De grens · De Romeinen probeerden wel enkele malen om de moerassen aan hun rijk toe te voegen,...

De grens

De Witt_De grens 135x215 pr.4_De Witt_De grens 135x215 pr.3 p.356 xtra 19-02-13 11:37 Pagina 1

Enno de Witt

De grensLangs de randen

van Nederland

Athenaeum—Polak & Van Gennep

Amsterdam 2013


Dit boek bevat vele honderden citaten. Een tekst metdaarin de noten met de precieze verwijzingen vindt uop http://www.uitgeverijathenaeum.nl/web/Boek/9789025370336 _De-grens.htm

De illustraties in dit boek zijn voor zover mogelijkopgenomen in overleg met de rechthebbenden; wieverder rechten kan doen gelden wordt verzochtcontact op te nemen met de uitgever om alsnog in eenregeling te voorzien.

Deze uitgave kwam tot stand door bemiddeling vanSebes & Van Gelderen Literair agentschap teAmsterdam. Zie ook www.boekeenschrijver.nl

Copyright © 2013Enno de Witt/Athenaeum—Polak& Van Gennep, Singel 262, 1016 ac Amsterdam

Omslag Studio Jan de BoerFoto omslag © Mischa Keijser/Hollandse Hoogte.De oude grenspaal en de Westerschelde dijk gezienvanuit de Hedwigepolder, 22 april 2012.Binnenwerk Hannie Pijnappels

isbn 978 90 253 7032 9nur 600/500www.uitgeverijathenaeum.nlhttp://degrens.webklik.nl


Inhoud

De grens – een introductie 7

Van Lobith naar Vaals 23

Van Drielandenpunt naar Grenswachters 92

Van de Schelde naar de Rijn 169

Van Noordwijk naar Borkum 242

Van Eemshaven naar Denekamp 323

Van kanaal naar kanaal 393

Overige grensgevallen 452


De grens – een introductie

de nederlander bestaat misschien niet, Nederland bestaatwel degelijk. Je kunt het zelfs aanwijzen op de kaart; een vertrouw-de vorm ingeklemd tussen de Noordzee, België en Duitsland, metals landsgrenzen in de atlas een grillige lijn. Een ‘“roof-staat” tus-sen Oost-Friesland en de Schelde’, zoals Multatuli schreef aan hetslot van zijn Max Havelaar. Want niet alle Nederlanders zijn altijdeven complimenteus geweest over hun vaderland. In de negentien-de eeuw schreef de verder zo brave dominee-dichter P.A. de Gé-nestet zijn befaamde Boutade over het ‘land van mest en mist, vanvuilen, kouden regen,/doorsijperd stukske grond, vol killen dauwen damp.’Bewust of niet sloot hij daarmee aan bij de oudste beschrijving

van de streken waar nu zo ongeveer ons land ligt, door de Romein-se historicus Tacitus. Tweeduizend jaar geleden waren ze groten-deels terra incognita voor de toenmalige wereldmacht; nat, neveligen aan de koude kant, en bewoond door barbaarse woestelingen diezelfs hun vrouwen lieten meevechten. De Romeinen probeerdenwel enkele malen om de moerassen aan hun rijk toe te voegen, maartrokken zich in het jaar 47 definitief terug achter hun grens, delimes. Die loopt dwars door het huidige Nederland, van Lobithnaar de zee bij Katwijk, en dan niet bij de huidige monding maarvoor de plaats waar de Rijn in vroeger tijden in de Noordzeestroomde, meer de kant van Katwijk op, waar nu het Space Centerstaat. Bij laag water zouden daar ooit de resten van een Romeinse

7

De grens –

een introductie


legerplaats te zien geweest zijn: de Brittenburg, inmiddels voor-goed in de golven en de nevelen van de tijd verdwenen en tot ver-vaagde mythe geworden, waarover alleen oudere kustbewonerselkaar nog flarden van verhalen vertellen. Al zijn er mensen dieveel moeite doen om aan te tonen dat de Romeinen nooit in watlater ons land werd zijn geweest, en dat de limes hier dus ook nietliep. Dat is niet het enige misverstand over de schemerige oor-sprong van Nederland.Toch zijn langs de limes sporen van de Romeinen te zien; er liep

een weg langs en er waren verdedigingswerken en de voorlopersvan steden als Nijmegen, maar het was tegelijk een poreuze grens.Ook ten noorden duiken Romeinse voorwerpen op, want onzeverre voorvaderen dreven naar hartelust handel en liefst ook metde Romeinen. De Friezen vielen zelfs officieel onder de Romeinseinvloedssfeer, nadat zij een overeenkomst sloten met legeraanvoer-der Corbulo, in de tijd van keizer Claudius (10 v.Chr.-54 n.Chr.),en ook de woeste Bataven zouden op vriendelijker voet met debezetter hebben gestaan dan de verhalen vaak willen. Wat niet wilzeggen dat het altijd vrede was. De Bataven kwamen in 69 in op-stand onder Gaius Julius Civilis, die – zoveelste Batavenmisver-stand – door een overschrijffout in een tekst van Tacitus bij onsineens Claudius van voornaam heette, maar werden een jaar laterverpletterend verslagen. De Bataven, die naar analogie van de Ara-bieren ook wel Batavieren werden genoemd, waren naar alle waar-schijnlijkheid een afstamming van de Chatten, een Germaansestam die in het Duitse Hessen thuishoorde. Na ruzie vertrokken deBataven naar het westen.Van de Bataven werd na de nederlaag tegen de Romeinen weinig

meer vernomen. Toch werd Julius Civilis een van onze eerste vader-landse helden, die eeuwen later nog van stal werd gehaald om hetgevoel van eenheid onder de Nederlanders te bevorderen. Neder-land groeide langzaam maar zeker uit tot een moderne natiestaat,de grenzen werden steeds herkenbaarder, een gedeelde geschiede-nis moest het diverse volk dat daarbinnen leefde aaneensmeden.Dat daarbij de historische feiten af en toe hinderlijk in de weg la-gen was een kleine en overkoombare hobbel. Zo ontstonden de ver-

8


halen over een klein, nijver, noest en dapper volk, waarvan alleNederlanders afstammen. Al is dat ook weer onderuitgehaald. Debittere werkelijkheid is dat we maar heel weinig weten van de his-torische Bataven.Aan de basis van die eerste mythe ligt het al genoemde verslag

dat Tacitus over de opstand schreef, waarin hij Civilis neerzet alseen zeer nobel man en de Bataven als zeer dapper. ‘De dapperstevan al deze Germaanse volken zijn de Bataven.’

‘Laat ons juichen, Batavieren’

met de renaissance kwam aan het begin van de zestiendeeeuw de tekst van Tacitus weer boven water – en werd hij in watlater ons land zou worden, ingezet voor politieke propaganda. Dehumanist Cornelius Aurelius beschreef in zijn Defensorium gloriaeBatavinae de Bataafse voorgeschiedenis van ons land. Hij schreefhet werk vermoedelijk in 1508 of 1509; het werd in 1510 gepubli-ceerd. Ook Erasmus deed een duit in het Bataafse zakje. Het wareninleidende beschietingen voor het gebruik dat de opstandelingentegen de Spaanse overheersing later zouden maken van de Bataafsemythe. Nog tijdens de Tachtigjarige Oorlog verschenen geschied-werken en toneelstukken over de Bataven, die allemaal een histori-sche parallel trokken. Onze Bataafse afkomst was een rechtvaardi-ging om de vorst af te zweren, net als de Bataven zich tegen deRomeinen hadden gekeerd. Dat Julius Civilis, zoals de naam ten-minste doet vermoeden, wellicht gewoon een Romein was deedniet ter zake. Op het befaamde schilderij van Rembrandt, een vande vele schilders uit de gouden eeuw die het onderwerp ter handnam, is hij een stoere vrijheidsstrijder. De historische werkelijk-heid was ondergeschikt gemaakt aan het verhaal dat Nederland zijnidentiteit moest geven te midden van de andere volken en landen.Eeuwenlang bleef Nederland in de ban van de Bataven. In 1619

werd de Javaanse stad Jacatra op de Engelsen veroverd en omge-doopt tot Batavia, de hoofdstad van ‘ons Indië’. Als het aan Jan Pie-terszoon Coen had gelegen was het Nieuw-Hoorn geworden, naarzijn geboortestad, maar de boven hem gestelden in de voc beslis-

9

De grens –

een introductie


ten anders. In 1628 kwam het voc-schip Batavia in de vaart. Veelzegen rustte er niet op, na een muiterij verging het voor de Austra-lische westkust. Eind vorige eeuw werd in Lelystad een replicagebouwd van de Batavia. Naast de werf staat een Fashion Outlet,dat Batavia Stad werd gedoopt.De opstandelingen die zich aan het einde van de zeventiende

eeuw door de Franse Revolutie lieten inspireren noemden zich Ba-taven, en richtten de Bataafse Republiek op. Geen wonder dat ‘LesBataves’ nog steeds in de Franse woordenboeken staan, als aandui-ding voor Nederlanders.In de negentiende eeuw werd het Batavenverhaal verplichte leer-

kost op school. De Bataven zouden, zo kreeg klas na klas te horen,de Nederlandse grens bij Lobith zijn gepasseerd, over de Rijn, peral dan niet uitgeholde boomstam. Illustrator Tjeerd Bottema maak-te er een tekening van, voor in het geschiedenisboekje, en je konzelf gaan kijken waar dat was gebeurd. Wat de meester of juffrouwer niet bij vertelde, was dat Lobith of de Nederlandse grens in dietijd helemaal niet bestond.Tot op de dag van vandaag zingt de Batavenmythe door. We rij-

den op Batavusfietsen, maar ook speelt in Gendt, in vogelvluchtnog geen tien kilometer van Lobith, voetbalvereniging De Bata-ven. In de Betuwe is dat, het voormalige Bataven-eiland. Zo zijn erdoor heel Nederland nog veel meer sportverenigingen die in hunnaam verwijzen naar de Bataven. In Noord-Holland heet een heelpretpark De Batavier. En op hun website schrijven de verzameldeNederlandse brouwers: ‘Sinds de Batavieren op boomstammen(sic!) de Rijn ons land binnenkwamen, wordt in Nederland biergebrouwen en gedronken.’Zomaar een greep uit een onuitputtelijke bron van verwijzingen

naar wat onze illustere voorvaders zouden zijn geweest, met alsbizarste hoogtepunt de acht variaties die de negenjarige Mozart in1766 schreef voor de inhuldiging van stadhouder Willem v op hetlied Laat ons juichen, Batavieren! En dan zouden we bijna nog de in1907 opgerichte Bataafsche Petroleum Maatschappij vergeten, eendochter van Shell.Het bevorderen van een nationale mythe was voor ons land geen

10


overbodige luxe. Tot het begin van de zestiende eeuw bestondNederland niet eens. Dit deel van Europa was een hutspot vansoms zeer kleine staatjes: graafschappen, hertogdommen, bisdom-men en wat niet al, en daaronder dan weer allerlei mindere verban-den, alles aangevuld en in wezen overheerst door grotere machtenals Frankrijk en de Habsburgse koningen van Spanje. Dezelfdekoning van Spanje die onze Vader des Vaderlands in het Wilhelmusaltijd heeft geëerd, Karel v, was degene die een groot deel van watde Nederlanden ging heten veroverde en zo de eerste echte eenheidschiep, al zat daar dan geen enkele logica achter. Dat kunnen wenog steeds aan onze grenzen zien. Ging het om religie, dan haddenLimburg en Noord-Brabant zich allang bij België gevoegd; geefttaal de doorslag, dan hadden we Vlaanderen tot Nederland mogenrekenen. Er is werkelijk geen enkele factor te bedenken die Neder-land tot een natuurlijke eenheid zou moeten smeden. Karel wonvan zijn tegenstanders, wat in 1543 grotendeels leidde tot consoli-datie van de grenzen zoals die na de Tachtigjarige Oorlog ook for-meel werden vastgelegd. Louter toevallige afbakeningen warenhet. ‘Zo ontstonden zowel blijvende banden als duurzame grenzentussen allerlei vorstendommen die zonder ingrepen van de keizernog geen duidelijk staatkundig kader hadden gevonden. In taal, cul-tuur, economische relaties noch landschap drong zich immers eengrens op.’In de zestiende eeuw wordt voor het eerst gesproken van Neder-

land en de Nederlanden. Ons land hebben we kortom te danken aande Habsburgers. Die knikkerden we er kort daarna uit, maar watwe hielden was een door hen geschapen staat, met als belangrijksteinstrument voor het handhaven van die eenheid een rechtspraakdie overal voor iedereen gold. Daarmee was het moderne Neder-land geboren, maar de grenzen lagen alleen nog maar in grote lijnenvast. Nederland was ook een decentrale staat, de verenigde pro-vinciën hadden formeel allemaal een vinger in de pap en waren totop grote hoogte autonoom. Buiten Holland werden alleen de Gene-raliteitslanden, de naam zegt het al, direct door de Staten Generaalin Den Haag geregeerd. Het ging dan om voornamelijk katholiekegebieden: Zeeuws-Vlaanderen, Brabant, delen van Limburg.

11

De grens –

een introductie


Voor de vorming van het Nederlandse territorium was 1815 hetvolgende belangrijke moment. Nadat Napoleon voorgoed was ver-slagen, bij Waterloo, tekende het Congres van Wenen de kaart vanEuropa opnieuw in. Nederland kreeg de Oostenrijkse Nederlandenerbij, het huidige België, als buffer tegen Frankrijk. Lang zou datniet duren, het Nederland zoals we dat nu op de kaart terugvindenstamt uit 1839, als België zich heeft afgescheiden. Dat had nog heelanders kunnen aflopen; grote delen van Limburg wilden met onzezuiderburen mee, en ook heeft de mogelijkheid bestaan dat de pro-vincie naar Duitsland zou gaan.

‘Een schreeuwer in de herbergen’

‘het koningrijk der Nederlanden bestaat in Europa uit de te-genwoordige provinciën: Noordbrabant, Gelderland, Zuidholland,Noordholland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Overijssel, Gronin-gen, Drenthe en het Hertogdom Limburg, behoudens de betrek-kingen van het Hertogdom Limburg, met uitzondering der vestin-gen Maastricht en Venlo en van hare kringen, tot het Duitscheverbond.’Dat staat in het eerste artikel van de Grondwet van 1848, het jaar

waarin koning Willem ii uit angst voor revolutie in één nacht ver-anderde van conservatief in liberaal en Thorbecke de grondslaglegde voor een democratisch Nederland. Die ‘Duitsche Bond’ waseen verzameling Duitse staten en staatjes, waar geheel tegen deeigen regels in ook ons Limburg deel van uitmaakte. Was men con-sequent geweest, dan was de provincie opgegaan in het DuitseRijk, maar dat is zoals bekend niet gebeurd.Op de achtergrond speelde de kwestie Luxemburg. Willem i

was heer van het gehele groothertogdom, dat na 1839werd gesplitstin een Belgisch deel en het huidige Luxemburg. Daardoor leed deBond, waar Luxemburg lid van was, territoriumverlies. Willembood aan dat te compenseren met Limburg, wat de Bond in 1839accepteerde. Limburgers die niet bij Nederland wilden horenstreefden naar aansluiting bij België, dan wel een onafhankelijkepositie binnen de Duitse Bond, naar Luxemburgs voorbeeld. Veel

12


Limburgers waren met name ontstemd door de hoge belastingendie zij als Nederlanders moesten betalen.In Weert ‘zouden er nogal wat vergaderingen worden georgani-

seerd. Ten huize van banketbakker Sareola treffen zich bijna iedereavond mensen. Daar komen onder meer zaakwaarnemer J.N.G.Nijst, de werkloze kleermaker Kuipers en de ex-brouwer Th.C.Gast. Nijst wordt getypeerd als een door gebrek gedreven beoefe-naar van kwade praktijken en Gast als een verkwister. Voorts fre-quenteert het genoemde drietal vaak tapperij Aspers in de Molen-straat, waar zich ook veel draaiorgelspelers ophouden.’Ingewikkeld werd het toen de Duitse Bond in 1848 verkiezingen

organiseerde, waar Limburg ook aan mee moest doen. Het was deenige keer in de geschiedenis dat de inwoners van een Nederlandseprovincie mee mochten stemmen bij de verkiezing van een buiten-lands parlement. Louis Beerenbroek, Tweede Kamerlid uit Weert,werd als Hertoglijk Limburgsche Commissaris voor Duitsche Bonds-zaken belast met de organisatie. ‘Heel Bonds-Limburg raakte inrep en roer [...].’ De roep om een afscheiding van Nederland klonkluid. Dat vertaalde zich ook in de uitslag: Limburg stuurde tweeafscheidingsgezinden naar het parlement in Frankfurt.Nadat de kieslieden uit het noorden van Limburg hun stem in

Roermond hadden uitgebracht trokken de Weertse afscheidings-gezinden onder aanvoering van Nijst terug naar hun woonplaats.Volgens de ene bron verliep alles daar gemoedelijk. Eenmaal thuis-gekomen werd het feest voortgezet in Aspers. ‘De marechausseeverzocht hen om 11 uur – sluitingstijd – naar huis te gaan, waaraangeen gevolg werd gegeven.’ De brigadecommandant liet het toenmaar zo.Een andere lezing spreekt juist van oproer. Men zou leuzen te-

gen de Hollanders hebben geschreeuwd en eenmaal in Aspers aan-gekomen ‘aldaar opgewacht door het gemeenste volk zich allen aangratis drank te goed doen.’ De pro-Nederlandse Limburgers gingennaarstig op zoek naar de oorzaken van het debacle. Er zouden ‘oc-culte invloeden’ in het spel zijn geweest, de ‘mindere klasse’ hadvoor de separatisten gestemd. ‘Over het geheel genomen zijn deverkiezingen een uiting van kwaadwilligen, misleiden en paniers

13

De grens –

een introductie


percés (lieden met een gat in de hand) en onvermogenden.’ Geko-zen kandidaten werden uitgekreten voor ‘een schreeuwer in de her-bergen’ en ‘een notoire kroegloper’. De vertegenwoordiging in hetDuitse parlement wakkerde de separatistische gevoelens onder eendeel van het volk aan, en ook de bezorgdheid onder de Nederlands-gezinden. Het kwam er zelfs van dat Weert een militaire bezettingkreeg.Een commissie van de Duitse Bond die het probleem Limburg

onderzocht kwam in 1848 met een weinig verrassend rapport.Daarin werd Limburg ‘eine der heillosten Schöpfungen’ genoemd,en een ‘Zwittergespalt, die nicht länger das Leben fortsetzen kann.[...] Das Herzogthum Limburg ist ein deutsches Bundesland, wiejedes andere.’ De Bond stelde dat Nederlands Limburg in 1849 naarDuitsland over zou moeten gaan, het gerucht ging daarop dat de af-scheiding van Nederland al een feit zou zijn. De spanning in Weertliep op, een burgeroorlog leek nakende, maar het liep met een sis-ser af. De Duitse Bond verliep; na een oorlog tussen Pruisen enOostenrijk met hun respectievelijke bondgenoten in 1866, viel hijin 1867 uit elkaar. Nederlands Limburg bleef bij Nederland.Na de Eerste Wereldoorlog maakte België territoriale aanspra-

ken op ons land. Wij zouden te lankmoedig zijn geweest tegen deDuitse troepen die bij onze zuiderburen waren binnengevallen. Inhet Nederlandse deel van Limburg leefden nog steeds gevoelensvan verwantschap met de provinciegenoten over de grens. In 1919moest koningin Wilhelmina een tournee door de provincie makenom ook daar het volk te scharen achter vaderland en Oranje, dat deambitie koesterde om de nieuwe bindende factor van Nederland teworden.Hoewel de grenzen van ons land tegenwoordig in grote lijnen

vastliggen, ziet wie goed kijkt tot op de dag van vandaag verschui-vingen. Niet in de orde van grootte als in vroeger eeuwen, maartoch laten ze zien dat de grens niet vastligt. Dat bleek ook wel nahet einde van de Duitse bezetting. In Nederland ontstond eenhevige discussie over compensatie in de vorm van land. Sommigenwilden de grens vele kilometers naar het oosten verleggen en vraag-stukken als wat met de bevolking moest gebeuren hielden de voor-

14


standers flink bezig, als ze niet druk waren met het verzinnen vanNederlandse namen voor de steden en dorpen die naar ons landzouden overgaan. Het bleef bij enkele correcties, die al in 1963weer ongedaan werden gemaakt.Aan het begin van de eenentwintigste eeuw is er nog steeds on-

enigheid. Er is zelfs een actiegroep die het Duitse bezit van hetWaddeneiland Borkum betwist, en op regeringsniveau wordt ge-praat over hoe de grens hier precies moet lopen, zodat we wetenwie waar een windmolenpark mag aanleggen. Met België is er eenconflict over de inundatie van de Hedwigepolder. Die ligt pal op degrens, en is Nederlands omdat wij al sinds eeuwen beide oeversvan de Schelde beheersen, zodat onze havensteden niet te veelconcurrentie ondervinden van Antwerpen. In een verdrag overhet uitdiepen van de vaargeul in de Westerschelde werd afgespro-ken dat de polder bij wijze van natuurcompensatie weer onderwater zou worden gezet. Het zoveelste hoofdstuk in de strijd omwie het hier voor het zeggen heeft. Als afgeleide van die door eco-nomische motieven ingegeven twisten speelt er ook nog een smeu-lende ruzie over het door Limburg naar Duitsland doortrekkenvan de IJzeren Rijn, de spoorverbinding tussen Antwerpen en zijnachterland.Aan de kust is de grens al even dynamisch. Zandplaten groeien

aan, de zee kalft stukken Nederland af, we pareren die met eenzandmotor en leggen een geheel nieuwe Maasvlakte aan. Hetgebruik van de zee voor het winnen van windenergie en grondstof-fen levert weer nieuwe vragen op over waar de grens precies loopt.

Verdragen en kruiskuilen

aan de grens liggen tal van verdragen ten grondslag, sommigeeeuwenoud en nog steeds rechtsgeldig. Ook op zee zijn afsprakengemaakt over waar Nederland ophoudt. Het fundament werd ge-legd door de Nederlander Hugo de Groot, die het begrip van devrije zee introduceerde. Die vrijheid stuit tot in onze tijd op gren-zen – vissers hebben er mee te maken, in de vorige eeuw liepen dezendpiraten die ons van net buiten de grens bestookten met com-

15

De grens –

een introductie


merciële radio er tegenaan, en nu wordt met argusogen gekekennaar wie bodemschatten mag exploiteren of waar windmolenpar-ken mogen worden gebouwd. Ook de lucht ontkomt niet aan gren-zen, vreemde vliegtuigen mogen niet zomaar ons luchtruim in vliegen. Doen ze dat toch, dan krijgen ze de luchtmacht achter zichaan.Die van bovenaf opgelegde nationale grens bestond in principe

uit zo recht mogelijke strepen. Dat had soms hinderlijke gevolgen,zoals na het Congres van Wenen een pastoor in Vaals bemerkte.Op Europese schaal stelde het stadje niet veel voor; de nieuwekaartenmakers trokken een keurige lijn die Limburg moest schei-den van Pruisen, maar zagen daarbij over het hoofd dat ze die dwarsdoor zijn slaapkamer trokken. Nederland bood daarop een heelhuis aan in Oud-Lemiers, een grensdorp ten noorden van Vaals datuit een Nederlands en een Duits deel bestaat. Als gevolg van de ruilzit daar nog steeds een knik in de grens. Zo komt het dat niet degehele grens uit de gedroomde rechte lijnen bestaat, terwijl achteriedere afwijking een min of meer logische verklaring zit. Zoals inZeeuws-Vlaanderen de grens een keurige rechthoek maakt om eenhuis dat er al lang niet meer staat.Die grens werd met het volwassen worden van de moderne

natiestaat ook meer en meer van bovenaf gecontroleerd, en vanonderaf geërodeerd door grensbewoners die zich daar weinig totniets van aantrokken, en dan gaat het niet alleen om het onuitroei-bare smokkelen. Voor hen is de grens een vreemde binnendringerin een veel oudere, natuurlijke ordening. Aan de andere kant van degrens wonen familie, vrienden, kennissen. Vaak liggen winkelsdichterbij of zijn ze makkelijker bereikbaar dan de Nederlandse.De grens lijkt een gegeven, maar is nooit af. Heb je net een ver-

drag gesloten waarin is vastgelegd hoe de grens loopt, blijkt de wer-kelijkheid toch weerbarstiger. Je kunt bijvoorbeeld wel afsprekendat de zee tot een zeker aantal mijlen buitengaats bij het land hoort,maar dan moet je nog wel overeenstemming bereiken vanaf welkpunt je welke richting op gaat meten. In het gebied van Eems enDollard is daar nog steeds geen overeenstemming over tussenDuitsland en Nederland. De oudste verdragen over dit steeds ver-

16


anderende gebied dateren uit de vijftiende eeuw, maar eens in dezoveel tientallen jaren is er weer onenigheid over de precieze loopvan de grens. Op kleinere schaal verleggen beken die de grens af-bakenen hun loop en kun je weer opnieuw beginnen. Na de TweedeWereldoorlog annexeerde Nederland delen van Duitsland, die in1963weer werden teruggeven, maar ook daarmee was de grens nietvoorgoed vastgelegd. Nog in 1993 werd bij verdrag de grens metBelgië gewijzigd, in Zeeuws-Vlaanderen.De grens is een diepe groef in de geschiedenis, die je niet zomaar

uitwist, maar waar je ook over kunt struikelen. Talloos zijn degrensconflicten. Zelfs over de juiste plaats van het middelpunt vanNederland, de plek die het verste van alle grenzen weg ligt, bestaatonenigheid. Landmeters gebruiken vanaf het begin van hetmoderne landmeten de Lange Jan in Amersfoort als nulpunt, maardat was voor het gemak en uit de losse pols, en niet gebaseerd opsecure metingen. In Lunteren vinden ze weer dat zij het middel-punt binnen de gemeentegrenzen hebben; ze adverteren er zelfsmee op de invalswegen. Andere zelfbenoemde kandidaten zijnSoest, Baarn en het Drentse Oosteinde. Het hangt er maar net vanaf welke methode je gebruikt en wat je meetelt. Als we de jongeNederlandse gemeenten Saba, Bonaire en Sint Eustatius meetellenmoeten we het middelpunt van Nederland zoeken onder de Azo-ren, op een plek waar de Atlantische Oceaan 770meter diep is. Ofwe ze mee moeten tellen is nog maar de vraag, het gaat om bijzon-dere gemeenten die maar tot op zekere hoogte lijken op die inEuropees Nederland.Onze grens is kortom een verzameling toevalligheden. ‘De

Oostgrens van Nederland benoorden het tegenwoordige Limburgis in hoofdzaak bepaald door den omvang, welken de aangrenzendegewesten in de Middeleeuwen konden bereiken. Die van de pro-vincie Limburg heeft niets met Middeleeuwsche geschiedenis temaken en is een product van den nieuweren tijd, voortgekomen uitpolitieke oogmerken, die geen rekening hielden met landschaps-eenheden. Trouwens in het algemeen beslaan al onze provinciesbrokken van landschappen. Van de grensgewesten is slechts Dren-te geographisch homogeen. De andere hebben deelen van verschil-

17

De grens –

een introductie


lende landschappen gecombineerd; ze zijn het resultaat meest vanpolitieke factoren, soms van economische.’De grens is ook voor iedereen anders. Ikzelf groeide nog op in

het Europa van de slagbomen, al kwam door de Europese samen-werking langzaam maar zeker een einde aan douanekantoren enafzettingen. Nederland was na de oorlog wederopgebouwd, lang-zaam maar zeker groeide in de jaren zestig van de twintigste eeuwde welvaart. De eerste vakanties gingen naar binnenlandse bestem-mingen, naar kleine vakantiekampen op de Veluwe bijvoorbeeld,waar we met het hele gezin wekenlang in primitieve houten huttenzaten, terwijl onafgebroken regen het asfaltpapier op het dak ran-selde. Wij woonden aan de kust, bij die andere grens; de voortdu-rend heen en weer schuivende vloedlijn, bij ieder tij hetzelfde entelkens weer anders, en in de verte achter de horizon Engeland.Gelderland was exotisch, maar bleef zeer herkenbaar Neder-

lands. Nadat de welvaart verder was toegenomen werd onze actie-radius groter en staken we op een zomerse dag in een met kinderenen een onafzienbare berg bagage afgeladen Opel Kapitän de grensover. Het zal ergens in de richting van Oberhausen zijn geweest,een naam op een verkeersbord langs de snelweg die nog steedsresoneert met de klank van exotische oorden en oneindige verten.Sindsdien staken we iedere zomer de grens over, en later ook an-dere landsgrenzen, waar het ritueel altijd hetzelfde was. De stij-gende spanning na het passeren van het eerste bord dat de naderingvan het buitenland aangaf. De contouren in de verte van het doua-nekantoor, waaruit steevast zeer beheerst een beambte in uniformstapte, die in de meeste gevallen met een kalm handgebaar de autodoorwenkte. Maar het is in de jaren zeventig, tijdens de DuitseHerfst en de strijd tegen de Rote Armee Fraktion, ook gebeurd dateen bus met Nederlandse demonstranten op weg naar de kerncen-trale in aanbouw in Kalkar urenlang onder schot werd gehoudendoor leden van de Bundesgrenzschutz, terwijl hun collega’s opzoek gingen naar illegale waren. Ineens was de grens weer spring-levend. Nog in de nieuwe eeuw ging die op slot, ten tijde van demkz-crisis, en naarmate Europa verder uiteenvalt weerklinkt

18


opnieuw de roep om het herstel van de grenscontroles, maar danpermanent.In zijn eenvoudigste vorm is onze grens een grillige lijn op de

kaart, traditiegetrouw aangegeven door een lange rij kruisjes, dienog teruggaan tot kruiskuilen, zoals genoemd in het verdrag vanAugsburg uit 1548. Dat was een van de talloze overeenkomsten diein de loop van de eeuwen de ligging van de grens vastlegden. Dezespecifieke overeenkomst werd gesloten tussen het Spaanse rijk enhet graafschap Bentheim, dat aan de oostgrens van ons land grof-weg ter hoogte van Twente ligt en hoewel het ooit zelfstandig wasnu gewoon bij Duitsland hoort:‘Aangenomen wordt dat dit het oudste grenstraktaat is dat voor

enig deel van Nederland is gesloten, van Coevorden tot Losser, datdoorslaggevend geworden is voor latere regelingen. Het grensdeelloopt van de vestingstad Coevorden, in het uiterste zuidoosten vande provincie Drenthe, tot Losser, in het oosten van Twente. Uit hetverdrag van 1548 valt onder meer op te maken dat de grens metBentheim begon bij de “Kruyskuyle in den vleer”’. Een kruiskuil iseen grensmarkering; een kuil in de vorm van een kruis. De ene armvan dat kruis geeft de richting van de grens aan, hij loopt er parallelmee; de andere wijst naar de grens, zodat we weten waar die ligt.‘Herinneringen hieraan zijn de kruisjes op de kaart, die een lands-grens aanduiden.’Kruiskuilen zijn vroege vormen van grensmarkeringen, en op

den duur weinig zinvol, want net als de bomen, heuveltjes en ande-re landschapselementen die in vroeger tijden werden gebruikt omin het veld de grens aan te geven, verdwenen ze onder invloed vanmens of natuurlijke elementen. Maar al te vaak stoof een kuil dicht,woei een boom om of verdween een verheffing. Daarom staan nulangs onze grenzen robuuste stenen en metalen palen, die overi-gens ook niet het eeuwige leven hebben, en op sommige plekkenook weg zijn. Meegenomen door een liefhebber, bijvoorbeeld, diehem op zijn naturistencamping heeft neergezet, zoals aan de grensbij Enschede is gebeurd.

19

De grens –

een introductie


‘Geef mij een snelspoel en een Twentse jongen’

de afgelopen decennia leek de grens dan wel te vervagen,helemaal verdwenen is hij nooit. De Nijmeegse hoogleraar EgbertWever sprak nog in 2003 de verwachting uit dat de voortgaandeEuropese integratie zou zorgen voor een herschikking van regio’sbinnen Europa. Grensgebieden, altijd perifeer, zouden in het ver-enigde Europa juist centraal komen te liggen. De economie zoudaardoor een duw in de rug krijgen, maar dat is een decenniumlater nog steeds niet gebeurd. Bij de ontwikkeling van een regiospelen veel meer factoren een rol dan alleen de veranderende statusvan een grens. De aanname dat een grensgebied altijd een onderge-schikte rol speelt is ook te kort door de bocht. Hij klopt voor eenaanzienlijk deel, maar bijvoorbeeld Twente heeft lange tijd juistgeprofiteerd van zijn ligging vlak bij Duitsland. Goede verbindin-gen, ook met het Duitse achterland, en goedkope arbeidskrachtenzorgden in de negentiende eeuw voor de opbloei van de textielin-dustrie. Voor de Britse ondernemer Ainsworth, in de negentiendeeeuw grondlegger van de moderne textielindustrie, was de liggingjuist aanleiding om zich daar te vestigen. Hij stichtte er zelfs eendorp: Nijverdal. Ainsworth had de industriële revolutie in Enge-land en Wallonië van dichtbij mogen aanschouwen. Hij verliet nade Belgische opstand de zuidelijke Nederlanden en belandde inTwente, waar hij teleurgesteld was over het niveau van de vooruit-gang. In het Twentse Hengelo ontmoette hij toevallig een aantalvertegenwoordigers van de Nederlandse Handels Maatschappij,door koning Willem i opgericht ter bevordering van de Nederland-se economie, en sprak daar volgens de overlevering de legendari-sche woorden: ‘Geef mij een snelspoel en een Twentse jongen en ik zal u in een korte tijd calicots leveren zoveel u wilt.’ Een calicotis een katoenen weefsel, een snelspoel een technische verbeteringaan een weefgetouw, waardoor de productie drastisch omhoog kon.Een symbool voor de nieuwe fase waar de textielindustrie in hetoosten voor stond. Het zou niet lang meer duren, voordat eenwoud aan schoorstenen verrees in een ingrijpend veranderd Twen-te, en niet alleen daar; tot over de grens verrezen moderne fabrie-

20


ken. Ze zijn allemaal verdwenen, en een grensgemeente als Losserheeft nu juist last van zijn ligging bij het voor ondernemers inte-ressantere Duitsland.De grens is op de kaart en in het veld nog lang niet verdwenen,

ook al zijn de slagbomen dan weg en kunnen we gewoon doorrijdenop weg naar het buitenland. Vreemdelingen mogen niet zomaar ons land binnenkomen, de douane controleert op smokkelwaar.Dat die met vliegende brigades werkt is ook al niet nieuw, net zomin als de elektronische grensbewaking die in 2012werd ingesteldwezenlijk anders is dan de grenswachter die in donkere, koudenachten de grens in de gaten hield.De grens is complexer dan in een eenvoudige theorie kan wor-

den samengebald. De geschiedenis van de grens is ook nog lang nietgeschreven, en dat zal hier ook niet uitputtend gebeuren. Tal vanliefhebbers houden zich met de grens bezig, ze wandelen van grens-paal naar grenspaal en noteren ieder grensgerelateerd detail dat zijonderweg tegenkomen, tekenen verhalen op en pluizen archievenuit. Iedere centimeter grens levert weer een nieuw verhaal op, datweer een volgend verhaal voortbrengt, in een reeks waar geen ein-de aan lijkt te komen. Wie zich in die schat wil onderdompelen kanop het internet terecht, en in talloze publicaties. In dit boek zijnalleen de krenten uit de pap verzameld, een caleidoscopische ver-zameling verhalen en wetenswaardigheden waarachter nog veelmeer schuilgaat.Nog drie praktische opmerkingen over dit grensverhaal. Aan

onze kant heeft sinds de zestiende eeuw een land gelegen dat eenaantal gedaanteverwisselingen heeft ondergaan voordat het Ko-ninkrijk der Nederlanden ging heten. Aan de andere kant trekt eenbonte stoet staten en staatjes voorbij, waarvan de onderlinge gren-zen in de loop der tijden met enige regelmaat verschoven. Om doorde bomen het bos niet uit het oog te verliezen wordt in veel gevallenvan Duitsers en Belgen gesproken, ook als die in de besprokenperiode nog helemaal niet bestonden. Voor het vertellen van eenverhaal is een anachronisme soms nuttiger dan complete histori-sche accuratesse. Dan zijn er de feiten, de plaatsen en de jaartallen.Het is opmerkelijk hoe vaak bronnen daarover van mening ver-

21

De grens –

een introductie


schillen. Vrijwel alles speelt zich in de historische tijd af, is opge-schreven en genoteerd, maar in een niet onaanzienlijk aantal geval-len wijken versies die hetzelfde beschrijven van elkaar af. Dat isniet anders. Voor alle verhalen, anekdotes en feiten is geprobeerdzoveel mogelijk betrouwbare bronnen te vinden. Wat niet kangaranderen dat alles precies zo is gebeurd als hier wordt verteld.Bronnen spreken elkaar niet zelden tegen, of liggen verborgen in demist van het schimmenrijk.Eén ding is wel zeker: ook al bestaat deNederlander niet, Neder-

land bestaat wel degelijk. Je kunt het aanwijzen op de kaart, met‘links’ en ‘bovenin’ de Noordzee, en over land een grillige lijn dieons van België en Duitsland scheidt. Daar wonen wij al eeuwen,daar ligt onze geschiedenis, binnen de Nederlandse grenzen dievoor een groot deel bepalen wie wij zijn.

22


Van Lobith naar Vaals

Niet bij Lobith

de jaren zestig, een lagere school aan de kust, hoog aan dewitgekalkte plafonds zijn de in melkglazen bollen gevangen lam-pen ontstoken, de zoveelste klas kinderen leert de basiskennis dieiedere Nederlander vroeger meekreeg. Bij aardrijkskunde zijn derijtjes Indische eilanden uit het lesplan verdwenen, maar de veen-koloniën moeten nog wel in het hoofd worden gestampt, en de pro-vinciehoofdsteden, de Waddeneilanden – en de Rijn, die bij Lobithons land binnenstroomt, tussen twee stuwwallen, ‘onder’ hetMontferland en ‘boven’ Groesbeek, op de cultuurgrens tussen bo-ven en onder de grote rivieren, tussen het protestante noorden enhet roomse zuiden. We schreven het allemaal argeloos op en leer-den het uit ons hoofd, en wisten niet dat wat ons altijd zou bijblij-ven de zoveelste mythe was die via de schoolbanken ons collectieveonbewuste zou vormen. Niemand die ook de moeite nam om tegaan kijken of het echt zo was wat meester Schuurman vertelde.Hadden we dat wel gedaan, dan waren we gauw uit de droom ge-weest. Een blik op de kaart is eigenlijk al voldoende. Voordat deRijn, die hier ook nog eens Bijlandsch Kanaal heet, bij Lobithkomt, is de rivier eerst Spijk gepasseerd en daarna Tolkamer:‘Bij Spijk komt trouwens maar de helft van de Rijn ons land bin-

nen: de overkant is nog Duits. Pas bij Millingen is de Rijn helemaalvan ons.’

23

Van L

obith naar Vaals


Millingen aan de Rijn, zo heet de gemeente waarvan Millingende hoofdplaats is, waar het gemeentehuis staat. Ogenschijnlijk derust zelf, duikt het dorp eens in de zoveel tijd op macabere wijze opin de landelijke media. De schietpartij in 2012, waarbij onder mys-terieuze omstandigheden drie mensen om het leven kwamen enwaarbij ook twee wietkwekerijen werden ontdekt, vond plaats inhet dorp Kekerdom, dat onder Millingen valt. Ineens leek de idylleaan de rivier een façade waarachter veel duisters schuilging. Mil-lingen aan de Rijn ‘werd gekscherend Millingen aan de Lijn ge-noemd – een verwijzing naar het drugsgebruik onder de jeugd,voor wie ’s avonds bar weinig te doen is.’ Oudere generaties vertel-len met weemoed over vroeger tijden, toen alles nog goed was:‘toen de grens er nog was werd hier druk gesmokkeld: boter, kof-fie, kaas. Dat was meer een geintje, zeggen inwoners die zich dietijden nog kunnen herinneren. Nu zijn het de drugs. Dat is anderekoek.’ De streek heeft al langer een gewelddadige reputatie. Jonge-ren uit de verschillende kernen zochten elkaar op om te vechten;‘soms gingen ze elkaar zelfs met honkbalknuppels te lijf. [...] Waar-om dat zo was, weet niemand meer, maar zelfs “grietjes” werdentot bloedens toe geslagen, zo heftig ging het eraan toe.’Nog heftiger was het in 1966, toen een moeder haar vijf kinderen

met bijlslagen vermoordde. De media reageerden geschokt en ma-ten het ‘afschuwelijke drama’ en de ‘onbegrijpelijke tragedie’ breeduit: ‘Het rustig kerkdorp is op een verbijsterende manier wereld-nieuws geworden.’ Veel aandacht was er voor macabere details.‘“Die mooie pop kreeg ik van mammie, omdat papa al zo lang wegis.” Dat vertelde de toen nog levende Clara O. uit het Betuwse Mil-lingen a.d. Rijn (bij Nijmegen) aan haar schoolvriendinnetjes. MaarClara zal niet meer met haar pop spelen.’ Herinneringen aan eenroofmoord in 1919waren anno 1966 nog springlevend. ‘De bejaardegezusters Makaaij bleken op gruwelijke wijze van het leven te zijnberoofd. Dat zette het voorheen zo vredige dorpje volledig op zijnkop.’ In 1920 werd de dader, Thedodorus Leygraaf, veroordeeldtot twintig jaar. Hij was verraden door zijn schoenzool. ‘De bloed-vlekken op den houten vloer der kamer vertoonden in het centrumeen eigenaardigen driehoek. Een der planken, waarop deze drie-

24


De grens · De Romeinen probeerden wel enkele malen om de moerassen aan hun rijk toe te voegen,...

Documents

Transcript of De grens · De Romeinen probeerden wel enkele malen om de moerassen aan hun rijk toe te voegen,...