De geschiedenis van de Nederlandse Film

Een essay door Arantja Rosalina

januari 2012

film (de ~ (m.))1) bioscoop 2) communicatiemiddel 3) dun laagje amusement 4) dun vliesje 5) filmrolletje 6) fotografische materialen 7) fotorol 8) laag 9) opname 10) prent 11) strook celluloid 12) vermaak 13) zichtbare voorstelling

Nederland1) deel van Europa 2) deel van Koninkrijk der Nederlanden 3) Europees koninkrijk 4) Europees land 5) Holland 6) kikkerland 8) koninkrijk in Europa 9) laagland 10) land aan de Maas 11) land aan de Rijn

InhoudHoofdstuk 1 Een vlucht door de filmgeschiedenis 5

1.1 1880-1900 51.2 1900-1930 51.3 1930-1945 61.4 1946-1960 71.5 1960-heden 8

Hoofdstuk 2 De Nederlandse tijdlijn 15

2.1 1880-1900 152.1.1 De eerste filmvoorstelling in Nederland 152.1.2 De eerste Nederlandse film 15

2.2 1900-1930 162.2.1 Koningin Wilhelmina 162.2.2 Alberts Frères 162.2.3 Veranderingen bioscoopwereld 172.2.4 De eerste Nederlandse kunstflim 182.2.5 De eerste filmstudio in Nederland 182.2.6 De internationale markt 192.2.7 Oprichting Filmfabriek Hollandia 192.2.8 Filmkeuring 192.2.9 De Eerste Wereldoorlog 202.2.10 Nederlands Centraal Filmarchief 202.2.11 Nederlandse Bioscoopbond 212.2.12 Het einde van de bloeiperiode stille film 212.2.13 Filmliga 21

2.3 1930-1945 222.3.1 Overgang naar geluidsfilm 222.3.2 Jonge harten 222.3.3 Rudolf Meyer 232.3.4 Overstap op 16-mm acetaat 232.3.5 De Tweede Wereldoorlog 24

2.4 1945-1960 242.4.1 Kriterion 242.4.2 Eerste televisie zendmast 242.4.3 Bert Haanstra 252.4.4 Fons Rademakers 252.4.5 Eddy van der Enden 26

2

2.5 1960-heden 262.5.1 De Filmacademie 262.5.2 Paul Verhoeven 262.5.3 Nouvelle Vague in Nederland 272.5.4 De jaren 70 272.5.4 Voor het eerst in Cannes 272.5.5 De KNF 282.5.6 Flodder 292.5.7 De jaren 90 292.5.8 Documentaire? 302.5.10 Integratie 30

Hoofdstuk 3 Typisch Nederlands 33

3.1 Typisch Nederlandse speelfilm 333.2 Animatiefilm 35

Filmregister 40

Bronnenlijst 42

3

Still uit Grease

Een vlucht door de filmgeschiedenis1880-1900De eerste filmframes komen uit 1878. Muybridge had een serie van 12 camera’s naast elkaar opgesteld zodat hij de gehele voortbeweging van een paard kon vastleggen. Hij besefte zo dat de poten van een paard nooit allemaal tegelijk op de grond zijn als het rent.“De eerste echte films werden door de Franse uitvinder Louis Le Prince gemaakt in 1888 en staan bekend als Roundhay Garden Scene, Leeds Bridge, Man Walking Around A Corner en Accordion Player.” 1

1900-1930De eerste verhalende film was Le Voyage dans la Lune van Georges Mélies uit 1902. Men dacht dat het de vervanging van het theater zou worden, waardoor het bijna een opname van een theaterstuk was. Het heeft nog zo'n 20 jaar geduurd voordat het lukte om een succesvolle film te maken. Maar de eerste trucjes werden er wel al uitgevoerd met een ruimteschip dat op de maan neerstort, en het gezicht dat de maan heeft.De eerste stijl die dan ook ontstond in de film was het Illusionisme; het "pretendeert niet de werkelijkheid te representeren, maar wil juist de realiteit ontvluchten en maakt daarbij gebruik van special effects."2

Tegelijkertijd kwam het Documentarisme op waar het doel was de waarheid vastleggen. Al dan niet subjectief was dit wel het tegenovergestelde van Illusionisme. Tijdens deze periode kwamen ook andere genres aan bod waaronder Slapstickisme, Monumentalisme (denk aan Troy), Caligarisme (Das Cabinet des Dr. Caligari). De stomme film (met al dan niet geluidseffecten er later overheen geplaatst) begon te verdwijnen in 1927 toen de geluidsfilm opkwam.

1 http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/Categorie:1880-18892 FILM begrijpen; Ronald Bergan; pagina 12

Muybridge - Horse in Motion

5

1930-1945Het Hollywoodstudiosysteem domineerde van begin jaren 20 tot eind jaren 50 de cinema. Ze concentreerden de productie in enorme fabriekachtige studio’s en hielden alle aspecten van het bedrijf in eigen huis. Iedere grote studio ontwikkelde een kenmerkende stijl. MGM, Paramount, Warner Bros, Universal Pictures en (het kleinere) Columbia werden allemaal in het begin van deze periode opgericht. Twentieth Century Fox was een laatkomer en werd in 1935 opgericht.Door dit systeem kwam het genreconcept tot stand, wat het makkelijker maakte om films op de markt te brengen. Het verschafte ook een sjabloon voor scenarioschrijvers waarmee ze konden werken. Een paar van deze genres, zokm het Horrorisme, Gangsterisme, Escapisme, Cartoonisme.En in deze genres ontstonden weer subgenres die populair worden in deze tijdsperiode. Denk bijvoorbeeld aan Screwballisme (Komedie). Dit is een vorm waar humor, snelle actie en dialoog, excentrieke personages, de strijd tussen de seksen en de botsing tussen rijke nietsnutten en daadkrachtiger armen in voor kwamen. In de VS bleken Cary Grant en Katherine Hepburn een perfect screwballstel.Exotisme en Kostuumromantiek zijn subgenres van Escapisme. Onder het Escapisme vallen films die zo meeslepend zijn dat de toeschouwer zijn eigen leven en problemen vergeet. De films gaan meestal over simpele personages en hebben een eenvoudige intrige. Een bekende escapistische en exotische film is Raiders of the Lost Ark over schatgraver en archeoloog Indiana Jones die zich in de Peruaanse jungle bevindt.Daarnaast liepen natuurlijk ook nog de kunststromingen waarin films werden gemaakt, waaronder het Surrealisme. Het Surrealisme was echt een tegenhanger van alle realistische stromingen. André Breton noemde het “verstoken van alle door de rede uitgeoefende macht, vrij van alle moreel engagement”. En Jean Cocteau beschreeft de film als “niet een droom die wordt verteld maar een die we allen samen dromen: Een goed voorbeeld van deze spreuken is Un chien andalou van Dalí en Luis Buñuel. In deze stijl is al duidelijk te zien dat de film toen al gebruikt werd naar zijn potentie. Het opvolgen van twee totaal verschillende beelden, maar doordat ze elkaar opvolgen begrijp je wat er wordt bedoeld. Zo laten de mannen het lijken alsof het oog van een vrouw wordt doorgesneden met een scheermes.

Een still uit Un Chien Andalou

6

Rond de Tweede Wereldoorlog zag je ook een verschuiving in de filmwereld. Meer dan tijdens de Eerste Wereldoorlog, omdat meer landen hier actief bij betrokken waren. De stijlperiode Socialistisch realisme brak aan in de Sovjet Unie, en subgenres als Propagandisme en Racisme kwamen op. Maar ook het Film-noirisme (wat pas na de oorlog in Franse bioscopen te zien was) en het Biografisme kwamen aan bod.

In de kunst kwam Naturalisme aan bod. Een literaire kunststroming uit de 19e eeuw die toegepast werd in de film. De films beschreven altijd personages die aan het lot overgelaten waren, en waren onlosmakelijk verbonden met de romans van Émile Zola & Frank Norris en Theodore Dreisers (bewonderaars van Zola).Ook de kunststroming Realisme kwam in deze periode aan bod. “Realistische films vormen een omvangrijke groep films die alle pretenderen het echte leven weer te geven. Meer in het bijzonder verwijst realisme in films naar de 19e-eeuwse literaire voorgangers met uitvoerige beschrijvingen van het dagelijkse leven.” 3

1946-1960Dat de oorlog voorbij was is ook te merken in de filmgenres en films die uitkwamen. In Hollywoord probeerde men in Utopische films ‘leven, vrijheid en het nastreven van geluk’ (The American Dream) te interpreteren, wat het patriottisme met zich meebracht. Want “de orde en stabiliteit van een utopia moeten echter worden bevochten op krachten van buiten.” 4 Dit was niet alleen in de VS een populair genre, maar ook Engeland onthulde films over een bijna mystieke liefde voor Engeland. En het Utopisme is ook verbonden met dictaturen als die in nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, en is dus nauw verbonden met het propagandisme van de vorige periode.Het hoogtepunt van het oudste genre van alle filmgenres ligt ook in deze periode. De kracht van de Western ligt namelijk in zijn vertrouwde onderwerp. Het heeft een historisch kader van de periode

3 FILM begrijpen; Ronald Bergan; pagina 744 FILM begrijpen; Ronald Bergan; pagina 88

7

Harrison Ford in Raiders of the Lost Ark

1850-1890, toen massa’s mensen naar de goudvelden in Dakota en Californië trokken; de tijd van de Amerikaanse Burgeroorlog; de Transcontinentale Spoorweg en de gestage westaartse verspreiding van kolonisten, boeren en immigranten. De films vertellen over heldendaden van helden die daadwerkelijk hebben bestaan. Sinds de eerste filmwestern, The Great Train Robbery, zijn legenden van de western verankerd in de Amerikaanse populaire cultuur.

Dankzij de komst van de geluidsfilm kreeg het Musicalisme het bestaansrecht met zijn oorsprong in de opera en operette. Bekende films in deze stijl zijn West Side Story, Cabaret, Grease en Moulin Rouge. Allemaal nog steeds populair en geliefde films die vertaald zijn naar het theater, of juist andersom; vertaald vanuit een theaterstuk.

De klassieke stijl die ontstond aan het begin van het Hollywoodstudioisme draait om de continuïteit van het verhaal, en elk ander aspect van de film is ondergeschikt. Classicisme heet het. Elke scène begint met een ‘establishing shot’, gaat over op een ‘medium shot’ en vervolgens, als er twee mensen in beeld zijn, op ‘shot reverse shot’ en close-ups. Er zitten veel regels aan vast, waaronder dat het onderwerp altijd midden in het beeld te zien is en nooit onscherp.

1960-heden“Toen de jaren 50 ten einde liepen, vond er een radicale verandering plaats in de cinema, beginnend met de nouvelle vague in Frankrijk. Door onconventionele filmmethoden toe te passen en aanvaarde ideeën te betwisten, verspreidde het nouvelle-vagueisme, dat inging tegen de bekrompen “cinéma de papa” (vaders cinema), zich over de continenten.” 5

Een andere stijl die perfect in deze periode past is het Eroticisme. In de film kan dit zowel suggestief zijn als expliciet. De daadwerkelijke seks is geen noodzakelijk onderdeel, maar is wel het voornaamste thema. In 1896 produceerde de Edison Manufacturing Company The Kiss between May Irwin and John Rice, en deze eerste filmkus leidde tot een roep om censuur, die in de VS uiteindelijk in 1930 tot 5 FILM begrijpen; Ronald Bergan; pagina 110

De eerste filmkus in de film The Kiss between May Irwin and John Rice

8

stand kwam. Eind jaren 50 was vooral in Frankrijk veel tolerantie voor erotiek in de film. Et Dieu... créa la femme, is een goed voorbeeld waarin regisseur Roger Vadim te koop liep met de amorele charmes van zijn echtgenote Brigitte Bardot.Revisionisme was een niet op zichzelf staand genre, maar films uit allerlei genres vallen onder dit subgenre. Elementen van een bepaalde filmstijl worden terug gevonden en effectief gebruikt in een nieuwe film, zonder dat ze direct onder dat genre hoeven te vallen. Vooral Jean-Luc Godard deed dit vaak. In Alphaville gebruikte hij bijvoorbeeld elementen van pulpfilms en de film noir om een futuristisch verhaal te vertellen.Bijna alles in de VS werd tegen die tijd gemaakt door een van de grote Hollywoodfilmstudio’s. Maar eind jaren 60 en in de jaren 70 gebeurde er veel: het studiosysteem stortte in, de Production Code beeindigde; publiek ging steeds meer uit 16- tot 24-jarigen bestaan; en er was een tegencultuur van het Vietnamtijdperk. Dit zorgde voor de Amerikaanse onafhankelijke film, film die gefinancierd werd door een grote Hollywoodfilmstudio, maar zonder directe zeggenschap van de studio. Toen Dennis Hopper en Peter Fonda Easy Rider maakten, een roadmovie over vervreemde jongemannen met daarin drugs, rockmuziek en geweld, spraken zij tot de verbeelding van een groot aantal jonge mensen. Dit leverde zo veel geld op dat de grote studio’s verscheidene jonge filmmakers in dienst namen. Zo kwam er ruimte voor een nieuwe generatie onafhankelijke regisseurs, onder wie David Lynch, Spike Lee, en “de Coen brothers” (Joel en Ethan Coen). Quentin Tarantino ontketende zijn eigen intuïtieve vorm van cinefilie met Reservoir Dogs.Waar Quentin Tarantino met deze film, maar met bijna al zijn films echt in thuis hoort is de kunststroming Postmodernisme. Cinema die in stijl, structuur, intrige en technisch vocabulaire terugblikt op verschillende vroegere vormen en genres. Cinema die de grenzen tussen hoge en lage cultuur vervaagt. Films in dit genre zijn zich bewust van zichzelf, verwijzen naar zichzelf en steunen op een filmcultuur die filmmakers en hun publiek delen. De meeste postmodernistische films spreken vooral een publiek aan dat goed bekend is met de Amerikaanse filmgeschiedenis. Elke postmodernistische film bevat elementen van de film noir, misdaadfilm of roadmovie.Woody Allens films doen de grens tussen fictie en werkelijkheid te vervagen. Veel van de films van

9

Brigitte Bardot als Juliete Hardy in Et Dieu... crea la femme

de gebroeders Coen roepen de sfeer van klassieke genrefilms op en citeren soms uit specifieke films. De drie regisseurs Jean-Jacques Beinex, Luc Besson en Leos Carax gaven de Franse film een nieuw gezicht door de esthetiek voor hun thrilles te ontlenen aan reclame en popvideo’s. Tom Tykwers Lola rennt draait de intrige om drie totaal verschillende uitkomsten van dezelfde situatie. “Dit drukt de postmodernistische overtuiging uit dat we de werkelijkheid nooit objectief kunnen kennen en dat er geen universele waarheid bestaat.” 6 David Lynch’ Blue Velvet gebruikt film-noirbeelden als satire op de zelfvoldaanheid van Amerika. Om weer bij Tarantino te eindigen: Reservoir Dogs en Pulp Fiction steunen zwaar op verwijzingen naar tv-programma’s, popmuziek, B-films en roddels over beroemdheden. Beide zijn zelfreflectieve studies van gangsterfilms, zoals Inglorious Basterds dat is van de oorlogsfilm, niet van de oorlog zelf.

“Dogmatisme is opgericht door Deense regisseurs Lars von Trier en Thomas Vinterberg als reactie op de commerciële cinema. Het manifest uit 1995 bevatte tien regels waaraan de regisseurs van Dogme (Dogma) zich dienden te houden om de film tot zijn hoofdzaken terug te brengen. (...)1) Filmen moet op locatie worden gedaan zonder extra rekwisieten of decors2) Alleen direct geluid mag worden gebruikt. Muziek mag alleen diëgeteschi worden gebruikt3) De film moet met een handcamera worden opgenomen4) De film moet in kleur zijn5) Alleen direct licht mag worden gebruikt. Speciale belichting is niet acceptabel6) Optisch werk en filters zijn verboden7) De actie moet eigentijds zijn8) Genrefilms zijn niet acceptabel9) De voltooide film moet worden overgezet op 35mm-film met een hoogte-breedte-verhouding van 4:3, dus geen breedbeeld10) De regisseur mag de eer niet krijgen. “Ik zweer me als regisseur te onthouden van persoonlijke smaak! Ik ben niet langer kunstenaar. Ik zweer me te onthouden van het scheppen van een ‘werk’,

6 FILM begrijpen; Ronald Bergan; pagina 126-127

Een still van Lola rennt

10

omdat ik het ogenblik belangrijker acht dan het geheel. Mijn hoogste doel is de waarheid aan mijn personages en achtergronden te ontwringen. Ik zweer dat te doen met alle beschikbare middelen en ten koste van alle goede smaak en alle esthetische overwegingen.”7

In de praktijk bleek echter dat Dogme 95 Manifesto een naslagwerk werd in plaats van een reglement. Men begon steeds vaker decors, kunstmatige belichting en niet diëgetisch geluid te gebruiken.

In de jaren 70 is er een serie films uitgebracht over natuurrampen, door de mens veroorzaakte rampen en andere catastrofes, met als centrale boodschap dat overleving altijd mogelijk is. Hoewel de catastrofe centraal staat, concentreren de makers zich op de gebeurtenissen er omheen, en de heldhadftige strijd van de mens om te overleven. De eerste rampenfilms (rond 1920) kwamen voort uit het verlangen de verhalende potentie van de stomme film te demonstreren met special effects. De eerste echte golf van rampenfilms kwam in de jaren 30, met films als King Kong. In de jaren 70 gingen de films vaak over realistische rampen, zoals branden in gebouwen en vliegrampen. “Producer-regisseur Irwin Allen, de Meester van de Ramp genoemd, schonk ons The Poseidon Adventure (...) en The Towering Inferno (...), twee van de beste films in het genre.” 8 De millenniumangst en CGI (computergegenereerde beelden) zorgde voor een opleving van de rampenfilms midden jaren 90. Films als Independence Day, Titanic, Armageddon, The Day After Tomorrow, Poseidon en 2012 domineerden de bioscopen.

Als laatste is FX-isme (illusies verzinnen die onmogelijk te filmen zijn zonder trucage/special effects/FX/SFX/EFX) verder voortgeschreden dan enige andere tak van de cinema. Er bestaan twee soorten effecten: optische effecten die worden bereikt door het filmbeeld te manipuleren; en effecten die worden bereikt door toepassing van middelen op de set. FX-pioniers zoals Willis O’Brien, die hielp King Kong te ontwikkelen, zijn leerling Ray Harryhausen, John P. Fulton en Douglas Trumbell, die supervisor fotografische special effects was voor Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey, hebben

7 FILM begrijpen; Ronald Bergen; pagina 1288 FILM begrijpen; Ronald Bergen; pagina 130

11

Een deel van de poster van The Towering Inferno

geleidelijk bekendheid gekregen onder het grote publiek. Men noemt Georges Méliès grondlegger van de special effects. Hij gebruikte stopmotionfotografie, meervoudige belichting, mattering, animatie en dissolve.

Een opvallend gegeven in de film, dat in andere kunstvormen toch in mindere mate aanwezig is, is dat oude genres blijven bestaan. Het wordt echter wel door huidige ontwikkelingen in o.a. techniek innovatiever en op nieuwe manieren toegepast, maar genres zoals Documentarisme, Hollywoodstudioisme en Musicalisme bestaan nog steeds.

Een still uit 2001: A Space Odyssey

12

De Nederlandse tijdlijn1880-1900De eerste filmvoorstelling in Nederland“Op 12 maart 1896 vond de eerste filmvoorstelling in Nederland plaats. De Belgische journalist Camille Cerf had een winkelpand aan de Amsterdamse Kalverstraat 220 gehuurd om daar de ‘nieuwste vinding’ van de gebroeders Lumière te demonstreren. Samen met zijn ssistent Francis Doublier vertoonde hij acht korte films, waaronder Arrivée d’un train à La Ciotat, Sorti d’usine en het komische L’arroseur arrosé. (...) In juni 1896 was de Cinematographe Lumière te zien in het Scheveningse Kurhaus.”1

De eerste Nederlandse film“Op 28 november 1896 vertoonde reisbioscoopexploitant Christiaan Slieker de eerste in Nederland vervaardigde films. Het ging om drie korte opnamen: Gestoorde hengelaar, Spelende kinderen en Zwemplaats voor Jongelingen te Amsterdam. Deze laatste film toont het kort daarvoor geopende zwembad aan de Amsterdamse Heiligeweg, het oudste overdekte zwembad van Nederland. De films zijn vervaardigd door de Amsterdamse fotograaf M.H. Laddé.”2

1 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-eerste-filmvoorstelling-nederland2 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-eerste-nederlandse-film-gestoorde-hengelaar

15

Het Kurhaus

1900-1930Koningin Wilhelmina“Een belangrijk persoon in de Nederlandse filmgeschiedenis is koningin Wilhelmina.Op 11 september 1898 vertoonde F.A. Nöggerath sr. in zijn Amsterdamse theater Variété Flora opnamen van de inauguratie van koningin Wilhelmina. Nöggerath had voor deze gelegenheid twee cameramannen uit Londen laten overkomen. Direct na het maken van de opnamen gingen de twee terug naar Londen om daar het materiaal te ontwikkelen. (…)De inauguratiefilms waren een groot succes en waren op tal van plaatsen in het land te zien. Ze markeren de doorbraak van het medium in Nederland – voor het eerst had de film in Nederland een onderwerp gevonden waarmee ze haar bestaan kon legitimeren. Film was niet langer slechts een attractie, maar liet zien dat het ook dienst kon doen als middel van voorlichting of promotie.”3 Mede hierdoor werd het koninklijk huis een populair onderwerp op het witte doek. Toen de filmbeelden van de verloving en het huwelijk van de vorstin overal in Nederland te zien waren werd zij eigenlijk de allereerste Nederlandse filmdiva.In 1917 kwam er een propagandafilm uit genaamd Leger- en vlootfilm, waarin koningin Wilhelmina haar troepen inspecteert. Het bijzondere en belangrijke aan deze film is dat ze voor het eerst in 20 jaar de camera niet negeerde. Ze wist wat voor een effect de camerabeelden op het Nederlandse volk hadden en maakte hier gebruik van. De film was een groot succes en bevestigde de naam van Willy Mullens als filmmaker. De filmbeelden lieten de Koninklijke familie minder afstandelijk lijken en gaf de monarchie een informeler en menselijker gezicht.

Alberts Frères“De gebroeders Albert en Willy Mullens waren vanaf eind negentiende eeuw actief als reisbioscoopexploitanten. Ze begonnen onder de naam Koninklijk Cagliostro-Theater, maar veranderden hun naam in 1901 in Alberts Frères. Ze onderscheidden zich door een luxueuze tent, ze zorgden voor een goed totaalplaatje en wisten vaak als eerst de nieuwste films te bemachtigen.

3 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-inauguratie-van-koningin-wilhelmina

Rechts: Willy Mullens (Alberts Frères)

16

“Op 10 oktober 1903 werd de Rotterdamse Tivoli-Wintertuin geopend. Directeuren waren F.P.J. Goeman en A.P.A. Bongers. Vanaf het begin programmeerden zij in de wintermaanden voorstellingen die uitsluitend uit filmvertoningen bestonden. (…) In de winter van 1904-1905 namen de gebroeders Mullens het concept over. Een aantal jaar achter elkaar gaven zij gedurende zes weken in de winter filmvoorstellingen in het Haagse Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen. De volgende stap op weg naar permanente vertoningsplekken voor films.”4

Niet alleen in de film, maar ook promotioneel waren de Alberts Frères erg innovatief. Zo plaatsten zij op 25 juli 1905 een krantenbericht in de Zantvoortse Courant over een Franse man die op het strand in zijn stoel in slaap is gevallen. Hij werd wakker van de vloed, trok zijn broek en schoenen uit, en toen hij weer veilig aan land stond werd de man achtervolgd door politie, die hem uiteindelijk terwijl het Zandvoortse volk toe stond te kijken, in de boeien kon slaan. Dit was voor het eerst geen nieuws, maar een promotionele actie om hun nieuwe film (waarvan het plot was beschreven in dit krantenbericht) onder de aandacht te brengen. Deze en andere films werden gemaakt op allerlei locaties, omdat zij het hele land doorreisden om hun films te vertonen. De plaatsen waar zij langs kwamen dienden als filmsets en de lokale bewoners waren figuranten. Twee van de populairste filmgenres uit die periode - de lokale opname en achtervolgingsfilm - werden gecombineerd. Maar ook dankzij de publiciteitsstunt en een advertentiecampagne bleef het succes van de film niet uit. De film is in 2007 opgenomen in de Canon van de Nederlandse film.

Veranderingen bioscoopwereldOp 1 december 1905 kreeg Amsterdam een filiaal van de Franse productiemaatschappij Pathé Frères. Het bedrijf verkocht films en grammofoons onder de naam Kinematograaf Pathé Frères. “De eerste jaren verkocht Pathé haar films nog aan reisbioscoopexploitanten en bioscoopeigenaren, maar rond 1909 stapte men over op distributie. Op 15 juli 1911 opende het bedrijf haar eigen bioscoop Theater Pathé.”5

4 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/permanente-voorstellingen-de-tivoli-wintertuin-te-rotterdam5 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/opening-van-een-filiaal-van-path%C3%A9-fr%C3%A8res-te-amsterdam

Een still uit De mésaventure van een Fransch heertje zonder pantalon aan het strand te Zandvoort

17

Op 1 november 1906 was echter de eerste bioscoop (Bijou Biograph Theatre) al geopend, en Nöggerath opende in september 1907 zijn Bioscope-Theater in Amsterdam. Nadat eerder dat jaar Pathé Frères avondvullende filmvertoningen had gehouden was de opening van deze grote bioscoop weer bewijs van de aankomende veranderingen. Binnen vijf jaar zou de bioscoop de amusementswereld beheersen.

De eerste Nederlandse kunstfilm“Met de eerste vertoning van De legende over het ontstaan der bloembollencultuur te Haarlem van Alberts Frères deed in Nederland een nieuw fenomeen haar intrede: de film d’art. In het buitenland was de film d’art - of kunstfilm - opgekomen als antwoord op de teruglopende belangstelling voor film.”6 De Alberts Frères namen deze films, net als Filmfabriek F.A. Nöggerath vanaf begin 1909 meteen op in hun programma, maar zonder succes. Dit kwam omdat de kosten relatief hoog waren voor dergelijke producties, en de mogelijkheid om het geld terug te verdienen was redelijk laag.

De eerste filmstudio in Nederland“In augustus 1911 opende F.A. Nöggerath jr. het eerste studiocomplex in Nederland. Op de buitenplaats Vreedelust aan de Haarlemmerweg in Sloten bouwde hij een kleine filmstudio waarin films konden worden opgenomen. Daarnaast was er een ruimte voor decorbouw, een laboratorium voor het ontwikkelen van de film en een kantoorruimte.”7

Op 1 oktober 1911 ging de eerste film in première die in de nieuwe studio is gemaakt: Ontrouw.

6 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-legende-over-het-ontstaan-der-bloembollencultuur-te-haarlem-de-eerste-nederlandse-kunst7 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/opening-van-de-filmstudio-van-fa-n%C3%B6ggerath-jr

Een still uit De legende over het ontstaan der bloembollencultuur te Haarlem

18

De internationale markt“In november 1911 kwam de Belgische regisseur Alfred Machin naar Nederland om een aantal films te maken voor Hollandsche Film, het aan de Kinematograaf Pathé Frères gerelateerde productiefiliaal. (…) Uiteindelijk zou het om dertien films gaan. (…) De films waren bedoeld voor de internationale markt en tonen het Nederlandse landschap in al haar ‘exotische’ schoonheid.”8 In februari 1912 ging als eerste Het vervloekte geld in Nederland in première.

Oprichting Filmfabriek Hollandia“Op 18 mei 1912 werden in Haarlem de Maatschappij voor Wetenschappelijke Cinematografie en de Maatschappij voor Artistieke Cinematografie opgericht. Directeur van beide maatschappijen was D. de Clerq. (…) Beide maatschappijen zouden in 1913 samengaan en onder de naam Filmfabriek Hollandia uitgroeien tot de belangrijkste producent van speelfilms in de periode van de stille film.In 1919 splitste de documentaire afdeling van Hollandia zich af. Zij verzelfstandigde zich onder de naam Filmfabriek Polygoon.”9

Polygoon was het eerste Nederlandse geluidsjournaal, maar buitenlandse journaals van Pathé Frères, Paramount en Twentieth Century Fox waren al eerder met een geluidsversie in de bioscpen te zien. Ondanks dat zou Polygoon uitgroeien tot de belangrijkste producent van bioscoopjournaals in Nederland. Uiteindelijk werd de aanduiding ‘Polygoon’ zelfs synoniem aan bioscoopjournaal.

FilmkeuringIn september 1913 werd in Rotterdam een commissie samengesteld die films zou gaan keuren op hun geschiktheid voor een jeugdig publiek. Er was namelijk een grote wens om kinderen te beschermen tegen de ‘schadelijke invloeden’ van het bioscoopbezoek ondanks dat de meeste films verre van aanstootgevend waren. Het was echter dat Amsterdamse toneelcriticus Simon B. Stokvis het onder de aandacht bracht bij het publiek. Hij werd ook hoofd van de Amsterdamse filmkeuring en zo was de 8 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/eerste-vertoning-van-het-vervloekte-geld9 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-van-de-maatschappij-voor-wetenschappelijke-cinematografie)

19

Een still uit Het vervloekte geld

filmkeuring geintroduceerd in Nederland.Er was echter geen officiele regelgeving betreffende de filmkeuring. Deze kwam pas in 1926, toen er een wet werd aangenomen voor een nationale, centrale filmkeuring. In 1928 werden de eerste films gekeurd door deze nieuwe Centrale Commissie voor Filmkeuring (CCFK).De filmkeuring bleef tot medio 1977 gehandhaafd. Daarna stapte men over op een vrijwillig keuringssysteem voor kinder- en jeugdfilms.

De Eerste WereldoorlogOndanks dat Nederland neutraal bleef waren directe gevolgen van de oorlog ook al snel voelbaar in de bioscopen. Een aantal sloot voor de slachtoffers tijdelijk de deuren. Daarnaast verschenen in de films al snel de eerste oorlogsgebieden. Veel van buitenlandse herkomst, maar ook enkele Nederlandse beelden.Zo vroeg Albert Mullens een visum aan om in het oorlogsgebied te filmen. Hij maakte opnamens van o.a. het zwaargehavende Leuven en het transport van gewonden na de slag bij Luik.Aan het eind van de oorlog toonde het volk met een grote demonstratie zijn loyaliteit aan het koningshuis. Willy Mullens maakte opnamen van de menigte die koningin Wilhelmina en prinses Juliana toejuichen en toonde zo hoe de monarchie nog steeds leefde in de harten van de mensen.

Nederlands Centraal FilmarchiefDoor de opening van een nieuw Openluchtmuseum in Arnhem in 1918 en een vredesfeest in dezelfde stad ter viering van het eind van de Eerste Wereldoorlog kwam een groep burgers er op een filmarchief op te richten voor historisch belangrijke opnamen. Zo werd het Nederlands Centraal Filmarchief (NCF) opgericht.“Het archief bleef bestaan tot 1933. Daarna werden de negatieven aan het Algemeen Rijksarchief geschonken. In totaal bezat het NCF, het oudste Nederlandse filmarchief, circa elfhonderd films. Een groot deel hiervan was vervaardigd door Haghe Film, de maatschappij van Willy Mullens.”10 10 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-nederlandsch-centraal-filmarchief

Philip Bloemendaal, de stem van Polygoon

20

Nederlandsche BioscoopbondIn februari 1918 verenigde een aantal bioscoopdirecteuren zich in de ‘Bond van exploitanten van Nederlandsche Bioscooptheaters’. De bond moest de belangen van bioscoopeigenaren verdedigen tegen de plaatselijke overheden betreffende filmkeuringscommissies en tegen belastingen. In januari 1919 verenigden de filmverhuurders zich ook: in de Vereeniging van Filmverhuurkantoren. In juli 1921 fuseerden beide tot de Nederlandsche Bioscoopbond (NBB). Dit zou uitgroeien tot de machtigste organisatie binnen de Nederlandse filmwereld en zou decennia lang het reilen en zeilen van de Nederlandse film bepalen.

Het einde van de bloeiperiode stille filmIn 1923 overleed regisseur en producent Maurits H. Binger. “Binger was de oprichter van Filmfabriek Hollandia, de grootste en belangrijkste producent van Nederlandse speelfilms in de jaren tien van de twintigste eeuw. (...) Behalve producent en regisseur was Binger ook de financiële man achter de filmfabriek. Hij financierde de films en zuiverde tekorten aan.” 11 De dood van Binger markeerde ook het einde van de bloeiperiode van de Nederlandse stille speelfilm.Het faillissement van Filmfabriek Hollandia viel namelijk vrijwel samen met het overlijden van Binger.

Filmliga“De Filmliga werd opgericht als gevolg van het verbod door de Amsterdamse gemeenteraad (...) om de Russische film De moeder (Mat) te vertonen.” 12 Uit protest werd een besloten filmavond georganiseerd door een kunstenaarsvereniging, echter was de film zo populair dat er nog een avond georganiseerd moest worden. Dit was aanleiding om een vereniging op te richten die kunstzinnige films zou vertonen, met vooral controversiële films zoals De moeder. Deze Amsterdamse groep werd uiteindelijk een koepelorganisatie voor de locale filmliga’s die buiten Amsterdam ontstonden.11 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/overlijden-maurits-h-binger12 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-filmliga

21

Een still van Filmfabriek Hollandia

In 1927 werd Uit het rijk der kristallen voor het eerst vertoond. Deze film toont kristallisatieprocessen van opgeloste zouten en is volgens Filmliga-aanhangers het voorbeeld van de ‘absolute film’: “film die bestaat uit beweging, ritme en montage en ontdaan is van dramatische, menselijke handelingen.” 13 Twee jaar later, in 1929 werd het eerste arthouse filmtheater van Nederland geopend, gerund door de Filmliga. Zij toonden films die alleen artistiek verantwoord werden.

1930-1945Overgang naar geluidsfilmDe overgang naar de geluidsfilm werd bevorderd door de loetafoon; een apparaat dat bestond uit een filmprojector met een synchroon gekoppelde platenspeler, ontwikkeld doer Loet C. Barnstijn en Philips. Hierdoor werd Nederland, met Groot-Brittannië, geluidsfilm voorloper in West-Europa. De eerste geluidsfilm was geregisseerd door broer van Loet: Cohen Barnstijn en was een vier minuten durende eenakter Ich küsse Ihre Hand, Madame waarin het gelijknamige operetteliedje wordt gezongen. Eigenlijk is de eerste geluidsfilm dus ook meteen de allereerste Nederlandse videoclip.De loetafoon bleef echter niet lang bestaan omdat geluidssystemen waarbij het geluid op de filmstrook werd vastgelegd al snel populairder werden.Op 4 januari 1934 ging in het Haagse City Theater de eerste officiële Nederlandse geluidsspeelfilm, Willem van Oranje, in première. Ondanks dat een andere film (De Jantjes) eerder klaar was, werd deze film de eer van allereerste Nederlandse geluidsspeelfilm gegund, als zogenoemde ‘nationale film’.

Jonge hartenHein Josepshon en Charles A. Huguenot van der Linden gingen in de zomer van 1935 naar Texel om Jonge harten te maken. Tussen de “Typisch Hollandse’ film als De Jantjes steekt het naturel van Jonge harten af als een Nouvelle Vague-film avant la lettre. Een unicum voor zijn tijd. De regisseurs hadden het scenario zelf bedacht, wat bijzonder was voor de Nederlandse film in de jaren dertig. Ook was het

13 http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/vertoning-uit-het-rijk-der-kristallen

Ansichtkaart met de drie acteurs die de Jantjes in de gelijknamige film spelen

22

verhaal ondergeschikt aan de sfeertekening, nog bijzonderder aangezien de film in die tijd draaide om verhalen vertellen. “Jonge Harten is misschien wel de mooiste vooroorlogse Nederlandse film,”14 schrijft Annemieke Hendriks, auteur van het boek De pioniers (Interviews met 14 wegbereiders van de Nederlandse Cinema).De film is op 8 mei 1936 in premiere gegaan in de Haagse Princesse-Schouwburg, waarna het een Gouden Kalf won voor de beste acteur in een vooroorlogse film. Maar de film werd beter ontvangen op het filmfestival in Venetië en ook Duitsland sloeg de vrolijke Jonge harten goed aan.

Rudolf MeyerRudolf Meyer kwam als een van de eerste politieke asielsoekers (De Tweede Wereldoorlog was namelijk in aantocht) naar Nederland. Hij maakte in totaal niet meer dan een op twee handen te tellen aantal films, maar ze staken door hun vakmanschap ver uit boven de rest in een speelfilmklimaat dat aan elkaar hing van kinderziekten en slordige polderversies van buitenlandse producties.Later zou hij de eerste generatie van De Filmacademie nog begeleiden, en hij ondersteunde Pim & Wim (Pim de la Parra en Wim Verstappen) in hun streven naar een liberaler bioscoopklimaat.

Overstap op 16mm-acetaatDoor een brand in 1934 waar 35mm-nitraatfilm vlam vatte en 3 meisjes om het leven kwamen ontstond er erg veel ophef over het gebruik van dit brandbare materiaal. In het parlement werd dankzij de plots veranderde publieke opinie van de minister geëist dat de Bioscoopwet zou worden aangevuld met bepalingen die een herhaling van de ramp in Hilversum konden voorkomen. Daarnaast gingen filmproducenten en vertoners voor het niet-commerciële circuit direct massaal over op het niet-brandbare 16mm-acetaat.

14 De pioniers; Annemieke Hendriks; pagina 42

23

Een still uit Jonge harten

De Tweede WereldoorlogEigenlijk kwam de Nederlandse filmindustrie pas echt uit de startblokken dankzij de Tweede Wereldoorlog. Het zorgde er namelijk voor dat veel Duitse, Hongaarse, joodse, linkse of homoseksuele filmproducenten, regisseurs, auteurs en cameramannen hierheen kwamen om een veilig onderkomen te vinden voor het nationaal-socialisme. Kathinka Dittrich, voormalig directrice van het Amsterdamse Goethe-Institut, vertelt in 1987: “Beginnende en tweedergans filmmakers uit ons land werden vaak als co-cineast toegevoegd aan geïmmigreerde meesters vande Duitse Ufa-studio’s. Zo kregen deze landgenoten eer en geld voor prestaties die de buitenlanders grotendeels leverden. Maar een prettig bijeffect was dat Nederland al doende het filmvak leerde.” 15

Echter veranderde het bioscoopbezoek ernstig. Er waren Duitse komedies en propagandafilms te zien. En de laatste oorlogsjaren waren de meeste theaters dicht.

1945-1960KriterionPiet Meerburg richtte de Amsterdamse bioscoop Kriterion op om aan de filmhonger van pal na de bevrijding tegemoet te komen. Datzelfde gebouw werd een jaar later (1946) ook het eerste kantoor van het filmarchief dat later Nederlands Filmmuseum zou heten.

Eerste televisiezendmastIn Lopik, bij Utrecht, worden in 1950 de voorbereidingen getroffen voor Nederlands eerste televisiezendmast. De zendmast bestreek alleen de dichtstbevolkte delen van het land met de steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Met haar 223 meter hoogte was de mast op dat moment het hoogste gebouw van Nederland.

15 De pioniers; Annemieke Hendriks; pagina 9

Amsterdamse bioscoop Kriterion

24

Bert HaanstraDe bekendste documentairemaker van Nederland. “Haanstra krijgt voor zijn films en documentaires 78 filmonderscheidingen. Met camerawerk voor de speelfilm Myrte en de demonen doet Haanstra ervaring op in Londense filmstudio’s. In 1948 maakt hij zijn eerste film, De Muiderkring herleeft.” 16 Voor zijn documentaire Glas ontving hij een Oscar. “In 1958 vraagt de Koninklijke Nederlandsche Glasfabriek te Leerdam Bert Haanstra om een film over de fabricage van glas te maken. (...) Haanstra raakt in de ban van de glasfabricage. Hij krijgt toestemming om naast de bedrijfsfilm ook een korte kleurenfilm naar eigen inzicht te maken. Het Ministerie van OK&W kent hem hiervoor een subsidie toe. Glas is een visueel spektakel met oog voor detail en een groot gevoel voor humor. (...) In 1960 krijgt Haanstra een Oscar voor de film. Glas is daarmee de eerste Nederlandse film die dit felbegeerde beeldje in de wacht sleept..” 17

Ook Fanfare wordt in 1958 uitgebracht en is de eerste film, gefinancierd door het productiefonds (opgezet door de bioscoopeigenaren en de overheid). Het is de eerste geslaagde Nederlandse speelfilm en is na Turks Fruit nog steeds de meest bezochte film van Nederland. De film bracht het zelfs tot Cannes.

Fons RademakersFons Rademakers wilde als eerste de nadruk leggen op de kwaliteit van het acteren en het dramatische vertellen in de film. Zijn allereerste speelfilm Dorp aan de rivier wordt al genomineerd voor de Oscar voor Beste Buitenlandse Film. Makkers staakt uw wild geraas is de eerste grote film die geheel op Hollandse kracht is gemaakt, en “met zijn aanval op schijnheiligheid en dubbele moraal en ook met zijn reportachtige scenes (...) slaat deze film een brug naar de volgende generatie cineasten.” 18 In 1986 won Rademakers zijn eerste Oscar voor de film De Aanslag.

16 http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/Bert_Haanstra17 http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/Glas18 De pioniers; Annemieke Hendriks; pagina 14

25

Glas van Bert Haanstra

Eddy van der EndenEen belangrijke, maar vergeten naam in de tijd van Bert Haanstra en Fons Rademakers is Van der Enden. Geen regisseur maar een goede cameraman die zijn taak uitstekend uitoefenden bij Fanfare, Dorp aan de Rivier en Glas, allen uitgekomen in ‘58. In 1960 draaide hij ook Makkers staakt uw wild geraas van Rademakers.

1960-HEDENDe FilmacademieAan het begin van 1960 was Nederland een echt documentaireland. Maar de eerste lichting studenten van de Filmacademie wil alleen maar speelfilms maken. Hun doel was een nieuwe filmtraditie in Nederland brengen, zoals België, Spanje, Italië, Zweden of Denemarken dat hadden. Directeur en docent scenario en draaiboek was Anton Koolhaas, schrijver van meer dan 30 romans, en een aantal scenario’s. Onder anderen de film Dokter Pulder zaait papavers, geregisseerd door Bert Haanstra is naar scenario van Koolhaas.In 1971 werd het nieuwe gebouw van de Amsterdamse Filmacademie geopend. Er waren twee studio’s waarvan één drie televisiecamera’s bezat.

Paul VerhoevenEén van de meest bekende regisseurs, dan wel de bekendste, is Paul Verhoeven. Hij heeft 1 jaar aan de Filmacademie gestudeerd, maar vond de school niet goed genoeg. Zijn eerste film was korte film Feest. Hij liet zijn werk onder anderen beinvloeden door dat van Godard, Hitchcock en Eisenstein en zijn films staan bekend om het tweezijdige van de karakters die erin spelen. Verhoeven laat altijd de goede en slechte kant van een personage zien en oordeelt daar niet over in zijn films, om zo een controverse over te laten en de kijker zelf te laten beslissen. De duurste film tot dan toe maakte hij in de jaren 70 en heet Soldaat van Oranje. De film kostte €5.000.000. De best bekeken film staat ook op de naam van Verhoeven: Turks Fruit.

Cameraman Eddy van der Enden

26

Nouvelle Vague in NederlandDe losse manier van filmen, midden op straat, zonder statief was volledig nieuw en afgekeurd op de Filmacademie. Het betekende ook het begin van de auteursfilm; de regisseur als kunstenaar. Adriaan Dikvorst werd van de academie als de meest veelbelovende auteursfilm regisseur gezien. En zoals met elke nieuwe stroming is er ook meteen geen groep mensen die zich er tegen af zet. In dit geval de cameramannen. “Want film is een medium dat door een collectief wordt gemaakt,” aldus cameraman en regisseur Frans Bromet. 19

De jaren 70Het was een bewogen decennium. Vrouwenemancipatie was populair en alles wat voorheen gebeurde kon niet meer volgens de jongeren van die tijd. Doel was het socialisme te vestigen. Ook in de film. Hoewel hier aan het begin van de jaren 70 nog weinig van te merken was. Er was veel expliciet bloot te zien in de toenmalige commerciële bioscopen. Daarom ontstonden er kleine nieuwe zaaltjes en broedplaatsen voor een nieuw verschijnsel: het filmcollectief. Deze collectieven maakten “journalen” over politieke en sociale onderwerpen en toonden deze in Filmhuizen en eigen filmzaaltjes.Maar ook in de speelfilm is een ontwikkeling gaande. Namelijk de eerste speelfilm geregisseerd door een vrouw. Nouchka van Brakel maakte in 1977 haar debuut met Het Debuut en trok hiermee 300.000 bezoekers.

Voor het eerst in CannesIn 1975 was er voor het eerst een Nederlandse speelfilm genomineerd voor het bekende International Film Festival Cannes. Het festival werd georganiseerd vanaf 1946 in het Franse stadje en werd snel (en is nog steeds) een van de belangrijkste awardshows in de filmwereld. De film die genomineerd was heet Mariken van Nieumeghen.

19 allemaal FILM; DVD 1; 2. Een golf van vernieuwing; 42:01

27

Informatiestand Mariken ter ere van Cannes nominatie

De opbloei van de filmproductie zou in Cannes ook zichtbaar zijn door een dag volledig ingericht met alleen Nederlandse films. Maar alleen Mariken zou vertoond worden in het officiele festival programma. De film is echter niet in de prijzen gevallen.

De KNFIn 1982 is de Kring van Nederlandse Filmjournalisten in het leven geroepen. Het is de beroepsvereniging waar vrijwel alle in Nederland werkzame filmjournalisten en filmcritici bij zijn aangesloten. “De vereniging behartigt de belangen van de professionele filmjournalistiek en fungeert als contactorgaan voor binnen- en buitenlandse instellingen en personen.” 20 Ook is de KNF aangesloten bij de Fédération Internationale de la Presse Cinématographique.De KNF bekroont sinds 1998 jaarlijks twee films met de Prijs van de Nederlandse Filmkritiek (KNF-prijs). Eén wordt op het International Film Festival Rotterdam toegekend aan de film die nog geen Nederlandse distributeur heeft. Op het Nederlands Filmfestival gaat de KNF-prijs naar een film uit het jaaroverzicht lange speelfilm, lange documentaire en televisiedrama. Zo werd de prijs in 2004 op het International Film Festival Rotterdam uitgereikt aan Shouf Shouf Habibi!, waar de 20-jarige Ap, een in Nederland geboren Marokkaan zijn plek probeert te vinden in de Nederlandse samenleving.De Tuschinski Award is een prijs beschikbaar gesteld door Pathé Cinemas BV, en wordt jaarlijks toegekend aan het beste eindexamenwerkstuk van de Nederlandse Film en Televisie Academie.Sinds 2003 kiezen Nederlandse filmjournalisten en critici de beste film van het jaar. Het initiatief voor deze verkiezing werd tot 2010 afwisselend genomen door de KNF en de Filmperslijst. Daarna is het een gezamenlijke productie geworden, om een zo breed mogelijk gedragen winnaar te kunnen kiezen. Er zitten veel bekende films tussen waaronder Gegen die Wand (2004), Sin City (2005), Alles is liefde (2007) en de winnaar van 2011: Rabat. Hierover kwam een persbericht uit met de volgende berichtgeving: “De beste Nederlandse film van het jaar was volgens de critici de roadmovie Rabat. (...)

20 http://www.filmjournalisten.nl/info.html

De hoofdrolspelers van Rabat: (vlnr) Marwan Kenzari, Nasrdin Dchar, Achmed Akkabi

28

Rabat, door de journalisten uitgeroepen tot beste Nederlandse productie van het jaar, won overigens (...) het Gouden Kalf voor beste acteur.” 21

FlodderDe eerste film met zulke grote budgetten voor o.a. stunts. Dit zorgde ervoor dat men een gehele studio kon bouwen in Almere met de straat compleet nagebouwd. Iets gebouwd omdat de makers geloofden dat anderen er ook gebruik van wilden maken. Dat bleek echter fout ingeschat. Niemand had echt interesse om daar te draaien. Dit zorgde ervoor dat de producent uiteindelijk failliet verklaard werd. Ook regisseur Dick Maas is alles kwijt door deze miscalculatie.

De jaren 90De populariteit van soaps en televisieseries neemt steeds meer toe. En dit is te merken in de Nederlandse film. Het werd bijna een scheldwoord: typisch Nederlandse film, daar ging je niet naartoe, want een simpel avondje ontspanning of ontroering werd niet gemaakt. Bioscopen trokken geen mensen meer, en de mensen die toch een film wilden kijken gingen naar de videotheken die overal als paddestoelen uit de grond schoten, om een goeie film te huren. Ook waren er geen bekende acteurs meer, dus reclame moest bezoekers trekken, maar daar waren dan weer geen budgetten voor. Dus voor nieuwe films werden acteurs van soaps getrokken. Ze waren dankzij de soaps al bekend en in castings werd al snel duidelijk of ze goed konden acteren. Zo werd Antonie Kamerling weggetrokken bij GTST om De Kleine Blonde Dood te spelen.Ook Costa! werd zo een grote hit: acteurs bekend van de soapseries, een onderwerp waar tieners zich goed mee kunnen relateren en maar een kleine investering, omdat alle acteurs zo graag hun filmdebuut wilden maken.

21 http://www.filmjournalisten.nl/pbfvhj11.html

29

De familie Flodder

Hierdoor werd ook het acteren anders. Een rol hoefde je niet meer te spelen, maar moest echt zijn. Moest dicht bij de acteur staan. Zusje is hier een goed voorbeeld van. Met één camera en een hoofdrolspeelster die geen actrice is, wint Robert Jan Westdijk de Gouden Kalf voor beste film in 1995. Deze film bewees dat het ook in Nederland mogelijk is om met een goede cast en een goed script een populaire film te maken.

Documentaire?Door deze nieuwe manier van filmen en de oude natuur van het documentairemaken ontstond er een nieuwe vorm van fictiefilm. Deze leek sprekend op documentaires, maar liet dan het fictieve leven van de cast zien, bedacht door de regisseur. Lodewijk Crijns was hier vooral erg goed in door zo dicht mogelijk bij de werkelijkheid te blijven zien. Dit liet hij zien in Kutzooi en in Lap Rouge.

IntegratieDoor de terroristische aanval op de Twin Towers in de VS werd opeens cultuur als onderwerp ook in de film snel populairder. Vrijheids van meningsuiting werd een hot item waar Theo van Gogh actief gebruik van maakte en ook om vermoord is. De positie van de allochtone Nederlander is al lang een discussie, maar werd in de film lange tijd zo goed als altijd genegeerd. De film die daar een einde aan maakte was Shouf Shouf Habibi! Voor deze film was er eigenlijk ook zo goed als geen allochtoon in de cast te zien van een film. Zoals Martin Koolhoven zei: “De Nederlandse film heeft nu definitief een kleurtje gekregen.”22 Ook werden door o.a. deze film op een luchtige manier belangrijke socialistische thema’s aangesproken zonder dat er direct een bepaald oordeel over geveld werd.

Canon van de Nederlandse FilmDe Canon van de Nederlandse Film bestaat uit belangrijke, gezichtsbepalende films die de veelzijdigheid van de nederlandse filmgeschiedenis weerspiegelen. Het is dus niet een lijst van

22 allemaal FILM; DVD 3; 9. Betere Tijden; 43:44

Zusje

30

de beste Nederlandse films aller tijden, maar van de meest speciale films. De commissie - onder leiding van Jeltje van Nieuwenhoven en opgericht in opdracht van het Nederlands Film Festival - heeft daarnaast een lijst opgesteld van belangrijke momenten en gebeurtenissen in de Nederlandse filmgeschiedenis. De Canon bestaat uit 16 films: zowel speelfilms als documentaires; korte en lange films; zwart-wit en kleur; live-action en animatie; publieksfilms en experimentele producties.De commissie heeft zich laten leiden door uiteenlopende criteria, zoals historische sprijding, de verdeling over de verschillende disciplines, genres en stromingen, de kwaliteiten van de individuele film en het belang van het totale oeuvre van een maker.De lijst:1. De mésaventure van een Fransch heertje zonder pantalon aan het strand te Zandvoort2. Een Carmen van het noorden3. Regen4. De Jantjes5. Houen zo!6. Fanfare7. Als twee druppels water8. Blind kind9. Ik kom wat later naar Madra10. Living11. Turks fruit12. Flodder13. De Noorderlingen14. Het zakmes15. Het is een schone dag geweest16. Father & Daughter

31

Typisch NederlandsTypisch Nederlandse speelfilmMaar wat is nou typerend aan de Nederlandse film in tegenstelling tot andere films? Regisseur Paul Verhoeven noemt Nederlandse film, film die voor Nederlanders bedoeld is; met Nederlandse acteurs, met Nederlandse gewoontes, want de mensen willen zichzelf zien. En dat is volgens hem te zien om de manier waarop wij naar de bakker gaan. De kleine dingen dus.Regisseur Fons Rademakers vertelt dat Nederlandse film “iets uit mijn eigen cultuur, uit mijn eigen omgeving” is. Alex van Warmerdam beschrijft het als “een soort Noorderlijk Calvinistisch Katholicisme, sober, vierkante ramen, overal zit een kader omheen... (...) Het is zuinig, karig. En dat is misschien het Nederlandse eraan.” 1 Zoals goed te zien is in zijn film De Noorderlingen, die naar zijn idee over Katholicisme gaat, maar volgens kijkers gaat het over Nederland.Regisseur Jos Stelling vertelt dat film in Nederland vooral ook een Katholiek medium is omdat katholieken goed in symbolen kunnen denken en dus kunnen bedenken wat iets voorstelt. Nederlanders zouden dit in beperkte maten hebben omdat ze als Calvinisten gewend zijn om heel rationeel via tekst en lijnen duidelijk te krijgen wat er gebeurt. Nederlandse karakters hebben volgens regisseur Jean van de Velde allemaal onderdrukte gevoelens. Nederlanders functioneren volgens hem en regisseur Frans Weisz in een soort keurslijf. Maar aan de andere kant noemt Van de Velde het ook heel Nederlands dat hier over heel veel onderwerpen films gemaakt worden omdat onze samenleving zo liberaal is.Volgens producent en regisseur Pieter Jan Brugge is de platheid in de humor typisch Nederlands. En de stiekeme erotiek die “weggestopt moet worden, maar er toch wel is”.2

1 allemaal FILM; DVD 1; 1. De magie van het witte doek; 42:012 allemaal FILM; DVD 1; 1. De magie van het witte doek; 46:21

33

Noorderlingen

Maar wat dat precies inhoudt verandert natuurlijk door de loop van de jaren, door wat er voorheen is gemaakt en getoond en wat er in de rest van de wereld gebeurt. Aan het eind van de negentiende eeuw en begin van de twintigste eeuw, rond de tijd dat de film net in opkomst was kwamen veel internationale schilders en schrijvers naar Nederland om het idyllische landschap vast te leggen. Toen dit eenmaal ook met film kon kwamen filmmakers hierheen om de dijken, de bloemen, de klompen, klederdracht en molens vast te leggen. Ondanks dat Nederland een stedelijke samenleving was en net in een periode van ontwikkelingen en modernisering zat, was er toch behoefte aan het beeld van een onveranderlijke, onbedorven plattelandsidylle. Zo maakte ook de beroemde Alberts Frères De legende over het ontstaan van de bloembollencultuur te Haarlem, waar ze de bloembollenvelden zelfs met de hand in hadden gekleurd.Maar geleidelijk dringen ook beelden door van een nieuw Nederland. Van technische vooruitgang, snelle machines.

Tot de jaren 60 documenteerde de Nederlandse regisseur eigenlijk alleen maar. Met de Filmacademie kwam hier verandering in. Franse invloeden waren zichtbaar met de Nouvelle Vague die door veel nieuwe regisseurs werd toegepast. En in de jaren 70 (wat al zichtbaar begon te worden in de jaren 60) moest alles op sociaal gebied anders volgens de meeste film en documentairemakers. Aan de ene kant was er veel bloot te zien, aan de andere kant kwam de vrouwenemancipatie op door de komst van de anticonceptiepil wat er voor zorgden dat de vrijgevochten vrouwelijke gedachte over seks besproken en laten zien werd. Deze ontwikkeling was er natuurlijk in de hele westerse wereld, maar omdat Nederland op dat gebied een stuk opener was dan de meeste landen, ging het hier ook een stuk verder. Er wordt zelfs een homoseksuele verkrachting laten zien in Paul Verhoevens Spetters - die men overigens te ver vond gaan.In de jaren 80 is voor het eerst Hollywood echt van invloed op de Nederlandse regisseurs. Veel verhuisden erheen en maakten succesvolle films, anderen lieten zich hier beinvloeden. De Calvinistische gedachte: “Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg” was niet geschikt voor de speelfilm, vooral niet voor de regisseurs die het buitenland wilden veroveren. Daarom was het ook

De legende over het ontstaan van de bloembollencultuur te Haarlem

34

moeilijk voor Nederlanders om goede speelfilms te maken. Maar ondanks de Hollywood grootsheid, fantasie en budgetten die men probeerde te kopiëren, zat er nog altijd een typisch Nederlandse stijl in. Meestal door de locaties (Amsterdamned speelde zich af op de typisch Amsterdamse grachten), de taal, de humor, de nuchterheid en de seks. De meest commerciële films in Nederland zijn ook nog steeds pure “art-house” films in de VS. Dit omdat de Nederlander graag een diepere laag in de film heeft naast het visuele spektakel. Daarnaast is er de volledige creatieve vrijheid die geaccepteerd wordt. Als er hier een probleem is, is dat financieel.Maar hierdoor werd de Nederlandse film in de jaren 90 minder populair. Want voor een simpel avondje ontspanning zette je je televisie aan en keek je een soap of serie. En de film ging hier in mee. Soapacteurs werden in speelfilms geplaatst en simpele, voor tieners interessante films werden geproduceerd over tienerproblemen, op voor tieners bekende locaties. De echtheid en nuchterheid kwam op een andere manier terug, namelijk in het acteren. De gespeelde rollen leken namelijk veel op de echte persoon achter de acteur.En zo zagen de nieuwe films er ook uit, een niveau hoger dan soaps wat betreft acteren, verhaal, camera voering, alles. En verhalen die dicht bij de acteurs staan, al dan niet in extreme varianten. En vooral veel stereotypen, mensen waar veel kijkers zich aan kunnen relateren.Maar tegenwoordig is dat zo uitgebuit dat er een overgang zit naar juist de verhalen die de andere kant van zo’n stereotype laat zien, maar nog steeds herkenbare mensen, want zoals Paul Verhoeven zei, we willen onszelf zien.

AnimatiefilmDrie animatoren uit Nederland hebben ooit een Oscar gewonnen voor de beste animatiefilm. Namelijk Co Hoedeman in 1978, de naar Nederland verhuisde Börge Ring in 1986 en Michael Dudok de Wit in 2000. Harrie Geelen won in 1985 ook nog eens een Kalf met zijn opdrachtfilm Getekende Mensen, hier in Nederland voor beste documentaire. Toch kent haast niemand deze namen, en is andere animatie ook haast onbekend in Nederland.

35

Amsterdamned, een ware Nederlandse actiefilm

Dit ondanks dat er in de jaren 50 en 60 één van de grootste animatie studio’s van Europa in Nederland gevestigd is. Namelijk de studio van Joop Geesink. Hij maakte onder anderen de Loekie reclames, en verder vooral reclamefilms voor bioscopen.Tot de jaren 60 werd animatiefilm dan ook geassocieerd met tekenfilms voor kinderen. Dan regisseert George Dunning Yellow Submarine, dat laat zien dat animatie ook anders kan.

Rob Houwer (bekend producent van o.a. Turks Fruit en Soldaat van Oranje) was initiator om de eerste volle Nederlandse animatie speelfilm te maken. Hij vroeg Marten Toonder dit te doen, en na twijfelen nam hij dit aanbod aan. De film Als je begrijpt wat ik bedoel is echter nooit een hit geweest.

De eerste vrouw die in Nederland animatie maakt is Monique Renault die in de jaren 70 is verhuisd naar Nederland omdat in Frankrijk niet geaccepteerd werd dat zij zelf animaties maakte; ze hoorde de animaties van de mannen waar zij voor werkte in te kleuren. Meer niet.Maar de hoogtijdagen van de animatiefilm waren in de jaren 70 voorbij. Gelukkig kwam er een nieuwe invloed vanuit een hele andere hoek, namelijk de beeldende kunst. Gerrit van Dijk was schilder en kwam door het doceren in aanraking met animatie. Voor hem: het in beweging zetten van een bepaald beeld.Dit leverde een mooie samenwerking op tussen de feministische Monique Renault en de eigenwijze Gerrit van Dijk, dat één prachtig resultaat opbracht: Pas à Deux. De film werd overladen met prijzen, waarvan het hoogtepunt de Gouden Beer op het filmfestival in Berlijn.

Animatoren die via een andere weg hun werk zichtbaar hebben gemaakt zijn Paul & Menno de Nooijer. Zij hebben via een wedstrijd hun kunnen laten zien bij MTV en mochten zo de tussenstukjes voor het in 1993 nieuwe programma Music Non Stop animeren.

Als je begrijpt wat ik bedoel met Olivier B. Bommel

36

In datzelfde jaar startte Gerrit van Dijk zijn Nederlands Instituut voor Animatie Film (NIAF) op, wat een info en kenniscentrum voor animatie was, maar ook een werkplek voor nieuwe animatoren. Die animatie op MTV was namelijk heel nieuw, maar heeft er zo wel voor gezorgd dat de nieuwe generatie praktisch is opgevoed met animatie en het vanzelfsprekender vindt.

Door al deze ontwikkelingen is nu de gemiddelde speelfilm deels ook animatiefilm door alle SFX die erin gebruikt worden.

37

Vier stills uit de prijswinnende Pas à Deux

FilmregisterADe Aanslag, 1986, Fons Rademakers 25Accordion Player, 1888, Louis Le Prince 5Alphaville, 1965, Jean-Luc Godard 9Alles is liefde, 2007, Joram Lürsen 28Als twee druppels water, 1963, Fons Rademakers 31Amsterdamned, 1988, Dick Maas 35Anna en Bella, 1986, Börge Ring 35Armageddon, 1998, Michael Bay 11

BBlind kind, 1964, Johan van der Keuken 31Blue Velvet, 1986, David Lynch 10

CCabaret, 1972, Fosse 9Das Cabinet des Dr. Caligari, 1919, Carl Mayer en Hans Janowitz 5Een Carmen van het noorden, 1919, Maurits H. Binger en Hans Nesna 31Un Chien Andalou, 1928, Luis Buñuel en Salvador Dalí 6The Coronation of Queen Wilhelmina of Holland at Amsterdam, 1898, William Kennedy-Laurie Dickson 16Costa!, 2001, Johan Nijenhuis 29

DThe Day After Tomorrow, 2004, Roland Emmerich 11Het Debuut, 1977, Nouchka van Brakel 27Dokter Pulder zaait papavers, 1975, Bert Haanstra 26Dorp aan de rivier, 1958, Fons Rademakers 25, 26

EEasy Rider, 1969, Dennis Hopper en Peter Fonda 9Et dieu... créa la femme, 1956, Roger Vadim 9

FFanfare, 1958, Bert Haanstra 25, 26Father and Daughter, 2001, Michael Dudok de Wit 35Feest, 1963, Paul Verhoeven 26Flodder, 1986, Dick Maas 29

38

GGegen die Wand, 2004, Fatih Akin 28Gestoorde hengelaar, 1896, M.H. Laddé & Johannes Wilhelm Merkelbach 15Getekende Mensen, 1984, Harrie Geelen 35Glas, 1958, Bert Haanstra 25, 26Grease, 1978, Kleiser 9The Great Robbery, 1903, Edward S. Porter 9

HHet is een schone dag geweest, 1993, Jos de Putter 31Horse in motion, 1895, Muybridge 5Houen zo!, 1952, Herman van der Horst 31

IIch küsse Ihre Hand, Madame, 1929, Cohen Barnstijn 22Ik kom wat later naar Madra, 1965, Adriaan Ditvoorst 31Independence Day, 1996, Roland Emmerich 11Inglorious Basterds, 2009, Quentin Tarantino 10

JDe Jantjes, 1934, Jaap Speyer 22

KThe Kiss between May Irwin and John Rice, 1896, Edicon Manufacturing Company 8King Kong, 1933, Merian C. Cooper en Ernest B. Schoedsack 11De Kleine Blonde Dood, 1993, Jean van de Velde 29Kutzooi, 1995, Lodewijk Crijns 30

LLap Rouge, 1997, Lodewijk Crijns 30Leeds Bridge, 1888, Louis Le Prince 5De legende over het ontstaan der bloembollencultuur te Haarlem, 1909, Willy Mullens, Bernard (Albert) Mullens en Louis de Vries 18, 34Leger- en vlootfilm, 1917, Willy Mullens 16Living, 1971, Frans Zwartjes 31Lola rennt, 1998, Tom Tykwer 10

39

MMakkers staakt uw wild geraas, 1960, Fons Rademakers 25, 26Man Walking Around A Corner, 1888, Louis Le Prince 5De mésaventure van een Fransch heertje zonder pantalon aan het strand te Zandvoort, 1905, Willy Mullens & Bernard (Albert) Mullens 17, 31De moeder (Mat), 1926, Svevolod Pudovkin 21Moulin Rouge, 2001, Luhrmann 9Music Non Stop, 1993, Paul & Menno de Nooijer 36

NDe Noorderlingen, 1992, Alex van Warmerdam 33

OOntrouw, 1911, Louis Chrispijn jr. 18

PPas à Deux, 1988, Gerrit van Dijk en Monique Renault 36Poseidon, 2006, Wolfgang Petersen 11The Poseidon Adventure, 1972, Ronald Neame en Irwin Allen 11Pulp Fiction, 1994, Quentin Tarantino 10

RRabat, 2011, Jim Taihuttu en Victor Ponten 29Raiders of the Lost Ark, 1981, Steven Spielberg 6Regen, 1929, Joris Ivens en Mannus Franken 31Reservoir Dogs, 1992, Quentin Tarantino 9, 10Roundhay Garden Scene, 1888, Louis Le Prince 5

SSaturday Night Fever, 1977, Badham 28Shouf Shouf Habibi!, 2004, Albert ter Heerdt 28, 30Sin City, 2005, Robert Rodriquez en Frank Miller 28Soldaat van Oranje, 1977, Paul Verhoeven 26, 36Spelende kinderen, 1896, M.H. Laddé 15Spetters, 1980, Paul Verhoeven 34

TTitanic, 1997, James Cameron 11The Towering Inferno, 1974, John Guillermin en Irwin Allen 11Turks Fruit, 1973, Paul Verhoeven 25, 26, 36Troy, 2004, Petersen 5

40

VHet vervloekte geld, 1912, Alfred Machin 19Le voyage dans la lune, 1902, Georges Mélies 5

WWest Side Story, 1961, Wise en Robbins 9Willem van Oranje, 1934, Jan Theunissen 22

YYellow Submarine, 1968, George Dunning 36

ZHet Zandkasteel, 1978, Co Hoedeman 36Het Zakmes, 1992, Ben Sombogaart 31Zusje, 1995, Robert Jan Westdijk 30Zwemplaats voor Jongelingen te Amsterdam, 1896, M.H. Laddé 15

#2001: A Space Odyssey, 1968, Stanley Kubrick 112012, 2009, Roland Emmerich 11

41

BronnenlijstHoofdstuk 1 Een vlucht door de Nederlandse filmgeschiedenisPresentatie Bart Waalen (Bruut Ontwerp); minor Creeren met Media; Fontys Hogeschool voor de Kunsten; 16-02-2011FILM begrijpen; Ronald Bergan; Librero b.v.; ISBN 978-90-89988-094Categorie 1880-1889 - Beeld en Geluid wiki; http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/ Categorie:1880-1889; 7-1-2012King Kong (1933) - Full cast and crew; http://www.imdb.com/title/tt0024216/fullcredits#cast; 7-1-2012

Hoofdstuk 2 De pioniers, Interviews met 14 wegbereiders van de Nederlandse Cinema; Annemieke Hendriks; Uitgeverij International Theater & Film Books; Amsterdam 2006; ISBN 90-6403-699-3allemaal Film, van 1945 tot nu; Leo de Boer, Noud Holtman, Aliona van der Horst, Hans Pool; © 2007 VandenEnde Foundation Arts & Media, The NetherlandsCanon van de Nederlandse Film; Kees Driessen; De Longte; © Nederlands Film Festival 2007http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-eerste-filmvoorstelling-nederland, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-eerste-nederlandse-film-gestoorde-hengelaar, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-inauguratie-van-koningin-wilhelmina, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/wie-is/koningin-wilhelmina, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/film/coronation-queen-wilhelmina-holland-amsterdam, 2-1-2012 http://www.filminnederland.nl/film/leger-en-vlootfilm, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/première-van-de-leger-en-vlootfilm, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/brand-vari%C3%A9t%C3%A9-flora-te-amsterdam, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/bedrijf/alberts-frères, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/permanente-voorstellingen-de-tivoli-wintertuin-te-rotterdam, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/wie-is/twee-listige-filmvertoners, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/film/de-mésaventure-van-een-fransch-heertje-zonder-pantalon-aan-het- strand-te-zandvoort, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/opening-van-een-filiaal-van-path%C3%A9-fr%C3%A8res-te- amsterdam, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/opening-van-het-bioscope-theater-van-fa-n%C3%B6ggerath-sr, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-ramp-met-de-%E2%80%98berlin%E2%80%99-bij-hoek-van- holland, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/film/hoek-van-holland-nach-der-katastrophe-der-schiffbruch-des- dampfers-berlin, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-legende-over-het-ontstaan-der-bloembollencultuur-te-haarlem- de-eerste-nederlandse-kunst, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/jean-desmet-en-de-westdeutsche-film-b%C3%B6rse, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/eerste-vertoning-van-het-vervloekte-geld, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-van-de-maatschappij-voor-wetenschappelijke- cinematografie, 2-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-van-de-filmfabriek-polygoon, 3-1-2012

42

http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/eerste-nederlandse-geluidsjournaal, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/wie-is/filmkeuring-nederland, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/instelling-van-de-bioscoopcommissie-te-rotterdam, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/centrale-commissie-voor-de-filmkeuring-begint-werkzaamheden, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/uitbraak-van-de-eerste-wereldoorlog, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/einde-eerste-wereldoorlog, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/vaderlandsch-historisch-volksfeest-arnhem, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-nederlandsch-centraal-filmarchief, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-nederlandsche-bioscoopbond, 3-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/overlijden-maurits-h-binger, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/oprichting-filmliga, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/vertoning-uit-het-rijk-der-kristallen, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/opening-van-filmtheater-de-uitkijk-te-amsterdam, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/presentatie-van-de-loetafoon-het-utrechtse-floratheater, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/de-eerste-nederlandse-geluidsfilm, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/film/willem-van-oranje, 4-1-2012http://www.filminnederland.nl/tijdslijn/filmbrand-te-hilversum, 4-1-2012http://www.kriterion.nl/geschiedenis, 8-1-2012Bouw televisiemast Lopik (1950); http://youtu.be/s58iyZjGwLo, 5-1-2012http://www.bioscoopgeschiedenis.com/index.php?rembrandt-arnhem, 5-1-2012http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/Bert_Haanstra, 7-1-2012http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/Glas, 7-1-2012http://beeldengeluidwiki.nl/index.php/De_aanslag, 7-1-2012Nieuw pand Filmacademie (1971), http://youtu.be/H7QyfEb2qzk, 5-1-2012Nederlandse inzendingen filmfestival (1975), http://youtu.be/nfZURRLoTgI, 5-1-2012http://www.festival-cannes.fr/en/about/aboutFestivalHistory.html, 5-1-2012http://www.filmjournalisten.nl/info.html, 5-1-2012http://www.filmjournalisten.nl/winknf.html, 5-1-2012http://www.moviemeter.nl/film/10585, 5-1-2012http://www.filmjournalisten.nl/winpta.html, 5-1-2012http://www.filmjournalisten.nl/winfvhj.html, 5-1-2012http://www.filmjournalisten.nl/pbfvhj11.html, 5-1-2012

Hoofdstuk 3 Typisch NederlandsDocumentaire Andere tijden, Jaren van vooruitgang, http://www.uitzendinggemist.nl/ afleveringen/1202942, 5-1-2012allemaal Film, van 1945 tot nu; Leo de Boer, Noud Holtman, Aliona van der Horst, Hans Pool; © 2007 VandenEnde Foundation Arts & Media, The Netherlands

43