DE BIJBELSPIRITUEEL

Bronnen van8eesteIijk Ieven in debijbeIse8eschriften

Onder redacrie van

FransMaas,JacquesMaas en Klaas Spronk

Uitgeverij Meinema, ZoerermeerUirgeverij Pelckmans, Kapellen

Meer inforrnarie over dit boek of over andereuitgaven van uitgeverij Meinema vindt u opwww.uitgeverijrneinema.nl

Vorrngeving: Studio Anton Sinke,Nieuwerkerk aid IJssel

ISBN 90 ZII 39596 (Nederland)ISBN 90 z89 3471 5 [Belgic)

NUR702;708D/2004/0055/103

©2004Uirgcverij Meinema, Zoeterrneer

Aile rechten voorbehouden. N iets uit deze uitgavemag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeaucomatiseerd gegevensbestand of openbaargernaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelekrronisch, mechanisch, door fotokopieen, opna-men of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

INHOUD

De bijbel spirirueel

1] TEN GELEIDE

13 INLEIDING Honderd schalen van overvloedFrans Maas

21 GENESIS 1-11 BewonderingWillem Marie Speelman

29 GENESIS 2-3 Het kwnud[anHolman

37 GENESIS 12-25 GelovenHans van den Bosch

45 GENESIS 12-36 OnderwegHanna van Dorssen

55 GENBSIS 37-50 De droornRaymond de Hoop

63 EXODUS 3 ErzUnPaul van Tongeren

71 EXODUS 1-15 DoortochtSimon Schoon

79 EXODUS 16-19 Zoeken nnar identi teitTjeu van Knippenberg enMarieke van de Yen

87 EXODUS 20 GehoorzamenCarlo Leger

95 EXODUS 25-40 RuimteHcnk ]. Huyser

105 EXODUS 32-35 Verbeeldin,gTheo Salemink

113 LEVITICUS LichaamDorothea Erbele-Kuster

5

lL9 NUMERJ Woesrijll263 (KLAAG)PSALMEN 'Sidden

Bernard Roorrnensen NicoTromp127 NUMERI6 ZeBen

271 LOFPSALMEN LoJprijzi.l,9Eep Talsrra Sytze de Vries

133 DEUTERONOMlUM Kiezen PSALM 23 HerderPaul Sanders 279 Nick Schuman

141 JOZUA Trcuw287 PELGRIMSPSALMEN (120-134) Pel,grimaBe

Justine Aalders Kees Waaijman147 JOZUA Toe-ei,genin8

295 SPREUKEN Alledaa8se spiritualireirMarieke den Hartog Maaike de Haardt

155 RECHTERS leiderschap303 SPREUKEN DelISd en ondeugd

Pier van Midden [an jans163 RECHTERS 13-16 Chaos

311 PREDIKER Wikken en wegenGerda van de Haar Wiel Logister

171 RUTH Vreemdeti 1l8schap319 HOOGLIED Verlal18en

Willemien H. Roobol Marieke van Baest179 1 EN 2 SAMUEL Roepins

327 HOOGLIED InriemFrans Maas Mimi Deckers-Dijs

187 1EN 2SAMU~L Tra8iek 335 WIJSHEID VANSALOMO WijsheidHein Blommestijn Toke Elshof

195 1 EN 2 KONINGEN Macht 343 JESUS SIRACH Aansporin8Evert van den Berg Jan Liesen

203 1KONfNGEN Moedeloosheid 351 JESAJA 1-39 GelooJ en verrrouwenJacques Maas Archibald van Wieringen

Z09 1 EN 2 KRONIEKEN Verwachrin8 359 JESAJA40-55 VrouwelUk/mannelijkPane Bcenrjes Annemariekc van der Woude

215 EZRA EN NEHEMiA Ideruirei ( 367 JESAJA40-55 TroostChristiane Karrer-Grube Ton van der Stap

223 TOBIT Zien oj nier zien 373 JESAJA56-65 HoopBart Koet Jan Venderbos

231 JUDIT Ze!fverrrouwen en Godsverrrouwen 381 JEREMiA 1l1wijdi.1SAnne-Marie Korte Paul de Maar

239 EsTER Berrokkenheid 389 JEREMiA Nieuw Verbond[opie Siebert-Hommes Add van der Wal

247 1EN 2 MAKKABEEEN Winn.en en veri iezen 395 KLAAGLIEDEREN PUnKlaas Touwen Jean-Pierre Wils

255 JOB Lijden en inzichr 401 BARUCH StnndhoudenJan Holman Henk de Roese

6

4UY C~bl.t1lbL vutoruur 559 LU<":A~ DurrnnUTt18 n.ew.Mcindert Dijksrra Vincent de Haas

417 EZECH I iiL 37-39 Dood 567 LUCAS 1-2 Geboren wordenKlaas Spronk Maarcen den Dulk

425 DANIEL Beproeving 575 LUCAS 24 VerrUzenisHenk Fonteyn Peter Verrnaat

433 HOSEA Uefde 583 JOHANNES Onrrtlocrir18Richtsje Abrna Yvonne van den Akker-Savelsbergh

441 JOEL '[oekomsr 591 JOHANNES Veranderitl.9[ozefWissink Patrick Chatelion Counet

449 AMOS Kennen 599 JOHANNES Ncchren dagHerman Wietsinga Maria de Groot

457 OBAD]A Gerichr 607 HANDELINGEN WereldwydJan van Lief Gerard Pieter Freeman en Henk lansscn

465 lONA Omkeer 615 HANDELINGEN GeestkmchrCobi van Breukelen [o Tigcheler

473 MICHA Drei8in8 623 ROMEINEN Rechrvaardi,gil18Kees van der Zwaard Bert Jan Lieraerr Peerbolte

479 NAHUM Wraak 631 1KORINTIERS GaveKlaas Spronk Louis van T ongeren

487 HABAKUK Klacht ell aanklach r 639 2 KORINTJERS (4:7) Broos en breekbcarKick Bras Henk Burggraaff

495 SEFAN,A Oordeel 647 GALATEN VrUheid

Ron Pirson Jean- Jacq ues Suurmond

503 HAGGAi' Nieuw huis 655 EFEZIERS Be,genadi,gd inzichrHannie Vink en Pice Schelling Bcrt Roebben

511 ZACHARIA Gedenken 663 FILIPPENZEN VreU8deJu rjen Beumer Ton Baeten

5t9 MALEACHJ Tel)cnspraak 67J KOLOSSENZEN GeheimErik Eynikcl Jan Nauta

527 MATUUS Lerner en leerlin8 679 1TESSALONICENZEN WaakzaamALma Lanser-van der Vclde Paul van Geese

535 MAITEUS 25 De minsten der miinen 687 2 TESSALONICENZEN Uitzien naarWim Weren Ceurt Henk van Kooten

543 MARCUS Kwetsbaar 697 1TIMOTEUS Zor8 om elkaarGerda Hoekveld-Meijer Luc Devisscher

551 MARCUS 8:27-10:52 Confro nrerend 705 2 TIMOTEOs Dwalenjoop Smir Marieke Maes

8 9

I ~.J VIUO ......IJ\;"C.'" rllu"ellAd Branrs

721 FILEMON Veraevitl8Tine Kamphuis en Cees Savelkou Is

729 HEBREE~N VerbondenSjaak Korver

737 jAKOBus Goede werkenHuubWelzen

745 PETRUS Bemoedi.gin.gHenk Wirte

753 DE BRIEVENVANJOHANNES De an.gsr voorbj]Door Brouns-Wewerinke

761 JUDAS Door de diepte hewGeen van Oyen

769 OPENBARING De vrouw en her kindTjeu van den Berk

777 OPENBARING Verdrukkin.glos de Heer

785 REDAGTIE EN AUTEURS

10

Ten Beleide

Na drie jaar van productie voor De BUbel Spiriruee], Iegt de redacrie met vecl genoegendie boek aan u voor. Een honderdtal auteurs uir Vlaanderen en Nederland en verspreidover het hele theologische en kerkelijke spectrum, kregen de vraag voorgelegd te speu-ren naar spirituele lagen in een bijbelboek of een gedeelte ervan. Alle auteurs zijnrheologen, maar hun werkterrein verschilt. De rneesten werken aan universitaireinsrellingen, maar ook pasrores van een parochie of gerneente zij n benaderd, en revenspastores werkzaam in bet categoriaal pastoraat [justiriepastoraat, ziekenhuispasto-raar, legerpastoraat], De resultaren van dir mega-project liggen nu voor u.

Van oudsher is de bijbel her boek waarin mensen rroosr, bernoediging en voedsel voorde ziel zochren en vonden. In her Westen, de wesrerse culrurele en filosofische traditiein her spoor van de Verlichring, heeft de bijbel plaatsgemaakt - geheel of ten dele,bewust en onbewust - VOOt andere bronnen van levensorientarie. Toch blijft er sprakevan wederzijdse bemvloeding en kruisbesruiving. Vaak staat in de beleving van veelmensen de bijbel naasr inspirariebronnen als kunst of levensfilosofie. Op eeniedervoor wie de bijbel als religicus document en culruurhisrorisch erfgoed op een of ande-re marrier levend is, richt zich De BUbel Spirirueel. Her boek is nier in de eerste plaatseen overzicht van historische versch ijn ingsvormen van spirirualiteir. De spirs ligt inde actualiteir van hedendaagse zinvragen in her lichr van en in contrast met de spiri-rualiteir van de bijbeL

De redacrie hoopt dan ook dar die boek inspiraric biedt voor de spiriruele zoektochrvan de individuele lezer. Maar dit boek is revens bedocld voor her gcbruik in bijbcl-groepen, catechesegroepen, in het godsd ienstonderwijs, in her vormings- en toerus-tingswerk, in spirirualiteitscenrra. Her kan ook diensten bewijzen bij bijvoorbeeldpreekvoorbcreiding van pas eores. In deze zin is d it boek ook een echr werkboek,

De opzet van her (werk)boek wordt bepaald door de orde van de bijbelboeken, indusiefde deutero-canonieke becken. Per bijbelboek of deel van cen bijbelboek wordt deauteur uitgenodigd de spiriruele laag of de spirirucle therna's ervan te behandelen, inrelatie tot de spiriruele vragen van onze rijd.

De artikelen zijn berrekkelijk kort en dus re overzien. In ieder essay wordt herberreffende bijbelboek eerst gesitueerd; biblica ontbreekt niet, Vervolgens gceft de

11

ken, 0 Geesr en blaas in de.ze gcdodc, gemartelde, weggeworpen menscn. Blaas jljverworpenen der aarde rueuw lcven in.je kunt her! En ze kwarnen in Opstandhun lot, ze he rleefden en gingcn op hun voeren staan, een gewcldig groot lcger.uir de dood, spirirueler dan de profeer her vertelt, kan ik her nier uitleggen. Heeven visionaire beelden. In feite wcrcn wij niets van de dood, noeh van de eockomaar we weten nu dar hij de Eeuwige is, geen God van filosofen cn geleerden IIlIt;

'Z' ik i . ' Illaarvan mensen, te, open uw graven co za u uir uw graven doen opkomeo, 0 IIlijvolkl' (37:12). Profeteer mensenkind, de waanzin overwonnen, de angst voorbij. Ln Ilin ballingschap, in een cultuur vol idolen, is mogelijk, waar wij in Naam van:Ecuwige worden aangesproken en hem steeds weer als 'mensenkind' oncmocten inher heilige experiment van zijn verschijning in deze wercld,

OM VERDER TE LEZEN:

- M. Dijkstra, Ezechid l-Il. fen prakrische Bybelverklaril1g [Tekst en Toelichting], Kampen1986-89.

- R.W. Klein, Ezekiel. The Prophet and his Messa,ge.Columbia S.C. 1988.- M. Dijkstra, 'The valley of Dry Bones. Coping with the Reality of the Exile in the

Book of Ezekiel', in: B. Seeking & M.C.A. Korpel (cds), The Crisis oflsraelite ReliBion.TransformatiollofReligiousTradirioll in Exilic &Posr-ExilicTilllcs(OTS, 42),Leiden 1m.PP·1l4-133·

NOTEN

'Ook in Ez. I:3lezen we mer een alrcmarieve reksrtradirie de ccrste pcrsoon.1 Ik ga Wer verder nier inop hcr korre visioensberichr inEz. 3:22-27dar in ber boek ou de seriesym-

bolische handelingeo in Ezechiel 4-5 inleidr (Dijkscra, Ezechiel I, PP.51-55).Waarom dar fragmenthier is rcrechrgekomeo is onduidelijk, maar her is aannemclijk dar her op eenof andere wijzeoor-spronkclijk thuishoorde bij de dagboeknotides, die we vioden in Ez. 24:25-17en 33:21VV(DijksU2t

'The Valley of Dry Bones', p.117vv).J Hier hebben we re maken mer cen soorrstandaardweergave van de'Ellmickllfl8.In dir visioco worde

de profeet bij de haren gepakr door ccn begeJcider-engcl, die zicb later onrpopr als de scbrijver-cngel(Gabriel) en overgebrachr naar Jcruzal.em. Her ovcrkoll1r de profecr overigeas, rerwijl hij in bet

gezclscbap van de dorpsoudsten verkeerr. Uit niers blijkt dar hij uit hun midden verdwijnt, blijk~bur een manicrvan de overlcvering om duidclijk re maken dar becomeen visionaire C[variogginl-Her omgekeerde overkomr voIgcns cen later Joods verhaal de profeer Habakuk (Bel en Draak, 36),maar hcr verhaal suggereerr dan cen miraculcuze reis.

J De2e bijdragc werd geschreven in de week dar de Tweede Golfoorlog in Irak begon (maarr lOO}).

416

EZECHIEL 37-39

DODdKlaasSpronk

0000 - EEN INSPIREREND THEMA

Dedood fascinccrt. Als cen van de weinige levende wezcns - misschien wei her enigc-is de mens er zich van bewust dar hij/zij eens dood zal gaan. Dar is een huiveringwck-kcnde zckerheid. Her is een sehok wanneer je als kind voor her eersr beseft dar j ij zelfer ooit ook eens aan zult rnoeren geloven. Het is een gedachte die je vervolgcns maarliever ver en diep wegsropr, maar die roch steeds weer op zal duiken, Op een of anderemanier zulje errnec rnoeren leren leven, Daar wordje doorgaans bij geholpen door delevensbesc!1oltwing dieje meekrijgt of overneernt. Zo'n levensbeschouwing, al danniet religieus gerinr, wordr in de regel mede gekenrnerkr door her anrwoord dar daar-in gegeven wordr op de vragen waarvoor de dood ons Stele. Hoe dan ook, de doodbrengt een mens ertoe om na te denken over bet leven.

De dood beangsrigt, Her komt wei voor dar de dood welkom is, maar dar zegt danmeestal meer over her gcbrck aan kwaliteir van Levendan over her goede van de dood.De dood confronreerr de mens met zijn/haar grenzen wac betreft macht, eijd eninzichr. Oat heeft ook iets uitdagends. Het brengt sommige mensen erroe om diegrens op te zoeken, om te laren zien niet bang te zijn of om op zoek re gaan naar ccnprikkel in her als saai ervaren Leven.Er zijn er ook die her contact met de doden zoe-ken. Men verwacht van hen raadofhuLp. Via de voorrijdige onrmoering met her hier-namaals kan men ook proberen de doodsangst re bezweren,

De bijbel beginr en eindigt met her thema van de dood.ln Genesis 3 wordt verteldh~e de dood in ons Leven kwam, in Openbaring 21 wordt beloofd dat hij er ook weerUlt zaLverdwijnen. De dood is hee symbooL van de verstoorde rcLade russen God enmens. Daarmee worde de dood ook gereLativeerd, wane de relane russen God en menskan ~eer worden hersteld. Daar is de bijbel voLvan en niet zozeer van de fysieke dood.Dat IS opmerkelijk, zeker als men het vergclijkt met de prominence plaats in de kerken de geloofsleer voor de dood en het geloof in een Leven na de dood. De bijbel is enb~vat gem dodenboek zoals we dat bijvoorbecld kenncn uit het oude Egypce of uieTl.bet. De bijbel bevar wei enkele passages over de omgang met de dood en de doden.DIe zij n er vooral op geriche om de zin in hee Leven niet tc verliezen en ku nnen alszodanig fungeren als een bron van inspiratie.

417

EZECHIEL 37 - STERKERDAN DE 0000

In de bijdrage van Mcindcrr Dijkstra is al het nodige gcschrcven over dezijn bock, zodat we ons hierkunnen conccnrreren op her rhcrna van de dood,met name aan de orde kornr in de hoofdstukken 37-39. Die gedeeltc vorrnr dering van een aantal hellsproferiecn voor de J udeccrs in balli ngschap, Hiernauirgebrcid visioen van de nieuwc tempe! in [eruzalcrn, De dood kome dus tcr sn •• ID'"een context van hoop op ecn nieuwe roekornst, ecn nieuw leven in her eigen land.profeer richr zich tot mcnscn die over zichzclf zeggen: 'Onzc beenderen zijnonze hoop is vervlogen, her is met ons gcdaan' (37:11). Het vcrblijf in Babel is VOO[gevoel geen leven. Ze voclen zich meer dood dan levend. Zoicrs vi nden we ookwoord in de birtere klacht van Psalm 88: 'ik ben zick van ellendc, ik ben hctuu4;JCI:t.rUlIf:levend na bij'. Stcrker nog: men wordt al tor de dodcn gerekcnd, 'lk geld als iemand diein het graf ligt, een man die ziin krachr hecft verloren, Daar lig ik dan onder de doden,een gevallene, dood en begraven' (Ps. 88:4-6). Net als in Ezechiel jp kan men zicbzelfdaarbij ook vergclijken met de al nier eens meer bijeengehouden beendercn van eeaskelet: 'Vcrspreid als de aarde, geploegd en orngcwoeld, ligr ens gebeente by de muDvan her dodenrijk' [Ps. 141:7).Omgekeerd worde vcrlossing u it deze ellendigc siruaticbeleefd als een redding uit her dodenrijk. 'HEER, mijn God, ik riep om U, en U, U hebemij genczen, Ui c her dodcn rijk hebt U mij opgehaald, HEER, U hebt mij opnieuw larmleven' (ps. 30:3-4). In zijn woorden maakr de profeer Ezechiel deze ommekeer een levenaanschouwelijk. Heel beeldend besehrijfe hij hoe de beenderen in bcweging komen.AIsde stukken van een zelfwerkende legpuzzel weeen ze elkaar tCvinden en vormenzegcleidelijk weer een geheel, geraarnte na geraamte. Vervolgens worden ze 'beklecd'met spieren en vices en eenslotte overrrokken met huid.lets dergelijks zien we tegen-woordig ook wel in griezelige scc~nesvan bepaalde fiIms, al gaat het daar doorgaans inde omgekeerde volgorde van leven naar morsdood. In het visioen van Ezechiel is methet herstcl van bcr lichaam nog niet het leven teruggekeerd. Daar komt meer voor kiJ·ken. De Icvensgcesr moet er nag in. Oat herinnen aan her (eweede) scheppingsverha2lin Genesis 2:7. Nadae God de menselijke gesealee geboetseerd had 'ute hee scof decaarde', blics Hij hemde levensadem in. Zo sehepr Godook nu weer leven.

Dc Joodse baLlingen hadden bun grens bereikr. Ze konden nice verder. Voor hungevoel was hun I.evenop niets ulegelopen. Ze konden ner zo goed doodzijn. De verge-lijking met een hoop dorre doodsbeenderen is creffend. 'Zouden deze beenderen nogtOt !even kunnen komen ?', zo worde gevraagd aan her. begin van Ezeehiel37. Her ant-woord moet natllurlijk zijn: nee. Maar de profeet durft de vraag nog even onbeant-woord te Laten: tH EERGod, dat weer U aileen.' In [eire is dir. de wending in her verbWen is dit ook her meest inspirerende momenr voor de lezer. Het roept de vraag op ofeen mens zich mag of moet neerleggen bij datgene wat onvermijdclijk is. Hoe gajeom metjc begrensdbeid? Hee is een feit dar je nice kunr onrkennen. Dat is realisciscb.Het kan echeer ook iees worden datje leven op een negatieve manier gaat overheer-sen. Dat is meer facalisriseh engeestdodend.

In her verhaal van de eersce zonde wordr veneld hoe Adam en Eva zich enigszinS

kin en Zij werden vervol.. fweigerden neer tc leggen bij de hun.opgeLe:de:e~er m!os 'moee zijn plaats en

~le d r God hard met de neus op de fciccn ge ru t. en took kan brc-S 00 db f d od dcze n::ttllutwe .

g~~wercn. Ezechiellaaezien dat wa~Go crre t e no de akker van de gesehiedenis.oJ De door God geschapcn mens lS.meet dan o~~st ~~ n iet wnder meer ncerlegt bijkeO. oor God ingebLazen levensgeest is ccn geest ic ziDe.d k die de dood maakt in her levcn.delobreu

l'VJSIOEN VERBEELDJ-{£ . en vervolgens aan zijn lezcrs schetsr hoe inspirerendZoalsde prof~er.:~sr :~~~cz~~~~~~jn woorden kunsrenaars ge'lnspi.reerd tot hcrnieuw-de geese v~ 0 In de rijk (mer frcsco's) gdlluserecrde synagogc utt de derde ee)u~ van Ide verbee ~'. uro os (in her oostcn van Syrie, aan de Eufraat 15 een (I-onze jaartell1ng l~ Duro. E d v:or her visiocn van Ezechiel 37.' Als cen scott srtipvcr-belangriJkc plaats ~nhgerulm li ks naar rechts _ voor de ogen van de tocsehouwer dehaal onrvouwen zic - van ingebCll rrenisseu-

Eerst ziet men de profeer, diegeklced is in een Perzischaewaad te midden van losscto 'menselijke hoofden, handen envocrcn. War opvalt is cen handdie hem vanuir de hoogre vas[-houdt. Dat verwijst naar vers 1:

'De hand van de HEER (...) zettemij neer in ceo dal vol vanbeenderen.' Een maaL mer. beidebenen op de grond zien we aande houding van de profeet dat hi' 0 aarde aantref[.hij de hemcl vraagt om een all,twoord van het problee.l? dat J P

dk men Nu

h d G d Daar moetZlJn hulp van aan 0 .Vervolgens wijst hij naar de an van o. .' tWceenkomt er beweging in de Iiehaamsdelen. Op de achtergrond ~~en we ~n ill. t ver-gespleten berg. BIUkens de begroeiing ~aat het ruer ~m de OllJ~e~!~s~ ::~~: Heerbindt hierde profetie van Ezechiel met die van Zachana l~ w~a~ ..e I zijn voeren zet-aan het eind def cijdcn op de Olij~erg worde a~.ngek~':n!e red~~ais die volgens veelten op die plaats en de berg zal nuddendoor spllJten. d' d d d n

d h· b gint de opstan LOg er 0 e .lodcn de beste plaars om begraven te wor en: leI e

Op de fresco van Dura Europos zijn de Lich::tmen rc~hts van de Olijfberg weer ee~g h L li en er nog Levenloos bij. Boven de Ilchamen zweven nu gevLeugelde ee, maa~ ze. gg belding van de levensgeest. We.zien dat men dit idee heeft

e wezens. at IS eeen.vekste .. e op de mens: icder mens heeft een eigen onsterfelijkeVetbonden met de [Ie e VlSl ., dE' h

. I h I' h vll'egt deze net zoals we dar ook Zlen t.n de ou e gypnsc eZle . Los van et IC aam ,

voorsrellingen, als een soon vogel rondoLangzaarn dalen de ziclen af en vcreni-gen zich met de licharnen. Nu zijn ze torlevende wezens geworden. Dezc hcreni-ging van Iichaarn en zicl wordt begclciddoor een ander, groter gcvleugcld per-soon. Men kan hier den ken aan de aarts-engel Michael, die in de ]oodse rradiriebeschouwd wordt als de begelcider vande zieten der doden.

We zien zc nu in cen groep staan, in een gebedshouding. Ongerwijfeld danken zij nuGod voor her geschonkcn leven. Ze zijn gehuld in Griekse gewaden, Dar geldt ook voorde profeet, Blijkbaar hccfr hij andere kleren aangerrokken. Ook hij is vcranderd. Wacverder opvalt is dar cr nog alrijd losse hoofden, handen en voeten liggen, Oat geeft aandat nier iedereen dcel hccfr aan de opstanding,

We kunnen consrateren dar de woorden van Ezechiel vcrbonden zijn met nieuwerrad iries. Op deze man iCI blevcn ze doorwerken en hidden ze de hoop levend op Gods

bijseand tor over de grenzen van dedood. Zo'n oncwikkclingsproces isook al binnen de bijbel aanwijsbaar.Larere teksten spreken anders overde dood en her hiernamaals dan deoudsre overleveringen. Dar heeft rcmaken mcr een toenemende indivi-dualiscring. De 10egevaUen en de zinvan iemands leven werden steedsmeer los gezien van de gemeenschapwaarvan hij/zij dee! uitmaakre. Dathad ook consequenties v~~r de visie

op en verwachtingen ren aanzien van her kven na de dood. Her is goed om re zien darmen daarbij niet krampachtig vasrhicld aan de oude voorsceUingen. Sommige gren-zen wilde men echrer nict overschrijden. Zo laar de kunstenaar van Dura Europos ziendae men niet kan en mag speculeren over God zelf en gaar hij niet verder dan de sym-bolische weergave in de vorm van Gods band. Dat sluit goed aan bij Ezechiels am-wooed aan God: 'HEER, Gij weet het.'

. Gernspireerd door hee voorbecld in deze oude synagoge kunnen wij OilS afvragenmhoeverre oude en vertrollwde bijbclse rradieies zich laten verbinden mer mod erneideeen, inzichren en ervari ngen. Daarbij kan men denken aan zaken als relncarnatieen bijna-dood-crvaringen. Vaak verlopen gesprekkcn hierover rnoeizaam en is er nau-welijks grensverkeer russen de groepen mensen die op grond van werenschappelijkeprincipes, religieuze overruigingof eigen ervaringen verschillende standpuneen inne-men. Her is ee berreurcn wanneer her gesprek over iets dar zo inspirerend kan zijn

blijfr steken in bepcrkte groepjes van gel ijkgezinden of vcrzandt in gcestdodcnde weiIcs-nietes-discussies. Her vcrhaal van Ezechiel geefe aan war de criteria zijn voor eengoede orngang mer dczc dingen. HCl mag nice zo zijn d~e w~. d~en alsof wij God ~cIrzijn en ons laten verleidcn cot cen oordecl over zakcn die WIJ mer ku.nnen o~crzlen.Sorns zie je dar gebeuren in de marrier waarop menscn spreken over reincarnaric. Mengebruikr her a1s een model om te vcrklaren waarorn her in bepaalde ge~aUen zo oneer-lijk vcrdeeld lijkc te zijn in her leven. lcmands ongeluk wordr dan uitgelegd aLs hergevolg van een nier goed geleefd vorig leven. Op vergclijkba~~ wijze kan men zich o~r-rrekken aan de srrijd regen onrecht in dir leven door rc verwijzen naar een vereffeninginen via een larer leven. Hierbij raken we aan ecn twccdc criterium waarde lezing vanEzechieL 37 ons op arrent maakt: als her goed is werkt gelovig nadenken over de doodniet vcrlammend maar juist inspirerend. Oat laatsrc is vaak re zien bij mensen die ccnposirieve bijna-dood-etvaring hebben ondergaan. Zij seaan daardoor anders in herLeven. De angst voor de dood is verdwencn en zc kunnen op grond daarvan anderenhelpen om onder die dreigende schaduw vandaan re komen en opgewekter te leven,Helaas worden ze daarbij nogal eens geconfronreerd met negatieve en soms neerbui-gende reacties van mensen die de grenzcn van de rncetbare werkelijkheid niet willenof durven overschrijden. Zoiers zal een prefect als Ezechiel ook wei zijn overkomen.

EZECHIEL 39 - STERKER DAN DE DOOEN

Na het hoopgevende visioen over dc herrijzcnis van een yolk dar ten dode opgeschre-ven leek volgr in Ezechiel 38-39 een vcrhaal over de strijd tegen de Iegers van Gog uither land Magog. Dar vertelt icts over de tockomst van het herstelde Israel. Zal menopnieuw moe ten vrezen voor de drcigcndc lcgers die vanuit hernoorden her land zul-len binnentrekken en verwoesren? Zo was het in het verleden steeds gegaan. De enevcroveraar volgde de ander seeeds op. Na de Assyriers waren de BabyLoniers gekomen.Wie kon er garanderen dar de geschiedenis zich niet zou herhaIen? Om die angsr wegre nemen voen de profeet nu Gog en zijn grore Jcger ren ronele. De naarn is van eenonbekende VOtst, de dreiging maar al te bekcnd. Maar nu, zo profeteerr Ezechiel, zaLher anders lopeno Gog cn aile plunderaars mer hem zijn ren dode opgeschreven.Bakkcn met onhcil zal God over hcn uitseorten: van aardbevingen roc en met pest enzwavelregen. Ze wilen allen omkomen en dan is het ook definirief mer hen gedaan.Dood is hier echr dood. Dat zie je aan de begrafenis. Op her sLagveld liggen hun been-deren. Dar doer denken aan het visioen uie hoofdsruk 37. Terwijl de beenderen daarweer tot levende wezens werden, worden ze hier allemaal opgespoord om te wordenbegraven. Zo is er niets meer dat nog zal herinneren aan de eerder zo dreigende so1da-ten.

In deze passagc (39:11-16) is sprake van een myseericus 'dal van de doomekkenden'.In sommige vertalingen laae men hee woord onvertaald: hee dalAbarirn. Daardoor isniee meer te zien dat in het Hebreeuws mce die woord worde gcspeeld: er worden rnan-nen aangesteld die 'door dir land moeten trekken' op zoek naar reStaDeen van het ver-slagen leger. Opmerkelijk genoeg worden ook de vc[sLagcnen met ditzelfde werkwoord

aangeduid: men mocr begra ven 'wic van de doorrrckkcndcn was blijvcn liggen' (39: 14).In sommlge handschrifrcn en verralingcn (o.a, de Willi brordverraling) is de Iaatsre aan-duiding van de 'doorerckkendcn' weggclaten. Her is ook moeilijk rc begrijpen.

Dar wordr anders als je vcrband lege met de Kanaani rische myrhoJogic. Daar wordrheczdfde werkwoord gebruikt voor dodengeesren die 'overkomen' uit her dodenrijkom re strijden voor hun nabeseaandcn.1 Inde reIigieuze voorsrellingen van her oudeNabije Ooseen is dar een bekend gegeven. Via de dodenculeus worden de heIden uither verleden in ere gehouden en boopre men op bun bijscand in rijdcn van nood. tozekere zin vormden zc een cussenJaag tussen de grore goden in de herncl en de rnensenop aarde, Binnen her monothei'sme van Israel was er voor die geloofsgoed weinigruimee. Toch hccfr bee ook binnen her Oude Testament zijn sporen nagelaeen.1-{erduiddijksee voorbeeJd daarvan is bee alleen voor mgewljden zkhrbare Ieger van 'vun-ge paarden en wagens' rondorn Elisa in 2 Koningen 6:17. Ook de paarden die volgensher lied van Debora deelnamen aan de srrijd regen de Kanaanieeen Hjken vanuir deheme! re komen aandra vcn (Re. 5:20-22).

Ezechiel maake dUldeJijk dae men van dir soon hulp van gene zijde niee vee! hodere verwachten. Daarmee s/uir hij aan bij andere teksccn in de bijbel over die onder-werp. Uit ]esaja 8 b1tJkc dae sommige Israclieren zich in de benauwde tijden vanAssyrische drciging eoedodengecseen wcndden. Vo/gens de profeet wordje daar nierwijzer van: 'als ze regen u zeggen: "Ondervraag de gecseen van de doden en de waar-zcggers die lispclen en prevelen; een volk raadp/eegr eoch rijngodcn en zijn dodcn renbehoeve van de Levendcn", houd u dan aan de Tora en her geeuigenis' Ues. 8: 19-20). Demogelijkheid van contact mer de doden wordt niet onrkend. Je schiee er aUeen nietzoveel mee op. Het bUJEtbiJ vaagheden. Dan heb je meer aan de duiddijke, op schrifcgeseelde woorden Ult de eigen rraditie. Dezelfde conclusie kan men erekken uie heeverhaal over koning Saul die in wanhoop Contaer zoekt mee de dode Samuel (1 Sam.28). Weliswaar slaage Saul er via cen medium in om SamuCl nog ceo keer ee spreken tekrijgen, maar dar levert niets anders op dan ecn herhaling van WatSamuel al bij zijnlcven had gezegd. Zo worde de lezer duidelijk gemaakt dae Samuel inderdaad berermet rusc gelaten had kunnen worden, zoals hij zetf aan het begin van hun onrmoe-dng ook opmerkr. Saul is er in ieder geval nices mee opgeschoren. Hij is er alleen maarslechter van geworden. Hee eindigr cr zeIfs mee dae hij zo onrdaan is dae hij meer doodis dan lcvend.

Men vinde hee in vrijwel alle culturen en in alle tijden dae mensen Contact zoekenmer de doden en daarvan voordeel verwachecn. Dc genoemde eeksren geven wae diebecrefe wei te den ken. Is dit wel goede beon om inspirarie uie te putten? Zijn dc mone-yen wei zuiver? Geefc men in angse en onzekerheid de eigen verantwoordclijkheid ennuchrerhcidniee eesnd we handen? Is er werkelijk hoger inzicht van de doden te ver-wachren of vercdlen zij ons s/eches wae wij ook en beter kunnen waarnemen wanneerwij goed om ODS heen en mar onszelfkijkcn? Is er wel voldoende gezoche naar hulpvan levenden voordae men zich om bijstand wendde rot de doden? Zoveel is in iedergevat we! duidelijk: spiririsme staae op gespannen voce mct wac de bijbcl zege overspirirualiceir.

LEVEN MET DE 0000

k d d gedachtc aan de dood.Her is cen kunst om het leven mer re laten ve:zle esnnc,ooopre:gevcn om lees van hetE hi ·'1 k men loren om mer re

Van de profeet zec ie an . en om daarbij de juisce bondge-k I Iiik ic op dood spoor te zieten,leven ee makcn, 00 a IJ J d d d ar tc aanvaardcn Jn de jaren tach-. . b libels om e 00 zoma .norcn rc zoeken, Her IS met I) . lcidooi regen her bagaeclliseren. de Okke jager een vurig prig van de vonge eeuw voer . h . iet aileen in de tradirionele, door hervan de dood zeals hij dar om ZlC. waarnam: nineen rnodcrnc herwaardering die dechristclijk geloo~~evoe~e bel'll~el~~,. m;~r ~~kdOOdweerin zijn ware gedaante' larendood cen menselIJk~~zlcht~ee e. IJw~ C~i'k rnoet worden teruggedrongen. 'Lievcrzicn: als de laatstc vijand die zoveel m thii I houden coe her door kanker veroor-langer Leven' was zijn moceo c~.dae heeft IJ vkoghe" . ZI'j'Dcolumn in dagblad TroulV

. . d . Zljn lezers maa te IJ viazaakte bitcere em e in 199

2. . f, . h d t hij ook zij n eigen nadercndc

declgenoot van zijn Strijd. Het had lees pr~ ensc t verward raakce door de hersen-dood niet wilde vcrblocrnen. Zclfs toen ZIJn gees .:. blii

". . d bceldspraak van Ezechiel jz ee IJven.rumor verdorde hi] met, om In e iid I"k is Oat is misschien nog

Dae neeme nier weg dar ~c dood vo.oral~~~~;;:r;::~n ~~ do~d' van P.N. van EyckJ:

wei hee mooise uicgedrukelfl hedeged~?r hee regendeellaae de doodzich nice OQt-ondanks de zich soms voordoen esc JD van . wachren toe hec

lopeno Men kan er zich wcl op v~or~~~e~d~~~:a::;~~~~Ji~ ~:~r:~~cnt zelden meemoment van dc dood aanstaan e I;:ae we) zo is dan bevindr men zich doorgaans atzekerhcid vast te steUcn. En wann~~ f )':k 'gheid Hee besef van de ein-in een sfeer van ernseige Li~amC.'IJke 0 ge~~ee IJ ~eaer~e wachren mee zoeken naardigheid kao ook een posinev~ s~llllulans ZIJn om d n wac er werkelijk me doee ofwaar hee nu eigenlijk om draalt lU het leven en mer oe

alriJ'd al had willen docn. .. 1wac men d d d kunnen we D1lsschLen wat eren

In de voorbereiding op en omgang met e ~~ ld s moriendi 'de kunsr van heevan de aan hee dnde van de Middelccuw.~n oneWI e .. e ar ee ber~idcn op de dood.

s[er~en'. Daarbij leerde.men zich Z~~~l~i~e;::;~::~~:;:I~jk zclf ee regeJen en da~rHer 15 gewoon verstandig om bepa~ . ~f becrefc is hee goed om in je rcLades en 111

nabcscaanden niee mee r~ belcasI beeenla'deanrgJ~:urrcnisseDzoveel mogelijk orde op zakend erking van emouone k Is.

,; s:::::n Alsde dood onverwach, snd ~o~~;~~~::;o,~~:~~,~:~;n~d/:e :::dae de dood sne! zal komen, dan kunJc a Ls. g leefd hebt. In die zin

. . h d k nst om zo te steeven a JC eof energie mist. In fel~eLS er e u r her leven. Her is wei nodig dat men, om dezelaat je de dood dan met heersen ove

hd b en van inspiratie heefe om uit re

srryd aan ee kunnen en ee ku~~n o~ en, ronnputten. Het visioen van EzechlellS er cen van.

423

OM VERDER TE lEZEN:

- K. Exalto, De dood onrmcskerd. De voorbereidil18 op de dood in de late IIIiddcleeuwen, in dercfonnatie en III dC8ereformeerde theol08ie in de IT en be.gin18t eeuw, Amsterdam 1979.

- Okke Jager, De dood in zljn ware 8cdaa nre, Baarn 1984.- Okke Jager, Liever lal18cr leven, Baam 1984-- Carlo Leger, 'Ruimte om re sterven. Op zoek naar een nieuwe "ars moriendi"',

Tijdschrift voor'flteol08ie 40 (2000), Pp.331-340.Klaas A.D. Srnelik, De dood en de BUbel,Heerenveen 2003.

NOTEN

I K. Weitzmann. H.l. Kessler, The Frescoesojrhe DuraSynOSOBue and Chrunan Arr. Washington 1990. Zieoak V. Eid. 'Ezcchiclvision 37,1-4', BiblischeNcrizen Sj (1996l, pp.22-34. en hct in de lirer.ltuurlijS[genoernde bock van Smelik, De dood en de b~jbe(.P.47.

! Zie h ierover mljn artikcl 'Travellers' in: K.van der Toorn e.a. (eds.), Diaionary ofDciriesand Demons inrhe Bible, Leiden I999!, pp.876-877.

l O.a. herdru kt in C. Komrij (ed.], De Nederlandse poezie van de tl' en 2011< WLW in 1000 en ertl8c Bedidt-CCII, Amsterdam 1979,P.519. Her wcrd gepubliceerd in 1926.Er is veel discussie over de herkomst vanhet hler wcergegeven verhaaJ. In een [eeensie in darzclfde jaar spreekr Nij hoff van ccn 'voorrreffe-Hjke scrofische weergave van de bekende Perzische legende'. Deze is waarsebijnLijkop zijn bcurrweer onrleend:un cen oud loods verhaaJ; zie M. Gasrer, 'Tlld:Xlmpla oJth~ RabbIS, london 1924. p.85.

DANIEL

Beproeving

HcnkFomeyn

'Een mens mer gevocl voor wac anderen bewoog, een mens die zijn ogen niet kon slui-ten voor onrecht en teed, en voor wie geloof gelijkseond aan doen. Prins Claus, die aanzo velen liefde, moed en inspirarie gaf en die aan her einde van zijn lcven door zoveelbeproevingen moest heen gaan.' - Ds. Carel ter Linden in een gebed tijdens de utr-vaartdiensr voor prius Claus, op dinsdag 14 okrober 2002 inde Nicuwe Kerk in Delft.

LOT OF KEUZE?

Beproevingen ... het lijkt op her eerstc gehoor alsof we van doen hebben met ccn ver-baal sruk anriek. Een woord van de rcligieuze rommelzolder, waar in de loop der gene-(aries allerlei niet meer zo gangbare begrippen uit grootmoeders tijd een plekjehebben gevonden. Ze zijn nog niet weggegooid en nog te vinden voor wie de moeitevan her zoeken wil nernen, maar niet meet geschikt voor de hedendaagse om-gangstaal. Wanneer die woord dan nog ecns van zolder wordr gehaald om een rot tevervullen in de actuclc context, is her niet verwonderlijk dar die dan gebeurt bij helebijzondere, cerernoniele en riruele momenten zeals een plechtige uirvaart, Daar waardeplane taal onvoldoende zeggingskracbe bezit, .

En zo klonk - inde taal van een gebed - dar prins Claus 'door zoveel beproevingenmoesr heen gaan'. En ongeewijfeld konden de aanwezigen in de kerk en de tallozendie de dienst via de beeldbuis volgden zich daar van alles bij voorstellen. Zijn deprcs-sies, de slopende ziekte van Parkinson, en allerlei mentale opgaven waarvoor hij zichgesteld heeft gezien: de aanvankelijke vijandigbeid van een deel van bet NederlandscYolk, de bcperkingen die zijn rol als prins-gernaal bern oplegden, de rellcn rond decroonsbesrijging van Bearrix, de commode rond bet huwelijk en voor~l ro~d ..descboonfamilie van zijn oudsre zoon. En zo suggereerrdirwoord dus allerlci moeilijk-heden, verdriet, lichamelijke en psychische belasting, die een mens in zijn Leven kancegenkomcn. Nict gezocht, niet gewenst, ze ovcrkomenje., .

Het is echrcr de vraag of daarrnee de betekenis van het woord beproevtn~ zeals d~cin de bijbel functioneert, helernaal correct is gegeven. Misschien kan het Jargon U.lt

de culruur van de Koninklijke Landmacht, de kring waarin ik me beroepsmangophoud, wac verheldering bieden. Hier pleegt men van iemand die n;ee aU:rlei ~ro-blemen en moeilijkheden worde geconfronecerd, te zeggen dar deze een wcdagmg'

425