Het overtrainingssyndroom

Alumnidag Fysiotherapie

28 januari 2011

Dr. Wim Burgerhout

Kenmerken overtrainingssyndroom (OTS)

• Afnemend prestatievermogen bij toenemende

trainingsbelasting (intensiteit, duur, frequentie)

• Eén of meer bijkomende symptomen:

– chronische vermoeidheid, slaapstoornissen,

gewichtsverlies, toegenomen vatbaarheid voor

infecties, gebrek aan motivatie voor sport,

concentratieproblemen, neerslachtigheid

• Symptomen zijn na tenminste 2 weken rust niet

verdwenen, herstel kan maanden/jaren in beslag

nemen

Synoniem overtrainingssyndroom in recente literatuur:

underperformance syndrome (UPS)

• Term benadrukt dat overtraining niet de

(enige) oorzaak hoeft te zijn van

verminderd prestatievermogen

• Sommige auteurs gebruiken de term

‘unexplained underperformance syndrome’

– Unexplained: geen onderliggende pathologie

(infectieziekte, hormonale stoornis enz.)

diagnose bij uitsluiting

Prevalentie OTS

• Naar schatting loopt een competitieve sporter een kans van 5% tot 60% (afhankelijk van discipline en niveau) op tenminste één OTS-episode tijdens de gehele carrière

• OTS komt bij duursporters meer voor dan bij krachtsporters en sprinters

• Grootste risico bij ‘body mass supported sports’: wielrennen, schaatsen, zwemmen – inspanning kan langer worden volgehouden,

wordt minder beperkt door blessures van het HBA?

Sneller, hoger, sterker! (motto IOC)

• Prestatiedruk en trainingsintensiteit (bij topsport) nemen steeds verder toe

• Beperkingen van het menselijk lichaam (en de menselijke geest) blijven hetzelfde

• Mensen zijn gebouwd op overleven, niet op extreme prestaties

Trainingsprincipes (1)

• Overload: trainingsbelasting overstijgt homeostatische capaciteit, veroorzaakt uitputting en schade

• Supercompensatie: lichaam reageert met opvoeren van belastbaarheid

Kloosterboer et al., Trainingsleer

Trainingsprincipes (2)

• Opeenvolgende trainingscycli met

toenemende belasting voeren de

belastbaarheid steeds verder op

Kloosterboer et al., Trainingsleer

Trainingsprincipes (3)

• Trainingsopbouw:

adaptief (boven)

en maladaptief

(onder)

• Te vroeg/ te zwaar/

te lang trainen

veroorzaakt

afnemende

belastbaarheid

de Morree et al., Inspanningsfysiologie

Trainingsprincipes (4)

• Overreaching: overload na onvolledig herstel

• kan na tapering (rustperiode tussen trainingsperiode en wedstrijd) leiden tot extra hoge supercompensatie: functional overreaching

• maar kan ook voorstadium zijn van OTS: nonfunctional overreaching

Hawley & Schoene, 2003

Predisponerende factoren Wanneer geeft overreaching een grote kans op OTS?

• Plotselinge toename in trainingsvolume

• Zwaar competitieschema naast training

• Eentonig trainingsprogramma

• Ondervoeding (met name gebrek aan koolhydraten)

• Hoge prestatiedruk

• Stress in het privéleven (relaties, financiën, studie, werk enz.) – uit prospectief onderzoek (trainingsdagboek) blijkt een

sterke correlatie tussen in het dagelijks leven ervaren stress en kans op OTS

Trainingscontinuüm bij toenemende belasting

Armstrong & VanHeest, 2002

Onderzoek naar overtrainingssyndroom:

methodologische beperkingen

• Diagnose wordt (per definitie) achteraf gesteld – meeste onderzoek is retrospectief

• Prospectief, gecontroleerd interventieonderzoek (RCT) over langere periode ligt ethisch moeilijk: deelnemers riskeren gezondheidsproblemen en verloren wedstrijdseizoen – meeste onderzoek is beschrijvend en/of transversaal

• Experimentele modelsystemen (proefdieronderzoek, kortdurende interventies bij mensen) staan ver af van de dagelijkse praktijk – meeste experimenteel onderzoek is sterk reductionistisch

Fasen van het trainings-

continuüm komen sterk

overeen met fasen van het

gegeneraliseerd

adaptatiesyndroom (GAS) =

stressreactie volgens Selye

Trainingscontinuüm

• Overload

• Overreaching

• Overtraining

Fasen van stressreactie

• Alarmfase

• Afweerfase

• Uitputtingsfase

Hans Selye (1907-1982)

Overload

• De trainingsprikkel (een vorm van stress) activeert de SAM-as (sympathetic-adrenal-medullary) en de HPA-as (hypothalamic-pituitary-adrenocortical)

• Sympathicus, adrenaline en cortisol stimuleren het katabolisme en brengen het lichaam in een ergotrope toestand (fight or flight)

• Inspanning veroorzaakt schade in cellen en weefsels, o.a. door vrije radicalen (oxidanten)

SAM-as HPA-as

Herstel en supercompensatie

• Na de trainingssessie

vermindert de stress en

worden de ergotrope

systemen geremd door

negatieve terugkoppeling

• Er volgt een anabole

fase, waarin schade

wordt hersteld en de

belastbaarheid van

spieren, bloedsomloop

enz. wordt opgevoerd

Effecten van interleukine-6

• Veroorzaakt sensatie van vermoeidheid

• Induceert ‘ziektegedrag’: lusteloosheid, vermindering concentratievermogen, traagheid, desinteresse voor omgeving

• Stimuleert het immuunsysteem, bevordert ontstekingsreacties

• Veroorzaakt sensitisatie in de hersenen: dichtheid cytokinereceptoren neemt toe bij opeenvolgende stressprikkels reactie wordt steeds heftiger

Overreaching

• Activatie SAM-as en HPA-as blijft gehandhaafd lichaam blijft in ergotrope toestand, geen of weinig herstel

• Toenemende verschijnselen van uitputting, prestatievermogen neemt af

• Centrale effecten van interleukines nemen toe door sensitisatie conflicten tussen ergotrope en trofotrope ‘tuning’, ontregeling van terugkoppelingscircuits

Van overreaching naar OTS (van afweerfase naar uitputtingsfase)

• Cortisolproductie neemt af

• Sympathische activiteit neemt af

• Spierweefsel wordt minder gevoelig voor adrenaline (blokkade van β-receptoren)

• Concentratie anabole hormonen (testosteron, groeihormoon) blijft laag geen of weinig weefselherstel

• Mentale effecten van cytokines nemen toe afnemende motivatie, versterkt ziektegedrag, gevoel van malaise, depressie

Fysiologische kenmerken OTS (NB: weinig betrouwbare nulmetingen beschikbaar van OTS-patiënten)

• Sportspecifiek prestatievermogen is verminderd (VO2max kan ongewijzigd zijn)

• Lactaatspiegel bij maximale en submaximale inspanning is verlaagd – minder glycolyse, minder koolhydraatverbranding

minder energie per liter zuurstof

• Cortisol- en adrenalinespiegels (in bloed en urine) blijven laag bij toenemende belasting – fight or flight- reacties minder effectief

• Reactietijd is verlengd – hersenen werken minder efficiënt

Stroop Color Test

Therapie

• Rust, rust, rust…

• Lichte, afwisselende training die niet

gerelateerd is aan eigen sport

• Antidepressiva (cave symptoombestrijding)

• Aanpak van andere stressoren dan training,

evt. psychotherapie

• Bij hervatten van sport belasting zeer geleidelijk

opbouwen met aandacht voor vroege

symptomen van overtraining

Overwegingen bij de behandeling van

sporters met OTS

• Betrek de trainer/coach bij de behandeling

• De ‘natuurlijke’ reactie op minder goed presteren is: meer gaan trainen. Maak duidelijk waarom dit averechts kan werken.

• Het kan handig zijn om ‘overtraining’ te reframen als ‘underrecovery’: je traint niet te veel, maar je herstelt te weinig

• De kans op OTS wordt niet zozeer bepaald door de trainingsbelasting, maar door de overgebleven capaciteit van het individu om stress te verwerken – vergelijk CVA: niet de omvang van de lesie, maar de

overgebleven capaciteit van de hersenen bepaalt de mate van uitval

Tot slot

• Fysiologisch gezien is er weinig verschil tussen OTS, burnout, chronisch vermoeidheidssyndroom, posttraumatisch stresssyndroom en depressie

• Het OTS onderscheidt zich doordat de primaire stressfactor relatief gemakkelijk te manipuleren valt

• Topsport is ongezond, net als de meeste (andere) podiumkunsten

• Talenten moeten we koesteren!

Literatuur (1) • Angeli A, Minetto M, Dovio A, Paccotti P. (2004). The overtraining syndrome in athletes: a stress-related disorder.

J. Endocrinol. Invest. 27: 306-312.

• Armstrong LE, VanHeest JL (2002). The unknown mechanism of the overtraining syndrome. Sports Med. 32: 185-

209.

• Bosquet L, Merkari S, Arvisais D, Aubert AE (2008). Is heart rate a convenient tool to monitor overreaching? A

systematic review of the literature. Br. J. Sports Med. 42: 709-714.

• Budgett R (1998). Fatigue and underperformance in athletes: the overtraining syndrome. Br. J. Sports Med. 32:

107-110.

• Foster C (1998). Monitoring training in athletes with reference to overtraining syndrome. Med. Sci. Sports Exerc.

30: 1164-1168.

• Fry AC, Schiling BK, Weiss LW, Chiu ZF (2006). β2-Adrenergic receptor downregulation and performance

decrements during high-intensity resistance exercise overtraining. J. Appl. Physiol. 101: 1664-1672.

• Hawley CJ, Schoene RB (2003). Overtraining syndrome: a guide to diagnosis, treatment, and prevention. Phys.

Sportsmed. 31: 25-31.

• Kellmann M (2010). Preventing overtraining in athletes in high-intensity sports and stress/recovery monitoring.

Scand. J. Med. Sci. Sports 20 suppl 2: 95-102.

• Lemmink K, Brink M, Nederhof E. (2009). Overtraindheid in de sport: stand van zaken en mogelijkheden voor

preventie. In Geraets JJXR et al. (red.), Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2009. Bohn Stafleu van Loghem,

Houten.

• MacKinnon LT (2000). Overtraining effects on immunity and performance in athletes. Immunol. Cell Biol. 78: 502-

509.

• Main LC, Dawson B, Heel K, Grove JR, Landers GJ, Goodman C (2010). Relationship between Inflammatory

cytokines and self-report measures of training overload. Res. Sports Med. 18: 127-139.

Literatuur (2) • Meeusen R, Duclos M, Gleeson M, Rietjens G, Steinacker J, Urhausen A. (2006). Prevention, diagnosis and

treatment of the overtraining syndrome. ECSS position statement ‘Task Force’. Eur. J. Sports Sci. 6: 1-14.

• Meeusen R, Nederhof E, Buyse L, Roelands R, de Schutter G, Piacentini MF (2010). Diagnosing overtraining in

athletes using the two-bout exercise protocol. Br. J. Sports Med. 44: 642-648.

• Meeusen R, Watson P, Hasegawa H, Roelands B, Piacentini MF (2007). Brain neurotransmitters in fatigue and

overtraining. Appl. Physiol. Nutr. Metab. 32: 857-864.

• Nederhof E, Lemmink APM, Visscher C, Meeusen R, Mulder T (2006): Psychomotor speed, possibly a new marker

for overtraining syndrome. Sports Med. 36: 817-828.

• Peluso MAM, Guerra de Andrade LHS (2005). Physical activity and mental health: the association between

exercise and mood. Clinics 60: 61-70.

• Purvis D, Gonsalves S, Deuster PA (2010). Physiological and psychological fatigue in extreme conditions:

Overtraining and elite athletes. PM R 2: 442-450.

• Robson-Ansley PJ, Lakier Smith L (2006). Causes of extreme fatigue in underperforming athletes – a synthesis of

recent hypotheses and reviews. SAJSM 18: 108-114

• Rossum H van (2008). De Nederlandse POMS in de sport, deel 1. Sportgericht 62 nr 5: 45-48.

• Rossum H van (2008). De Nederlandse POMS in de sport, deel 2. Sportgericht 62 nr 6: 36-41.

• Tanskanen M, Atalay M, Uusitalo A (2010). Altered oxidative stress in overtrained athletes. J. Sports Sci. 28: 309-

317.

• Urhausen A, Kindermann W (2002). Diagnosis of overtraining. What tools do we have? Sports Med. 32: 95-102.

• Vetter RE, Symonds ML (2010). Correlations between injury, training intensity, and physical and mental exhaustion

among college athletes. J. Strength Cond. Res. 24: 587-596.