her-lezende en voortlezende werd ik gewaar dat al die diepeen rijke gedachten al die heerlijke ideen niet mindernieuw dan treffend stralen waren uitgaande van een enhetzelfde brandpunt schakeringen van een en hetzelfdelicht. Er moest in des schrijvers geest een volledigDl IL. Juuij . 1866 .

24

354

stelsel ten grondslag liggen aan dien rijken gedachten-gang zoo verscheiden en toch zoo harmoniesch tevens ;er moest tot die in elk hoofdartikel terugkeerendeharmonien een sleutel wezen die den toegang verleendetot het voile genot van de compositie dier ongemeenwelluidende toonen en klanken . Dien grondslag thensleutel to vinden was sedert miju streven. Ik begondan de hoofddenkbeelden dier theorien to verzamelento analyseren to vergeliken en bragt zoodoende hetopstel tot stand 't welk ik heden de vrijheid neem aanal de vereerders van den hooggevierden schrijver aanto bieden . Ik voel me hiertoe des to meer aangezetdewijl ik menigmaal bij anderen ter oorzake van de-zelfde moeijelijkheden als ik ondervonden had niet diewaardering van Broere's beschouwingen aantrof welkedeze naar mijne overtuiging verdienen . Zij waren voormij de gedachten de uitdrukking van een genie. Im-mers bij welken hedendaagachen schrijver treft menmeer oorspronkelijkheid aan meer diepgaande gedach-ten meer rijkdom en verscheidenheid tevens dan bijonzen Broere ? zonder nog to willen spreken over zijn uit-muntenden eigenaardigen stij1 die welligt althans in zijngenre nog niet is overtroffen geworden . En niet slechts opphilosophiesch of theologiesch gebied treft men talrijkebeschouwingen aan doorvoed van de leer der H . Schriftder Kerkvaders en der voornaamste theologen beschou-wingen bij welker lezing men zoo menigwerf erkennenmoet : hoe oppervlakkig is hiermee vergeleken hetgeschrijf van zoo velen onzer hedendaagsche apologeten ;beschouwingen bij welke men telkens bereid is hettreffend woord van Broere's begaafden lijkredenaar toherhalen : dat is de kreet des adelaars!" ; maar ookop historiesch gebied weet hij zoo diepzinnig de

355

toestanden en hunne verborgen oorzaken op to delven envoor ooze oogen bloot to leggen vooral als het de 16eeuw geldt dat men met gewoner opvattingen enverklaringen dierzelfde tijden zich niet meer bevre-digen kan. Wie heeft er bijv. als Broere den warenaard en de wording van Luthers alleen-regtvaardigendegeloofsacte verklaard ? Wie de wereldbeheerschendenatuur en working van 't pantheIsme ook op politiekterrein zoo als met den vinger aangewezen ? Wie heefter om op het philosophiesch-theologiesch gebied terug tokeeren wie heeft er van de hedendaagsche lofredenarender H. onbevlekte Moedermaagd zoo overheerlijk overMaria gesproken als Mg r . Broere ? Aan schrijver dozesis een Fransch geleerde bekend die alleen om de„Maria" van Broere to kunnen lezen het Holiandsch isgaan leeren en door 't genot bij de lezing daarvan ge-smaakt zich rijkelijk beloond achtte voor de moeiteaan de aanleering onzer moodertaal ten koste gelegd .En toch hoe velen zijn or onder onze landgenooten dieBroere niet kennen of niet genoegzaam waarderen !

Moge daarom ook mijn arbeid dienen om bij dezul-ken de belangstelling op to wekken voor zijue geschrif-ten in afwachting dat eene volledige uitgaaf daarvanwelke reeds voorbereid wordt in ruimere mate hetverlangen bevredige van alien die prijs stellen opgrondige en degelijke wetenschap !

Ten einde nu onderstaand opstel des to bevattelijkerto maken zij het geoorloofd vooraf den gang der ge-dachten kortelijk aan to stippen .

I . God is de levende waarheid de eenheid waaralles van uitgaat het voorbeeld de type waarnaar allesgeschapen is . Is het natuurlijk licht der rede voldoende

356

om tot Gods bestaan op to klimmen zijne attributento leeren kennen en dienovereenkomstig de natuur derdingen : het bovennatuurlijk licht des geloofs aan datder rede door de openbaring toegevoegd leert ons zoo-veel meer en zooveel beter de innerlijke natuur kennenvan lien God een in wezen en drievuldig in personenen bijgevolg de innerlijke natuur der eindige orde ge-schapen naar het oneindig model van lien drieeenigenGod die niet eene orde maar de orde zelve is .

II . De eindige natuur is daarentegen verdeeld . Daaris nergens zulk eene eenheid to vinden dat zij tevenshet leven zelf is . De tweevoudigheid is dus de grond-verscheidenheid van al wat eindig is ; en overal is heteene of intelligihile van het actieve het vormel ke vanhet reeele of zooals het in de school heet de essentiamelaphysica van de esseniia physica verscheiden en nieteen en hetzelfde .

III . Onze rede de spiegel zijnde der dingen wordtinsgelijks door die tweevoudigheid beheerscht . De waar-heid der dingen die wij begrijpen zijn die dingen zelveniet. Hot woord onzer rede d. i . het concept dat 's men-schen actieve geest zich vormt bij de onderkenning derdingen is bloot abstract en kan onmogelijk substan-tieel zijn ; of aan onze rede die dat woord voortbrengtwordt eene magt toegeschreven de magt namelijk vansubstantie to scheppen welke alleen eigen is aan het on-eindig Wezen : onze rede zou derhalve vergoddelijkt wor-den. Alleen het Woord des Vaders is mede-zelfstandig .IV . Xaar verdeeldheid is geen orde . Orde is levende

eenheid waarvan dus het beginsel gelegen is in : on-derscheid en vereeniging. Is dan in de geschapen ordedie levende eenheid niet zoo oneindig volkomen als in't opperst model van alle orde ale in hot aanbiddelijk

35

geheim der II . Drievuldigheid : toch moet alle orde erde afschaduwing van wezen en zal zij des to volmaak-ter zij n naarmate er de elementen der verscheidenheidin hooger eenheid worden zaamgevat . Die orde bestaatdus niet in eene bloote abstractie maar die orde islevend en werkt derhalve door bemiddeling want be-middeling is het levee der orde . Die orde vloeit dusvoort niet nit de oppositie der tegenovergestelde elemen-ten noch uit de vernietiging hunner verscheidenheiddoor ze to doers opgaan in eenzelvigheid of identiteit ;maar nit vereeniging zoo harmoniesch en organieschdat zij de trveeheid tot een zoekt to maken zonder deonderscheiding der orde weg to nemen . Dat is het ideaalwaarheen de streving is en waaruit overal de nabootsingvan bet groote Geheim ons tegenspiegelt : toepassing van't oneindig model aller orde op de duizendvoudige krin-gen der geschapen orde . Zoo blijkt de H. Drievuldigheidtype to zijn meer algemeen van de natuurlijke orde meerbepaald van de bovennatuurlijke orde des Christendoms .V . Bevestigd wordt de waarheid dezer wereldbe-

schouwing en door de theorie en door de geschiedenisder valselee wetenecl ap . In plaats van tevreden to zij'nmet middellijke kennis der waarheid in beeld en gelij-kenis met haar to zien als in een spiegel" wil dezevalsehe wetenschap de waarheid onmiddellijk aanschou-wen wil zij in de zelfstandigheid dringen wil zijsubstantieele waarheid die zelve geest is Daar evenwelhier op aarde zulk eene intuitie niet bestaat en bet oogdes natuurlijken verstands wel niets anders onmiddel-1 Jk aanschouwen kan dan bet door eigen denken ge-vormd denkbeeld" of idee 't welk in zijne subjectiviteitaltijd abstract moot wezen volgt dat wil zij de waar-heid intueren zij dat subjectief beeld met de objecti-

358

viteit moet verwarren dat beeldend woord moet verheffentot substantie tot woord dat leeft ; dat zij dus de redeniet van de buiten haar bestaande objectieve waarheidafhankelijk maar deze de werkelijke waarheid inte-gendeel van de rede afhankelijk moet verwaaren alszijnde door haar voortgebragt haar eigen productwaarover zij bijgevolge ook geregtigd is alle meester-schap uit to oefenen ; dat zij dus alles van haar eigenIk absoluut verklaard moet doers voortkomen. Dusverwart men zijn eigen gedachte voor substantieeleuitdrukking van substantie houdende zijn eindiq Ikmet den oneindigen God ! En daar dit vruchtbaar denkender waarheid een veroorzaken der waarheid is en ver-oorzaken van wil uitgaat wordt noodzakelijker wijzeden ken en willen als eenzelvig verklaard . Dat dit allespantheisme is behoeft wel niet verder aangetoond .

Streeft de mensch daarentegen zoo de waarheid to vattenof waar to nemen dat hij ze niet onmiddellijk ziet maar voele : .zoo moet hij daar de geest niet voelt maar de zinnen endeze het begrip van eenheid noodzakelijk missen tot eenander uiterste overslaan den geest in 't stof doen vergaanen tot de ondenkbare veelheid vervallenvan'tmaterialisme .

Die dubbele uitkomst wordt dan ook gestaafd door degeschiedenis wijl deze aantoont hoe de philosophie naareene valsche eenheid strevend telkens een der beidebeginselen van de eindige natuur of den geest of hetstof verwerpt en dienovereenkomstig eindig met on-eindig niet vereenigend maar vereenzelvigend of in't pantheisme of in 't materialisme teregtkomt .VI. Ten slotte wordt de geheele orde gelijk ze in

Gods vrije schepping en herschepping leeft met grootedoch schitterende trekken ter positieve bevestigingvan 't geheel meesterlijk geschetst .

359

Maar laten we liever 't woord aan Broere zelf wanthet opstel dat nu volgt is meestal zaamgesteld nit deeigen woorden des genialen wijsgeers .

I .

De waarheid en wel de oneindige waarheid trektons aan. Zij heeft voor den mensch twee zijden : zij iseen of in zich harmoniesch en zij is reeel of werkelijkbestaande. God is een want eenheid is volkomenheiden God is oneindig volkomen. God is reeel want Godis hoogste oorzaak bijgevolg oneindig reeel oneindiglevend. En daar in God die eenheid niet verschilt vandat levee noch zijn esse van zijn intelligere is God delevende waarheid.

Rust nu de rede al in dit idee van een oneindig God .en behoeft zij als rede om haar rustpunt to vinden enzich in de beschouwing Gods to volmaken de kennisvan het geheim der H. Drievuldigheid niet : door ditdiepste en tevens klaarste der geheimen leeren wij tochwaarin Gods oneindig leven bestaat. Een God in driePersonen. De Vader eeuwig den Zoon barend deZoon eeuwig uit den Vader geboren wordend de HeiligeGeest eeuwig uit beiden voortkomend : dat is de eeuwigomgaande zich bewegende kring des oneindigen levensde oneindig levende en bewegende orde de zich zelvebewegende waarheid ; dat is de bij uitstek Katholiekewaarheid waar 't bovennatuurlijk geloof in rust .

God is een in wezen en drievuldig in Personen deVader de Zoon en de H . Geest. Dat is niet eene ordemaar DE oRDE ; dat is volkomen eenheid en tegelijkvolkomen getal; dat is eenheid die zoo onmiddellijkleven zelf is dat zij de volkomen onderscheidingen deslevens in zich bevat . Die oneindige eenheid is zd6

360

onmiddellijk levend bestaan en die oneindig levendePersonen zijn zoo volmaakt een dat ieder die oneindigeeenheid zelve is en Zij slechts een God zijn . God stortzijn leven uit maar Hij stort het leven uit in zichzelven. De omtrek is het middelpunt en het middel-punt de omtrek leven en eenheid is IN GOD hetzelfde.Dat is de type dat het oneindig model waarnaar

alles is gemaakt ; want God kan niet scheppen dannaar zijn eigen eenig en ondeelbaar voorbeeld en slechtsin zoover bestaat er eenige orde als er nabootsing vanDE oRDE bestaat. De afschaduwing der H. Drievuldigheidin de schepselen is dus net iets bijkomends of toeval-ligs maar hun eigenlijkst en diepst bestaan .

Er is niets grooter dan het oneindige niets magtigerdan wonderdaad ; maar wat is eigenlijk het oneindige?welk is de kracht van het wonder en de eenheid vanhet geheim ? wat met een woord is de diepste diepte ? -Dat is iets zedelijks ! Dat is waarachtige goedheid !dat is heiligheid ! persoonlijke volkomenheid ! En toch erzijn er die overeenkomstig met 't gebrek eigen aauden meuschelijken geest van steeds to veel naar zijneigen centrum to zweven en het diepste to zoeken inhet subjeclieve en abstract gcdachte er zijn er die steedsspreken van het z~n van hel wezen van oorzaak engevolg en met die zoo abstracte wijze van denken 'thoogst meenen op to varen . Zij trekken ontzettendecirkels om het middelpunt . Maar dat middelpunt ?Daarvan verwijderen zij zich dat kennen zij niet danop zeer onbepaalde en armelijke wijze en hen steedsvolgend zou men ten laatste meenen dat de grond vanalles bestond in een mechaniek.

De hoogste oorzaak en het laatste doel is God eenin wezen en drievuldig in Personen is die driewerf

hedig God die met vrijheid sehept met vi•VAteid deschepping verheerlijkt met vrgheid haar Verlossingbeslist en in dat verlossings-plan steeds met vr~lteid

to werk gaat. Die omdat Hij waarlijk goed en per-soonli;k heilig is ook good en persoonlijk heilig maaktdoor yr e deugd vrije verdienste vrije heiligheid toschenken .

De bovennatuurlijke waarheid die zich aan de wereldmededeelt en hare orde op deze toepast is dus deH. Drievuldigheid is derhalve waarheid welker be-trekkingen geen algemeen gedachle betrekkingen derrede maar de volkomenste individualiteiten of personenzijn ; die waarheid is leven en dead ! Hoe zou dan derede die waarheid of hare toepassing begrijpen ? Derede is denken maar geen doen . Slechts in het geloofis het ofschoon nog onvolkomen beginsel dat eensin aanschouwing zal overgaan en hetwelk ons diedadelijke waarheid doet vatten ; want gelooven is nietbloot denken het is deugd en in zoo verre dead.

Wij gelooven omdat wij willen . Geloof is derhalve bovende natuur is gesehonken genade en niemand kanHeere Jesus!" zeggen dan in den H . Geest (I Cor . in 3 .) .Laten we het kortelijk nog eens en beter zeggen .Eeuwig wordt de Zoon nit den Vader geboren

eeuwig is de omhelzing van den Vader en den Zoonen eeuwig komt de Liefde de H . Geest nit beidenvoort .

Dat is do eenheid die van het leven en diens vrucht •baarheid niet verschilt. God heeft eenen Zoon : zoo'oneindig groot en krachtig is die vruchtbaarheid! endie Zoon is zijn wooRD : zoo geestelijk zoo zuiveren oneindig bewust is dat baren en geboren worden .De gelijkenis is derhalve absoluut ; 't is God nit God -

362

en daar God niet van God verschilt en deze eenheidvan den Vader en den Zoon niet eene blinde noodza-kelijkheid maar gevolg van oneindig bewustzijn endus oneindige Liefde is zoo is die Liefde noch Vadernoch Zoon en toch God .

II .

In het EINDIGE daarentegen is verdeeling van eenheid

en van leven en daarin is de algemeene eindige natuurgelegen .

Het eindige kan evenzeer niet zijn als zijn . Het isniet volkomen een ; want als we de volkomen eenheid

denken dan denken we de oneindigheid die volkomenlevend zijnde noodzakelijk bestaat ; waaruit volgt dater in het eindige TWEE verschillende beginsels zijneen beginsel van eenheid en een beginsel van levee

die laten we het nu reeds bij voorbaat zeggen die metelkander in onafscheidelijk verband staan en zichvolmaken door vereeniging dat is voortgaande naboot-sing van God.

Tweeheid is derhalve grondverdeeling is als deverdeeling der verdeelingen is het kenmerk van heteindige is het beginsel der verscheidenheid waarmedehet geschapene den rijkdom van het oneindig een poogtto achterhalen . Het onvolkomene van het eindige bestaatdus hierin dat het verdeeld is zoodat overal datgeenwat wij onder eenheid denken verschilt van 't geenwij denken onder leven en werkelijkheid .

En deze tweevoudigheid de grondverscheidenheidder eindige natuur is overal heerschende .

Welke is de hoofdverdeeling der geschapene natuur ?Zij is geest en slof : geest beginsel van eenheid wantgeest is bij uitstek eenheid ; stof beginsel van levens-

363

kracht en vruchtbaarheid want stof is bij uitstekveelheid.

Doch die eenheid des geestes is niet de oneindigevolkomenheid. Uit de eindige tweevoudigheid volgt datde eene volkomenheid van God niet to gelijk met deandere hare hoogste nabootsing kan krijgen . De engelenzijn onvruchtbaar .

Geest sluit in zich denken en willen . Door denken

vatten we de eenheid der dingen het vormelijke ; maaronze gedachte schept niet brengt geen levee voortzij kan geen substantie scheppen de waarheid nietbaren. In willen ligt onze oorzakelijkheid onze vrucht-baarheid en activiteit . In zijne rede is de menschlijdelijk (tot zekere hoogte) in zijnen wil is hij oor-zaak. Maar denken en willen zijn in 't eindige nieteenzelvig ; in God alleen zijn ze inderdaad 64n ; en hijdie denken met willen dat is met oorzaak zijn verwartmaakt den mensch tot God als konde hij het woordder waarheid veroorzaken of baren .

Evenmin is de stof bloot veelheid . De beide begin-selen blijven altijd in verband . De stoffelijke wezenszijn immers intelligibel ; er bestaat dus daar een ver-band tusschen het eene of intelligibele en het actieve

tusschen het vormelijke en reeele . En wie ook zal deorde ontkennen der zigtbare schepping welke ons hetbestaan van Den Onzigtbare bewijst?

Gelijk in de zigtbare natuur bestaan er eveneens op't gebied van 's menschen activiteit drie rijken : datder deuyd der kunsl en der wetenschap. De orde waarinwe deze opgeven is de ware orde der dingen en degang der geschiedenis . Nu is het rijk der deugd nietdat der kunst noch dat der wetenschap . leder heeftzijn onmiddellijk doel . Deugd zoekt het goede kunst

364

het schoon wetenschap als zoodanig noch het goedenoch het schoone maar het ware . Alle drie staan vol-gens de opgegeven orde in verschillend verband tot desubstantie. Hot schoon is zeer zeker concreter en naderaan de substantie dan het ware ; echter weder minderdaaraan nabij dan het goede .

Hoe is nu 't tweevoudige in doze drie rijken zigt-baar ? want daarom spreken we er hier van .Deugd is in 't algemeen nit kracht van maagde-

lijkheid (het meer eene) moeder (het meer levend actieve)to zij n ; is namelijk met verzaking der zinnen-wereldnaar heiligheid trachten zich aan God aansluiten omdoor zijne genade vruchtbaar to zijn in het goede .

)Yelensclzap zoekt de twee zij den die de oneindigewaarheid voor ons heeft eenheid en realiteit to ver-eenigen : het eene of vormelijke met bet causale of wer-kelijke ; pogende de eenheid waar to nemen als reeelen de realiteit als eenheid . Zij streeft naar het onein-dige ; want het oneindig object is meer intelligibel endaarom kan de rede slechts in 't oneindige rusten .Niet slechts is hot een z6Gdanig streven naar zuivereeenheid en naar levende oorzaak dat beiden zich veree-nigen ; zelfs zou ze de veelheid des levens willen waar-nemen in het een en van God derhalve willen onivangen.

Kunst zoekt niet als de wetenschap de zaak hetre(ele to weten maar gelijkeni$ beeld der zaak enonder dit opzigt is zij minder dan wetenschap ; dochze is van een andere zijde meer dan wetenschap dewijlze in het beeld de oneindige realiteit niet alleen wildoen kennen maar aanschouwen genieten . Hot schoon ishaar object. Hot schoon nu is de behagelijkheid der waar-heid en derhalve heeft het schoonheids ideaal dezelfde tweezij den . De kunst streeft naar eene eenheid of harmonie

3b :

die de eenheid der rede to boven gaat en naar eenerealiteil die geen bloote voorstelling meer schijnt . Zijzoekt derhalve haar becldevd woord to maken tot eenwoord dat leeft ; God zelven in het eindige to genietento aanschouwen . Doch de ware kunstenaar is met dey lijkenis to vreden ; zijn sehoon is niet het oneindigsc/oon 't welk van waarheid en goedheid niet verschilt ;nit de Godmensch maar een vermenschelijkte Godhot kunstschoon ; dat als zoodanig noch realiteit heeftals de waarheid noch zedelijkheid als de deugd : kunstis Been ernst maar spel .

Hot schoonste beeld van God is de mensch enderhalve de maalsclzappij de volheid des menschen .Hoeveel sterker zal zich de tweevoudigheid der eindigenatuur in deze atgemeene wereldorde uitdrukken ?Maatschappij is dan ook bij uitstek eenheid en veelheid .De eenheid is de orde die de maatschappij tot een

ligchaam zamenbindt ; de veelheid is de yr heid derindividuen die de maatschappij zamenstellen . De oorzaakdier eene orde is het gezag in welks kracht en vrijheidhet heginsel der vereeniging meer gelegen is ; terwijlhet beginsel van onderscheiding meer ligt in de vrijheidder ondergeschikten ; want door de onderscheiding doetzich de persoonlijkheid golden . - Persoonlijkheid en be-lrekking zijn in het eindige niet den to maken : demaatschappelijke eenheid kan nimmer vereenzelvigdworden met de individuele personen noch wederomdie personen met die eenheid . - Een diepere blik inde maatschappij doet bovendien alom dat tweevoudigeiets meer vorrneli ks en iets meer werkzaarns ontwarenonder honderd verseheidene vormen . Zij is verdeeld ingeestelijk of irnerlijk en stofelijk of uiterlijk ; -ken-nis of wetenschap en handeling of praktijk ; -- indivi-

366

dualiteit of persoonlijkheid en stand of betrekking ; --bijzonder of privaat en openbaar of publiek ;- gebiedenen gehoorzamen. Eindelijk is ook haar doel tweevou-dig : God en de mensch.

Om de zaak to bekorten zullen we ten slotte dezelfdeaan 't eindige eigen verdeeldheid in de algemeenslebeginselen der eindige orde aanwijzen. In alles namelijkis : zekere kracht werkende oorzaak ; zekere gelijkenisop iels ; zekere ordening naar Joel. Welnu dit alles isverdeeld. Do oorzaak en hare werking zijn in de objec-tieve wereld niet den en hetzelfde. Vader zijn en wer-kelijk voortbrengen verschillen ; niet aldus in God . -Gelijkenis op iets is alweder versehillend van levendewerkelijkheid en eenheid. Het werkelijk individu gelijktop het genus of op de algemeenheid maar dat werke-lijk individu is niet volstrekt hetzelfde als de alge-meenheid . - Ordening naar doel biedt dezelfde verdee-ling aan. Onze handeling versehilt van de eenheid oforde die zij volgen moet om het doel to treffen enons slreven naar het doel is het doel zelf niet ; maarin God is alweder de werking en de eenkeid der wer-king hetzelfde.

De eindige natuur is dan tweevoudig. Maar de rede

is en kan niet anders zijn dan de uitdrukking van's menschen natuur en de algemeene vorm van de ein-dige wereld. Onze rede is de spiegel der dingen . Ookin haar heerscht derhalve de besproken tweevoudigheid ;zij heeft namelijk twee algemeene principen waardoorzij eenheid of gelijkenis en waardoor zij oorzaak ofactiviteit denkt . Daar nu dit beginsel van eenheid inonze rede versehilt van dat van leven volgt dat ons

367

denken vormelijk is en het geen subslantie geen reeelebetrekkingen kan waarnemen ; vandaar dat de H . Drie-vuldigheid onze rede als waarin de tweevoudigheidder eindige natuur heerscht to bovengaat. Het prak-tiesch denken" der pantheistische Protestanten veron-

derstelt integendeel eenen geest die de realiteit doze / tandigh eid vat die actief de waarheid nit zichvoortbrengt ; alzoo niet eene passieve gedachte meer maareen wil. Niet tevreden met ons denken dat (in zijuesubjectieve werking) altijd abstract en algemeen en inzoover slechts vormelijk is noch met voelen dat altijdblind en feilel~k blijft wil de uiterste dwaling : feitdat waarheid en waarheid die feit is alzoo : levendesubstantieele waarheid die zelve geest is. Zij wil dusde reeele onderscheiding des levens in het een hel vele

in het een kennen. En bet middel daartoe? Zij vereen-zelvigt 'tzij op deze 'tzij op gene wijze geest en slof

in den waan van zoo de bloot vormelijke gedachte totsubstantie to maken en de bloot zinnelijke substantietot intelligibelen vorm. Men ziet tot welk dubbeluiterste dat heenleidt . De mensch ja neemt de eenheidwaar door middel van den geest door middel der zinnende werkelijkheid. Maar wanneer hij nu in zijn geest z66de eenheid poogt waar to nemen dat hij ze tevenswaarneemt als reeel als werkelijk vervalt hij inpantheisme wordt alles een ; en wanneer hij doormiddel der zinnen de realiteit zoo poogt waar to nemendat hij tevens de eenheid waarneemt vervalt hij inmaterialisme wordt alles veel en ontstaan voor hemde ondeelbaar gene atomen .

De ware wetenschap zoekt geene vereenzelviging maarordelijke vereeniging der beide principen . Hare dialekliek

is eene redenering die noch analytiesch van de eenheid

368

noch synthetiesch van de oorzaak maar van beide uitgaat .Hot zijn drie principen die elkander veronderstellenvan eenheid van oorzaak van organisme . In de men-schelijke gedachte immers zijn analyse en synthese niethetzel%de maar altijd vereenigd zoodanig dat het voorde gedachte volstrekt onmogelijk is voort to gaanzondcr op algemeene wijze to denken en zonder aanhou-dend to springen .

Schoon zij elkander altijd veronderstellen en helpen ver-heft toch de geest zich bijzonder door hot princiep vanactiviteit tot het idee van noodzakelijke actie of aseileilen door dat van eenheid tot hot idee van absolute enallerbepaaldste eenheid of oneindigheid. Uit dezen gangder rede blijkt hoe zij tot God kan opklimmen . Trou-wens dat er een oneindig God is behoort tot de ordeder natuur of der rode. Eene rede immers waardoor menniet tot de kennis van God zou kunnen komen zoueene rede zonder ideen van eenheid en noodzakelijkheiden dus geene rede meer maar een onding zijn. Daarverder zonder die ideen er noch streving daarnaarnoch liefde daarvoor noch spontaneiteit mogelijk iszou er in den mensch geen geweten en geen vrijheidmeer zijn. Kortom het menschelijk wezen zou nietbestaan want dat wezen is bijzonder in de rede gole-gen en eene verminkte rede is eene onmogelijkheid .De rede is noodzakeiijk eene eenheid of geheel .

Hier zij nu ter verduidelijking van 't voorgaande devraag gesteld : Wat is het diepste ? Hot abslracte ?Neen het abstracte het algemeene is slechts hetsubjeclieve is de vorm van onzen eindigen geest welkswoorden altijd algemeen zijn ; en al wie daarin hetdiepste de realiteit zelve meent to grijpen hij neemtzijne algemeene gedachte zijn onbepaald Re voor God

369

hij neemt abstractie voor geest en leven" ; hij verwerptdaarom het eigenlijk en ware levee en zelfs zijn eigenpersoonlijkheid .

Wat dan is het diepste? Zelfstandigheid substantierealiteit . Wat is het diepst in de zelfstandigheid ? Het le-ven. Wat eindelijk is het diepst in het leven ? Persoonlijk-heid . Persoon ziedaar het diepst en levendst water bestaat.

De menschelijke rede die tot de zelfstandigheid nietkan d6drdringen vat dientengevolge het persoonlijkehet minst van al. Een bepaald persoon wordt nietbegrepen maar slechts aangewezen met een eigennaamdie j uist dan 't meest eigennaam is als hij geen verstan-delijken zin aanbiedt .En toch dat meest levende heeft God ons van zich

geopenbaard ; het geloof leert ons in persoon oneindigewaarheid denken : het zegt ons voor zooveel op aardemogelijk is wat zelfstandigheid wat levee zij ; endaarin eigenlijk bestaat de bovennatuurlijke openbaring :het wegnemen van den sluijer der natuur nog rustendop Moses' aangezigt .

Onze rede is slechts abstract we hebben het reedsmeermalen aangemerkt al onze woorden zijn slechtsalgemeen we kennen de zefsstandigheid bet leven deoorzaak niet en kunnen dus de menigvuldigheid door deoorzaak voortgebragt niet anders denken dan in eeneabstracte algemeeaheid waarbij bet individueel onder-scheid voor de gedachte verloren gaat . Iedere eeuwstelt zich de vraag : hoe kan het werkelijk vele in heteen zijn ? Iedere eeuw levert haar onbeantwoord aan devolgende en in dezelfde mate als de geest minderberust in het geheim des geloofs slingert de maat-schappij tusschen de ordelooze veelheid der democratieen het alverzwelgend een van het despotisme .Dl. IL. Juuij . 1866 .

25

370

Maar het Woord des Vaders is gelijk ons de Kerkleert merle-zefstandig ; het is gelijk de H. Hilarius zegtlevende beeldtenis van den levenden Vader ; en in thenzin verklaart die verheven Kerkvader het zeggen desZaligmakers : Philippus wie Mij ziet ziet mijnen Vader"(Joan. XIV). Dat Woord alzoo dat zelfslandig is dat hetleven in zich heeft dat God is -- doet God doetzelfstandigheid doet leven oneindige oorzaak en devolkomen veelheid in de volkomen eenheid aanschouwen .

IV .

Tot dusverre hebben we de tweevoudigheid der go-schapen natuur leeren kennen en er de verdeeldheidin 't bijzonder van aangewezen . Maar verdeeldheid isgeene orde. Daar alleen heerseht orde waar de beideelementen in de eenheid worden opgenomen niet doorvernietiging der verscheidenheid of ontbinding der een-heid maar door de levende organische harmonischevereeniging der verscheidenheid in de eenheid en dereenheid in de verscheidenheid . Dat is het beginsel vanalle orde ; en hoe hooger de natuur dier orde hoehooger en dieper tevens de harmonie dier vereeniging.Ten einde dit wel to begrijpen zullen we op nieuw eenblik slaan op het geheim hoogste en in dien zin eenig-ste type der dingen . Zij is het op algemeene wijze vanal wat bestaat op bepaalde wijze van 't Christendom .

In de eerste aller vragen waarop we leerden ant-woorden is het to doen om het ten ; zij is : „hoeveelGoden zijn er ?" en 't antwoord : „Pen God alleen !"In de tweede vraag is het to doen om het vele ; zij

is : „hoeveel goddelijke Personen zijn er?" en het ant-woord : „7)rie !"In de derde vraag is het to doen om het eene en

371

vele zaam to vatten als ketzelde ; zij is : „zijn dat dangeen drie Goden !" en hot antwoord : „Neen die drie

„Personen zijn cen God!"Daarmede straalt bet licht der openbaring uit in den

menschelijken geest en worden in den grond allevragen die de wereld verdeelen beslist.

Want dat geheim van het een en veel meestal onbe-wust ofschoon altijd to vergeefs door de wetenschapgezocht is de waarheid der waarheden is het voor-beeld dat alle dingen nabootsen en slechts in zoo-verre kan iets bestaan iets waar en goed zijn alshot daarmede eenige gelijkenis heeft . Vandaar dat betbevel 'twelk de geheele wereld ten doel had alle volkento onderwijzen en to vormen tevens het bevel was henop to nemen in die alomvattende orde : gaat dan en onder-wijst alle volken hen doopende in den naam des Vadersen des Zoons en des H . Geestes hen leerende onderhoudenalles wat Ik u geboden heb" (Matth . xxvIII 19 20) .

Men kan er reeds uit besluiten dat eene godsdienst uit-gaande van een God die drievuldig is in Personenovereenkomstig aan dat beginsel van oneindige onder-sckeidinq overal persoonlijkheid onderscheiding en ver-schil doet heerschen .Wat zoekt bet genie? Eenheid leeende concrete

eenheid ! en slechts in zoover is het genie als bet meerde natuur bezit des geestes en naar hooger eenheid streeft .Hot genie zou alle boeken willen maken tot een enkelboek alle volzinnen tot een enkelen volzin alle woor-den tot een enkel woord . Is zulk eene eenheid zulkeene verrukkelijke harmonie immer nit to denken ?Neen zulks is niet mogelijk . Wanneer de mensch dieeenheid door zich zelven bereiken wil wordt juist diehooge aanleg voor hem eene bron van dwaling . Hij meent

372

dan de waarheid to baren de maatschappij voort tobrengen en alles wordt kunst .

Maar die eenheid zij bestaat ! Ja de mensch zou erniet naar zoeken indien zij niet bestond en de wereldharen invloed niet reeds lang had ondergaan .Dat Woord der woorden die eenheid uitdrukking

niet dezer of gener orde naar DER OnDE door iedere ordenagebootst is het Woord dat was in den beginne ; datheerlijk was vdor de grondlegging der wereld ; maar datvoor ons is vleesch-geworden : Jesus Christus buitenwien de Apostel niets beweerde noch verlangde to we-ten omdat Hij de Alpha is en de Omega de eerste enlaatste door en in wien ailes is geschapen alles wordthersteld alles meet worden zaamgevat en verheerlijkt(Apoc. XXII 13 ; Joan . I 3 ; Eph. I 10.) .

Doch laat ons eerst de elementen der orde in de natuurgadeslaan ; want de H. Augustinus toont ons in dealgemeenste beginselen der eindige orde eene zeer duide-lijke analogie met de H. Drievuldigheid .

In alles is namelijkzekere kracht (vis) werkende oorzaak beeld des Vaders ;zekere gelijkenis op iets (species) beeld des Zoons ;zeker ordening naar doel beeld van den H. Geest.Ziedaar de drie grond betrekkingen der geschapen

orde : oorzaak middel of gelijkenis doel of effect . Eris eene orde van oorzaken en bijgevolg eene orde vanbedoelingen want iedere oorzaak werkt hoe dan ooknoodzakelijk voor zich . Doch die oorzaak streeft naarhaar doel niet regtstreeks of onmiddellijk maar doormiddel of gelijkenis ; immers om gepast middel to zijnmeet het gelijkenis hebben met en in 't midden staanvan oorzaak en doel. Uit het gezegde blijkt reeds dathier geen spraak is van abstractie maar van levonde

373

de ; en hij die de werkelijkheid verwart met de abstrac-tie verwerpt daardoor de werkelijkheid en het leven ;hij verwerpt daarom de bemiddeling of de orde zelve .want bemiddeling is het leven der orde ; geen ordeimmers leeft en beweegt zich dan door middel ; hijverwerpt daarom den 3liddelaar want doze is de grondaller bemiddeling of levende orde ; hij verwerpt daaromde If. Drievuldigl eid want doze is de oneindige typealler bemiddeling . De oorzaak derhalve hot middel eneffect zijn waerkzaaan zijn geen doode abstractie en doordie working wordt het middel meer en meer aan deoorzaak gelijk en desgelijks het eject. Do vrouw ver-krijgt hare laatste vorming in het gezin (zelfs zekeremannelijke natuur in den ouderdom) en het kind wordtgroot wordt man. De gelijkheid der Brie personenwaarnaar de streving is kan niet bereikt worden ;de zoon wordt mondig en hot gezin lost zich op . In-tusschen de mensch moot door den mensch de maat-schappij dat is de menschheid volmaken ; en wat nietplaats heeft in do onvolkomen maatschappij des gezinskan plaats hebben in de openbare maatschappij . Wel iswaar kunnen in een ordelijken staat koeing aristocraticen vo(k onmogelijk gelijk zijn ; dat ware de pantheastischestrewing van 't consliladionalisme ; maar do eindige natuurboost op de eene plaats na wat zij verhinderd was opeene andere to doen en poogt door hare menigvuldig-heid den rijkdom der eenheid to achterhalen . In allewelgeordende staten bijv . zijn die drie beginsels aanwe-zig maar in den eenen is dit in den anderen dat aan't hoofd gekomen (naonarclie aristocratie repnbliek) ;slechts wanneer een hunner zich absoluut maakt ontstaator bederf despotisme oligarclaie denaocratie.

IiLiu m0-en we 't ideaal dat we zoeken to erkennen

074

dieper aan to toonen bijvoorbeeld in de maatschappij ;want we kunnen alle kringen der orde niet doorloopen ende maatschappij is immers ook de volheid des menschen .Wat zoekt men algemeen gesnroken in 't ideate ?

overal de tweeheid tot een to maken zonder de onder-scheiding der orde weg to nemen .

Alle geheel gelijkt op zijne deelen en hoe meer dedeelen geheelen zijn en ze toch weder alle een geheeluitmaken des to schooner is dat geheel en bootst hetmeer de oneindige Orde na . Het schoonste geheel dernatuur is maatschappij want zij is een geheel van ge-heelen eene eenheid van eenheden .

Boven hebben we reeds gezien dat de maatschappijoveral iets tweevoudigs aanbiedt : iets meer vormeli7ksen iets meer werkzaams in welker vereeniging de vol-komenheid ligt . Welnu de streving om de opgenoemdeelementen to vereenigen is de zich ontwikkelende wet dergesehiedenis . Dat dit algemeen feit slechts zijne laatsteverklaring vindt in eene boven alles heerschende hoogereorde die zich door honderd en duizend ondergeschikteoorzaken doet gelden behoeft naauwelijks gezegd .

De maatschappij is moeder in zoover de mensch ernaar 't ligchaam nit geboren en naar den geest doorontwikkeld wordt ; en ten andere hebben de volken tenalien tijde hunne maatschappij voorgesteld als maagd teneinde daardoor hare eer en ongeschondenheid to beteekenen .

De hoogere orde die in de maatschappij heerscht isde zedelijke. Wat is daar eenheid? Regtvaardigheid. Watis daar levende oorzaak ? Liefde. Wat is daar volkomen-heid ? Vereeniging van regtvaardigheid en liefde ; ver-eeniging derhalve van de maagd en de moeder .

Wat nu zal er volgen als de maagdelijke regtvaardig-heid zich vereenigt met de moederlijke liefde?

375

Hot innerlijke zal zich veruiterlijken het uiterlijkezich verinerlijken en de maagdelijke geest zich ver-eenigen met het vruchtbare stof .De eenzame maagdelijke wetenschap zal worden tot

nuttige vruchtbare praktijk .De private personen of familien zullen met elkander

uitmaken eenen openbaren stand .De maagdelijke gehoorzaamheid der ondergeschikten

zal zich vereenigen met het moederlijk gezag der maat-schappij en in 't geheel de individueele wil zich zui-verend door zich met den hoogeren to vereenen meervrije corzaak meer een en meer vruchtbaar worden enz .

Zoo biedt de maatschappij een ordelijk geheel aan .Er is immers geen waar individu geen persoon zondermaatschapp jj d . i . zonder gezag . Maar de mensch heeftgeen eigenlijk of volkomen bewustzijn van zich zelvenals persoon zonder bewustzijn van andere personen .De ontwikkeling gaat steeds van twee punten uit . Nietseindigs staat absoluut op zich zelf. Dat is de orde aldusde drie haar noodzakelijke betrekkingen welke elkanderveronderstellen : het gezag is oorzaak ; de ondergeschik-ten zijn tegenover elkander gel ken ; en het individudat aan 't gezag gehoorzaamt en den invloed der met hemgelijken ondergaat en erkent is als individu of persoondoel der maatschappij gelijk het kind doel is in 't gezin .

Doch er bestaat geen louter natuurlijk mensch daaromook geen bloot natuurlijke of puur deistische wetenschapen geene bloot natuurlijke maatschappij . Klimmen wedan naar 't bovennatuurlijke op om er bevestigd to zienhetgeen we - en veel meer to zien dan we - tot dusverrebetreffende de natuurlijke orde hebben opgeteekend .De Ti . Drievuldigheid is in bepaalder zin type van

het Christendom .

376

Daar blijft het niet bij algemneene betrekkingen vanmagt wijsheid en goedheid maar die betrekkingen zijnhoogst bepaald zijn persoonlijk . De Vader zendt denZoon en de Zoon zendt met den Vader den H . Geestopdat wij door den Zoon met den Vader en met elkandervereenigd worden. Dientengevolge wordt de eindigewereld boven hare natuur verheven ; maar hoe gaat dattoe en wat is door die verheffing to verstaan ?

Dat leert ons de bemiddelende type Christus .Hij is het door wien en bijgevolg naar wiens voor-

beeld de oneindige orde op de eindige wordt toegepast .Hij neemt door den 1=I . Geest de menschelijke natuur

aan zonder afstuitende eindige persoonlijkheid ten eindezich met die natuur inniger to vereenen en door haarmiddel alles ordelijk to verheffen door zijne oneindigheid .

In de eenheid zijns Persoons blijft de eindige men-schelijke natuur van de oneindige goddelijke natuur ver-schillend en onderscheiden . De naturen worden gehuwdworden vereenigd maar niet een en helzclf'de . Slechtsvereeniging kan plaats hebben en heeft plaats door thenGeest die de eenheid is van den Vader en den Zoonzonder dat dezen ophouden van elkander onderscheidento zijn .

Ziedaar het grondbeginsel het opperst model nietvan een vergaan van het eindige in 't oneindig een(onmogelijk kan de tweevoudigheid ophouden der gescha-pen natuur) ; maar van de hoggere vereeniging met hand-having der onderscheiding van de bovennatuurlijke orde .

Vat hebben wij dan to verstaan door de verheffingdier eindige natuur als het gevolg harer vereenigingmet God ?

Zij voltooit zich daarin dat die verschillende deelenwaarvan ons deli . Augustinus de orde toonde in czlgemneeae

377

kulegorien op het innigst aan elkander gehuwd en veryeenigd worden. En daar zij reeds bloot natuurlijk ge-nomen een beeldtenis aanboden van de H . Drievuldigheidhoeveel to meer zullen zij het doen nu zij eene vereeni-ging verkrijgen die de bloote natuurkrachten to bovengaatvereeniging als die heerschte in het Paradijs en die dooren in den verheerlijkten Christus is hersteld en volmaakt .

Een der meest uitgebreide verdeelingen der eindige na-tuur is die van individualiteit en maatschappij . Bepalenwe ons hierbij. De valsche wetenschap zooals immervereeniging met vereenzelviging verwarrend doet 'tzijde individueele vrijheid en de eigenlijke personen vergaanin de eenheid van het idee (pantheisme) 'tzij de een-heid der maatschappij in de menigvuldigheid der individuen(materialisme) .En wanneer we nu de oogen des geloofs opheffen ?

Wat zien wij ?Individualiteit en maatsclapp door Christus behouden

maar boven mate verheerlijkt met ontzettende evenre-digheid en van elkander gesoheiden en innig met elkan-der vereenigd!

Die individualiteit en die maatschappij zijn Maria ende Kerk .

Christus Maria en de Kerk ziedaar het hoogstehuwel'~jk en diens vruchtbaarheid! ziedaar zamenvattingtiller betrekkingen vereeniging van God en menschvan oneinJig en eindig vary geest en van stof !

Christus is de Unige Middelaar ; door Hem is Mariaal - vat zij is en ten gevolge van die verhefprng is doorChristus en door Maria de Kerk . - ZJ6 is er voortgezettebemiddeling want het is reeds gezegd alleen bemid-deling is orde is vereeniging met handhaving van on-dersciicid en verscheidenheid is nabootsing der onein-

378

dige Orde ; en Hij die in de Orde geen middel maaroneindig model is van middel neemt door bemiddelingvan den middelpersoon bij uitnemendheid de vrouwdoor bemiddelende vrije daad van Maria de mensche-lijke natuur aan wordt Middelaar bedient zich overalvan middelen ; en Zoon des menschen zijnee zoowel alsGod verheft Hij de dochter des menschen de vrouwde middelpersoon der natuur en het hoogste beeld van allenatuurlijke middelen tot glorierijke middelaresse zijnergenade. - En zoo waar als het werk der Verlossingeen werk is van de volkomenste orde zoo gewis beant-woordt er alles aan dat eerste begin of wordt gelijkdat begin door menschelijke bemiddeling plaats greepde geheele Verlossing tot aan het einde der wereld doorbemiddeling van menschen vervuld of toegepast en voertons Christus van zijne menschelijke geboorte af vanbemiddeling tot bemiddeling ter aanschouwing zijnereeuwige geboorte die 't oneindig voorbeeld is van allemidden middel en bemiddeling ; want de Vader brengtden H. Geest op zoo oneindig volkomen wijze door datgeboren worden des Zoons voort dat die Geest nit denVader en nit den Zoon als nit een principe voortkomt .

Maria en de Kerk zijn dan alles door Christus . Endaarom omdat Christus alles in zich zamenvattendbeider Hoofd is daarom is er tusschen Maria en de Kerkeen zoo geheimvolle band en gemeenschap des levens .

Maria is de allermaatschappelijkste persoon en de Kerkde allerpersoonlijkste maatsehappij : Gelijk Maria omdatzij Bruid is van Christus zich uitbreidt tot eene maat-schappij (in hare kinderen) zoo ook trekt zich deKerk omdat zij het ligehaam is van Christus als toteen individu zaam en staat als Bruid en Moeder tegenHem over .

379

Maria is Bruid des oneindigen Woords zij is Moederdes Verlossers .

Maar ook de Kerk is Maagd en Moeder .De wet waarop de bloot natuurlijke maatschappij

steunt is slechts algemeene wet ; zij leeft niet is geenpersoon . Alleen in de Kerk is de alomvattende wetwaarachtig Koning levend eeuwig levend Persoonis de orde waarop alles rust de Orde zelve. En dozehaar Boning is tevens haar Echtgenoot en z63 wordtzij door dit haar huwelijk vruchtbare Moeder ; terwijlzij door de even vruchtbare als maagdelijke liefde vanden H. Geest waarmee zij door Christus bezield wordtverheven Maagd tevens is .

Z66 dan wordt door Christus eene vereeniging voort-gebragt die de natuur door zich zelve onmogelijk kanbereiken ; z66 worden naar 't oneindig voorbeeld levenen vorm individualiteit en algemeenheid persoon enmaatschappelijke eenheid op het innigst aan elkandergehuwd ; is Maria Stad Gods in de uit haar voortge-bragte Kerk ; is de Kerk Bruid en Moedermaagd inMaria haar heiligst en verhevenst lidmaat .En nu zouden we moeten toonen hoe in de Kerk de

tweevoudige elementen der eindige natuur op boven-natuurlijke wijze vereenigd zijn . Hot laat zich evenwelgemakkelijk van zelf opmaken . Ret blijkt eindelijk dathoe hooger wij opklimmen van het bijzondere tot het al-gemeene van de natuur tot het bovennatuurlijke vande gewone maatschappij tot de Kerk er steeds meergewezen wordt naar de type waarin de nagestreefdevereeniging volkomen is.

Die type is de Moeder der Christelijke geschiedenisin wie de Zoon Gods het wondervol begin stelde zijnerVerlossing. Dat eigenlijk beg-in is maagdelik moederschap .

381 )

In Maria is de Kerk bij uitstek Bruid is zij een metGod en vruchtbaar door God en we kunnen die twee-voudige beginselen niet weder noemen : regtvaardigheiden Iiefde uiterlijk en innerlijk wetenschap en praktijkindividualiteit en betrekking privaat en publiek ge-hoorzamen en gebieden het doel in God en het doelin den mensch of aanstonds is het duidelijk dathunne vereeniging in Maria al onze begrippen overstijgt .

Bijvoorbeeld : Innerlijk en uiterlijk . Welk eene ver-uiterlijking is het een ligchaam to schenken aan God!De Schriftuur voegt met ontzettende kracht van uit-drukking het oneindig intelligibile met het allerzinne-lijkste bijeen en zegt : het WOORD is VLEESex-geworden!Maar die Moeder is Maagd ; en dat geheim van moeder-lijke veruiterlijking is tevens geheim van maagdelijkeverinerlijking . En wie peilt de diepte van dat in Godverlorgen levee als Maria den Verlosser in haar schootdragend cok aan Josef niets zegt van 't geen waaromhaar alle geslachten zouden zalig prijzen? Zie Dc Aa-tkoliek Mei 1855. blz. 300 .De vereeniging waar de geheele natuur om zucht

die de mensch en daarom zoo bijzonder de maatschappijpoogt to bereiken de vereeniging van regtvaardigheid enliefde van uiterlijk en innerlijk enz . - zij bestaatzij is verwezenlijkt in de Kerk en bereikt haar glorierijktoppunt in haar in wie de Kerk persoonlijke Bruid isvan Christus in Maria ! - 111oedermaagd is het woord'twelk aan dat van &odmensch beantwoordt ; is het naam-cijfer van Christus' goddelijke en menschelijke geboorte ;is do sleutel tot do diepste wetten van het Christendomvan de maatschappij en de geschiedenis het zegel desverbonds gedrukt op al zijne werken hot nieuwe teekenin hemel en op aarde .

381

thristus Maria en de Kerk ja dat is den staat°en gezin een groot mensch! Dat is een afkomst denheilig bloedverw-.ntschap een vleesch en een geest! Datis van God bezielde wereld herstelling verheerlijkingen zamenvatting der verdeelde natuur ; dat is de goudenkring schemerend en drij vend op de wolken der schep-ping ons den oneindigen Zoon verkondigend van denlevenden God! Hij alleen kan zulk een huwelijk voort-brengen tusschen de tweevoudige bestanddeelen der vanHem geschapen orde ; want Hij is an mct (ten I ader

van wien alle vaderschap alle voortbrengende indivi-dualiteit aile oorzaak hare natuur ontvangt ; een metden Ii. (ices1 den volkomen band door wien alle bandenbinden en de eenheid bestaat van alle maatschappij ; -Hem zij lof in Maria en in de Kerk door alle eeu-wen der eeuwen !

V.

Ten einde de orde die we overal hebben zien scbit-teren in de natuur in de bovennatuur in den hemelen op aarde nog dieper to leeren begrijpen willen weze ten laatste beschouwen in de valsche wetenschap .ZGd kennen we bet leven leeren nit den dood. De meesteigenlijke dood is de zonde die door hare vreeselijkemagt van verdeelen de meest levende wereld-orde voorons nit elkander legt in uitersten maar die ons niet-temin helpers om de onnaspoorlijk diepe harmonie toleeren kennen van den Christus die in zijne ledematenals groeit en zich vervult . Waarop loopt de zonde uit ?Zij vestigt zich in eene dwaling welker wanordelijksysteem hare uitlegging is . En waarop loopen alledwalingen van de eerste afgoderij of tot aar_ de laatsteketterij eindelijk uit? op valsche wijsbegeerte. In iedere

382

dwaling hoe dan ook stelt de mensch zich voorGod dat is bet eindige voor het oneindige in deplaats. Maar de menschelijke geest kan niet stilstaan ; een-maal toch moet hij zich in zijn voortbrengsel bewustworden ; en gelijk weleer uit de afgoderij eene valsehewijsbegeerte ontstond zoo moest zij wel geboren wor-den uit de ketterij en daar verschijnt dan op bare beurtde zich bewuste ketterij de hedendaagsche valsehewijsbegeerte . Er volgt daaruit dat afgoderij ketterij envalsehe wijsbegeerte dezelfde innerlijke constructie heb-ben uit denzelfden grond voortkomen en ieder zekerkarikatuur voor de waarheid aanbieden. Doch er volgtdaaruit tevens dat bet beeld der zonde zich in de val-sche wijsbegeerte het duidelijkst moet vertoonen .

Welk dan is het begin van het kwaad in de wereld ?De mensch wil Gode gelijk zijn . Zie! Adam is gelijk„een onzer geworden kennende goed en kwaad." Benonzer ! dat is 7 hij wilde Zoon oneindige Zoon Godszijn wilde zelfstandig het reeele zelfstandige Woordvoortbrengen 't welk de zelfstandigheid aanschouwtwilde de levende waarheid bet goed de levende ont-kenning bet kwade kennen en onafhankelijke abso-luut vrije daad uitoefenen .

Aan dat begin beantwoordt bet verloop der volgendebooze wetenschap. Een geheim der ongeregtigheid eenvalsche triniteit ontwikkelt zich en vereenzelviging vanGod en den mensch neemt de plaats in of poogtde plaats in to nemen van den God-mensch denChristus .

De mensch is bestemd tot volmaakter kennis dan dieder rede tot inluilie of aanschouwing en de weg omdaartoe na dit leven to geraken is de bovennatuurlijkeopenbaring welke ons reeds hier hooger zekerheid en

383

dieper inzage schenkt dan wij door de rede alleenzouden hebben .

Wat is daarvan het gevolg wanneer de mensch wienshartstogt den hemel op aarde zoekt dat gezag der open-baring niet wil erkennen ?

Dat hij zich die inlui;-tie alleen door eigen krachtenpoogt to verschaffen en dus ook bet duistere en feitelijkdringende 'twelk er in de rede is niet wil dulden maarzich absoluut stellend tracht to doen wat God alleendoet : 1el WYoord der waarheid barer en de retie verwerpt.Deze zijn derhalve de twee kenmerken van bet absoluteIk hetwelk in de waarheid niets dwingends niets objec-tiefs niets van zich onafhankelijks wil dulden!

Men kan er zich niet genoeg van overtuigen (om datgeheim der ongeregtigheid to begrijpen) dat de menschgelijk hij nu eenmaal is tot meer dan rede tot eeu-wige aan$chouwiny bestemd overeenkomstig deze boven-natuurlijke bestemming nooit met rede en natuur tovreden is en of hij gelooft aan de openbaring of hijgaat zelf aan 't openbaren en verwart rede en geloofzich in de plaats van God pogende to dringen en oor-zaak willende zijn van zijne rede van zijn eigen geesten wezen .

Ziehier derhalve bet algemeen schema der heerschendeuiterste dwaling :

Overeenkomstig 's menschen behoefte aan bet boven-„natuurlijke is de gang dier wetenschap niet eene deis-tische maar eene pantheistische die zich door de redeboven de rede wil verheffen en zich eene goddelijkeabsolute rede of aanschouwing verschaffen waardoor

„de mensch vereenzelvigd wordt met God ."Wat zoekt die valsche wijsbegeerte?Zij zegt zekerheid to zoeken dewijl de klaarste ge-

384

dachten de krachtigste getuigenis der zinnen toch nietde zaak niet de waarheid zelve zijn en ons bijgevolg (!)kunnen bedriegen . Zoo bedient zij zich van zeer weten-schappelijk gevormde rede om de redo en daardoor alles tobetwijfelen en gaat altijd met behulp van de rede eenhooger punt van vergelijking uitdenken ten einde zon-der eenigen natuurdwang met absolute vrijheid en alleendoor de waarheid do waarheid to kennen . Hoe is dezeverzaking der rede door de rede hoe deze radeloozepoging om zich boven zichzelven to verheffen anders toverklaren dan door de behoefte van de eenmaal gekendeen verworpen bovennatuurlijke openbaring?

En welke is de objectieve waarheid die deze uiterstedwaling zoekt ?De waarheid zelve . Zij wil dringen in de zel"slandiq-

heid ; wil levende $ubslanlieele waarheid die zelve geestis. Ja 'smenschen geest wil den Geest zien en alleenhet Christendom verzekert ons dat wij eenmaal zoozullen aanschouvmu . Het leert ons het bestaan van 'tmerle-zel/'slwzdiq Woord dat niet bloot vorm van waarheidnoch wederom blootfeilel~ke ondenkbare individualiteitis maar levende substantieele waarheid Geest uit GeestGod uit God de Zoon in wien wij den Vader zullenaanschouwen . - In 't vorige ligt opgesloten dat diewijsbegeerte de reeele onderscheiding des levens in heteen of gelijk het heet : het vele in het cen wil kennen .Inderdaad dat is de vraag der vrageii en indien diewijsbegeerte ten laatste of alles doet vergaan in eeneeenheid die nog minder is dan abstractie of allesoplost in eene ontelbare veelheid van atomen is datslechts bet uiterst en zigtbaarst verschijnsel van hetalom gaande zijnde twisten en zoeken .

Welk is het middel om tot haar doel to geraken ?

385

Men herkent daarin de vrucht van het Paradijs !Zij wil de waarheid zinnelijk eten . Zij vereenzelvigthetzij op deze hetzij op gene wijze geese en slof in denwaan van zoo de bloot vormelijke gedachte tot substantieto maken en de bloot zinnelijke substantie tot intelli-gibelen vorm . Alles is geese ! roept de een alles is slof!roept de ander . 't Is koude onverdragelijke koude deronbewegelijke eenzelvigheid (identiteit) ; en weder ra-zende beweging (causaliteit) gelijk aan alverdelgendvuur. 't Is strijd van het zijn en het niet zijn wonder-baar levende dood ; en strij d van worden en vergaanwonderbare geboorte van het niet . 't Is eenheid zooabsoluut een dat zij het ja en neen omvat ; dat zijminder dan een dat zij niets is ; en veelheid zoo on-noemelijk zoo absoluut veel dat zij zonder onder-scheid zijnde geen getal meer en ook zij niets is .

Van welk oneindig licht zijn die dwalingen de zwarteschaduw ?

Gewis het laatste woord op dat vragen en zoeken is hetgeheim der H . Drievuldigheid een geheim zoo klaar en har-moniesch dat wie't beschouwt meer en meer ondervindtdat juist de volkomenheid der harmonie - het voor derede onbewijsbaar en to gelijk zoo aannemelijk maaktSlechts dd irin vindt onze voor meer dan rede bestemdegeest zijn ware rust ; dat is rust vol leven en verlangen .

De uitkomst van dat zoeken is steeds vereenzelvigingvan oneindig en eindig van God en den mensch waarbijals noodzakelijk is het oneindig vereindigd en God ver .menschelijkt wordt .

Ook deze vereenzelviging is slechts verklaarbaar doorde vereeniging met God waartoe wij bestemd zijn .'t Is het roepen van een afgrond then God alleen kanvervullen . Hij wordt niet vermPnschu'i-~kt maar Hij wordtI» IL. Jnni ; . IS6f .

26

assmensch ; de Zoon Gods neemt de menschelijke natuuraan en zal alles ook het stof verheerlijken .

Werpen we ter bevestiging van het voorgaande eenblik op de geschiedenis . Reeds de heidensche philosophiewas transcendent wilde boven de rede uitgaandede rede zelve bewijzen en naar eene goddelijke eenheidstrevend verwierp ze telkens een der beide beginselender eindige natuur. Vandaar dat zij bij herhaling ein-digt in tweeerlei vereenzelviging van eindig en oneindigvan God en den mensch ; terwijl de een zegt : mijngeest is god (pantheisme) zegt de ander : mijn ligchaamis god (materialisme) en meer en meer praktiesch ge-worden is hare laatste verschijning deels Epicurismewaarnaar de deugd alleen om loon om genot wordtbeoefend deels stoicisme of op de zedeleer toegepastpantheisme waarnaar de mensch Gode gelijk hetgoed doet zonder wet boven zich en zonder doel nochbelooning to zoeken .De Zoon Gods werd mensch en wat de wereld door

zich zelve vergeefs zocht to verkrijgen dat schenkthaar de goddelijke barmhartigheid .

Later volgen de zoo Katholieke middeleeuwen diealom zoowel in de gedachte als in het praktischeorganiesch systeem corpora tie geheel van geheelen hetgroot Christelijk geheim der eenheid en onderscheiding

weerspiegelden en bij uitstek eene myslische werelduitmaakten. De afval daarvan kon geen oppervlakkigrationalisme wezen. En het is eene met de wetenschapen de openbaarste feiten strijdige inderdaad dwazevoorstelling dat het Protestantisme een ontwakender menschelijke rede zou geweest zijn. Neen hetProtestantisme ontstond uit een valsch mysticisme . Demystiek zoekt innigste vereeniging met God maar de

387

valsche mystiek oordeelt deze vereeniging onvoldoende,zoolang God als object van 's menschen eigen gedachte enwil onderscheiden is . Zij zoekt dus vereenzelviging, dienatuurlijk niet te verwezenlijken is dan door zijn eigen Ikvoor God te houden ; zoodat hierdoor bloot ontkennenvoor actief vernietigen, bloot affirmeren voor actief voort-brengen, het voorgestelde voor de actieve realiteit geldt .Luthers zelfbedrog lag inderdaad in de verwarring derabstracte menschelijke gedachte met de realiteit : endaar wij het oneindige niet denken zonder het eindige,wordt deze logische tegenstelling voor hem een werke-lijke strijd ; vandaar dat het eindige volgens hem door endoor boos is; intusschen bestaat dat eindige voor hem slechtsschijnbaar, maar is inderdaad hetzelfde met het oneindige,daar beide in éene algemeenheid verloren gaan. Deze alge-meenheid, bijv . zijn, bestaan, welke de vorm van onsmenschelijk denken is, wordt door Luther voor 't on-eindige gehouden. De woorden in welke de belofte,waarin de mensch eensklaps verlost wordt en alles heeft,is uitgesproken, verwart hij met het Woord of Christus,en als hij zóá Christus door 't geloof grijpt, gaat zijneeindige booze natuur te niet en wordt zij met de zondendoor Christus verzwolgen . Ziedaar het wezen van Luthersalleen-regtvaardigend geloof ; waarin willen en denken alséén beschouwd, en dus aan den mensch eene goddelijkedaad wordt toegeschreven, als konde hij 't woord derwaarheid veroorzaken of baren, want willen is oorzaakzijn . Maar tot dat beginsel is men thans van gevolgtot gevolg met meer bewustzijn teruggekeerd . Het mys-tiesch Protestantisme kwam in pantheïsme tot bewustzijn .Kant goot het over in philosophie . Volgens hem hadde menschelijke rede maar eene waarde van toepassingop het eindige, maar was met het oneindige in tegen-

388

spraak. Eveneens vertaalde hij het Protestantsch geloofin praktische rede, Bene zich tegensprekende uitdrukking,waarin zigtbaar op nieuw denken en willen verwardworden ; waarin men bijgevolg, Gode gelijk, de reëele,de subelantiëele waarheid greep zonder er over te kunnenredeneren, juist gelijk Luther geleerd had, dat hetgeloof God was, maar „God er in zat als in de duis-„ternissen van Sinaï ."Doch het Kantianisme bragt het grond-idee niet tot

bewustzijn. Maar die philosophie, uit het Protestantismegeboren, en daarom met onbeschrijfelijke vervoeringontvangen , moest zich voortzetten, zich volmaken,moest systematische eenheid verkrijgen en die mede-deelen aan het Protestantisme, waarvan het zelf dediepste uitlegging was . Die eenheid was het pantheïsme .

Alvorens de rede ter nasporing van de waarheid aante wenden, besloot Kant eerst, eens grondig te onder-zoeken, in hoeverre de rede in staat was, de waarheidte kennen ; derhalve 's menschen kenvermogens van allezijden te beoordeelen, te kritiseren . Wat zocht Kant?Hij wilde de rede door de rede bewijzen, hij wilde zijnIk a priori kennen door zijn Ik, zich buiten en bovenzich zelven plaatsen, om zich zelven te beoordeelen ,alzoo zijn Ik aan zich zelven, bijgevolg aan alles, doenvoorafgaan, het maken tot een absoluut prins, tot God!De uitkomst van zijn onderzoek was, dat het van hemgestelde goddelijk, zich zelf kritiserend Ik in twee Ikhedenverdeeld werd : in een theoretiesch of denkend Ik, 'twelkallerlei vormen had, waarnaar het de dingen beoordeelde,zoodat er, wel beschouwd, voor dat Ik niets dan vormen

bestonden ; en in een praktiesch of willend Ik, dat inte-gendeel zonder dergelijke vormen was, maar de eigenlijkesubstantie, de realiteit waarnam.

389

Kant had, bewust of onbewust, een oneindig Ik gesteld,,door van zijn Ik uit te gaan als oorzaak van zich zelven .Dienovereenkomstig had hij oneindige, tot in de sub-stantie en het leven dringende kennis gezocht, kennisdie de waarheid genieten doet ; want eigenlijk waarne-ming van substantie en leven is genot. En het tegendeelhad hij gevonden . Zijn krisis was niet een ondersckeidendoordeel meer, maar was scheiding, was verscheuring endood. Zijn theoretiesch Ik gaf slechts vorm, volstrektdooden vorm, die, wel verre van zelfstandigkeid te doen grij-pen, niet eens op objectieve werkelijkheid verwees .Zijn praktiesch Ik gaf, ja waarneming der zefctandig-keid des levens, maar zonder vorm, zonder begrip, naau-welijks dierlijke sensatie . Alzoo werd het vormelijke,het intelligibile Bene nog meer, of liever geheel van hetlevende, actieve zelfálandige gescheiden . 't Was juist hettegenovergestelde van 'tgeen de minnende geest zoekt :vereeniging van beiden : doel!

Maar dit kriticisme ' ) van Kant, we hebben 't reedsaangemerkt , verkreeg eerst dóórdringenden invloed,toen het zich vestigde als pantheïsme , als absolute kri-

') Hoe in dit kriticisme reeds onbewust pantheïsme lag opgesloten,blijkt uit het volgende. Hoe kan ik het als iets noodzakelijks verze-keren, dat een oorzaak een e,ffekt heeft? Kant legde het uit doorsubjectieve vormen waarnaar we noodzakelijk dachten . Hieruit volgde,dat analytieseh denken en synthetiesch denken volstrekt hetzelfde zijn,waarbij de waarheid vereenzelvigd wordt met de menschelijke gedachte,zoodat ons affirmeren en negeren voor akten van de waarheid zelve werdengehouden, wier leven voortaan bestond in den strijd van het ja enhet neen ; zijn en niet-zijn was hetzelfde . Immers dezelfde menschen-geest affirmeert en negeert, en denkt slechts door die oppositie, endewijl wij om de waarheid te bepalen onze gedachte beperken, goldbeperking voor bepaaldheid en oneindigheid voor onbepaaldheid!!!In het eene onbepaalde was dus tegelijk ja en neen, zijn en niet-zijn,het vele . Daarmede legde Hegel de Triniteit en bij gevolg allegeheimen uit .

390

tiek, en het kritiseren of oordeelen, oneindig geworden,niet slechts oordeelen , maar a priori voortbrengen ,baren, scheppen was . Die overgang geschiedde door't idee der kunst, gelijk Kant het had voorgesteld inzijn „Kritiek der oordeelskracht" . Kant had het doel derabsolute wetenschap niet bereikt, niet het woord gevon-den, dat even levend als vormelijk, even actief en reëelals een en intelligibel, de substantiëele waarheid doet kennenen genieten. De kunst zou dan geven wat noch hettheoretiesch Ik, noch het praktiesch Ik gegeven hadlevend Woord ! genot der zelfstandigheid ! kennen ofoordeelen, z66 werkelijk, dat het de vruchtbaarheid vanhet zich onderscheidend leven zelve was .

Hoe deze ontwikkeling toeging, kunnen we hier nietverklaren. Dit zij voldoende : God heeft een Woord, zoo

levend en substantiëel, dat het, Persoon zijnde, het diepstedes levens kan mededeelen . Welk genot! de waarheid,de liefde in persoonlijk leven te gevoelen ! Welnu, datwil de kunstenaar ! hij zoekt daarom overal de algemeengedachte waarheid te maken tot persoon, en den persoontot waarheid, zoekt naar een levend woord of uitdruk-king, dat even reëel als vormelijk, even actief' als eenof intelligibel is. Maar, we zeiden het boven, dat isspel ; dat betooverende der kunst wordt evenwel afschu-welijk, wanneer het genomen wordt als ernst, wanneerde kunst niet beschouwd wordt als met de gelijkenistevreden, maar als wilde en konde zij waarachtig hetlevende Woord voortbrengen, de waarheid baren!

Wat zoekt eigenlijk de mensch ?Vergenoegen we ons , want het besluit dringt, met

hetgeen in den eersten opslag duidelijk is, dat hij Godwil gelijk zijn, naar eene alles te bovengaande krisisder substantie zoekt , een oordeel , een vruchtbaar

391

Oor-deel in zich wil uitspreken, gelijk aan 't oneindigmodel van alle oordeel : de onderscheiding van God denVader en God den Zoon .

IK BEN iK, dàt was de krisis, dat het oordeel waarinhet kriticisme tot begrip van zich zelve kwam ; hetvreeselijk woord van het raadsel dezer tijden . Daarmedewas gezegd : „Ik spreek het oorspronkelijk oordeel uit,„het Oor-deel dat noch enkel in vergelijking, noch in„verbinding bestaat, maar levend baren is. Ik ben Vader,„want het Woord dat ik spreek omvat het al , en is niet„bloot beeld, of gelijkende vorm, neen, het is leven,„het is daad, is persoonlijke gelijkenis, is voortgebragt Ik,„is Zoon ; en alhoewel in mij het Ik zich van het Ik„onderscheidt, zijn zij, elkander in zich gevoelend,„toch volstrekt één Ik, pure Geest. Meer dan dat be-staat er niet, en Ik ben dat alleen" .'t Is onmiskenbaar : de wereld gaat weder denzelfden

gang ten verderve, waaruit het Christendom haar geredheeft. Het menschdom, zich zelve zoekend, en de over-levering verachtend of zelfs vergetend, verviel in afgo-derij. Maar hoe meer het door behoefte aan den oneindi-gen God gedreven werd , en de voldoening daarvan inzich zelve bleef zoeken, des te meer maakte het God aanzich zelve gelijk. De afgoderij was eene steeds toene-mende vermenschelijking van God, waardoor ze meeren meer overging in kunst en poëzij . Eindelijk kwamende philosophen, die dat uitlegden, die de godsdienstende geheele wereld verklaarden voor poëzij , voor mythevan de waarheid, blootgelegd in hunne systemen, welketoch ook niet anders waren dan abstracte of in ab-stractie overgezette dichtstukken . Aldus en niet andersis de gang der dwaling sinds het begin der zestiendeeeuw .

392

VI .

Maar genoeg hebben we rondgezworven in de cirkelsder valsche abstractiën ; keeren we terug tot eene laatstebeschouwing der eindige orde !

Met ontzettende kracht heeft God, de Drie-eenige,haar uitgedrukt in zijne schepping .

God heeft zijne eenheid bijzonder nagebootst in dengeschapen geest ; want geest is bij uitstek eenheid .

God heeft de vruchtbaarheid zijns levens bijzondernagebootst in het stof, want stof is bij uitstek veelheid .

God heeft zijn levende eenheid bijzonder nagebootstdoor de vereeniging van den geest met het stof, wantdaar is èn vruchtbaarheid èn de eenheid van den geest .

Even als het mogelijke voorafgaat en de wet geeftaan 't werkelijke , zoo gaat de vorm der eenheid voorde werkzaamheid des levens , de eenvoudigheid vóórde menigvuldige ontwikkeling, en is overal de werk-zaamheid als aan de uiterste grens van het wezen .

Daarom heeft God het eerst de engelen willen scheppenen in dat geestendom zijne eenheid nagebootst . Zij zijn,naar hunne natuur, de hoogste en verhevenste der wezens,en hebben een leven ontvangen dat aan hunne eenheid be-antwoordt. Geest is bijzonder oorzaak . Doch de engelen zijnonvruchtbaar. Zij brengen het woord hunner gedachten inzich voort en deelen het meê, maar dat woord is nietzelfstandig (substantiëel) . Er is daar geen zoon!

Dan, gelijk het geschapen leven zich steeds aan 't eindeontwikkelt en naar buiten gaat, zoo heeft God als aanden uitersten en ondersten kring der schepping het stofgeworpen . Het stof is bij uitstek effekt . En dewijl hetondergeschikte wezen altijd in eene of andere hoedanig-heid eenige vergoeding erlangt (dus vordert het de cirkel

393

der orde), zoo heeft Hij bijzonder aan 't stof de eigenlijkstelevenskracht of vruchtbaarheid geschonken . Het innigewezen van het stof is vaagheid, weinig bepaalde veel-heid, en de eigenlijkste natuur daarvan : te werken envruchtbaar te zijn . In het stof komt het eene zelfstandigewezen uit het andere voort . Maar ofschoon het voortge-bragte gelijkt op die het voortbrengen , die gelijkenisis onbewust, de geest spreekt daar het woord der eenheidniet, er is ook daar geen zoon !

Snel en ordelijk volgden elkander de scheppingswoor-den , en als om de menigvuldigheid naar de eenheidterug te voeren , en de twee beginselen der orde meeren meer te vereenigen , schiep God steeds meer gecom-pliceerde (meer eenheid hebbende) en derhalve metedeler leven begaafde wezens, tot Hij eindelijk in denmensch den éénen maagdelijken geest vereenigde methet vruchtbare stof .Daar waren de beide naturen vereenigd, zoodat, ge-

lijk de H. Gregorius van Nazianze er uit besluit, demensch een beeld was van het geheel, en de grootewereld in eene kleine werd zamengetrokken. Daar der-halve was zoo wel het woord van 't bewustzijn als dereëele voortbrenging ; daar was een zoon mogelijk .

Ongetwijfeld, de menschelijke maatschappij, zoo blootnatuurlijk genomen, is eene afschaduwing van het ge-heim der H. Drievuldigheid ; zonder dat zou de open-baring niet mogelijk zijn, en God geen woorden aan diemaatschappij kunnen ontleenen, om ons zijn geheim tedoen kennen .Maar God wilde die openbaring, wilde de wereld

met zich in levende, persoonlijke betrekking brengen,wilde dat de ZOON die het WOORD is, ook de zoon enhet woord der schepping zonde zijn, en door Hem de

394

beide beginselen der eindigheid eene hunne natuur tebovengaande vereeniging zouden verkrijgen en zijn on-eindig geheim zouden verkondigen .

In dat plan was het Paradijs nog eene onvolkomen-heid. Hoe wonderbaar de vereeniging daar moge geweestzijn van geest en van stof, en van al de tweevoudigeelementen der eindige natuur, het was begin, niet voltooi-jing ; en al hadde het eerste menschenpaar in onschuldhunnen zoon voortgebragt, de hoogste verheffing vanden geest kon niet tevens de triumf zijn van het stofen het zinnelijk leven .Na den val was de scheiding zooveel te grooter .

Overal trad voor de tweevoudigheid zekere strijd in deplaats, en de grootste strijd moest wel ontstaan tus-schen de twee meest verschillende bestanddeelen enhunne hoogste ontwikkeling : tusschen de verheffing vanden geest en de voortbrenging van het stof . Geest envleesch zijn naar de Schriftuur bij uitstek oneenig .

Maar God beloofde de hereeniging, die reeds daardoorvolmaakter dan de vorige vereeniging moest zijn, omdatzij hereeniging was . Van eeuwigheid was het besloten,dat de Zoon Gods eenmaal zoon des menschen zoude worden,om door aanneming van de alomvattende menschelijkenatuur de geheele geschapen orde te verheerlijken : ènde engelen, èn den mensch, èn het stof .

Het gebeurde door Maria.Eerst in haar grijpt de wonderbare vereeniging plaats

van den eenes geest en 't tevenvoortbrengend stof, iseen ontvangen met bewustzijn , is de hoogste verheffingdes geestes tot God gepaard met de vruchtbaarheid desligchaams, is de werking van den geest zdd onbegrij-pelijk vereenigd met die van het stof, dat zij ontvangtdoor heiligmaking alleen (S. Bern.), ontvangt met den

395

geest voordat zij ontvangt in den schoot (prius menie yuansventre . S. Aug.), ontvangt en baart door te gelooven(credendo peperit, credendo concepit . Id .) . Zij is derhalve, naarde diepzinnige taal van den H . Dionysius van Alexandrië,„de eenige alleenige maagd en dochter des levens, die„het levende zelfstandige Woord heeft voortgebragt ."

Ziedaar het sakramenteel beginsel, waarmeê de God-heid wordt ingeleid ; want aanstonds straalt de oneindigeorde uit, breekt het licht door van den Vader, denZoon en den H. Geest, en schittert in Maria de vol-heid der drievuldige genaden!

Alles is oorzaak, is beeld van den Vader, uit welkenalle vaderschap zijne natuur heeft, maar niemand is hetgelijk Maria, want zij baart alleen !

Alles is een door den Zoon, zegt Augustinus, endaarom ook beeld van den Zoon, maar niemand is hetgelijk Maria, want zij vereenigt de beide beginselender orde, is Moeder en Maagd .

Alles heet doel, en is dus, zegt dezelfde Kerkvader,beeld van den H. Geest, maar alles heeft tevens een eindigdoel, 'twelk van 't oneindige verschilt . Niets derhalveis beeld van den H . Geest gelijk Maria. Want zij baartmet vreugde, en één is die vreugde, één die liefde vande Moeder en de Maagd !

Maar die verheffing der eindige natuur, door toepas-sing van de orde der H . Drievuldigheid, zet zich opdezelfde wijze door de wereld voort . De Kerk bestaatdoor de Sakramenten . Hierin is de hoogere vereenigingvan geest en van stof, waardoor God in de Kerk ne-derkomt, waardoor zij Maagd en Moeder is, en naarde vier zijden van het eindige wezen het licht der H. Drie-

396

vuldigheid over de wereld straalt, opdat deze erkenne,dat de Zoon waarlijk van den Vader gezonden is . ')

LEERREDENENVAN

Z. E. DEN KARDINAAL WISEMAN.

Bij het verschijnen van het eerste gedeelte der „Leer-redenen over onzen heer Jesus Christus en over zone heiligeMoeder", door Zijne Eminentie den kardinaal Wiseman,vertaald door een R . K. Priester, hebben wij, ten blijkeonzer groote ingenomenheid met dat werk, het reedsdadelijk aanbevolen en ons geheel vereenigd met denlof, door den Dublin Review er aan toegekend. We gavenook eene proeve uit de derde en de vijfde der tien toenaangekondigde leerredenen, opdat de lezer zelf zoowelover den voortreffelijken kanselarbeid des welsprekendenkardinaals als over de niet geringe verdiensten dervertaling zou kunnen oordeelen 2 ) . Reeds voor eenigentijd is het tweede gedeelte gevolgd 3 ) , hetwelk achtleerredenen bevat, en zes Herderlijke Brieven, vijf overde godsvrucht tot het H. Hart van Jesus, en een overde Instelling van het Veertig uren-gebed .Gelijk we verwachtten, hebben we niets van den

gegeven lof terug te nemen, maar er veeleer aan toete voegen . Er is inderdaad ook in deze leerredenen (enHerderlijke Brieven) „eene diepte van geduldig en zorg-

') Ingezonden .2) Zie De Katholiek van April 1865, bladzz . 361 vv .3) Te Leiden, bij J . W. van Leeuwen. Met bisschoppelijke goed-

keuring en aanbeveling .

397

„naam nadenken, eene kalme godsvrucht, en eene over-„vloeijende kennis van de H . Schrift . Ze zijn klaarblij-„kelijk het werk van een diepen en beschaafden geest . . . .„De naauwkeurigheid waarmeê de gedachten in hare„opvolging doorgevoerd, en ook de mindere trekken van„het onderwerp geschetst, getoetst en hertoetst worden,„toonen eene bestendige gewoonte van opmerking en„eenen niet gewonen blik in de geesten en gevaren van„andere menschen." - Deze leerredenen zijn „vol van„die eigenaardige schoonheid, welke te vinden is bij,geesten, van hunne vroegste bewustheid af door het„Katholieke geloof verlicht , en getrokken tot de be-„schouwing van het Hemelsche hof, van den persoon en„het rijk onzes goddelijken Meesters ."

Wat de talentrijke kardinaal ons hiermede naliet zou-den wij, nu we het geheel aandachtig zijn doorgegaan,naar het genot dat wij smaakten, wel willen vergelij-ken bij een stillen, geheimzinnigen lusthof, vol van statig,ten hemel strevend geboomte en rijk aan vruchtbaarstamgewas. Daar staat vooral de boom der kennis, deskruises, en des levens ; daar ziet men den geurigstenbalsem druppelen, daar de maagdelijke rozen bloeijenen leliën en passiekelken ; daar heeft men verrassendedoorzigten en gezigtspunten , die in de diepten daar-achter veel meer nog te aanschouwen geven dan menbij den eersten oogopslag vermoedt ; frissche waterstroo-men schieten er door heen, uit eene levende, altijdspringende bron gevoed, terwijl we soms hoog in delucht als een naderend wiekgerucht vernamen en ver-re toonen, die niet van deze aarde schenen te zijn . Dáárdan is geestelijke verkwikking, voeding, versterking,dáár zielsgenot en zielsverheffing ongetwijfeld voor allen,doch inzonderheid voor hen die een oog hebben om ook

398

het schijnbaar geringe op te merken, en een hart omhet alles te voelen en te smaken .

't Is, wel is waar, het geheel aan te zien, dat hetniet van één aanleg of één tijd is ; niets echter mager zijne plaats onwaardig heeten ; één zelfde naauwge-zette geest, die geen der mindere onderdeelen verwaar-loost, en toch aan het geheel, hoe afgewerkt, denatuurlijkheid laat, is er altijd genoegelijk in te erken-nen. Overigens geeft de auteur zelf de afdoende ver-klaring van dat verschil, door het groote verschil vantijd en plaats der zamenstelling : een menschenleeftijdligt er tusschen de eerste leerrede , in 1827 te Romeonder Paus Leo XII , en de laatste in 1864 teNorthampton onder Paus Pius IX gehouden . Het meesteechter is van verwijderde dagteekening. En wijl deleerredenen over een bepaald kerkelijk tijdperk liepen,vinden we hier slechts de daarin vallende onderwerpenbehandeld. Nog vermeldt de schrijver, waarom hij meestalzich als gedwongen zag, het op die wijze, met zooveelterughouding te doen . Hij had in den regel een zeergemengd gehoor, uit Katholieken en betrekkelijk nietweinig Protestanten bestaande ; het was een wel opge-voed en geleerd maar eenigzins vormelijk en koud gehoor ;daar was niemand uit dat leerzame en openhartige volk,waarop een prediker zoo gaarne met liefde nederziet .Hij had derhalve eene schier onzijdige rigting te nemen,en wel zoo , dat hij het geleerde Katholieke gedeelteniet met redetwisten verveelde , en in de gevoeligestoffen , welke slechts Katholieken konden verstaan ofwaarderen, niet te diep inging, noch zich aan die tee-dorheid van toespraak overgaf, welke alleen de armenen eenvoudigen onder de Katholieken konden gevoelenen genieten .

399

Deze opmerkingen van den schrijver zelven zijn te-vens eene beoordeeling van zijn eigen werk ; en heefthij zich blijkbaar in sommige leerredenen weêrhoudendit is echter niet altijd geschied , gelijk reeds uit hetvroeger door ons aangehaalde bleek en aanstonds uitnog andere plaatsen blijken zal . We zien tegelijk indie toelichtingen, welke hooge eischen hij zich altijdstelde en zocht te vervullen . En inderdaad hij wist ook,gelijk het de taak des gewijden redenaars is, op denganschen mensch en meer bepaald op die vermogens tewerken, welke, naar den aard van het onderwerp, vooralmoeten gewonnen en veroverd worden . Zijne gronden enuiteenzettingen zijn degelijk en leerrijk ; zijne grootschewijze van betoogen en wederleggen moet voor hoordersals de zijne iets eigenaardig overtuigends gehad hebben ;met evenveel zedigheid als verzekerdheid doet hij denevelen van vooroordeel en dwaling van voor hunnengeest wegtrekken door het licht der hun altoos meertoestralende waarheid. Door zijne vruchtbare vertrouwd-heid met de H . Schrift en zijne uitgebreide geleerdheiden belezenheid , leent hij tevens aan de behandeldewaarheid veel aantrekkelijks voor de zacht-gewekteverbeelding ; levendige schilderingen, wonderschoone ver-gelijkingen en tegenstellingen dringen ten zijnen tijdede bezielde maar altijd rustige pleitvoering aan ; terwijleene veelzijdige ondervinding en kennis van het men-schelijk hart, eene vaderlijke welmeenendheid, en in .nigheid van godsdienstig gevoel ongezocht en ongemerkthet gemoed vermeesteren, en waar men tot een besluitmoet komen , allengs den wil gansch overreden, omalzoo den hoorder tot de gewenschte daad te brengen .Gedachten, inkleeding en uitdrukking, aaneenschakelingen overgangen : 't is alles wel gewogen, elk woord is

400

als gekozen en op zijne plaats ; statig en toch onge-dwongen, zeer periodiek meestal en toch gemakkelijkgaat zijne rede voort.

Dit is de algemeene indruk welken Wiseman's leer-redenen op ons maakten ; wat we daar echter aanstiptengeldt natuurlijk niet van alle in dezelfde mate . Zoozich bijv. iemand door het betoog der elfde leerrede,hoeveel voortreffelijks zij ook bevatte, niet gansch vol-daan voelt : wij meenen ook, dat o . a. met het bewijzender stelling : „Van alle menschelijke wezens, is Jesus„Christus de eenige, die in staat geweest is, eene„persoonlijke liefde en genegenheid jegens Hem zonder„grenzen van plaats of tijd voort te planten en te be .„stendigen", wel des Heeren uitnemendheid of verhe-venheid boven allen, maar nog niet strikt zijne waar-achtige godheid voldongen is . Of wie, onder een anderopzigt, het besluit der derde leerrede te weelderig aanbeelden en die vergelijkingen daar te min gewijd mogtvinden voor den kansel : we zouden hem niet durventegenspreken. En ofschoon de kardinaal niet dikwerfuitheemsche woorden of profane termen gebruikt, zagenwe toch met genoegen , dat de vertaler ze nog meervermeden en er slechts een enkele maal, waar het nietwel te vermijden was, behouden heeft . Ook heeft hijsomwijlen, we meenen met grond, bij v . in de overwe-ging op het Lijden, al te naauwkeurige of uitvoerigebeschrijvingen met meer vrijheid wedergegeven, en zooop nog ettelijke plaatsen eene hem te hard voorkomendeuitdrukking van het oorspronkelijke een weinig verzacht .Men vergelijke bijv . de vertaling D . II, bl. 58 methet Engelsch bl. 231, waar van de booze geesten ge-zegd wordt, dat zij „ gnawed their harts" ; II , 114 methet Engelsch bl. 313 van de Moeder des Heeren : „who

401

suckled Hint witk her mille" ; II, 51 met 224 : „apoplectic

pain" ; in den IV" Herderlijken Brief staat hl. 375„alembic" (distilleerkolf) van Jesus' H . Hart gebruikt,wat teregt door den vertaler veredeld is . Ook heeft hijnu en dan te sterk aangezette en min-waardig gewordenbeeldspraak eenigermate getemperd, als, aan het eindeder eerste (lle) leerrede in het He deel, de overigensteedere bede voor de Christus-loochenaars : „let tkem

„be . . . . buried in the honey of Thy holy love ; be their wings

„clogged, and their/eet entangled in its clinging deliciousness" .

De vertaler heeft zich van zijn inderdaad niet gemak-kelijk werk met de meeste naauwgezetheid en den bestenuitslag gekweten. Zijne overbrenging is hoogst getrouw,en over het geheel , naar het ons voorkomt, in hettweede deel meér nog dan in het eerste. Er is klaar-blijkelijk veel op nagedacht ; hij heeft zich eerst vanhet oorspronkelijke diep doordrongen, er zich op ont-gloeid, om aldus in hooger bezieling het regte woord tetreffen ; en hij heeft niet gerust voordat hij zich mogtvleijen, den gedachtengang, de voorstelling, het gevoeldes redenaars te hebben achterhaald en wedergegeven .Wat dikwerf voorbijgezien wordt en toch van zooveelgewigt is : op de geleidelijke aaneenschakeling der redeen de eigenlijke overgangen is voortdurend gelet, enzelfs de bouw der volzinnen is zooveel doenlijk, welligtsomwijlen te veel nagestreefd . Beter echter, dat er bijdusdanige getrouwheid hier of daar misschien, waarliet veelal ook in 't Engelsch is, iets minder vloeijendszij , dan er, gelijk het teregt heet, met den Franschenslag doorheen te slaan, zin op zin te verbrokkelen enden genetischen gang en drang der gedachten prijs tegeven. Wie niet gewoon is te stellen, of wat met zorggesleld is te lezen, roept alligt over zoogenaamde „La-Dl . IL. Junij . 18 66 .

27

402

tijnsche perioden", en maakt soms tot een verwijt wateigenlijk eene te schatten verdienste is . Wel gunstigsteekt deze met geduld en geweten, met liefde en geest-drift bewerkte vertaling af bij zooveel erbarmelijkeovergietsels, die, om het snelst en met ongewasschenhanden vervaardigd, een onregt zijn jegens den mishan-delden schrijver en eene oneer voor den driesten verminker .

Waarlijk er is uit dezen preekbundel van den rijkbe-gaafden kardinaal véél te leeren ; en te noodiger schijntzulk een hoog voorbeeld, als er menigwerf te onwaardigerdenkbeelden over de gewijde welsprekendheid rondge-vent en in oefening gebragt worden . Op dit punt, wezeggen het een bevoegd beoordeelaar na, heerschen vageof liever valsche zienswijzen, „en des te verkeerder zijn„van den eenen kant de middelen waardoor niet weinige„predikers „schoon" zoeken te preken, en des te bepaal-„der pleegt men van den anderen kant de grondstelling„vast te houden : dat de schoonheid der rede eenmid.„del is hetwelk de gewijde welsprekendheid niet kent,„en er naar te streven, eene ontwijding is van Gods woord„en eene ontheiliging van den kansel . Zulk eene ziens-wijze kan slechts op misverstand en verwarringen van

„begrip berusten ; en wanneer nu niet weinige predikers„die opvatting door hunne wijze van doen schijnen te„regtvaardigen, komt dit daarvandaan, dat zij naar een„doel streven, waarvan zij niets kennen dan den naam" ') .

Opdat de lezer nu zelf over de door ons aangekondigdekanselredenen en dezer vertaling oordeele , laten we,na het vroeger reeds aangebodene, enkele proeven uithet tweede gedeelte volgen. We nemen uit de veer-tiende leerrede, over de bekoring, deze gansch naar

1) Prof. J. Jungmann, S. J. , in zijn onlangs verschenen werk,,Die ScliSnheit und die schone Kunst" (Innsbruck, 1866), bladz . 426.

403

het leven geteekende voorstelling van 's menschen in-wendigen strijd

„Teders ziel is voor haren bezitter het tooneel van velerlei strijddien hij niet kan bijleggen . Het is of hij in zich zelven eentweevoudig wezen vindt, een verschil van willen en verlangens ,waarvan de eene kant altijd tegen zijn geluk schijnt te wezen, enter naauwernood tot hem zelven te behooren . Hij weet van boozeinblazingen zoo plotseling en zoo ongevolgelijk voorgesteld, dat zevan buiten schijnen te komen ; hij weet van nijdige of kwaadaardigeinfluisteringen welke geen inwendige opmerking schijnt te hebbenopgewekt, van hoovaardige bewegingen, die met eene verrassendenieuwheid opschieten, en in zijne gewone gevoelens niet de minsteverklaring vinden . En hij gevoelt, dat hij die ongewilde gedachtenverfoeit en vreest ; en bij wendt er zich van af ; toch sluipen zijom hem heen, als schimmen zijner verbeelding, die niet verdwijnen,wanneer de oogleden gesloten zijn ; en hij bezweert ze bij elkennaam, die maar het magtigste is, doch zij lagchen bij zijnebezwering, als waren ze niet door hem opgerezen ; en hij grijptze manmoedig aan, maar zij weêrstaan en worstelen met hem,alsof zij eene kracht en een leven in zich hadden van de zijneonderscheiden ; en indien hij volhardt en overwint, dan is het alsofhij de halsstarrigheid van den wijkenden vijand ontwaart, dietelkens weder rondziet en het gevecht wenscht te hernieuwen, enhem een tijd lang met de wapens in de hand op zijne hoede doetblijven, totdat hij zich eindelijk weder alleen voelt . In zijneernstige overpeinzingen op de heiligste zaken ondervindt hij bijwijlen, dat er zich geheel vreemde en niet opgeroepen herinneringenonbeschaamd indringen ; in zijn geheimste verkeer met zijne eigeneziel over de zekerste waarheden, is het of hij de niet mindergeheime stem van een spottenden bestrijder hoort, die ontijdige entergende opwerpingen voorstelt ; die, al worden ze ook onderdrukt,eene sombere tint over zijne vertroostende bezigheid werpen, eneene geheimzinnige wolk over de gezegende gezigten, die zijn oogheeft waargenomen, uitbreiden . Het is soms voor de reinste zielalsof zij besmet is door de aanwezigheid van monsterachtige ver-beeldingen, waarvoor zij in sidderenden afschuw ineenzinkt ; deverzuchtingen der volmaaktste menschen naar eene vereeniging metGod worden belemmerd en tegengehouden door de tusschenkomstvan een telkens veranderenden vijand die altijd voor hen schijnt

404

te komen ; en het, geluk waarvoor de mensch vatbaar is, en datgeheel in de deugd moest begrepen zijn, wordt vermengd en ver-stoord, daar eene andere magt, even boosaardig als rampzalig,er bij elke poging om het te voltooijen, tusschenkomt . (Bladz . 82-84 .)

Welk eene meesterlijke pleitvoering is er in de zeven-tiende leerrede, over de vereering der H . Maagd, zoowelin degedachten als in de wending en de wijze van voorstelling :

„Zoo dan iemand mij beschuldigt, dat ik aan de Moeder vanmijnen Zaligmaker gevoelens en genegenheden verspil die Hij na-ijverig voor zich heeft voorbehouden, zal ik mij teaen die aanklagtop zijne uitspraak beroepen , en Hem in ieder tijdperk van zijngezegend leven de zaak voorleggen . Ik zal tot Hem binnengaanbij de krib te Bethlehem en erkennen, dat ik, terwijl ik Hemmet de koningen van het Oosten al mijn goud en wierook enmirre aanbood, het gewaagd heb, met de herders een nederigeroffer van eerbied aan haar te brengen, die geheel om zijnentwilin een onbeschutten stal de wintervorst verduurde . Of ik zal Hemontmoeten, terwijl de heilige vlugtelingen op hun pad door dewoestijn naar Egypte rusten, en daar bekennen, dat ik uit hetvoorbeeld van Agar wist, hoe eene moeder, om haar kind uit haarhuis in de woestijn verdreven, het slechts te meer bemint, enBenen engel behoeft om haar in haren zielsangst te troosten(Gen. XXI, 17), en dat ik daarom ook wanneer ik met Hem opdeze zijne vroegtijdige, om onze zonden verduurde vlugt begaanwas, mijne oogen niet van haar heb afgewend, wier vermoeijenissenen leed honderdvoudig door de zijne vermeerderd werden . Ofik zal tot eene ontzettender regtbank naderen en voorttreden totden voet van zijn kruis en Hem belijden, dat, terwijl ik zijnewonden aanbad en mijne diepste gevoelens van leedwezen en meê-warigheid voor hetgeen ik Hem deed lijden , in mijn hart opwekte,mijne gedachten zich niet konden bedwingen om somwijlen op haareen blik te werpen, die ik gelaten aan zijne voeten zag staanen zijne pijnen zag deelen ; en dat ik, wetende, hoeveel Resphaleed, toen zij tegenover hare kinderen zat, die teregt op Godsbevel waren gekruisigd (II Kon. XXI, 10), veel grooter medelijdenvoor haar had gevoeld, en de door de natuur zelve ingegevenaandoeningen van liefde, en vereering, en vrome genegenheidjegens haar niet had weêrhouden . En voor het oordeel van zulk

405

eeneg Zoon wil ik volgaarne buigen, en zijn zachtmoedige mondzal mijn vonnis uitspreken en ik zal het niet vreezen . Want ikheb het reeds van het kruis gehoord, gerigt tot mij, tot u, totallen, toen Hij zeide : „Vrouw , zie uwen zoon," en weder : „Zieuwe moeder ." (Joan. XIX, 26, 27 .)" (Bladz . 143-144 .)

Meer proeven durven we uit de Leerredenen nietgeven, om nog een tweetal plaatsen uit de Herder-lijke Brieven te kunnen kiezen, waar de geleerdekardinaal zich meestal vrijer beweegt. In den IV" ijverthij voor de Christelijke opvoeding van arme kinderen .„Luistert nog eens naar den H. Marcus . 1 En een kind nemen-

„de," - het nemende, let wel, niet beschaamd om het aan tevatten of te liefkozen, - „en een kind nemende , stelde Hij het„in hun midden, en toen Hij het omhelsd had, zeide Hij tot,hen : al wie één van zulke kinderen in mijnen naam zal ont-vangen, ontvangt Mij ." (Marc . IX , 35, 36 .) Met dit kleinearme en welligt verstooten kind in zijne armen, sprak Hij diewoorden van genade , de zinspreuk van het liefdewerk van dezendag. Maar dit is niet het gansche geheim dier handeling . Wantzij bevat het geheele plan en beginsel der Katholieke opvoeding .

„Jesus omhelsde dat kleine kind, zijn afbeeldsel op aarde, datis : Hij drukte het aan zijn eigen levend, warm, en kloppendHart ; aan dat Hart hetwelk bij eiken slag zaligheid en eeuwigleven door den omvang der gansche Kerk zendt ; dat met onweer-staanbaren drang den prijs der Verlossing tot de uiterste palender aarde uitstrekt . Het was voor den heiligen Simeon eene duur-gekochte onderscheiding, door een lang leven van hoop en gebedverdiend, dat hij zijnen pasgeboren Zaligmaker, aan wien hij nietskon geven, in zijne armen mogt houden. Welk Bene eer voordit kind , in de armen van Hem opgenomen te zijn, die het allesgeven kon . Maar neen, dit is niet genoeg : dat arme kleineschepsel nam vooruit de plaats van Joannes in, de plaats vaneer en van liefde , die plaats verre boven hetgeen Joannes'moeder in hare moederlijke stoutheid had durven vragen ; en ditwas slechts, dat hij aan de regter- of linkerhand van Jesuszitten mogt . Toen Hij haar verzoek afwees , bewaarde Hij veelmeer voor hem : dat hij rusten zou op zijne glorierijke borst, hettabernakel van zijn zich opofferend Hart . Maar het kind was tot

406

daar opgeklommen, en had er verwijld zelfs vóór den bemindenleerling, en was er weder afgekomen, opgevoed zooals de aanrakingmet dat aanbiddelijk Hart alleen kan opvoeden , - als het voed-sterkind van Jesus ." (Bladz. 209-210.)

Ten slotte nog deze overrijke schildering uit denlaatsten Herderlijken Brief, over de Instelling van hetVeertig-uren-gebed

,YO 1 trekt dan met blijde harten op om Hem te ontmoeten en teverwelkomen ; en laat Hem niet alleen, zoolang Hij zich ver-waardigen zal, in uw midden te wonen . Van dien hoogen genade-zetel waarop Hij verheven is, uit die heldere schittering , inwelker midden Hij - Zelf de schoonheid, Licht van nature, enLuister zonder wederga , - als een edelgesteente boven alle vergelijken waarde, geplaatst is ; van daar gaan allerwegen geene verzengendestralen van glorie , geene brandende schichten van magt uit : maareen zachte en aanhoudende vloed van heiligheid en genade , die degeheele ruimte, van gewelf tot plaveisel, met de aderring zelve ende lucht des hemels vervult . Stil en zacht, gelijk de eene golfvan reukwerk de andere voortstuwt, gaat er die geur van zoetheidvoort en verspreidt zich in het rond, die balsem van leven, diekracht welke van Jesus' heilige menschheid op aarde uitvloeijend ,alle kwalen genas. (Luc . VIII, 46.) En over den drempel vandeze plaats, nu niet minder zijn paleis dan zijn tempel, zal hetverder voorttrekken en zich naar alle kanten verspreiden, totdathet uwe woningen bereikt ; en, magtiger dan die zegen, door deArk des Verbonds (het zinnebeeld waarvan gij de wezenlijkheid nubezit) over Obededoms huis uitgestort (II Koning. VI, 12), zalhet er vrede en genade en geestelijke en tijdelijke welvaart aanmededeelen. „Ik zal dit huis met glorie vervullen, zegt de Heer,der heerscharen, ... en op deze plaats zal Ik vrede geven, zegt„de Heer der heerscharen ." (Agg . II, 8, 10 .)" (Bladz . 220-221 .)

Na dit gelezen te hebben, zal het wel niemandverwonderen, dat Z . D. H. de Bisschop van Haarlemde Hollandsche vertaling dezer „Leerredenen", enz .„niet alleen gaarne goedgekeurd, maar tevens aan de„Eerwaarde Geestelijkheid en Geloovigen ten hoogste„aanbevolen heeft ."

407

BRIEVEN VAN PAUSELIJKE ZOUAVEN.

Vele brieven, die overschoon zijn, en door de fami-liën wel als kostbare stukken mogen bewaard worden,moeten hier, wijl ze minder betrekking hebben op detijdsomstandigheden, onvermeld gelaten worden, en wij-ken voor andere, die ons midden in het tegenwoordigekrijgsmansleven der Zouaven verplaatsen . Dit slechts zijaangestipt : al de Zouaven kunnen in hunne brievengeen woorden genoeg vinden om de goedheid, de vrien-delijkheid, de gemeenzaamheid te beschrijven van onzenPaus Pius IX ; allen roemen de zorg, die het Pauselijkgoevernement draagt zoowel voor hun ligehamelijkenwelstand als voor hun geestelijk heil ; allen roepen overde goede behandeling en de vriendschappelijkheid, diezij ondervinden van hunne soms hoog-adellijke officieren,en over de voortreffelijke gezindheid van hunne wa-penbroeders .

Eene enkele uitzondering maken we voor den volgen-den brief, die zeer vleijend is voor ons Hollanders, en,met levendige kleuren schetst, welke bijzondere gene-genheid Pius IX heeft voor de Hollandsche Zouaven envoor Holland .

Yelletri, 9 Maart 1866 .Zeer geliefde Ouders, Broeders en Zusters!

Lederen keer als ik bij den Paus ben geweest, waren er ookFransche soldaten ; maar dan werden de Hollandsche Zouaven door

408

een Kardinaal het eerst bij den Paus gebragt, en dan vroeg, de Pausons, vanwaar wij kwamen, en als de H . Vader dan maar hoordeHollande, dan sloeg Hij ons lagchende op de wangen, en zeide :ah! brave Hollanders! De Paus zegt ook : de Zouaven mogen zoo dik-m ls bij m~ komen als zy maar willen .

De lijfwacht van den Paus, dat is een pracht ; de kamer, waarwij ingelaten worden, heeft meer dan duizenden guldens gekost aanschilder- en beeldwerk ; de zetel van den Paus, daar rilt ge van .Ik kan u al het schoone niet beschrijven, maar ik hoop, dat degoede God, als het mij zalig is, mij het leven sparen zal, en moetik hier sterven : flat ; het is dan voor de H . Kerk en voor JesusChristus; maar mogt ik het geluk smaken van nog weer eens inHolland bij mijne dierbare Ouders, Broeders en Zusters, mijne ge-heele familie, vrienden en bekenden te komen, dan zal ik nog eenswat nieuws mededeelen, dat ik nu niet allemaal schrijven kan .

Nog geven we in 't voorbijgaan het volgende uittreksel,ten béwijs, welke minzame oplettendheden jegens deZouaven in acht genomen worden ; de Hollandsche Zoua-ven worden bij den Paus zooveel mogelijk behandeld alsHollanders .

Vroeger kregen wij dikwijls macaronie, maar nu niet meer, omdater bijna geen een Hollander was, die ze gebruiken kon ; macaronie,met fijne kaas er over, dat is een nare kost .

Nu gaan we over tot de togten tegen de roovers, enzullen we de Zouaven al hun kracht zien ontwikkelen .Zij doen wondervolle inspanningen, en getroosten zichde grootste ontberingen, maar alle lijden is vergeten,en alle vermoeijenis ruimschoots vergoed, als zij maar,wat, gelijk blijken zal, nog al eens gelukt, een brigandin handen krijgen .

De Zouaaf, die het eerst zijn togt zal vertellen, is eenechte Amsterdammer, dezelfde die zoo even schreef, dathij macaroni, met fijne kaas er over, een naren kostvindt .

4i9

Si . Froncesco, 23 Mei 1866 .

Zoolang als ik uit Velletri ben, heb ik nog niet opwacht gestaanwij doen niets anders als tegen de brigands patrouille maken in debergen ; dat is eerst werken, als men van werken praat .

Ik ben al een keer of drie op den hoogsten berg geweest, die inItalië is ; als men daar boven op staat, ziet men zes en twintigdorpen en steden, die dan in een afgrond liggen ; maar om er bovenop te komen, moet men klauteren, dat verzeker ik u .

Verscheidene malen hebben wij op de bergen vernacht in de hut-ten der schaapherders ; van die herders krijgen wij dan melk te drin-ken ; want dorst lijden wij hier veel . Een week of vier geleden,hebben wij eene patrouille gehad, waarop wij in twee dagen geenwater vonden ; toen kwamen wij gelukkig op een hoogen berg ; daarvonden wij sneeuw, om onzen dorst mede te lesschen, de luitenanteven zoo goed als wij .

Als wij op de bergen overnachten, dan gaan wij in eene hut zit-ten ; daar stoken wij een vuur, en zoo brengen wij dan den nachtdoor; maar altijd moet er een buiten op schildwacht staan ; want debrigands loopen ook op ons, en dat is sluw volk .Op mijn 23ste verjaardag, op Zondag, was ik met nog drie andere

Zouaven toevallig in Bastiano, dat twee uren van Sezzi af is, waarwij toen lagen ; daar hebben wij 's avonds, met twee gendarmen uitBastiano, drie brigands gepakt, en des nachts om één uur gingenwij met deze drie heeren naar Sezzi. Dus dat was voor mijn ver-jaardag : dat kan ik goed onthouden .

EEN ITALIAANSCII BERGSTADJE BIJ REGEN .

Sedert mijn vertrek uit Velletri ben ik in verscheidene steden ge-weest ; maar het zijn er soms steden naar! Als men in de stadkomt, heeft men niets anders als trappen ; overal moet men trappenklimmen, en als het regent , wat hier nog al dikwijls gebeurt, danloopt de regen van de huizen af, de regen komt ons bij het opklim-men te gemoet, of anders loopt hij van achteren tegen onze beenenaan : dus dat is van drie kanten . Al de straten zijn zoo breed, dater geen vier man naast elkander kan loepen .

Eene eer er in stellen, naar het gevaarlijkste puntgestuurd te worden ; zingend naar het slagveld gaan ,om het geschonden regt te wreken : dit noemen we edel

410

en ridderlijk ; welnu, zoo vertoonen ook boerenknapenonder de Zouaven zich in Italië . Men leze.

Yelletri, 24 Mei 1866 .

Des namiddags om vier ure (wij zouden juist ons middagmaalgaan nemen), kwam er een telegraphiesch berigt, dat de brigandszich in de steden Cori, Valmantone en Montefortuno vertoond had-den . Er werd dadelijk 60 man opgenoemd, waaronder ik ook deeer had mijn naam te hooren noemen, en wij gingen er met eenextra-trein naar toe . Do trein vloog als het ware door de bergen,en toch ging hij ons niet hard genoeg. Wij spraken van niets andersals van schieten, steken en neersabelen ; ook laadden wij terwijl onsgeweer met een fiksen kogel er op ; wij waren juist allen Hollan-ders, en te zamen riepen wij, uit één mond : ,.nu, briganten, komt,,nu maar op ; gij allen gevangen of wij dood ; want denkt, dat wij,Hollanders zijn ."

Eindelijk hield de trein stil, en wij werden verdeeld in drieën,en gestuurd naar de bovengenoemde plaatsen .

Mijne afdeeling ging met vier gendarmen, die den weg weten doorde bergen, naar Montefortuno ; nu eens zaten we in het digtste kreu-pelbosch, en dan waren we weder op een berg, waar wij in desneeuw liepen : maar de brigands waren niet meer te vinden . Eindelijkkwamen wij in Montefortuno aan, waar wij door de burgers zeergoed ontvangen werden.

Des nachts ten twaalf ure gingen wij weder op patrouille ; detwintig man werd verdeeld in vier partijen, die elk een gendarmebij zich kregen, en des morgens zouden wij weer bij elkander komen,Twee patrouilles hadden niets gevangen ; maar de derde bragt driebriganten mede, en de vierde had er vyf gepakt : dat was eene grootevreugde voor ons!

De Zouaven melden soms gewigtige bijzonderheden,die anders, ofschoon het tegenwoordig regent van dag-bladen en telegraphische berigten, onbekend zouden ge-bleven zijn : wie hier heeft gehoord van den volgendenbuit ?

Subiaco, 2 Juni 1866 .

Misschien hebt gij wel gehoord of gelezen, dat wij op de Gari-

411

baldisten 36,000 kartoezen buit gemaakt hebben : dat hebben delinie-troepen gedaan ; en wij op onze beurt zijn weer op patrouillegeweest, en hebben vier briganten gevangen .

De Zouaaf, die nu spreken zal, doet niet slechts zijnefamilie en zijn vaderland maar ook de Hollandsche krijgs-dienst eer aan. Zoodra in België de graaf d' Arlemonthem zag, riep hij uit : „kijk, dat is een flinke Zouaaf!„gij hebt zeker gediend?" Op het antwoord van Ja hernamde graaf: „ik benoem u tot chef over de Belgen, en zal„zorgen, dat gij te Rome dadelijk een graad krijgt ."

De gelukkige jongeling schrijft met weinige regels uit

Parijs, 6 Februarij 1866 .

Wij zijn 152 man sterk, waaronder twee Graven ; het transportis zoo mooi, ik kan het u niet genoeg zeggen . Ik niet alleen,maar allen zijn vol moed. Bij ieder station klinkt het : leve de Paus!"In Parijs zijn wij heden morgen ten zeven ure aangekomen, en wijvertrekken weer ten twaalf ure ; dan moet ik appèl houden, enkommandeer ik op Hollandsck kommando.

De verwachting, die van dezen voortreffelijken Zouaafwas opgevat geworden, is niet te leur gesteld : op eentogt tegen de roovers, in een volgenden brief meegedeeld,heeft hij zich onderscheiden door dapperheid en stout-moedigheid . De adel van zijn gemoed zal blijken uit dehoogachting, waarmeê hij gedurig spreekt over zijneofficieren en wapenbroeders. Het overige, als zakelijkreeds in andere, door ons opgenomene, brieven vermeld,zullen we, ofschoon met weerzin, weglaten .

Felletri, 20 dpril 1866 .

Zeer geliefde Ouders, Broeders en Zusters!

Wat mij aangaat, ik geniet de volmaaktste gezondheid ; ik bennooit zoo gezond geweest, en ik heb alles naar mijn zin ; ik hoopen ik heb alle dagen gebeden, dat het bij u ook zoo zal zijn .

0, lieve Ouders, Broeders en Zusters! het is hier zulk een keu-

41 2

rig mooije en godsdienstige troep ; onze leus is, te sterven voor deregten van de H . Kerk; wij zijn daar dan ook ieder oogenblikvoor in de gelegenheid : dertien van mijn transport zijn er reedsgeponjardeerd of doodgeschoten, altijd verraderlijk bij avond .

De burgerij is hier heel slecht ; zij steken niet enkel naar ons,maar in den tijd van zes dagen, dat ik weder in Velletri terugben, hebben zij weer vier moorden op elkander gepleegd. Wij sprekennimmer tegen die gemeene Italianen ; zij zijn voor ons zoo bangals wezels , en wij spelen er ook niet mede : bij den minsten aanslaghebben wij volle regt, hen ter neer te steken .

Nu aangaande de dienst .Toen ik te Rome kwam, wilde de graaf met alle geweld hebben,

dat mij een rang gegeven werd ; maar dat was onmogelijk, om redendat ik geen Italiaansch kende, en er honderden adellijken vóór mijwaren, die moedig als leeuwen gevochten hadden in den slag bijCastelfidardo. Niettegenstaande dat alles ben ik toch voorgedragenals korporaal wegens moed en beleid in mijne eerste campagne,welke ik u straks zal beschrijven .

Het zijn hier allen graven, hertogen, barons en verdere adel-lijken en vele jongens van geld ; nu men hoort, dat men aan hetkloppen gaat, komen er vele rijke jongens, die op eigen kostengedurende den stilstand weg waren, uit Frankrijk terug : o, het iszoo een mooije troep !

Lederen keer, voordat wij uitrukken, gaan wij te biechten, deofficieren aan het hoofd, en dan rukken of vliegen allen op deroovers los .

Nu zal ik u mijne eerste campagne verhalen .De roovers waren gezien door de bergbewoners ; wij kregen rap-

port, en rukten 's nachts met 80 man de bergen en bosschen in .Den vierden dag kregen we de roovers op het spoor, en ruktenmet nog geforceerder marschen vooruit ; 's middags moesten wij haltmaken om te rusten en te eten. De baron de la Faille en de graaf deSaint-More vroegen mij, of ik lust had om op verkenning uit tegaan; ik zeide : „zeer graag," en mijn vriend, een Antwerpenaar,ging ook mede . Wij drongen het bosch in, en stootten bij heteinde van het bosch op de roovers ; er waren er maar negen. Zijstonden ons niet, zeker doordien zij dachten, dat wij met meerder waren .Wij vuurden, en schoten er één dood, en een ander in zijn voet .Onder het loepen draaiden zij om, en schoten mij mijne pet af,

en den graaf door zijn linkerarm . Wij achtervolgden hen niet verder,om reden dat er weder een bosch was, en wij die twee nog moes-ten vervoeren ; maar de troep heeft de schoten gehoord, en komtmet den looppas opmarcheren .

Wij loopen den geheelen nacht ; altijd op het spoor zijnde, komenwe aan een groot Spaansch Kasteel, of liever, een kasteel, dat aaneen Spanjaard behoort ; wij omringen het, en bemerken, dat onzesnuiters er in zijn .Wij vliegen op de deur aan ; doch mis : zij is gesloten. Wij

kloppen en bellen : alles blijft stil . Het kasteel omsingeld hebbende,beginnen wij de ramen te beklimmen, en wij zijn er in, voor-dat de roovers er lucht van hebben . Na een hardnekkig geveekt,waarin er vier gedood en de overigen gevangen genomen werdsn,hebben wij de andere roovers vervolgd, en hen tot over de Pië-montesche grenzen gedreven.

Een ding trof mij . Bij de gewonden bevond zich een beeldschoonmeisje in manskleeding ; zij was in de borst en aan het hoofdgewond ; zij sprak schoon Fransch, bad op hare knieën liggendeom vergeving, en verzocht vóór haar sterven den zegen derZouaven . Onze kapitein riep mij , omdat ik altijd vooraan wasgeweest, en ik moest mijn sabel met zijn sabel over haar hoofdkruisen ; zóó , schonk hij haar vergiffenis , en een half uur laterwas zij niet meer. Men denkt, dat het de vrouw of de verloofdevan den rooverhoofdman was ; ieder was aangedaan, tot de kapteintoe, die anders geen hel of duivel vreest .

Ja, die kaptein is een kerel ! Op de terugmarsch was er eenZouaaf, die bijna niet meer vooruit kon ; de kaptein pakte zijnrandsel, patroontasch en geweer, en droeg dat zes en een halfuur op zijn lange ligchaam ; hij is nog langer dan N ., ei, heetClément de Saint-Marc.Er is hier nog geweest een heer uit Holland en wel uit

's Hertogenbosch ; hem heb ik nog een dolk medegegeven, dien ikhad afgenomen van een Italiaan, die zijn kameraad doodstak o?? demarkt te S° . Franeesco ; ik gaf hem een sabelhouw over zijn kop,en ontnam hem zijn dolk.

Gedurende onze aanhoudende patrouilles ben ik de navolgenmsteden of stadjes doorgetrokken, als : Terracina, Procedi, Sezz,Piperno, Frosinone, Viterbo, Fraseati, Cisterno, Triponti mPalestrina . De laatste twee dagen hebben wij in Cori gelegd ;

414

de rooverhoofdman had een brief gezonden aan den graaf aldaarom 5,000 scudis . De graaf heeft er kennis van gegeven, wij zijnopgerukt, en nu vergeet mijnheer de hoofdman om zijn geld tehalen ; want hij weet, dat de Zouaven liever doodgeschoten zijndan te wijken ; als de roovers kunnen, loopen zij altijd : daarhebben zij al iederen keer de proef van gegeven . Wij hadden diedagen in Cori een leventje : wijn , zooveel wij, maar wilden, enhet is hier wijntje !

PIJNLIJKE ONTBERING .

Nu moet ik u eens melden, wat mijn grootste pijn is : dat ishé', rooken ; de tabak en de sigaren zijn hier schrikkelijk duur ;ach, dat is zoo pijnlijk ! ik geef soms een heel middagmaal vooreen pijp tabak.

SCHOON vOORUITZIGT.

De heer N . uit N. is ons hier komen opzoeken, en heeft onsop sigaren enz . getracteerd ; hij was niet bij ons vandaan tekrijgen. Gij moet hem maar eens schrijven ; dan zult gij eenshooren,wat eenflinke troep het hier is . Hij heeft gezegd, dat hijdadelijk, als hij in Holland terug kwam, een werk zou schrijvenover de Zouaven, en ook zorg dragen, dat wij tabak en sigarenkrijgen ; - hoe zulks zal afloopen, weet ik niet .

Den volgenden brief schrijf ik als korporaal ; doch de kapteinzeide , dat hij veel last zonde hebben, omdat er zooveel adellijkenmij nog vóór waren ; maar de kaptein zegt : ,,het moet er door ."Nu, g-liefde Ouders, na U benevens mijne Broeders en Zustersduizendmaal in den geest omhelsd te hebben, noem ik mij Uwzoon en broeder N., die nimmer zal ophouden, Gods zegen voort-durend over U af te smeeken . God geve toch maar, dat gij allennog gezond zijt !

De brief, dien onze voortreffelijke Zouaaf als korporaalschrijven zou, is reeds aangekomen, en nog is hij geenkorporaal. Beklaagt hij zich nu, dat hij wordt voorbij-gaan? Volstrekt niet . Het moet dan wel, om zijn

egen woorden te gebruiken, „een keurig mooije troep"zin, als hij, die reeds bij zijne eerste aankomst vooreen rang bestemd werd, en zich gedurende vier maan-

415

den zoo gunstig onderscheiden heeft, als een zoo uit-stekend Zouaaf, zonder v'orgetrokken te worden, nogniet eens den graad van korporaal verkrijgen kan .

Ceprano , 9 Junij 1866 .

In dezen brief wordt ons vooreerst medegedeeld

EEN OPMERKELIJK GESPREK MET EEN PIliMONTEESCU KAPITEIN.

Nu moet ik u een en ander nieuws gaan verhalen van hetvoorgevallene sedert mijn laatste schrijven . Ik moet u dan zeggen,dat het alles behalve rustig is hier in de Pauselijke staten ; zeworden zeer verontrust door de werving van de genootschappenvoor Garibaldi ; er zijn, drie weken geleden, meer dan 200 jonge-lieden uit Rome naar Piëmont vertrokken, om voor dien vagebondte strijden ; hetgeen evenwel weinig zal helpen, doordien de geestonder de Piëmontesche soldaten zeer slecht is . Ik wil u hiervaneens een stukje verhalen .Wij kregen den 30 ,- Mei op eens order, om des morgens

ten twee uur gereed te zijn, en per spoor te vertrekken naarCeprano (gij moet weten, dat Ceprano 22 uren van Velletri afis , en op de grenzen ligt van Piëmont) , wijl het daar zeer on-rustig werd door gedeserteerde Piëmontezen, die nu voor brigandsgingen spelen. Zoodra wij daar aankwamen, werd de geheelecompagnie in detachementen gesplitst, en ik trof het weder, met24 moedige broeders een zeer gevaarlijken post te mogen betrekken ,en wel ter bewaking van den grooten post , op een half uur afstandvan het Station van Piëmont . Wij en de Piëmontezen waren vlaktegenover elkander ; wij werden slechts gescheiden door een brug,welke half aan onzen dierbaren Pius behoort, en half aan Victor-Emmanuel .

Wij gingen met negen man en een sergeant de brug op, en daarkwam een Piemonteesch kaptein ook half weg de brug, en vroegons : Hoe sterk is uw post?" De sergeant zeide : ,Hoe sterk is„de uwe?" De kapitein antwoordde : „Zestig man ;" - „en de onze,"zeiden wij, „vier en twintig ; doch wij zijn sterk genoeg tegen hon-derd anderen ." Toen zeide de kapitein, dat zulks sterk was ; en

de onze vroeg hem, of hij het jaar 1862 vergeten was, toen deonzen met 20 man eene compagnie Piëmontezen van 70 man over

416

de grenzen joegen . Hij kon zich zulks (niet te verwonderen) nietherinneren, en toen zeide hij : „gij hebt knappe soldaten ." - „Ja",zeide de sergeant, „dat zijn Hollanders en Belgen ." Toen vroegde kapitein, hoe is de geest dier mannen?" De onze antwoordde :,,sterven of overwinnen", en de kapitein had genoeg, en marcheerde af .Toen vroegen wij aan Benige manschappen, hoe het hun beviel ;

maar daar hoorden wij iets : zij verwenschten Victor-Emmanuel enGaribaldi ; zij zagen er allen uit als lijken ; zij deserteren veel, endit is niet te verwonderen, want zij krijgen bijna geen soldij enzeer slecht eten ; dus de geest en de moed is er uit .

EEN MOEIJELIJKE EN VRUCHTELOOZE TOGT TEGEN DE ROOVERS .

Nu moet ik u eens gaan verhalen, waar ik al geweest ben sedertmijn schrijven .

Uit Velletri ben ik 's nachts met 24 man gemarcheerd naar Cori,omdat de brigands daar weder gezien waren ; daar ben ik zeven-tien dagen, aanhoudend dag en nacht patrouille in de bergen ma-kende, gebleven ; er waren ook vijf gendarmen bij ons ; maar wij heb-ben het slecht getroffen, doordien wij niet, gelijk de vorige maal, ineen gevecht hebben kunnen komen ; wij hebben in die zeventien dagengeen kleiren van ons lijf gehad .

Die moeite was waarlijk slecht beloond ; met genoe-gen vinden wij melding gemaakt van beter geslaagdetogten .Van daar gingen wij naar Velletri terug . Twee dagen waren

wij in Velletri, daar komt een order, om onmiddelijk met 60 manper extra-trein naar Frosinone te stoomen, om reden, zooals wijlater vernamen, dat de linietroepen met de brigands slaags warennabij een klooster, op een half uur afstands van Frosinone . Wijmarcheerden met versnelden pas er naar toe, ieders hart branddevan verlangen om te kloppen ; doch hoe werden wij teleurgesteld!De Lignaars waren geslagen, en hadden 13 dooden, waaronderde kaptein en een sergeant ; die Lignaars zijn slechte soldatenen hebben geen moed. Wij vlogen als brieschende leeuwen de bos-schen in, doch wij zagen niets behalve twee brigands, die wij medegenomen hebben. Het verraad is zoo sterk ; de brigands hebbenoveral spionnen ; wij kunnen niet in aantogt zijn, of de rooverszijn geblazen . Zij hebben een onbeschrijfelijken schrik voor ons ;

zij zeggen ; de Zouaven zijn Engelen in de Kerk, maar duivels

417

„in de bergen ;" en dat is waar ook : wij zijn rein, en vreezen geendood ; integendeel, wij willen gaarne voor de goede zaak sterven .De geestdrift is en blijft dezelfde ; wij zijn allen gelijk : officierenen wij, wij zijn in het bivouac of in het kwartier allen broeders ;wij bidden eiken morgen en eiken avond allen gezamenlijk voorons zelven, voor onze ouders en vrienden en voor onze gesneuveldebroeders .

MEIMAAND-VIERING EN ONTMOETINGEN MET DE ROOVERS .

0 ! gij moest onze kazerne eens gezien hebben in de maand vande H. Moeder Gods! Wat was dat prachtig, en welke opregte ge-beden werden er door ons hemelwaarts gezonden! In de kazernenstond het beeld van de H . Maagd op een rijk versierd en schoonverlicht altaar . In de steden waren prachtige processiën . De eersteheb ik in Cori bijgewoond (Cori is de geboorteplaats van Pilatus ;wat ik daar al niet gezien heb, laat zich niet beschrijven ; daar isook het mirakuleuze beeld van de H . Moeder Gods gevonden) ; detweede in Velletri .Vandaar ben ik per trein weder vertrokken naar Montefortuno,

om er de veiligheid te bewaren ; wij waren met achttien man envier gendarmen ; daar ben ik vijf dagen geweest .

Vervolgens ben ik naar Valmautone gemarcheerd, eene distantievan vier uren ; daar kregen wij de brigands in den neus ; wij maak-ten er dadelijk jagt op, en hadden het geluk, er vier te snappen .Wij bragten hen dadelijk naar Montefortuno, en keerden 's avondsna de hitte weder terug .

ONZE ZOUAAF ALS TIJDELIJK KOMMANDANT .

In Valmantone heb ik weder eene processie bijgewoond, en ikwerd namens eenige voorname heeren verzocht, met mijne manschap-pen surveillance te willen houden bij een kasteel, waar die heerenmet hunne dames zouden vergaderen, om het feest van de H. Maagdte regelen . Ik heb het aangenomen, en ben er met acht man heen-gegaan ; doch ik heb liet er goed gehad : ik was kommandant vanhet detachement, en at aan de familie-tafel .

's Anderendaags ben ik onder de hartelijkste dankbetuiging naarValmantone teruggegaan . Later vernam ik, dat er meer dan twin-tig brigands in de buurt waren geweest, zeker om het kasteel aanDl. IL, Junij . 1866 .

28

418

te vallen en het te plunderen , en de voornaamsten mede te nemen, endie op schatting of losprijs te stellen : zulks is geen nieuws .

Van Valmantone ben ik gegaan naar Valvaterre ; daar ben ik eenigedagen geweest, en vervolgens vertrokken naar Ceprano, alwaar onzebrave kaptein mij te gemoet kwam loopen en zeide : „zoo, mijne,kinderen, Goddank, dat ik u allen wederzie : ik was bang, want,de streken worden hoe langer hoe onveiliger . Wij blijven nu min-stens eene maand hier, en in die maand zal uw moedige komman-

,dant wel te ereden zijn.-Hoe is hij u", zeide hij tegen de man-schappen, op detachement bevallen?" - Hoera! leve onze kom-,mandant!" riepen zij allen. Ik had er zeven Hollanders bij, en eenEngelschman uit New-Yorkshire.

Moge het woord van den kaptein in vervulling gaan,en onze dappere Zouaaf toch eindelijk bevorderd wor-den tot korporaal . Dat hij het verdient, blijkt gedurig,zelfs als hij spreekt over zijne gezondheid :

Ik ben maar twee dagen ziek geweest door te sterke vermoeijenisen het drinken van water : toen heb ik eene soort van Pleurisgehad ; doch de goede God heeft mij gespaard ; ik zou ook nietgaarne in een hospitaal sterven : een kogel of een bajonnetsteekis mij altijd welkom .

Ten slotte laten wij het verhaal volgen van het on-beschaamdste rooversstuk, dat ons tot nog toe in debrieven der Zouaven onder de oogen is gekomen .

Terracina, Maria-Visitatie 1866 .

Ik zal u eens een staaltje verhalen van de groote stoutmoedigheidder brigands .Den 27's Mei vertrok een der deftigste heeren met zijn zoon, in

een met twee paarden bespannen rijtuig, uit Terracina, om naarzijn landgoed te gaan . Naauwelijks een kwartier op weg zijnde,zagen zij aan weerszijde van den weg zes briganten staan, diehun halt deden houden. De brigands dwongen den zoon, uit hetrijtuig te stappen, en zeiden aan den vader, dat hij verder kongaan ; maar zij vroegen als losprijs voor zijn zoon 10,000 scudis( f 25,000) , die binnen vier en twintig uren op cene bepaalde plaatsmoesten zijn, en zij voegden er bij, dat, als zij een Zouaaf of

419

gendarm op hen zouden zien afkomen , zij den jongeling dadelijk

zouden neêrschieten .

Dit had plaats op een tijd, dat de diligence van Terracina naar

Velletri in aantogt was ; op deze diligence zijn altijd, om de

reizigers te beveiligen, minstens twee gendarmen met geladen geweren .

De brigands trokken in allerijl met den jongeling af.

Het rijtuig, waarin de vader en de koetsier waren, kwam met

losse teugels Terracina binnen rijden . Zoodra wij de gebeurtenis

vernamen , werden er dadelijk 30 Zouaven en gendarmen op de

roovers uitgezonden .

De vader ging intusschen de 10,000 scudis naar de bepaalde

plaats brengen ; maar toen hij er mede aankwam , waren de roovers

er niet mede te vreden, en eischten 16,000 scudi's (f40,000) .Het was geene gemakkelijke taak , de briganten in die keten

van bergen op te sporen . De patrouille verdeelde zich in drieën ,

beklom bergen van meer dan twee uur hoog, maar zag niets .

Eindelijk den volgenden morgen ten 3 ure was men de brigandsop het spoor ; de jongeling wist zijn bewaker te ontsnappen, en

liet zich in een rotskloof voor de voeten der gendarmen nedervallen .

Dezen maakten dadelijk regtsomkeer, maar de andere brigands

waren meer dan vier uur vooruit ; het was onmogelijk, ben verder

te vervolgen, dewijl de mannen der patrouille te zeer vermoeid waren .

De jongeling verhaalde ons , dat hij dikwijls de Zouaven gezien

had ; maar dat er gedurig een brigand aan zijne zijde liep, met

een pistool op zijne borst, om hem bij het minste teeken, dathij gaf, neder te schieten .

Ik behoef u niet te zeggen, dat de brigands niet vrolijk gestemdzijn, daar en jongeling èn geld hun ontsnapt zijn . Zij hebbendan nok reeds een brief naar den vader geschreven, waarin zij

hem dreigen, dat zij al zijne veldgewassen zullen in brand steken ;maar in plaats van geld, zullen hun blaauwe bonnen gezonden worden.

De Zouaven werden met volle muziek de stad binnengehaald, en

des avonds was er overal illuminatie .

Hoe geweldig zwaar de togten tegen de roovers wezenmogen, onze Zouaven staan er niet voor, en uit som-mige plaatsen van het Kerkelijk gebied wordt reedsgeschreven, dat de roovers zich niet meer vertoonen .Nu echter wordt Rome door een geduchter vijand

420

bedreigd . Of is het nu niet meer dan ooit te vreezen,dat del revolutie op Rome zal losstormen? En zullen dande Zouaven Rome kunnen beschermen ? Zullen zij denovermagtigen vijand wel eens afwachten ?

Het antwoord laten we geven door den boerenknaap,die uit Subiaco schreef, dat hij met zijne afdeeling vierbriganten had gevangen .Komt het eenmaal tot strijden, gij behoeft er niet aan te

twijfelen, wij vliegen dapper als Hollanders tegen den onbeschaamdenvijand in. 't Is waar, de Paus kan ternaauwernood 12,000 manop de been brengen, en Victor Emmanuel heeft er wel 300,000 ;hij kan ons dus letterlijk opeten ; maar dat is niets : onzen naamschenden, doen wij niet !

421

VERSCHEIDEN:EIEDEN.

IETS OVER KEVELAAR .

Aan het zeer aan te bevelen Munstersche Pastoralblatt 1 ) ontleenenwij de volgende mededeelingen over de eerwaardige bedevaartsplaatsKevelaar, die, zoo als men weet, tot liet bisdom van Munsterbehoort .

Het gansche jaar door, tot zelfs diep in den winter, komen degodvruchtige pelgrims daarheen, om bij het door zoo menig schit-terend blijk der goddelijke goedheid beroemde beeld der Allerhei-ligste Maagd te bidden, en aan de aflaten deelachtig te worden,die te Kevelaar kunnen worden verdiend . Doch de eigenlijke tijdder bedevaarten begint in de laatste helft van Junij en duurtvoort tot Allerheiligen . Van oudsher trekken de processiën vooralomstreeks de drie hooge feesten der H . Moeder Gods, die in denzomer en den herfst vallen en hunne oktaven, namelijk Maria-Visitatie , - Hemelvaart, en - Geboorte ; en wel zóó dat inzon-derheid omtrent Maria-Visitatie de processiën uit de omstreken,omtrent Maria-Hemelvaart de Nederlandsche en omtrent Maria-Geboorte de processiën uit het aartsbisdom Keulen en meer andereverder afgelegen Duitsche diocesen komen . Echter zijn , vooralsedert de laatste jaren, deze drie feesten met hunne oktaven geens-zins bij uitsluiting liet middenpunt der pelgrimaadjes en processiëngeweest : in den zomer van 1865 verliep er geene week, bijnageen dag waarop men niet eene processie of althans eene grootemenigte van afzonderlijke pelgrims te Kevelaar de voorspraak derH. Moedermaagd zag inroepen . Het getal der processiën is ooknu weder toegenomen ; het klimt van jaar tot jaar. In 1854 telde

1 ) Uitgegeven bij Theissing te Munster, onder redactie van Dr. Giese,Subregent van het bisschoppelijke Seminarie, Zie 't nummer van 20 Dec,1815 .

422

men er 266, nu 309 . De meesten werden door een of meerderepriesters begeleid. Het Pastoralblatt betreurt het, dat vele pro-cessiën per spoortrein naar Kevelaar trekken, omdat dit voor hetgeestelijk voordeel der pelgrims minder gunstig is . Wij meenenom goede redenen, hiermede te moeten instemmen . De reis, diezóó wordt afgelegd, mist niet alleen veel van het buitengewone,wat er zooveel bekoorlijks aan geeft, en dat tevens dient om degodsdienstige stemming der pelgrims beter te bewaren, zoo al nietom haar te verhoogen en te versterken, maar de reiziger vergeet ookligtelijk in den nieuwerwetschen spoorwagen met zijn geraas entelkens wederkeerende verstrooijingen, dat hij ter bedevaart gaat .Bovenal mist hij dat schoone en indrukwekkende voorttrekken inprocessie, met het schitterende kruis voorop, het vliegen en wappe-ren der vaandels met hunne gewijde beeldtenissen, het gansch onbe-lemmerde zingen van liefelijke gezangen in Gods vrije natuur of doorde straten eener Katholieke landstad, wier bewoners u met eerbiedontvangen, terwijl hare kerk zich onder feestelijk klokgelui voor uopent ; allen krachtige middelen, waardoor de ziel van godsdienstigegevoelens vervuld wordt, zich tot God verheft en uit het diepstedes harten hare gebeden tot Hem opzendt . Men vergelijke dit bijde reis in den wel meer gemakkelijken en soms beterkoopen maarblazenden, fluitenden, hotsenden spoorwagen . Ook worden de lig-chamelijke vermoeijenissen er bijna geheel door voorkomen of althanszóó verminderd, dat de aanleiding tot boete-oefening, die de processieanders ligtelijk aanbiedt, al zeer zwak mag heeten . Voegen wehier echter terstond bij , dat het voor proccssiën, die van verre komen,zooals voor de meesten onzer Nederlandsche, klaarblijkelijk aller-moeijelijkst is, den geheelen togt in een ander voertuig of te voetaf te leggen ; dat andere bijzondere omstandigheden de reis perspoortrein somtijds in weerwil der genoemde bezwaren moeten doenverkiezen ; voorts, dat de gezindheid der pelgrims en de ijver derhen vergezellende geestelijken hier zeer veel vergoeden kan . Wen-schelijk blijft het toch in de meeste gevallen, dat ten minste ophet laatst een eenigzins aanmerkelijk gedeelte van den togt processie-gewijs gemaakt worde ; dit is ook reeds door onderscheidene bede-vaarten geschied .

Wat het aantal der afzonderlijke pelgrims betreft, in het jaar 1565was dit zoo aanzienlijk, dat oude , bedachtzame lieden herhaaldelijkverzekerd hebben , dat het nog nooit, zelfs niet in het Jubeljaar 1842

423

tot die hoogte geklommen was . Toen is de tweehonderd-jarige ge-dachtenis der overbrenging van het wonderdadige beeldje naar deKleine Kapel te Kevelaar gehouden, en de bedevaartgangers vandit jaar worden op 210,000 geschat .

Dewijl alle pelgrims, om hun groot getal, het H . Sakrament derBoetvaardigheid niet te Kevelaar kunnen ontvangen, pleegt een zeergroot gedeelte reeds op de plaats hunner inwoning tot de Hfl . Sakra-menten te naderen Hierom heeft onze H . Vader Paus Pius IX, opden l4n Februarij 1865, voor Kevelaar de geheel bijzondere gunst ver-leend, dat men acht dagen te voren biechten en communiceren kan,om er de aflaten te verdienen . Verder heeft Z . H ., den 121 Mei 1865,toegestaan, dat de aflaatgebeden ook in de nieuwgebouwde bede-vaartskerk kunnen gestort worden, zoodat zij thans in deze kerk, in dezoogenaamde Oude Groote Kapel en in de Kleine Kapel, waar hetwonderdadige beeldje bewaard wordt, kunnen geschieden .

De priesters mogen, krachtens een Pauselijk Breve van 19 Novem-ber 1S57, zoo dikwijls zij te Kevelaar ter bedevaart komen, in dezeKleine Kapel op de festa duplicia de Votief-Mis der AllerheiligsteMaagd lezen ; en, ingevolge een Breve van 12 Junij 1865, kan er vooriedere processie in de nieuwe bedevaartskerk eene plegtige Hoog-Misvan de H Moeder Gods (Missa propria Deiparev cum Gloria et Credo),ook op de fesla duplicia, gezongen worden .

424

OVERLIJDEN VAN DEN AARTSBISSCHOP VAN ARMAGH .

Ierland heeft onlangs zijnen primaat, Josef Dixon , aartsbisschopvan Armagh, verloren . Hij overleed na eene kortstondige ziekte,op den 29- April dezes jaars, Van den dag af dat hij in 1853 opden aartsbisschoppelijken zetel van Armagh werd verheven, wijddehij zich met alle kracht en onbezweken ijver aan het herstel vanhet kerkelijke leven in zijn aarts-diocees . Hij vermeerderde het aantalkerken, kloosters en scholen, en zag vóór zijnen dood de kathedraalvan Armagh, waarvan de toren door een zijner voorgangers, denaartsbisschop Crolly, begonnen was, nagenoeg voltooid . Bij depolitieke partijen in Ierland zocht bij, gelijk altijd, zooveel mogelijkte verzoenen en te vereenigen . Buitengemeen groot was zijne ge-hechtheid aan den Apostolischen Stoel . Hij was een vader derarmen, en geheel Ierland beminde hem .Bij zijne begrafenis te Dublin, den 2n Mei, toonde dan ook eene

ontelbare menigte hare innigste deelneming . De aartsbisschop Cullenverrigtte de plegtigheid ; elf bisschoppen en meer dan twee honderdpriesters volgden de baar.

ZOU HET WAAR ZIJN P

Ja! Zou het waar zijn, dat onlangs de nieuw benoemde burge-meester van eene onzer aanzienlijkste gemeenten, toen eene commissievan de geestelijkheid Z . Ed. Achtb. kwam komplimenteren, aandeze, als hoffelijke wederbegroeting, ten antwoord gaf : „Mijne Heeren,„wij hebben eigenlijk niets met elkander te maken; maar . . . enfin, wij„kunnen toch elkanders positie meer of minder veraangenamen en„vergemakkelijken" PZou het waar zijn, dat een ambtenaar van Staat of gemeente zijne

private opinie, dat Staat en Kerk gescheiden behooren te zijn, durftverheffen tot officiëel programma van bestuur of regering?

Zou het waar zijn, dat volk en burgerijen langzamerhand moetengewend worden, om die valsche theorie van eenige partijgangerste aanvaarden als het ware beginsel waarop weldra het heil vanhet geliberaliseerde en gemoderniseerde Nederland zal rusten ?

Ons dunkt, de tijd is wel daar waarin blijken kan, of dit het be.ginsel is waarvan de beste burgers, soldaten, staatslieden en vorstengevormd worden . Men kent den boom aan zijne vruchten .