1

De auto’s van de toekomst

Aardolie: het zwarte goud. Maar voor hoe lang nog?

2

Symbolen in de cursus

Aardrijkskunde

talen

Biologie

Economie

Chemie

P.O.

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1: Auto’s van de toekomst ..................................................................................................... 3

Hoofdstuk 2: Debat ................................................................................................................................. 4

Hoofdstuk 3: Aardolie .............................................................................................................................. 5

Hoofdstuk 4: Hoe worden brandstoffen uit aardolie gehaald? ............................................................ 10

Hoofdstuk 5: De wereld op stoelen ....................................................................................................... 13

Hoofdstuk 6: Bijlagen ............................................................................................................................ 16

Hoofdstuk 7: Bronvermelding ............................................................................................................... 32

3

Hoofdstuk 1: Auto’s van de toekomst Dit project zal volledig draaien rond auto’s. We beginnen met een eenvoudige opdracht.

a) Je stelt zelf een auto samen. Je doet dit echter vanuit een bepaald standpunt. Je krijgt een

kaartje waarop jouw standpunt staat uitgelegd. Maak niet alleen een schets van hoe de auto er

uit zal zien, maar geef ook een woordje uitleg.

Standpunt van waaruit ik de auto maak:

Schets van de auto:

Uitleg:

b) Stel nu jouw model voor aan de groep!

c) Nadat je de verschillende modellen van jouw groepsleden hebt leren kennen, voor welke auto

zou jij gaan? Waarom?

4

Hoofdstuk 2: Debat

Opdracht:

Je werkt in een team van vier verkopers. Van de leerkracht krijg je een auto met een bepaalde

motoraandrijving. Het is aan jullie team om de rest van de klas te overtuigen om jullie auto te kopen.

Dit doe je aan de hand van goed opgebouwde en overtuigende argumenten, maar ook door in te

spelen op de positieve punten van jullie motoraandrijving en op de negatieve punten van de

motoraandrijving van de anderen. Je kan je baseren op drie gegevens:

- de artikels in bijlage 1 van deze bundel.

- een filmpje: http://www.een.be/programmas/voor-hetzelfde-geld/betaalbare-groene-wagens

- de actuele prijs van brandstoffen:

5

Hoofdstuk 3: Aardolie 3.1 Wat is aardolie?

3.2 Fossiele brandstoffen Bekijk het filmpje en beantwoord de volgende vragen.

https://www.youtube.com/watch?v=BizZzSBNkig

a) Hoe ontstaat aardolie?

Plankton zakt naar de bodem van de zee en vormen een laagje. Door stijgende temperatuur en

druk verandert de plankton in aardolie en aardgas. Dit duurt miljoenen jaren.

b) Waarvoor wordt aardolie onder andere gebruikt?

Als brandstof van auto’s, vliegtuigen, verwarmen van huizen.

Aardolie is een vloeibaar mengsel met een geelbruine tot zwarte kleur. Het bestaat uit meer dan honderdduizend verschillende stoffen. Bijna al deze stoffen zijn koolwaterstoffen.

We zijn voor bijna de helft van onze energievoorziening

afhankelijk van aardolie. Auto’s en vrachtwagens rijden

op benzine en diesel gemaakt uit aardolie en

elektriciteitscentrales wekken er elektriciteit mee op.

Vrijwel alle chemicaliën en materialen die we dagelijks

gebruiken hebben aardolie als grondstof. Denk aan

kunststoffen (plastics), maar ook veel kleding,

wasmiddelen en medicijnen kunnen niet gemaakt

worden zonder aardolie.

Waarom is aardolie zo belangrijk?

6

c) Wat is het verschil met het ontstaan van steenkool?

Steenkool is gemaakt van dode planten, aardolie van dode plankton.

d) Wat zijn de nadelen aan het gebruik van aardolie en steenkool?

De verbranding is slecht voor het milieu en de fossiele brandstoffen raken op.

Aardolie en steenkool zijn fossiele brandstoffen. Fossiele brandstoffen ontstaan uit resten van plantaardig en dierlijk materiaal dat in de loop van miljoenen jaren werd afgezet.

e) Wat als er geen fossiele brandstoffen meer zijn?

Gebruik van duurzame energie: zonne-energie, biobrandstoffen, …

3.3 Ontginning van aardolie Aardolie bevindt zich heel diep onder de grond. Daarom voeren veel landen over heel de wereld

boringen uit om de aardolie te ontdekken en te ontginnen. Hieronder zie je twee foto’s van

jaknikkers. Dat zijn grote toestellen die de aardolie naar boven pompen.

7

Omdat de wereldwijde vraag naar aardolie stijgt, gaan

gespecialiseerde bedrijven steeds op zoek naar

nieuwe aardoliereserves. Zo werden de laatste jaren

steeds meer boorplatforms in zeeën of oceanen

gebouwd die boren naar aardolie.

De voorbije jaren wordt er ook steeds meer aardolie ontgonnen in ecologisch kwetsbare gebieden

zoals het regenwoud, de poolgebieden, … tegen de zin van heel wat milieuorganisaties. Het

ontginnen van olie in deze gebieden is namelijk niet zonder risico.

a) Waarom zijn milieuorganisaties zoals Greenpeace of WWF tegen de boringen in ecologisch

kwetsbare gebieden? Baseer je antwoord op onderstaande foto’s die het gevolg zijn van

aardolie ontginningen.

Aan het ontginnen van aardolie zijn altijd risico’s verbonden. De kans bestaat dat er bij het boren

naar aardolie iets fout loopt en alle olie in de kwetsbare gebieden terecht komt. Op de foto’s zijn

onder andere dieren te zien die onder de olie zitten.

8

b) Zoek wat meer informatie op over de olieramp in de Golf van Mexico. Wat was er toen

gebeurd?

Er was een explosie op een boorplatform van BP in de Golf van Mexico. Miljoenen liters olie lekten

in de zee. Heel veel dieren stierven door de ramp. Het was de grootste natuurramp ooit in de

Verenigde Staten.

c) Welke informatiebronnen heb je gebruikt?

Internet, boeken, tijdschriften, …

3.4 Welke landen hebben de meeste aardolie?

3.4.1 Aardolie in de wereld Bovenstaande kaart geeft weer hoe de productie van aardolie verschilt per land. De cijfers zijn

uitgedrukt in miljoenen olievaten die per dag worden geproduceerd.

Een vat is een inhoudsmaat gelijk aan 159 liter ruwe aardolie.

a) Welke landen produceren het meeste vaten olie per dag?

- Verenigde Staten

- Saudi-Arabië

- Rusland

9

3.4.2 Aardolie in België a) België verbruikte in 2014 ongeveer 23 000 000 ton aardolie, terwijl er in ons land helemaal

geen aardolieproductie is. Wat betekent dit?

Alle aardolie dat België verbruikt, moet ingevoerd worden vanuit andere landen.

3.4.3 Invoer van aardolie in België Beantwoord onderstaande vragen met behulp van de tabel.

a) Welk land heeft het grootste aandeel in de invoer van ruwe olie in België in 2014?

Rusland

b) Welke landen binnen de Europese Unie verkopen ruwe olie aan België?

Verenigd Koninkrijk en Noorwegen

c) Geef een opmerkelijk verschil tussen 2013 en 2014 op vlak van de invoer van ruwe aardolie.

- Rusland heeft heel wat minder aardolie ingevoerd in 2014 dan in 2013.

- Andere landen voerden in 2014 4 keer zoveel in dan in 2013.

10

Hoofdstuk 4: Hoe worden brandstoffen uit aardolie gehaald?

4.1 Scheidingstechnieken De omzetting van aardolie in andere, nuttige producten gebeurt in de petrochemische industrie. Dit

gebeurt in aardolieraffinaderijen. Om bepaalde stoffen uit aardolie te halen, moet de aardolie

gescheiden worden. Om een mengsel zoals aardolie te scheiden, gebruikt men

scheidingstechnieken. Afhankelijk van het soort mengsel, pas je een bepaalde techniek toe om dat

mengsel te scheiden.

4.2 Filtreren, zeven en extraheren 4.2.1 Filtreren

Op welk verschil in stofeigenschap is filtratie gebaseerd?

o Kookpunt o Deeltjesgrootte o Oplosbaarheid

4.2.2 Zeven Voorbeeld: mengsel van zand en stenen

De zandkorrels zijn klein genoeg om daar de gaatjes van de zeef te gaan, de stenen niet.

Op welk verschil in stofeigenschap is zeven gebaseerd?

o Kookpunt o Deeltjesgrootte o Oplosbaarheid

Filtratie van water en zand: Duid de begrippen residu en filtraat aan op

de tekening.

Résidu Filtraat

Het residu blijft achter op de filter.

Het filtraat is de stof die door de

filter is gelopen.

Toepassingen:

+ koffiefilter

+ sigarettenfilter

11

4.2.3 Extraheren Voorbeeld: thee

de smaakstoffen van de theeblaadjes lossen op in warm water

maar de blaadjes zelf niet.

Op welk verschil in stofeigenschap is extraheren gebaseerd?

o Kookpunt o Deeltjesgrootte o Oplosbaarheid

MERK OP!

Om mengsels te scheiden gaat men steeds op zoek naar verschillen in stofeigenschappen.

4.3 Destilleren 4.3.1 Destillatie van wijn Twee vloeistoffen kunnen gescheiden worden van elkaar door ze te destilleren. Voorwaarde hiervoor

is dat ze een verschillend kookpunt hebben. Door het mengsel aan de kook te brengen zal het

mogelijk zijn om de twee vloeistoffen te scheiden. In bijlage 2 kan je ontdekken hoe deze

scheidingstechniek precies werkt aan de hand van een practicum: de destillatie van wijn.

4.3.2 Destillatie van aardolie Zoals eerder gezegd, bestaat aardolie uit talrijke koolwaterstoffen. Om aardolie te scheiden moeten

we dus een verschil vinden in stofeigenschappen tussen deze koolwaterstoffen.

Het belangrijkste verschil tussen de vele verschillende koolwaterstoffen in aardolie is hun

kookpunt. Daarom wordt gekozen voor de scheidingstechniek destillatie.

De destillatie van wijn kan vergeleken worden met die van aardolie. In aardolieraffinaderijen maakt

men hierbij gebruik van destillatietorens van tientallen meters hoog. Het principe van

aardoliedestillatie staat uitgelegd in het schema op de volgende pagina.

12

Stap 1:

Ruwe aardolie wordt verhit. De olie

verandert van aggregatietoestand:

van vloeibaar

naar gasvormig .

Stap 2:

De hete dampen stijgen op in de

destillatietoren. Hoe hoger in de

toren, hoe koeler de toren. De

dampen koelen bijgevolg af.

Stap 3:

Stoffen met een hoog kookpunt

komen daardoor al weer snel

onder hun kookpunt, bijv.:

stookolie Deze stoffen condenseren laag in

de destillatiekolom. Ze veranderen

dus van aggregatietoestand:

van gasvormig

naar vloeibaar .

Stap 4:

Stoffen met een laag kookpunt condenseren pas wanneer ze sterk zijn afgekoeld. Dit gebeurt dus pas hoog

in de toren. Bijvoorbeeld: benzine en kerosine

Stap 5:

Stoffen met een héél laag kookpunt (dus stoffen die bij kamertemperatuur al gasvormig zijn) worden als gas

bovenaan de toren apart afgescheiden: LPG .

Besluit

Bij een destillatie van aardolie scheid je een mengsel op basis van verschillende /

dezelfde kooktemperaturen.

13

Hoofdstuk 5: De wereld op stoelen

We spelen een spel vandaag! Lees eerst de uitleg hieronder. Volg daarna de instructies van de

leerkracht.

5.1 Klasopstelling

5.2 Korte uitleg van het spel Het spel bestaat uit 2 stappen.

Stap 1

Er leven ongeveer 7,2 miljard mensen op aarde. Ieder van jullie stelt een aantal miljoenen mensen

voor van de volledige wereldbevolking. Afhankelijk van het aantal mensen dat je voorstelt, zullen

jullie jezelf moeten verdelen over de verschillende wereldgebieden: Noord-Amerika; Latijns-Amerika,

Europa met Rusland inbegrepen, Azië en Oceanië, Afrika en het Midden-Oosten. De leerkracht laat je

weten hoeveel miljoenen mensen je voorstelt.

a) Volgens de leerkracht: Hoeveel mensen stel je voor? ………………………… miljoen mensen.

b) Verdeel je nu over de verschillende wereldgebieden.

Stap 2

Dan gaan we aan de slag met de stoelen. In totaal wordt per dag ongeveer 95 miljoen vaten aardolie

verbruikt. Elke stoel stelt een aantal miljoen vaten aardolie voor dat per dag verbruikt wordt. Alle

stoelen moeten verdeeld worden over de 6 gebieden. De leerkracht laat je weten hoeveel miljoenen

vaten elke stoel voorstelt.

a) Volgens de leerkracht: Hoeveel vaten aardolie stelt elke stoel voor? ……………………… miljoen

vaten.

b) Verdeel nu elke stoel over de verschillende wereldgebieden.

c) Zij die kunnen, neem rustig plaats op de stoelen!

14

5.3 Reflectie a) Wat vond je van dit spel?

b) Wat heb je geleerd uit dit spel?

c) Wat zou jouw gebied (of de inwoners) kunnen doen als reactie op de situatie qua verdeling van

personen-stoelen?

15

Hoofdstuk 6: Terugblik

a) Wat hebben we geleerd na het verwerken

van deze bundel?

b) Wat wist je al?

c) Hoe ziet volgens jou de auto van de toekomst er uit? Wees zo gedetailleerd mogelijk.

16

Hoofdstuk 7: Bijlagen 7.1 Bijlage 1: artikels voor het debat 7.1.1 Diesel wagens ⇔ Benzine wagens

BENZINEWAGEN OF DIESEL? De benzinewagens zijn in opmars, en de reden daarvoor is dat de diesels zo duur zijn geworden

dat je de meerprijs er amper nog uithaalt.

Volgens VAB is een diesel pas rendabel vanaf 30.000 km per jaar, iets voor ‘veelrijders’ dus.

Volgens Tony Verhelle van Autogids spelen niet alleen de afgelegde kilometers mee, maar ook

hoe je met je wagen rijdt. Een diesel komt vooral van pas voor wie lange afstanden aflegt aan een

constante snelheid. Dus zonder al te veel files op de weg.

Wie veel in de file staat of in steden rijdt en daarenboven ook minder dan 10.000 km per jaar

aflegt, kiest beter voor een benzinewagen. Dieselwagens zijn duurder in aankoop dan gelijkaardige

benzinemodellen omdat de dieselmotoren aan steeds strengere milieunormen moeten voldoen en

die technologie wordt steeds duurder.

De meerprijs van een diesel haal je er amper nog uit omdat:

de brandstofprijzen van benzine en diesel liggen al dicht bij elkaar en tegen 2018 moeten ze

gelijk zijn (Europese richtlijn)

de benzinewagens verbruiken steeds minder en groeien naar het verbruik van een dieselwagen

toe

je kan meer onderhoudskosten hebben aan een dieselwagen als je er korte afstanden mee

aflegt en vaak in files staat.

De accijnzen* op diesel zijn nu nog lager dan op benzine, maar dat verschil zal in 2018

weggewerkt worden. De BIV (Belasting op In Verkeerstelling) is dan weer lager voor een

benzinewagen dan voor een diesel.

17

De kogel is door de kerk: er komt een nieuwe auto. Maar welke motor past het best bij jouw rijgewoontes en met welke factoren moet je rekening houden? Hoewel dieselwagens nog altijd het meest verkocht worden, zijn ze pas vanaf 30.000 km per jaar ontegensprekelijk de eerste keuze.

DIESEL

België blijft een dieselland. Hoewel de gemiddelde Belg maar 15.000 km rijdt per jaar, wordt meer

dan zestig procent van het wagenpark aangedreven door een zelfontbrander. Toch is dit aandeel

de afgelopen jaren aan het tanen en stappen steeds meer autokopers over op een benzine. Niet

alleen omdat fiscale voordelen voor kleine dieselwagens zijn weggevallen (afschaffing ecopremie

en nieuwe inschrijvingstaks), maar ook omdat het besef groeit dat een diesel niet altijd de beste

en goedkoopste oplossing is.

Geschikt voor: bestuurders die vooral lange afstanden afleggen buiten de stad of meer dan 30.000

km rijden per jaar.

Voordelen:

Laag verbruik. Een diesel werkt het best aan constante snelheden bij een laag toerental. Hij

verbruikt ongeveer 15 procent minder dan een gelijkaardig benzinemodel, wat uiteraard het

rijbereik per tankbeurt vergroot. Aan de pomp is diesel bovendien goedkoper dan benzine, al

bedraagt dat prijsvoordeel nog maar circa 15 cent per liter.

Lange levensduur. Dieselmotoren gaan langer mee dan benzines, ze draaien bij lagere toerentallen

en slijten minder vlug, waardoor hun restwaarde op de tweedehandsmarkt hoog blijft.

Nadelen:

Dieselwagens zijn iets duurder in aankoop en onderhoud. Voor een nieuwe diesel betaal je

gemiddeld 2.000 euro meer dan voor een benzine. Door de strengere uitstootnormen (Euro 6-

norm vanaf september 2014) grijpen autobouwers steeds meer naar complexe en dure

technologie.

Minder geschikt voor korte ritten. Een dieselmotor heeft in stadsverkeer ongeveer twintig minuten

nodig om zijn ideale bedrijfstemperatuur te bereiken en op de snelweg tien minuten. Bij korte

ritten gaat hij aanzienlijk meer verbruiken en treedt bijkomende slijtage op aan onderdelen zoals

de roetfilter.

BENZINE

Benzinewagens zijn aan een stevige revival bezig, vooral in de lagere marktsegmenten.

Constructeurs slagen erin om de cilinderinhoud van de motoren te verkleinen om minder

brandstof te verbruiken en tegelijk het vermogen op niveau te houden met drukvoeding

(turboladers). Zo levert de 1.0 Ecoboost-motor van Ford maar liefst 125 pk, waarvoor je vroeger

een 1.6 nodig had. Of wat dacht je van een Mercedes A-Klasse AMG met 360 pk uit een tweeliter?

Er zijn ook andere manieren om het verbruik te drukken: Volkswagen bouwt een 1.4 viercilinder

die de helft van zijn cilinders uitschakelt bij lage belasting.

18

Geschikt voor: bestuurders die vooral korte afstanden afleggen of minder dan 15.000 km rijden

per jaar.

Voordelen:

Een benzinewagen kost aanzienlijk minder dan een auto met diesel-, hybride of elektrische

aandrijving. Zowel in aankoop, onderhoud als verzekering valt de benzine gunstig uit.

Benzinemotoren hebben een zachtere loopcultuur, stoten minder schadelijke gassen uit en

leveren meer vermogen dan diesels.

Nadelen:

Hogere brandstofkosten. Een benzinewagen verbruikt meer dan een diesel en de brandstof is

duurder. Wel wijkt het werkelijke verbruik van een benzinewagen minder sterk af van het

theoretische normverbruik dan bij een diesel.

Kortere levensduur dan een diesel. Een benzinemotor draait hogere toerentallen en is sneller

versleten dan een diesel. Bij moderne benzine- en dieselmotoren wordt het verschil wel kleiner.

19

7.1.2 Elektrische wagens

Pluspunten van elektrisch rijden + Belastingvoordelen De Nederlandse overheid stimuleert duurzame mobiliteit. Daarom zijn elektrische auto's vrijgesteld van BPM en tot 2015 ook van motorrijtuigenbelasting. Bovendien geldt tot en met 2014 een vrijstelling van de fiscale bijtelling voor het privégebruik van een elektrische 'auto van de zaak'. Verder zit op stroom geen accijns. Tank je gas, diesel of benzine, dan gaat een deel van het verschuldigde bedrag naar de overheid.

+ Beter voor het milieu Doordat er steeds meer CO2 in de atmosfeer komt, verandert het klimaat: de aarde wordt warmer. Er zijn internationale afspraken gemaakt om die schadelijke uitstoot te beperken. Elektrisch rijden kan bijdragen aan een oplossing. Ook voor andere milieuproblemen bieden elektrische auto's uitkomst. EV's produceren geen stikstofoxiden en fijnstof. Dat is met name op drukke verkeerstrajecten en in de binnensteden een groot voordeel. Bovendien veroorzaken elektrische auto's minder geluidshinder, met dank aan hun geruisloze motoren.

+ Fossiele brandstoffen raken op Er rijden op de wereld ongeveer 900 miljoen voertuigen rond. Binnen 10 jaar zullen dat er meer dan een miljard zijn. Die voertuigen lopen bijna allemaal op benzine, diesel of gas. De voorraad fossiele brandstoffen raakt daardoor snel uitgeput. Voor het vervoer van de toekomst zullen alternatieve, duurzame energiebronnen moeten worden gevonden. Windmolens en zonnepanelen bijvoorbeeld, die gebruikt kunnen worden om energie op te wekken voor elektrische auto’s.

+ Stroom kun je zelf opwekken Steeds meer Nederlanders voorzien de daken van hun huizen van zonnepanelen, om de energierekening te drukken. Je kunt die panelen echter ook gebruiken om je elektrische auto bij te laden. Zo rijd je pas echt voor (bijna) niks!

De elektrische auto: een valse oplossing? We kunnen er niet meer omheen: sinds een aantal grote fabrikanten de elektrische auto

voorstellen als realistische toekomstvisie, worden er steeds meer modellen aangekondigd. Ze

zouden milieuvriendelijker zijn dan de auto op benzine of diesel en geen CO2 uitstoten. Maar is

dat wel zo?

We moeten ons geen illusies maken: autorijden zal nooit goed zijn voor het milieu. Er wordt

bijzonder weinig energie gebruikt om de inzittenden van A naar B te verplaatsen. Auto’s zijn zo

zwaar dat de meeste energie nodig is om de eigen massa in beweging te krijgen en te houden. Dat

geldt voor een auto met een ontploffingsmotor, maar ook de elektrische auto ontkomt niet aan

die vaststelling.

20

Een auto met een elektromotor heeft nochtans heel wat voordelen. Meest in het oog springend is

de afwezigheid van uitlaatgassen en motorgeluiden. Hij is niet alleen stil, een elektrische auto zit

ook eenvoudiger in elkaar. Er zijn minder onderdelen nodig. Een overbrenging of versnellingsbak

zijn bijvoorbeeld overbodig. Minder onderdelen betekent ook minder slijtage, minder onderhoud

en een lagere productiekost.

De elektromotor heeft bovendien nauwelijks onderhoud nodig en hij heeft een groter vermogen

bij een lager toerental. Dat zorgt voor een prima acceleratievermogen. Banden en remmen zullen

we wel moeten blijven vervangen. Een sporadisch bezoek aan de garage blijft dan ook

onontbeerlijk, al hoeft dat wellicht niet meer zo vaak als nu.

We zeiden net dat een elektrische auto geen schadelijke uitstoot heeft. Maar er is wel elektriciteit

nodig om de batterijen op te laden. Als die elektriciteit opgewekt wordt met fossiele brandstoffen

of steenkool kunnen we ons afvragen waar de milieuwinst zit. En wat met de onafhankelijkheid

van olie?

Zelfs al wordt de elektriciteit opgewekt door een thermische centrale (centrale die draait op

fossiele brandstoffen zoals aardolie of steenkool), dan nog stoot een elektrische auto minder CO2

uit dan de auto’s waar we vandaag mee rijden. Elektrische motoren hebben immers een hoger

rendement. Een elektriciteitsproducent rekende uit dat een elektrische auto onrechtstreeks 60 tot

65 gram CO2 per kilometer uitstoot als de stroom om de batterijen op te laden door een

kolencentrale wordt opgewekt. Ter vergelijking: een hybride auto stoot momenteel ongeveer 100

gram CO2 per kilometer uit, een stadsauto 120 gram, een gezinswagen 160 gram en een 4x4 200

gram. Als de batterijen met groene stroom worden opgeladen is het verschil tussen de auto met

een ontploffingsmotor en een elektromotor uiteraard groter.

Blijft de vraag of we in staat zullen zijn om voldoende (groene) stroom te produceren als het hele

wagenpark elektrisch zou worden? Momenteel rijden er wereldwijd ongeveer 800.000.000 wagens

rond. Een verdubbeling tegen 2030 is volgens het WWF niet uit te sluiten. Natuurlijk, de overstap

gebeurt niet van vandaag op morgen maar ontwikkelt zich geleidelijk. Het elektriciteitsnet heeft de

tijd om zich aan te passen. Wellicht zullen we een aantal tussenstappen kennen zoals hybride

wagens en de zogenaamde plug-in hybrides. Bovendien is er minder energie nodig voor de

productie, het onderhoud, het gebruik en de ontmanteling van een elektrische auto omdat hij

zoals gezegd eenvoudiger in elkaar zit.

Maar volstaat dat? We maken een kleine rekenoefening: in België rijden er vandaag ruim vijf

miljoen wagens rond. Stel dat we die allemaal vervangen door elektrische auto’s met een batterij

van 25 kWh. Om die batterij in 8 uur op te laden is er een vermogen van 3,125 Watt nodig. Om ze

in tien minuten op te laden loopt het nodige vermogen op tot 155.000 watt. Om alle auto’s in

België tegelijkertijd in korte tijd op te laden is er 775 gigawatt nodig. Een gigantische hoeveelheid

die ongeveer overeenkomt met de energieproductie van de hele Europese Unie. Als we allemaal

een elektrische auto willen is er dus een enorme uitbreiding van de elektriciteitsproductie nodig.

En de vraag is of dat haalbaar is.

21

De enige overeenkomst tussen een benzinetank en een batterij is dat ze allebei vroeg of laat leeg

geraken. Net dat is momenteel één van de nadelen van de elektrische auto: het rijbereik. Een

autonomie van enkele tientallen kilometers overtuigt niemand om zijn vertrouwde auto in te

ruilen voor een elektrisch exemplaar. Ondertussen komt met de lithium-ion batterijen een

rijbereik van 300 kilometer in zicht. Ruim voldoende voor het gros van de afstanden die de meeste

mensen dagelijks afleggen. De lithium-ion batterij kent u uit uw gsm of draagbare computer.

Opladen kan in principe in elk stopcontact. Rechtstreeks of met een laadstation tussen het

stopcontact en de auto. Om een lege batterij snel (in ongeveer 10 minuten) weer op te laden zijn

speciale stations met een hoger vermogen nodig.

In een aantal onderzoeken wordt er ondertussen luidop getwijfeld of de voorraad lithium volstaat

om aan de vraag naar batterijen te voldoen. Al spreken verschillende bronnen en onderzoeken

elkaar tegen. Opnieuw een potentieel struikelblok voor de toekomst van de elektrische auto.

Om de elektrische auto een kans op slagen te geven moeten we dringend een en ander

veranderen. Ten eerste zal de groene stroomproductie snel opgedreven moeten worden. Het

heeft weinig zin om met thermische centrales elektriciteit op te wekken die nodig is om de

batterijen op te laden. Bovendien zullen elektrische auto’s kleiner en lichter moeten worden in

vergelijking met het huidige wagenpark. Dat is goed voor het rijbereik. Daardoor moeten de

batterijen minder vaak opgeladen worden en is er minder elektriciteit nodig. Alle auto’s vervangen

door elektrische auto’s is niet realistisch. We zullen ook meer gebruik moeten maken van andere

vervoersmiddelen zoals het openbaar vervoer of de fiets. Pas dan wordt de elektrische auto een

realistische oplossing.

22

7.1.3 Hybride wagens

HIJ IS MUISSTIL Als de elektrische motor draait, hoort u niets dan stilte! Dat staat in schril contrast met de luide trillingen van gewone verbrandings-motoren. Bovendien wordt het nog stiller in de auto dankzij de E-CVT versnellingsbak, waardoor de benzinemotor onder ideale omstandigheden kan draaien.

U BETAALT MINDER AAN BENZINE Wanneer u elektrisch rijdt, verbruikt u helemaal niets. Dit gebeurt wanneer u minder dan 50 km per uur rijdt of in de file staat, omdat de elektrische motor de auto aandrijft. Als de twee motoren samen draaien, verbruikt u ook minder aangezien een deel van de energie van de elektrische motor komt.

U HEEFT MINDER ONDERHOUDSKOSTEN Met een Hybride heeft u minder onderhouds- en herstellings-kosten. Omdat de benzinemotor niet altijd draait, verslijt hij minder snel. Er zijn ook een heleboel delicate onderdelen die u nooit moet vervangen omdat ze niet aanwezig zijn in een hybride. U zal uw versnellingsbak nooit moeten vervangen. Dankzij het regenererende remsysteem zullen uw remblokken minder snel verslijten. In tegenstelling tot dieselauto’s, zal u nooit een roetfilter moeten vervangen.

Minder onderdelen, minder slijtage en dus minder kosten!

HIJ STOOT BIJNA NIETS UIT De CO2-uitstoot van de hybride auto behoort tot de laagste op de markt. Meer nog, de NOX-uitstoot (stikstofoxide) is tot 15 à 30 keer lager dan bij een dieselmotor met dezelfde kracht. De uitstoot van fijn stof, dat smog en longziekten veroorzaakt, is zo goed als nul.

DE BATTERIJ IS 100% RECYCLEERBAAR De geavanceerde batterijen van de Toyota Hybrides hebben een beduidend lagere impact op het milieu dan de klassieke batterijen op basis van lood, waarvan het zuur heel schadelijk is voor de natuur. Bovendien engageert Toyota zich om oude en versleten batterijen systematisch en gratis te recycleren.

GEEN STOPCONTACT NODIG Elke keer als u tijdens het rijden remt of vertraagt, slaat de batterij de kinetische energie op die dan ontstaat. Deze energie, die verloren gaat bij klassieke auto’s, wordt gebruikt om de elektrische motor te doen draaien. U heeft dus geen stopcontact nodig.

De batterij laadt zichzelf op terwijl u remt of vertraagt en in tegenstelling tot elektrische auto’s,

kunt u altijd gebruik maken van de benzinemotor.

ZE ZIJN GEMAAKT VOOR ELKE VERKEERSSITUATIE De auto kiest zelf de ideale motorcombinatie naargelang de verkeerssituatie. Wanneer u in de stad of aan een lage snelheid rijdt, schakelt de hybride vaak volledig over op de elektrische motor. Daardoor verbruikt u met een Hybride bijna niets als u stilstaat aan de lichten of in de file. Eenmaal uit de stad en tijdens trajecten aan een hogere snelheid, schakelt de hybride over op zijn benzinemotor. Is er file is op de autosnelweg – wat vaak het geval is – dan neemt de elektrische motor weer de bovenhand.

WAAROM HYBRIDE RIJDEN EEN GOEDE INVESTERING IS

23

Ze verbruiken minder De onderhoudskosten zijn lager en de wagens gaan heel lang mee De doorverkoopwaarde is hoger U krijgt waar voor uw geld. Bovendien zijn de Hybrides aan de basis erg goed uitgerust

waardoor u, in tegenstelling tot andere wagens, geen resem van dure opties aan de kostprijs zal moeten toevoegen.

HYBRIDE

Steeds meer modellen zijn ook beschikbaar als hybride. Om minder brandstof te verbruiken,

combineert die een elektromotor met een klassieke verbrandingsmotor. Tot nu toe was dat altijd

een benzinemotor, maar sinds kort verkopen enkele merken ook dieselhybrides (Volvo in de V60,

Peugeot in de 3008 en 508, …). Ten slotte moet je een onderscheid maken tussen de hybrides die

hun batterij alleen tijdens het rijden opladen en de plug-inhybrides die je ook in het stopcontact

kunt steken en daardoor langere afstanden kunnen rijden op de elektromotor.

Geschikt voor: bestuurders die vaak in de stad of in druk verkeer rijden en genoeg kilometers

halen om de meerkosten terug te verdienen.

Voordelen:

Verbruik en CO2-uitstoot. Bij lage snelheden (in de stad of in de file) rijden hybrides volledig

elektrisch, zonder brandstof te verbruiken of schadelijke gassen uit te stoten. Ze recupereren ook

energie tijdens het remmen. Dieselhybrides blijven bij hogere snelheden (autosnelweg) erg zuinig.

Onderhoudskosten en betrouwbaarheid. De elektromotor vergt geen onderhoud en de

verbrandingsmotor wordt minder belast. Bij Toyota is de Prius zelfs het model met de laagste

garantiekosten voor de constructeur.

Nadelen:

Hoge aankoopprijs. Zeker de plug-inhybride is door zijn technologie nog erg duur. Reken dus goed

uit of de hogere fiscale aftrekbaarheid en de lagere brandstofkosten opwegen tegen de

meerkosten van de aankoop.

Enkele praktische beperkingen. De batterijen en elektromotor maken een hybride zwaarder en

nemen extra plaats in. Hybrides zijn doorgaans niet geschikt om een aanhangwagen of caravan te

trekken omdat de elektromotor niet sterk genoeg is.

24

25

7.1.4 LPG wagens

Een auto kopen op gas (LPG) Een auto kopen op LPG (gas) kan meerdere voordelen bieden. Zo heeft het rijden op gas het voordeel dat het beter is voor het milieu vanwege een propere verbranding, het is voordelig in prijs en je hebt een extra brandstof tank.

Een auto op gas is gebaseerd op een benzineauto met een benzinemotor welke een extra gas installatie heeft waardoor het mogelijk is om ook op gas te rijden. Tegenwoordig merk je het verschil qua prestaties niet meer ten opzichte van vroeger. De (benzine) auto rijdt net zo lekker en toont geen vermogensverlies meer. Door de extra brandstoftank kan een grotere afstand gereden worden zonder te stoppen om brandstof bij te tanken. De brandstoftank kan in de kofferruimte als een grote cilinder geplaatst worden maar ook in plaatst van het reservewiel. Bij een aantal automodellen is het ook mogelijk om aan de onderzijde van de auto een brandstoftank te monteren zodat er geen kofferruimte verloren gaat.

Het milieu

Het milieu speelt een steeds grotere rol in de samenleving waardoor de komst van hybride voertuigen verwelkomd wordt. Een auto op gas is een zeer goed alternatief als het om het milieu gaat. LPG heeft een lagere CO2 uitstoot wat beter is voor het milieu en de gezondheid. Er komen steeds meer automerken op de markt welke hun voertuigen geschikt maken voor LPG en so ms zelfs van fabriek af een LPG installatie leveren. Hierbij is Chevrolet en Opel een voorbeeld. Volvo deed dit al langer met hun Bi-Fuel uitvoeringen.

In Japan, waar smog een grote rol speelt, rijden een groot deel van de Taxi’s op gas. Het is een zeer efficiënte brandstof en minder kostbaar dan diesel of benzine. Over het algemeen zijn Japanse auto’s goed geschikt voor het rijden op gas.

Achteraf inbouwen

Een gas installatie kan bij veel auto’s achteraf worden ingebouwd. Hierdoor kan de benzineauto welke is geleverd zonder gas installatie alsnog op gas rijden. Men krijgt een schakelaar zodat de chauffeur kan kiezen op welke brandstof er wordt gereden. Helaas is niet elke auto even geschikt om op LPG te rijden. Dit kan uw inbouwspecialist u wel vertellen. Gas heeft namelijk een hogere verbrandingstemperatuur waardoor er minder schadelijke stoffen worden uitgestoten. Daarbij komt wel dat de onderdelen in de motor ook warmer kunnen worden en ze daarvoor wel geschikt moeten zijn. Sommige automerken lenen zich hier prima voor, andere weer wat minder.

26

Automerken welke je vaker op gas ziet

Bij het aanschaf van een 2dehands wagen op gas kan men bijvoorbeeld kiezen voor een BMW 3 serie, een Citroën Xsara Picasso, een Renault Mégane, een Hyundai Coupé, een Opel Astra, een Honda Accord, een Saab 9-3, een Alfa Romeo 146, een Peugeot 207, een

Volkswagen Golf, een Chrysler Voyager of een Chevrolet Spark. Over het algemeen zie je veel Franse auto’s die prima met een gas installatie overweg kunnen.

LPG goedkoper dan benzine of diesel

De prijs tussen benzine en diesel scheelt niet heel veel maar LPG is beduidend goedkoper. De brandstofprijzen in Gent (Shell) en Brugge (Total) zijn bijvoorbeeld als volgt:

Gent (Shell) Brugge (Total)

Diesel € 1,25 € 1,37

Super 95 € 1,39 € 1,51

Super 98 € 1,56 € 1,56

LPG € 0,42 € 0,52

Zoals je ziet is een liter gas 2,5 à 3 maal zo voordelig. Gek genoeg kiezen weinig mensen voor een auto op gas. Gas is zeer voordelig geprijsd en is zelfs beter voor het milieu.

Brandstofkeuze blijft een veel besproken onderwerp. Je hebt de keuze uit benzine, diesel en LPG (autogas). Voor LPG om uit te kunnen, moet je de nodige kilometers rijden. Daarnaast zijn er verschillen in onder ander het onderhoud, de actieradius en de betrouwbaarheid. En hoe zit het met de G3 installaties? Alle zaken die van belang zijn bij een keuze voor LPG op een rij. LPG is een afkorting die staat voor het Engelse Liquefied Petroleum Gas. Met andere woorden, LPG is een gas die in vloeibare vorm wordt opgeslagen. Het gas wordt tot vloeistof, door het onder een bepaalde druk te brengen en houden. Daardoor is LPG in praktische zin minder eenvoudig om mee om te gaan. Benzine kun je gewoon in een sherrycan doen en meenemen. Met LPG is dat niet zo eenvoudig. Overbrengen van de brandstof moet in een volstrekt gesloten systeem gebeuren. Dat is ook de reden dat LPG tanken anders is dan bij de andere brandstoffen.

Belangrijkste reden om op LPG te gaan rijden: de kosten Rijden op gas heeft als belangrijkste voordeel, dat een liter LPG een stuk goedkoper is. Naast de prijs, heeft LPG eigenlijk geen grote voordelen ten opzichte van benzine. En of LPG echt goedkoper is, hangt erg af van het aantal kilometers dat je per jaar rijdt. Een exact getal kunnen we niet geven, omdat het mede afhangt van het gewicht van de auto (wegenbelasting) en met welke benzine auto je vergelijkt. En natuurlijk het verbruik van de auto's die je vergelijkt.

27

Hoeveel goedkoper is rijden op LPG?

Anno april 2015 gelden de volgende adviesprijzen:

Euro 95 (Benzine) : € 1,689

Diesel : € 1,347

LPG : € 0,827

Hoe zwaarder de auto, hoe hoger de wegenbelasting

Het valt direct op dat een liter LPG half zoveel kost als een liter benzine. Helaas is de literprijs maar een deel van het kostenplaatje...

Motorrijtuigenbelasting voor auto's op autogas

De wegen- of motorrijtuigenbelasting voor personenwagens op autogas is een stuk hoger dan voor net zo zware auto's op benzine. In de tabel hieronder zie je de geldende tarieven voor Nederland in 2015. De bedragen in België verschillen iets, maar die verschillen zijn relatief hetzelfde.

Gewicht Brandstof Per kwartaal Per maand

951-1050 Kg Benzine € 106 € 35

Diesel € 235 € 78

Gas € 253 € 84

1051-1150 Kg Benzine € 131 € 44

Diesel € 272 € 91

Gas € 291 € 97

1151-1250 Kg Benzine € 156 € 52

Diesel € 309 € 103

Gas € 330 € 110

1251-1350 Kg Benzine € 180 € 60

Diesel € 346 € 115

Gas € 368 € 123

1351-1450 Kg Benzine € 205 € 68

Diesel € 383 € 128

Gas € 407 € 136

28

Onderhoudskosten van auto's met LPG-installatie Een belangrijk verschil tussen LPG en brandstoffen als diesel en benzine is de vorm. Diesel en benzine zijn vloeistoffen, terwijl LPG in gasvorm wordt gebruikt. En dat maakt verschil voor het motorblok. Een brandstof als benzine dient namelijk ook meteen als een smeermiddel en heeft een koelende werking. Daardoor wordt een motor zwaarder belast wanneer er op gas gereden wordt. De motor wordt heter. Gemiddeld zul je per jaar meer kosten kwijt zijn aan een auto op gas, vergeleken met benzine of diesel. Daarnaast is er ook een kans dat het motorblok gereviseerd moet worden, na bijvoorbeeld 150.000 kilometer. Of dat echt nodig is, verschilt per merk en type motorblok. En hoe ermee gereden is. Maar het komt vaak dat dit wel moet en de kosten die dat met zich meebrengt zit al snel rond de €2500.

Andere verschillen in de kosten

Nog twee zaken die van financieel belang zijn, is het gewicht en het verbruik van de auto. De wegenbelasting hebben we hierboven al genoemd. Echter, bij het maken van een keuze moet je weten dat een auto op LPG vaak een klasse zwaarder is dan precies dezelfde auto op benzine. Dit omdat er een extra tank in de auto zit, die als gevuld gerekend wordt voor het gewicht van de auto. Door het hogere gewicht, kom je daardoor al snel in een hogere gewichtsklasse. Het verbruik van de auto is bij rijden op LPG hoger dan met benzine. Algemene vuistregel is dat het verbruik 15% hoger ligt. Dit is natuurlijk van direct belang bij het vergelijken van de kostenplaatjes van de verschillende alternatieven. Je zou ook kunnen zeggen dat je de prijs van een liter benzine als 15% lager moet beschouwen bij het berekenen van de kosten.

Andere aspecten die een rol spelen Kijk je enkel naar de kosten, dan lijkt LPG een erg interessante keuze. Vooral wanneer je de nodige kilometers per jaar maakt. Toch zijn er nog wat meer zaken, waar je rekening mee moet houden. Sommige daarvan kunnen een belangrijke reden zijn, om niet op gas over te willen stappen.

Kun je overal autogas tanken? De beschikbaarheid van tankstations met LPG is in Nederland en Belgie niet een groot probleem. Er zijn zeker een groot aantal tankstations die geen LPG aanbieden. Maar er is eigenlijk altijd wel een dicht in de buurt. Het verhaal wordt anders, wanneer je naar het buitenland gaat. De beschikbaarheid is dan niet vanzelfsprekend. In Scandinavische landen moet je zelfs naar speciale gashandelaren in plaats van gewone tankstations. Daarnaast zijn de aansluitingen voor de het vullen niet overal hetzelfde. Aangezien het gas onder druk moet blijven, is een perfect sluitende aansluiting nodig. Je hebt daar dan een speciaal soort vulplugje voor nodig.

Betrouwbaarheid De betrouwbaarheid van auto's die op gas rijden is een vaak gehoord probleem. In de praktijk lopen de ervaringen en meningen erg uiteen. Sommige motoren zijn beter geschikt voor het rijden op gas, dan andere. Advies is om eerst goed te onderzoeken wat de ervaringen zijn van andere mensen met bepaalde merken en modellen auto's / motoren. Garanties heb je nooit, maar op die manier kun je de kans verkleinen dat je met vervelende verrassingen te maken krijgt.

29

Minder goede prestaties? Een vaak gehoord nadeel van rijden op gas is dat de prestaties minder zouden zijn. Op zich klopt dat wel in de zin dat rijden op gas nooit sportiever zal zijn dan op benzine. Maar de verschillen zijn tegenwoordig niet erg groot meer. Per model auto verschilt het nog wel, maar het is niet zo, dat rijden op gas dramatisch langzamer gaat. In de dagelijkse praktijk zal je van het verschil weinig merken.

De actieradius bij LPG De actieradius, dus het aantal kilometer dat je kunt rijden zonder tankbeurt, is bij LPG duidelijk lager. Met diesel rijd je de meeste kilometers per liter. Zoals gezegd is het verbruik van LPG 15% hoger ligt dan bij benzine. De actieradius dus ook 15% kleiner bij dezelfde hoeveelheid brandstof. Belangrijk daarbij is dat een gastank maar voor 80% gevuld wordt. Een rekenvoorbeeld:

Stel je hebt een 50 liter benzinetank met een verbruik van 1:12. De actieradius op benzine is dan

600 kilometer.

Heb je een gastank van 50 liter, dan is de effectieve inhoud 40 liter. Het verbruik is echter 15%

hoger, dus 1:10,2. De actieradius op LPG komt daarmee op 408 kilometer.

Zou je op diesel rijden, dan is een verbruik van 1:16 meestal wel haalbaar. Daarmee kom je op

een actieradius van 800 kilometer. Met een grotere gastank wordt dit verschil natuurlijk kleiner. Daarnaast hangt het daadwerkelijke verbruik natuurlijk ook sterk af van je rijgedrag. Hoe dan ook, je kunt er vanuit gaan dat je met gas vaker bij de pomp staat. In de praktijk kun je natuurlijk ook overschakelen op benzine, om daarmee nog langer door te kunnen zonder te tanken. Maar dat laten we hier buiten beschouwing, omdat je dan op dure benzine gaat rijden. Iets dat je juist wilt voorkomen, wanneer je overstapt op LPG.

Extra tank in je auto Naast de gewone benzineauto heb je een tweede gastank in je auto. Vaak zit deze in de kofferbak. De tank is aanzienlijk en kost je dus de nodige ruimte in de kofferbak. Toch wel vervelend, wanneer je van alles mee wilt nemen. Denk alleen maar aan een kinderwagen. In welke mate dat een probleem is, hangt natuurlijk af van je eigen gebruik van de auto en de hoeveelheid ruimte die nog overblijft. Tegenwoordig is het vaak ook mogelijk de gastank te laten plaatsen op de plek waar je reservewiel is opgeborgen. Je raakt dan geen bagageruimte kwijt, maar natuurlijk wel je reservewiel. In de plaats daarvan krijg je dan een spuitbus met vulschuim. Een ander nadeel is dat de ruimte voor de tank beperkt is en je dus niet heel veel inhoud en daarmee actieradius krijgt.

Conclusie Overstappen op LPG of niet. Het blijft een lastige vraag. Vooral omdat het kostenplaatje erg afhangt van factoren als gewicht en verbruik en dus niet eenvoudig te geven zijn. Daarnaast kleven er nog een aantal andere nadelen aan rijden op gas. In hoeverre die belangrijk zijn, is een persoonlijke zaak. Voor de vraag of een bepaald model auto/motor geschikt is voor LPG kun je het beste op zoek naar ervaringen van andere mensen. Op basis daarvan kun je met meer vertrouwen een geschikte auto op LPG vinden.

30

7.2 Bijlage 2: Practicum destillatie van wijn

Practicum 1) Gegevens

Wijn is een mengsel van alcohol en water . De wijn die we zullen destilleren bestaat voor

ongeveer .............. % uit alcohol .

2) Onderzoeksvraag

Hoe kan je alcohol uit wijn halen?

3) Benodigdheden

o Destillatiekolf o Thermometer o Liebig-koeler o Bunsenbrander o Erlenmeyer o Vuurvast schaaltje o Statief (2)

4) Werkwijze + waarnemingen

o Vul de destillatiekolf met ongeveer 1/3 wijn.

Beschrijf de kleur van de oplossing. Donkerrood, bordeaux

o Zet de wateraanvoer open en steek vervolgens de bunsenbrander aan. Laat de

wijn koken. Lees de temperatuur af als de wijn begint te koken.

Welke aggregatietoestand neemt de stof in de Liebig-koeler aan?

vloeibaar

o Vang het destillaat op in een erlenmeyer en giet het in een vuurvast schaaltje.

Welke kleur heeft de afgezonderde vloeistof? kleurloos

o Houd boven het schaaltje een brandende lucifer.

Wat gebeurt er? We zien een vlam.

o Beschrijf het residu dat achtergebleven is in de destilleerkolf. De stof is brandbaar, dus alcohol aangezien water niet brandbaar is.

31

5) Verklaring Wijn is een mengsel van alcohol en water. De kooktemperatuur van alcohol = 78°C De kooktemperatuur van water = ………100°C…………………

6) Besluit

Geef een antwoord op de onderzoeksvraag. Door de wijn te destilleren wordt alcohol gescheiden van water

omdat alcohol en water een verschillende kooktemperatuur

hebben.

32

Hoofdstuk 8: Bronvermelding

(sd). Opgeroepen op mei 28, 2016, van karigo: http://www.karigro.nl/drenthe/westersebos-

spuiter5.jpg

(sd). Opgeroepen op mei 28, 2016, van natgeojunior:

http://static.natgeojunior.nl/thumbnails/genjJuniorArticle/detail/59/00/00/boorplatform-

59.jpg

(sd). Opgeroepen op mei 28, 2016, van hln:

http://static2.hln.be/static/photo/2010/5/16/3/album_large_3683763.jpg

(sd). Opgeroepen op mei 28, 2016, van hln:

http://static3.hln.be/static/photo/2013/2/8/9/20130404151224/media_xll_5704239.jpg

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van aljevragen:

http://www.aljevragen.nl/media/sk/destillatie.jpg

(sd). Opgeroepen op december 11, 2016, van cmo: http://www.cmo.nl/vnarena-

vob/images/stories/ak/blankworldmap.png

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van youngenergyproject:

http://www.youngenergyproject.nl/assets/contentimages/aardlagen-nieuw.jpg

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van climatechallenge:

http://www.climatechallenge.be/nl/klimaatverandering-woord-en-beeld/wat-is-

klimaatverandering/de-mens-en-het-klimaat/koolstofcyclus/fossiele-brandstoffen.aspx

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van indexmundi:

http://www.indexmundi.com/map/?t=20&v=88&r=xx&l=nl

(sd). Opgeroepen op november 30, 2015, van plan:

http://www.plan.be/websites/pp095/nl/html_books/23.html

(sd). Opgeroepen op november 30, 2015, van petrolfed:

http://www.petrolfed.be/nl/petroleumindustrie/economie/verbruik-van-petroleuproducten-

belgi%C3%AB

(sd). Opgeroepen op december 8, 2015, van transumo:

http://www.transumo.nl/files/2014/12/265812_elektrisch-rijden-2.jpg

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van petrolfed:

http://www.petrolfed.be/nl/petroleumindustrie/economie/aardoliebalans-van-

belgi%C3%AB

(sd). Opgeroepen op december 5, 2015, van energiegids: http://www.energids.be/nl/vraag-

antwoord/waar-komen-elektriciteit-en-gas-in-belgie-vandaan/4/

(sd). Opgeroepen op november 30, 2015, van bosbouwbeleggingen:

http://www.bosbouwbeleggingen.nl/bosbouwbeleggingen.nl/pics/olievat%20van%20goud.j

pg

33

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van scheidingsmethoden:

http://members.quicknet.nl/rmvanzanten/images/filtreren1.JPG

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van petrolfed:

http://www.petrolfed.be/nl/maximumprijzen/evolutie-maximumprijzen

(sd). Opgeroepen op december 6, 2015, van anwb: http://www.anwb.nl/auto/themas/elektrisch-

rijden/voor-en-nadelen

(sd). Opgeroepen op november 30, 2015, van vmx: http://www.vmx.be/de-elektrische-auto-een-

valse-oplossing

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van toyota: https://nl.toyota.be/hybride/praten-over-

hybride.json

(sd). Opgeroepen op december 12, 2015, van auto verkopen belgië: http://auto-verkopen-

belgie.be/een-auto-kopen-op-gas-lpg/

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van bosch:

http://www.bosch.be/nl/be/newsroom_16/topics_15/the_car_and_the_environment_in_th

e_future/the_car_and_the_environment_in_the_future.html

(sd). Opgehaald van

http://files.vroom.be/pictures/content/2015/Jan/1284783/1420543037.1986.jpg?width=720

&height=393

(sd). Opgeroepen op december 11, 2015, van duurzame-mobiliteit: http://www.duurzame-

mobiliteit.be/artikel/dieselwagens-onder-vuur

(sd). Opgeroepen op december 10, 2015, van vmx: http://www.vmx.be/meer-fijn-stof-bij-

benzinewagens-dan-bij-diesels

(sd). Opgeroepen op december 9, 2015, van breakingscience:

http://www.breakingscience.be/src/Frontend/Files/userfiles/images/7403141972_e08e5ef8

30_o.jpg

(2003, juni 23). Opgeroepen op december 11, 2015, van schooltv:

http://www.schooltv.nl/video/ontstaan-van-aardolie-van-plankton-naar-

aardolie/#q=aardolie

(2006, mei 1). Opgeroepen op mei 30, 2016, van tea-voices: http://tea-

voices.blogspot.be/2006_05_01_archive.html

(2011, augustus 8). Opgeroepen op mei 28, 2016, van expeditieecuador:

https://expeditieecuador.wordpress.com/page/3/

(2013, maart 14). Opgeroepen op mei 29, 2016, van DVDWIER:

https://dvdwier.files.wordpress.com/2013/03/olie.jpg

(2013, april 19). Opgeroepen op december 12, 2015, van hollandwheels:

http://www.hollandwheels.nl/nieuws/waarom-elektrisch-rijden-elektrische-auto

34

(16, januari 12). Opgeroepen op mei 30, 2016, van hln:

http://www.hln.be/hln/nl/943/Consument/article/detail/2582285/2016/01/12/Wacht-met-

tanken-tot-morgen-want-dan-zijn-het-supersolden-aan-de-pomp.dhtml

(2006, mei 1). Opgeroepen op mei 30, 2016, van tea-voices: http://tea-

voices.blogspot.be/2006_05_01_archive.html

auto, m. u. (2011, november 30). Opgeroepen op december 13, 2015, van froot:

http://www.froot.nl/posttype/froot/video/de-toekomst-van-autorijden-volgens-toyota/

Back, M. (2015, april 20). Opgeroepen op mei 28, 2016, van nrc:

http://images.nrc.nl/kQ8IlbbUTOK_oAZBR56nt47XhgA=/1280x/s3/static.nrc.nl/wp-

content/uploads/2015/04/ANP-22021362-2048x1536.jpg

Bogaert, R. V. (2014, januari 12). Opgeroepen op december 10, 2015, van vroom:

http://www.vroom.be/nl/autoadvies/motorkeuze-diesel-benzine-hybride-elektrisch

boringen. (sd). Opgeroepen op mei 28, 2016, van redwave: http://www.redwave.nl/Doelpagina-het-

proces/2754317/2754295/5.-Boringen.html

Decaluwé, H. (2013, december 5). Opgeroepen op december 11, 2015, van radio2:

http://www.radio2.be/inspecteur-decaluwe/benzine-of-diesel

Douvere, O., Guldentops, L., Muylaert, G., & Poncelet, F. (2012). Chemie Xpert 3.2. Kalmthout:

Pelckmans. Opgeroepen op mei 30, 2016

Joossen, A. (2015, februari 16). Opgeroepen op november 29 2015, van hln:

http://www.hln.be/hln/nl/927/Auto/article/detail/2219723/2015/02/16/De-auto-van-de-

toekomst-is-zijn-eigen-baas.dhtml

Kraaijvanger, C. (2013, juni 15). Opgeroepen op november 28, 2015, van scientias:

http://www.scientias.nl/wat-als-de-olie-opraakt/

Manniel. (2015, april 12). Opgeroepen op december 11, 2015, van infonu: http://auto-en-

vervoer.infonu.nl/auto/147548-auto-op-gas-kosten-verschillen-en-nadelen-van-lpg-

rijden.html

quinky. (sd). Opgeroepen op december 15, 2015, van shutterstock:

http://www.shutterstock.com/pic-209143663/stock-vector-a-big-group-of-top-view-people-

vector-design.html

teken, A.-A. m. (sd). Opgeroepen op mei 30, 2016, van 365psd: http://nl.365psd.com/af/afro

vvkso. (2012, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Aardrijkskunde - Tweede graad ASO.

Opgehaald van vvkso: http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Aardrijkskunde-2012-

002.pdf

vvkso. (2012, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Biologie - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2012-004.pdf

vvkso. (2012, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Fysica - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Fysica-2012-009.pdf

35

vvkso. (2002, september 1). Leerplan secundair onderwijs - Wiskunde - Tweede graad ASO. Opgehaald van vvkso: http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Wiskunde-ASO-2002-047.pdf