de ASanarchistisch tijdschrift

Zeventiende jaargang, nr. 85 januari - maart 1989.

De As verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Stich-ting De AS, Moerkapelle, ISSN-nummer 0920-3257.Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moer-kapelle.Jaarabonnement: ƒ22,-; buiten Benelux f 28,-

Druk: Macula, Boskoop. Zetwerk: Stichting Rode Emma, Am-sterdam.

Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbe-ter het adres op de kaart) graag met vermelding van de postco-de.Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, alsaangegeven in uw giro-administratie.Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van dejaargang, tenzij anders aangegeven bij bestelling.

Redactie-adres: postbus 35061, 3005 DB Rotterdam.Administratie-adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle.

Redactie: Cees Bronsveld, Marius de Geus, Thom Holterman,Marli Huijer, Rudolf de Jong, Jaap van der Laan, Wim de Lo-bel, Bas Moreel, Simon Radius, Hans Ramaer.

Omslagontwerp: Detlef Greinert.Verder werkten mee: Geurt van Gisteren en Helène Vollaard.

EMMA GOLDMAN: EEN PLEIDOOI VOORANARCHA-FE1MINISME

Marsha Hewitt

Marsha Hewitt doceert cultuurfilosofie. Ze is mede-auteur van Their Town enOne Proud Sununer. Ze is aktief vakbondslid en feministe; coördinatrice vanhetAnarchos Instituut in Montréal (Canada). Dit door Piet DelckerverwalrIP ar-tikel is ontleend aan de bundel The Anarchist papers (Montréal: Black RoseBooks, 1986). Het verscheen eerder in het aan Black Rose Books en AnarclwsInstituut gelieerde tijdschrift Our Generation (Red).

Feministen zijn nog steeds verdeeldover de kwestie van het separatisme.Hun dilemma is of ze wel of niet con-tacten moeten aanknopen met ande-re emancipatiebewegingen. Veel fe-ministen leggen er de nadruk op datde strijd voor vrouwenemancipatiein gevaar zal worden gebracht alsvrouwen in organisaties gaan zittenwaaraan ook mannen meedoen. Zo-als een libertaire feministe uit mijnkennissenkring onlangs zei: "femi-nisten hebben weinig aan de anar-chisten...; in feite... kan het anarchis-me veel leren van de feministischebeweging...; het is heel belangrijkdat vrouwen zelfstandig samenwer-ken en dat mannen hun eigen groe-pen vormen".Voor dat standpunt kan ik wel enigbegrip opbrengen. Ik heb met man-nen aan verschillende politieke pro-jecten meegewerkt en weet daaromuit eigen ervaring dat de meestemannen, hoeveel begrip ze ook mo-gen hebben voor het feminisme, inzekere mate seksistisch zijn. Zelfsvrouwen kunnen zich niet helemaalaan een seksistische cultuur onttrek-ken. Vrouwen èn mannen wordendoor dezelfde historische en culture-le processen gesocialiseerd, hoewelvrouwen een bepaalde soort en somseen grotere mate van sociaal onrechtondergaan. Het zou absurd en on-juist zijn te beweren dat vrouwenzich geen seksistische opvattingenten aanzien van andere vrouwen enmannen hebben eigen gemaakt. Er isbijvoorbeeld een stroming in het fe-ministisch denken die ertoe neigt hetmannelijke te vereenzelvigen methet natuurlijke en daarom de wereldbeziet in termen van de onjuistetweedeling in 'fallocentrisme' en 'gy-nocentrisme'.We moeten inzien dat vrouwen ac-tief deelnemen aan de geschiedenisen dat altijd hebben gedaan, of dat

feit nu wordt erkend of niet; vrou-wen hebben in het centrum gestaanvan het historische proces en de cul-tuur. Ons bewustzijn heeft zich opvergelijkbare wijze ontwikkeld arsdat van mannen, zodat ook wij lasthebben van vervreemding; we den-ken eveneens in termen van tegen-stellingen. Dat wil echter niet zeg-gen dat vrouwen of mannen niet instaat zijn zichzelf kritisch te bekijkenof dat ze vervreemding en onder-drukking niet kunnen herkennen, enniet kunnen proberen de situatie debaas te worden.Het is geen prettige ervaring gecon-fronteerd te worden met seksisme inde opvattingen en het gedrag van jekameraden. De frustratie en teleur-stelling die er het gevolg van is kaner gemakkelijk toe leiden dat vrou-wen tot de conclusie komen dat zegeen andere keuzen hebben dan uitgroepen te stappen waarin ook man-nen zitten, en hun eigen autonomeorganisaties te vormen. Maar hoe-wel dat aanlokkelijk is als korte ter-mijn oplossing voor boosheid enfrustratie, is de keuzen voor separa-tisme onjuist, zowel in theorie als inde praktijk. Een sectarische politiekgebaseerd op sekse of op iets anders',kan maar al te gemakkelijk verwor-den tot een politiek van paranoia, enloopt daarom het gevaar in de mar-ge te raken. Daarom ben ik het eensmet het standpunt dat in het Anar-cha-Feministische Manifest van hetANORG (de Anarchistische Fede-ratie van Noorwegen) wordt ver-woord en dat (onvolledig) luidt: "se-rieus anarchisme moet ook feminis-tisch zijn, anders is het patriarchaalhalf-anarchisme en geen echt anar-chisme. Het is de taak van de anar-cha-feministen het typisch feministi-sche element in het anarchisme tewaarborgen. Zonder feminismegeen anarchisme". Ik zou aan deze

stelling willen toevoegen dat zonderanarchisme geen echt, effectief fe-minisme mogelijk is. Emma Gold-man zou het hier mee eens zijn. Zewas er van overtuigd dat het feminis-me niet in staat zou zijn een geschik-te emancipatietheorie en emancipa-tiepraktijk te ontwikkelen zonderenig contact met de bredere strijdvoor de emancipatie van de mens-heid. In haar biografie Emma Gold-man; An Intimate Life citeert AliceWeider Goldman: "de rede dat ik ru-zie had met de feministen.., was datde meesten van hen hun slavernijzien van de rest van de mensheid".'Goldman geloofde dat "ondanks allekunstmatige scheidslijnen tussen derechten van vrouwen en die vanmannen... er een punt is waar dezeverschillen samenkomen en tot genvolmaakt geheel samensmelten".`Het gevaar dat het feminisme als eenpolitieke beweging met één doel, deemancipatie van vrouwen, bedreigtis natuurlijk sociaal en politiek re-formisme. Het feit dat vrouwen er inslagen stemrecht te verwerven bete-kent niet dat het heersende politie-ke systeem wordt ondermijnd -hetwordt er alleen maar door versterkt(Goldman zelf zag dat ook in, zoalsblijkt uit haar kritiek op de suffraget-tenbeweging). Emancipatie veron-derstelt de radicale transformatievan de hele politieke, economischeen sociale orde. En hoewel dat uit-eindelijke doel misschien niet haal-baar is, moeten we denken en han-delen overeenkomstig dat noodza-kelijke utopische ideaal. Het is eenkwestie van creatief leven, creatievefictie, noodzakelijke fictie die nietgescheiden is van het rationeel mo-gelijke.

IDEEËN

Volgens Alice Weider verleendeGoldman "een feministische dimen-

sie aan het anarchisme en een liber-taire dimensie aan he concept vanvrouwenemancipatie". Dat deed zedoor te benadrukken dat anarchis-ten het politieke karakter van sekserkennen, en door het inzicht datvolledig seksuele vrijheid van vrou-wen en de vrijheid om al dan nietkinderen te nemen essentieel is voorvrouwenemancipatie. Op dat inzichtkan niet genoeg de nadruk gelegdworden in discussies over het femi-nisme of het anarchisme, omdat ver-dere analyse van de politiek van sek-sualiteit de complexiteit van mense-lijke ervaringen (in termen van den-ken, voelen en handelen) zal latenzien: het is nodig dat we emotioneeldenken.Dat dwingt ons er toe de aard van re-voluties als processen, als transfor-merende praktijk van het denken,het voelen en collectief sociaal han-delen opnieuw te bezien. Goldmanlegde verband tussen sexuele bevrij-ding en bevrijding van de mens enhieruit blijkt dat zij van mening wasdat macht voortvloeiend uit hiërar-chie en overheersing ook buiten eco-nomische structuren en sociale insti-tuties bestaat. Het is de taak van he-dendaagse anarcha-feministen dezeanalyse uit te werken. Het is uiterstbelangrijk voor het hedendaagseanarchistische denken dat men zicher van bewust wordt dat overheer-sing een geestesprodukt is dat de be-wustzijnsstructuren weerspiegelt.Zoals Murray Bookchin zegt: "Hië-rarchie is niet alleen een sociale toe-stand maar ook een geestesgesteld-heid, ontvankelijkheid voor ver-schijnselen op elk niveau van de in-dividirle en sociale ervaringswe-reld".Anarchisme is veel meer en moetook veel meer zijn dan de kritischeanalyse van sociale structuren en or-ganisaties; de uitdaging ervan gaat

3

veel verder dan alleen oppositie te-gen de Staat.In de anarchistische theorie wordtonderkend dat ideeën de kracht heb-ben om materiële omstandighedente veranderen en dat "als het er omgaat de levensomstandigheden vormte geven het beIrstzijn van hetgrootste belang is". Als zodanig zijnhet denken en de taal -de middelenwaarmee we onze ervaringen inter-preteren en overdragen- zowel prak-tijk als sociale activiteit. Goldmanverwierp de theorie dat economi-sche factoren een beslissende in-vloed op sociale structuren en per-soonlijke relaties hebben. VolgensWeider ging zij zelfs verder dan haaranarchistische tijdgenoten en steldeze met nadruk: "De sleutel tot deanarchistische revolutie was een re-volutie in de moraal, de 'herwaarde-ring van alle waarden', de veroveringvan de 'fantomen' die de menen inhun greep hebben gehouden". Datverklaart natuurlijk Goldman's be-langstelling voor cultuur, kunst en li-teratuur, en de hoge dunk die ze hadvan de kracht en invloed van het in-dividu, hoe problematisch soms haarstandpunten op dit laatste punt mis-schien ook waren.

Wat Goldman ook goed begreep,was dat het noodzakelijk is de ma-nier waarop we denken te verande-ren, hoewel ze zich meestal beperk-te tot een bespreking van socialezeden en opvattingen. Maar ze weesmet nadruk op de centrale plaats dieseksualiteit inneemt en op de poten-tieel scheppende energie ervan, na-melijk als de drijvende kracht achterhet proces van individuele en socia-le verandering. Dat droeg er toe bijdat nieuwe wegen gebaand werdenvoor latere ontwikkelingen in hetanarchisme en het feminisme, die ophun beurt tot een beter begrip van de

relatie tussen theorie en praktijk ge-leid hebben.Dit is een terrein waarop verderpraktisch onderzoek nodig is: dattheorie (waarmee ik bedoel kritischdenken) praktijk is, en dat praktijktheorie is. En dus moet het revolu-tionaire proces noodzakelijkerwijszowel in de geest als in de maat-schappij plaatsvinden, want anders isgeen emancipatorische veranderingmogelijk. Ik kan er niet genoeg denadruk op leggen dat ik niet enkeldoel op 'correcte' ideeën of een 'juis-te' ideologie, omdat een onveran-derlijke ideologie een gesloten sys-teem is, en daarom noodzakelijker-wijs autoritair. Het kritische denkenmoet overal voor openstaan, en ver-anderen binnen het historisch pro-ces. Op dit punt aangekomen, wil iker geen enkel misverstand over latenbestaan dat het feminisme evenzeereen kritische theorie, een kennis-theorie is -een kritiek op het ratio-nalisme, maar niet een alternatief ra-tionalisme, zoals sommige feminis-ten liever zeggen- als een praktische,sociale beweging.Als we onze theorie/praktijk dialek-tiek zouden beperken tot het socialeen economische terrein, lopen we inde val van de reïficatie, waar de 're-volutie' geacht wordt op een bepaaldpunt in de geschiedenis te zullenplaatsvinden, waarna een hemel opaarde wordt gevestigd in de vormvan de concrete bureaucratieën eninstituties van de post-revolutionai-re orde. Dat resulteert in een 'Okto-ber Revolutie' die een gerefficeerdsocialisme oplevert; een proceswordt vervangen door dode institu-tionele vormen en nieuwe overheer-singshiërarchieën. Elke kritischezelfbeschouwing verdwijnt dan, debanvloek wordt er over uitgespro-ken, en zo komt de vernietiging vanhet historisch subject -de mens- na-

4

derbij. Het centrum van verande-ring, van de praktijk, van de dialek-tiek zelf, d.w.z. de mens zelf als oor-zakelijke factor in de geschiedenis,gaat op in nieuwe (oude) controle-mechanismen en een autoritairepraktijk -dat is onvermijdelijk.Dat is de belangrijkste bijdrage vanEmma Goldman aan het anarcha-fe-minisme, die hedendaagse feminis-ten verder moeten uitwerken; dat ishet belang van ideeën die verande-ring teweeg kunnen brengen, en vande noodzaak de revolutie in ons da-gelijks leven (inclusief onze intiem-ste persoonlijke relaties) te prakti-zeren. Waar ik nu iets dieper op inwil gaan is het idee van het denkenals revolutionaire praktijk. Het ishier op zijn plaats Gajo Petrovic, eenJoegoslavische marxist die in de re-dactie zat van het blad Praxis te cite-ren: "Een interpretatie van de we-reld die de wereld niet verandert iszowel logisch als empirisch gezienniet mogelijk. Als iemand de wereldinterpreteert, verandert hij [sic]door dat feit alleen al op zijn minstzijn opvatting van de wereld. Door-dat hij zijn opvatting van de wereldverandert kan het niet anders of zijnrelatie tot de wereld verandert ook.En door zijn opvatting en zijn gedragte veranderen, beïnvloedt hij de op-vatting en de handelingen van ande-re mensen met wie hij omgang heeft(...) Staat hij... buiten de wereld alshij deze interpreteert en er over na-denkt?".Denken is niet alleen passieve re-flectie op een afgeronde handeling.Wat Petrovic zegt over het denkenals praktijk en de relatie tussen be-wustzijn en handelen is belangrijkzowel voor het feminisme als hetanarchisme. Immers kritiek op de ri-goureuze manier waarop privé-sfeeren publieke sfeer, subject en object,denken en handelen, het mannelijke

en het vrouwelijke, mensheid en na-tuurvan elkaar verwijderd zijn houdttevens kritiek in op epistemologi-sche vervreemding. Hoe we onze in-tiemste relaties met anderen bele-ven en ervaren, hoe we ons dagelijksleven slijten en hoe we ons leven be-denken en er over nadenken is opzichzelf onderdeel van het gestagerevolutionaire proces.

SEXUALIIEIT

Om terug te komen op het thema vande seksuele bevrijding en de rol er-van in het revolutionaire proces:Goldman zag heel duidelijk de ver-nietigende en tirannieke uitwerkingdie de institutionalisering van devrouwelijke seksualiteit binnen destructuur van het huwelijk heeft, ende gevolgen ervan voor de bewe-gingsvrijheid van vrouwen: "zoalssteeds benadrukte [Goldman] hetrepressieve karakter van het huwe-lijk als 'een economische regeling,een verzekeringspolis' én als 'eenvoorzorgsmaatregel tegen de ver-derfelijke seksuele ontluiking vanvrouwen'. Is er iets afschuwelijker,zei ze wel eens, "dan het idee dat eengezonde, volwassen vrouw, vol le-venslust en hartstocht, gedwongenwordt haar natuurlijke verlangens teverloochenen, haar hevigste begeer-ten te beteugelen, haar gezondheidte ondermijnen en haar geestes-kracht te breken, de ontwikkelingvan haar inzichten te belemmeren,en zich te onthouden van het myste-rie en de gelukzaligheid van de sek-suele ervaring tot er een 'goede' manlangs komt en haar tot zijn vrouwneemt? Dat is,precies wat het huwe-lijk betekent".°Ik wil nu kort iets zeggen over huwe-lijk en monogamie. Ik wil niet bewe-ren dat huwelijk en monogamieidentiek zijn, zoals vaak gedaan

wordt. Links moet de waarden diegewoonlijk als 'traditioneel' wordengehekeld -huwelijk, monogamie,diepgaande relaties- opnieuw be-zien. De seksuele revolutie deed hethare om de seksualiteit te reducerentot technisch geëxperimenteer omwille van het experiment alleen, enzo droeg die revolutie er toe bij datseksualiteit beschouwd wordt alseen ruilhandel, niet als een gedeel-de, zinvolle ervaring. Vrouwen wer-den enorm uitgebuit tijdens de 'sek-suele revolutie' van de jaren '60 enbegin jaren '70, deels omdat ook zijdeze specifieke ideologie overna-men. Links moet beginnen in te ziendat 'traditionele' waarden zoals mo-nogamie zowel onderdrukkend alsemancipatorisch kunnen zijn. Het isessentieel dat er een nieuwe analysewordt gemaakt van de seksuele e-thiek nu 'Nieuw Rechts' het vacuümheeft opgevuld en de discussie over'traditionele' waarden beheerst.Zeker, Emma Goldman begreepheel goed welke tegenstellingen erbinnen relaties bestaan: de tegen-stelling en spanning tussen het prin-cipe van 'variëteit' en de martelendegewaarwording van seksuele jaloe-zie en het diepe verlangen een sek-suele relatie alleen voor jezelf tehebben, zoals duidelijk blijkt uithaar briefwisseling met Ben Reit-man. Maar we kunnen het ons nietpermitteren deze tegenstellingen afte doen als onbelangrijk. We moetenbeginnen ze met waardigheid enmenselijkheid te analyseren.Vrouwen zijn in het traditionele hu-welijk, met al zijn wettelijke en so-ciale sancties en zijn seksuele ar-beidsdeling, van hun autonomie ende kans om zich te ontwikkelen be-roofd. Maar de gemeenste vorm vanvrouwenonderdrukking was de ver-innerlijking van die door de maat-schappij en het huwelijk opgelegde

beperkingen, die het vermogen vanvrouwen om na te denken over ech-te alternatieven beperkte. Goldmanzag in, en terecht, dat vrouweneman-cipatie niet kon worden verwezen-lijkt door middel van uiterlijke, ma-teriële verbeteringen, hoewel dienatuurlijk belangrijk zijn. Vrouwen-emancipatie moet beginnen met degeestelijke wedergeboorte van vrou-wen, met hun bereidheid "de last vanvooroordelen, tradities en gewoon-ten af te werpen. De echte emanci-patie, betoogde [Goldman], begonniet in het stemlokaal of de rechts-zaal, naar in de geest van devrouw".Goldman's feministische inzichtenverdiepten en verrijkten het anar-chistische denken omdat zij de ver-wevenheid van collectieve socialeverandering en individuele psycho-logische, geestelijke en intellectuelebevrijding probeerde aan te tonen.Die nalatenschap moeten de anar-cha-feministen verder uitbouwen.

De feministische visie is een libertai-re visie, zoals Pegg.y Kornegger heeftgeschreven: "De feministen zijn aljaren onbewust anarchisten„nzowel intheorie als in de praktijk".'" De be-langrijkste band tussen het feminis-me en het anarchisme is dat beide denoodzaak erkennen de machtsstruc-turen en de hiërarchische en over-heersingsrelaties te veranderen. Hetanarchisme helpt het feminisme bijhet aanpakken van het machtspro-bleem, bij het beter begrijpen van devernietigende dynamiek ervan, enbij het bedenken van nieuwe organi-satievormen. De feministische prak-tijk 'netwerken op te zetten' heeftbijvoorbeeld veel gemeen met anar-chistische organisatievormen, in hetbijzonder die van affiniteitsgroepenen federale organisaties. Misschienheeft het eco-feminisme het anar-

cha-feminisme zodanig bevrucht,dat hieruit de allesomvattende ver-wantschap tussen de ecologie en hetfeminisme blijkt. Het eco-feministi-sche gezichtspunt beschouwt het le-ven "op aarde als een weefsel, nietals een hiërarchie. Er bestaat geennatuurlijke hiërarchie: de menselij-ke hiërarchie wordt geprojecteerdop de natuur en vervolgens wordt ditgebruikt om sociale overheersing terechtvaardigen". Machtsmisbruikdoor hiërarchie en overheersing iseen menselijke vinding die we uit ge-woonte accepteren en in alle facet-ten van het sociale leven, van per-soonlijke relaties tot sociale insti-tuties, laten doordringen. Het anar-cha-feminisme begrijpt maar al tegoed dat er verband is tussen onder-drukkende asociale instituties enpersoonlijke relaties, zoals blijkt uithet voorbeeld van het traditionelehuwelijk. Goldman begreep dat ereen relatie is tussen gedwongen mo-nogamie en "het domesticeren enhet bezit van vrouwen" die leidde tothet monopolie van de mannen overde seksualiteit van de vrouwen.

Het lijkt me dat de inzichten die ikvermeld heb de natuurlijke (in debetekenis van inherente logischenoodzaak) verwantschap tussen an-archisme en feminisme blootleggen,op het niveau van zowel de theorieals de praktijk. Feministen kunnenniet geïsoleerd te werk gaan, afge-zonderd van mannen of van andereemancipatiebewegingen; we kunnenons dat gewoonweg niet permitte-ren. "Een feministische bewegingdie beperkt is tot de specifieke on-derdrukking van vrouwen kan niet inhaar eentje een einde maken aan on-derdrukking. We moeten ons besteblijven doçrf boven onze situatie uitte stijgen"."Het is ook de speciale taak van hetanarchisme de onderlinge verban-den tussen alle vormen van onder-drukking (waarvan overheersing degemeenschappelijke oorsprong is)te schetsen en er over na te denken.Zonder de bevrijding van allen is erbevrijding voor niemand.Een anarcha-feministische analyseis in staat de onderling verbondenoorzaken van vrouwenhaat, imperia-

LOSSE EXEMPLAREN

Zolang de voorraad strekt zijn nog losse exemplaren verkrijgbaar van diverse reeds ver-schenen afleveringen van de AS. Men kan deze nummers bestellen door storting/overma-king van f3,- (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van de AS, postbus 43, 2750AA Moerkapelle. In verband met de portokosten moet voor tenminste ƒ6,- besteld wor-den!Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 17 (Misdaad & straf, met teksten van ClaraWichmann), nr. 36 (Europa), nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg),nr. 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Ge-weld), nr. 53 (De staat van verzorging), nr. 55/56 (Politieke vorming), nr. 58 (Coöperaties& collectieven), nr. 59/60 (Anarchistische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 62 (Bart deLigt), nr. 63 (Anarchie & avantgarde), nr. 64 (De crisis), nr. 65 (Nationalisme &bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68(Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann),nr. 71 (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74(Spanje 1936-1986), nr. 75 (Macht), nr. 76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 77 (Deverwording van rechts), nr. 78 (Max Stimer), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 (Berlijn),nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 83 (Provo), nr. 84 (Oost-Europa).

Als speciale aanbieding geldt: alle nog leverbare afleveringen van de AS voor slechts ƒ60,-

lisme, militarisme, de bewapenings-wedloop en de pogingen om de na-tuur te vernietigen bloot te leggen.Zo'n analyse benadrukt daarom dathet revolutionaire project/proceseen allesomvattend, meerdimensio-naal project/proces is dat nu plaats-vindt, op alle gebieden van de men-selijke ervaring. Overheersing is debron, haard en basis van alle hiërar-chie, of het nu rang is of klasse, hetgezin, de Staat, of geslacht/sekse.Dus hoe negatief onze ervaringenook zijn wat betreft de samenwer-king met mannen in een gemeen-schappelijke beweging voor een be-tere maatschappij, het is belangrijk

dat we in die beweging blijven, enook dat telkens als we onze kamera-den ontmoeten we alle seksistischegedragingen en opvattingen aan dekaak stellen. Als vrouwen verkerenwe daartoe in een gunstige positie,omdat onze levenservaring als vrou-wen ons een grondige les heeft ge-leerd wat betreft de machtsdyna-miek.

Als we onze mannelijke kameradendeze kennis onder de neus wrijven,kunnen we de beweging slechts ster-ker maken en daarmee hopelijk, alzal dat problematisch zijn, onze per-soonlijke relaties.

NOTEN1) Alice Wexler, Emma Goldman: An Intimate Life (New York: Pantheon Books, 1984) p.197. (2) Emma Goldman, Anarchism and other Essays (New York: Dover Publications,1969), p. 213 (3) Weider, op. cit., p. 277. (4) Murray Bookchin, 77:e Ecology of Freedom(Palo Alto, Calif.: Cheshire Books, 1982), p. 4. (5) Weider, op. cit. (6) ibid., p. 98. (7) Ger-son S. Sher, Praxis: Marxist Criticism and Dissent in Socialist Yugoslavia (Bloomington, Id.:Indiana University Press, 1977), p. 104. (8) Weider, op. cit., p. 193. (9) 'bid., p. 195. (10)Carol Ehrlich, "The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism: Can it be saved?" in Wo-men and Revolution, ed. Lydia Sargent (Montréal: Black Rose Books, 1981), p. 114. (11)Ynestra Ring, "The Ecology and the Feminism of Ecology", Harbinger, Vol. 1, no. 2, herfst1983, p. 17. (12) Sheila Rowbotham, Woman's Consciousness, Man's World (Harmonds-worth: Penguin, 1973), p. 123-124.

DE ROLLEN OMGEKEERDAnarcha-feminisme versus constructiedenken binnenvrouwenstudies

Marli Huijer

"Elke man is een seksist, VVD-er of anarchist", luidde de leuze op het spandoekvan anarcha-feministen. Het was 1979. Het Waterlooplein te Amsterdam wasomgetoverd in een anti-citycircus. Twee standjes werden ingenomen door anar-chisten: één door vrouwen en één door mannen en een enkele vrouw. De onder-linge relatie tussen die twee standjes was niet geheel onpersoonlijk van aard ende leuze op het spandoek zal wel tot de nodige ruzies thuis hebben geleid Wantevenals de marxistisch georiënteerde vrouwen waren anarcha's zich aan het los-weken van het politieke stramien van 'hun' mannen. Toch hield dit anarcha-fe-ministisch groepje, evenals het landelijke ontsponnen netwerk niet lang standEnkele jaren later herinnerde zich nog slechts een enkel anarchist met een vleug-je weemoed de artarcha's.

Buiten anarcha-feministische kringging de vrouwenbeweging -en ookanarchistische vrouwen daarbinnen-gewoon door. Toen het anarcha-fe-minisme in 1986 weer opbloeidebleek echter een gigantische theore-tische achterstand t.o.v. andere stro-mingen in de vrouwenbeweging.Vele vrouwen speurden in archie-ven, maar konden weinig meer dande aloude Peggy Kornegger en CarolEhrlich* ontdekken. Terwijl de (ex)-marxistische vrouwen hun ideeënbinnen de universiteiten tot rijpinghadden gebracht, had de anarcha-fe-ministische theorievorming vrijwelstil gelegen.In onderstaande analyse wil ik dooraan te grijpen op het 'constructie-denken' binnen vrouwenstudies eenaanzet doen tot het verdiepen van derelatie tussen feminisme en anar-chisme. Ik ga uit van het constructie-denken, omdat er een aantal funda-mentele overeenkomsten zijn tussendeze denkwijze en het anarchisme.Door de verschillen tussen het anar-chisme en het constructiedenkenaan te geven wil ik laten zien dat hetanarcha-feminisme in praktijkbrengt, waar het constructiedenkenslechts over theoretiseert.In 1977 worden binnen verschillen-de Nederlandse universiteiten me-dewerkers 'vrouwenstudies' aange-steld. Het onderzoek dat binnenvrouwenstudies verricht wordt isaanvankelijk marxistisch georiën-teerd: met behulp van de marxisti-sche analyse hoopt men de onder-drukking van vrouwen te kunnenverklaren. Als blijkt dat de link tus-sen marxisme en feminisme niet degewenste verklaring kan geven, pro-beren vrouwen de marxistische ana-lyse aan te vullen met psychoanalyti-sche theorieën. Wetenschapsters alsNancy Chodorow, Luce Irigaray,Adrienne Rich en Gayle Rubin ont-

wikkelen op basis van de psychoana-lyse nieuwe theorieën over het 'moe-deren', over de vrouwelijke seksua-liteit, over moederschap, over hetsekse-geslachtsysteem in de antro-pologie etc. Ik wil me hier beperkentot het noemen van deze richtingbinnen de feministische wetenschapen me concentreren op een andererichting binnen vrouwenstudies, dievan het constructiedenken.Wetenschapsters binnen deze rich-ting gooien niet alleen de marxisti-sche verklaringstheorie overboord,maar plaatsen ook vraagtekens bijhet bestaan van een alomvattendetheorie, die de onderdrukking vanvrouwen zou kunnen verklaren. Is'vrouwenonderdrukking' wel eentoereikend concept voor het ontwik-kelen van een feministische theorieen praktijk? Gaat het zoeken naaroorzakelijke verklaringen van vrou-wenonderdrukking niet juist voorbijaan wat vrouwelijk is, aan het vrou-welijke binnen de manier waaropmannen en vrouwen geleegd hebbenen leven? Is het zelfs niet zo dat hetbenoemen van oorzakelijke factorenin feite neerkomt op het erkennenvan een natuurlijk gegeven -en dusonveranderlijk- verschil tussen vrou-wen en mannen? Een oorzakelijkefactor (bijvoorbeeld de opvoeding ofeconomische ongelijkheden) moetimmers ergens een beginpunt heb-ben op grond waarvan de ongelijk-heid is ontstaan? En dit beginpuntkan toch niets anders zijn dan hetbiologische verschil?

Om te ontsnappen aan de logica datuiteindelijk het biologische verschilde oorzaak is (en dus altijd zal blij-ven, want het is de vraag of dat ooitzal veranderen) van vrouwenonder-drukking, wordt een poging gedaande betekenis van 'vrouwelijk' en'vrouwelijkheid' los te koppelen van

concrete vrouwen en mannen. Inplaats van te spreken van 'de' vrouw,die zus reageert en zo in elkaar zit,spreekt men liever over vele ver-schillende rollen of posities dievrouwen kunnen aannemen of toe-bedeeld krijgen binnen een bepaal-de maatschappelijke of sociale con-text. Je wordt niet als vrouw gebo-ren, maar het feit dat je biologischgezien vrouw bent krijgt binnen jouwcontext, het netwerk waarbinnen jeje begeeft, een bepaalde betekenis.Je wordt tot een vrouw geconstru-eerd. Die constructie vindt plaats ineen netwerk van relaties, uitspraken,interakties, energieën, invloedenetc. Een lichaam, dat vrouwelijk is,heeft binnen deze visie geen eigen,autonoom ik. Het is géén subject,maar een subjectvorm. De subject-vorm, dat wil zeggen hoe deze vrouweruit ziet en zich gedraagt, wordt be-paald door de rollen en posities diehaar binnen de maatschappij aange-boden worden. Zij wordt vorm gege-ven, gestructureerd, geconstrueerd.

Het onderzoek binnen het construc-tiedenken richt zich op de manierwaarop vrouwen binnen het netwerkwaarin zij leven geconstrueerd wor-den. Door de verschillende rollen enposities die vrouwen hebben en had-den, te bestuderen, wordt het subjectvrouw, uiteen gerafeld, gedeconstru-eerd. 'De' vrouw, het subject vrouw,bestaat niet (meer. Gezocht wordtnaar het vrouwelijke en mannelijkein de voorstellingen die mensen vande wereld hebben (gehad). Voor-stellingen over vrouwelijkheid bin-nen teksten, binnen het gesprokenwoord, in opvattingen, levenswijzen,relaties etc.Het is niet verbazingwekkend dat'vrouwenonderdrukking' volgenshet constructiedenken niet bestaat:'de' vrouw bestaat immers niet. Er

bestaan slechts vele verschillendeconstructies van vrouwelijkheid.'Vrouwenonderdrukking' is een so-ciaal -binnen een netwerk van rela-ties en gebeurtenissen- geconstru-eerd begrip. Deze geconstrueerdevrouwenonderdrukking moet on-dermijnd (gedeconstrueerd) wordendoor te laten zien wat tot nu toe on-gezien was: enerzijds hoe vrouwengeconstrueerd worden en anderzijdshoe het 'vrouwelijke' binnen de cul-tuur zich voorgedaan heeft en zichvoordoet. Niet 'de' vrouw alsslachtoffer van de onderdrukkingdoor 'de' man wordt bestudeerd,maar het vrouwelijke in onze cul-tuur, onze geschiedenis en in ons le-ven. Los van concrete mannen envrouwen en los van de vooronder-stelling dat vrouwen onderdruktworden, wordt gekeken hoe 'hetanatomische verschil' in de cultuurbetekenis heeft gekregen. Door hetontdekken, het zichtbaar maken vande vele posities, rollen en identitei-ten van vrouwen wordt duidelijk dathet vrouwelijke vele vormen kanaannemen. De keuze voor heden-daagse vrouwen wat betreft hun rol-len en posities wordt door deze we-tenschap groter. Niet de strijd tegenonderdrukking, maar het constru-eren van zoveel mogelijk vrouwe-lijks staat centraal in deze visie.

NETWERKEN

Wat heeft het anarcha-feminisme uitte staan met dit constructiedenken?Op het eerste gezicht weinig. Hetidee om vrouwenonderdrukking opde universiteit te bestuderen heeftanarcha-feministen nooit aange-trokken. De universiteit was immersdoortrokken van seksistische en sys-teembevestigende elementen? Onsbegeven binnen dat systeem zou be-tekenen dat we een puur corrigeren-

10

de factor zouden worden. Wat hadhet bovendien voor zin om vrouwenen vrouwenonderdrukking te bestu-deren? Onze kracht lag juist in depraktijk, in de spontaniteit van onseigen leven. Het ontdekken vannieuwe manieren van leven, van wo-nen, vrijen, leren, werken, lezen,musiceren, relaties aangaan en kin-deren groot brengen, was veel inte-ressanter dan ons bezig te houdenmet oude, vastgeroeste ideeën. Deenige manier om de wereld, het be-staande systeem van normen enwaarden, te veranderen was deze to-taal te negeren en een nieuwe, eigenmanier van leven op te bouwen.Onze aandacht richtte zich niet oponze tegenstanders -'de mannen'(en vrouwen) binnen het systeem-,maar op de mogelijkheden onszelf teontplooien en ons eigen leven te lei-den buiten de marges van het sys-teem. Binnen onze eigen leefwereldwaren mannen soms tegenstanders,soms medestanders -afhankelijk vanhoe zij zich opstelden en gedroegen.Binnen onze eigen leefvormen pasteook een eigen manier van studie, vantheorievorming, van wetenschap.Alleen wat wij wilden weten, wat webelangrijk vonden in ons dagelijksleven, bestudeerden we. Vanuit eenaantal theoretische begrippen alsvrijheid en gelijkheid, het afzien vanmachtsuitoefening over anderen enhet van onderaf organiseren van demaatschappij, gaven we invullingaan ons leven en aan ons denken.Niet het bestuderen van de praktijken de rollen van andere vrouwen inde geschiedenis en in het heden wasbelangrijk, maar het zoeken naartheoretische handvaten om de mo-gelijkheden van ons eigen leven uitte buiten.Niet alleen anarcha-feministen volg-den deze gedachtengang. Vele vrou-wen en vrouwengroepen binnen de

zogenaamde 'nieuwe sociale bewe-gingen' wilden onafhankelijk blijvenvan de gevestigde structuren endenkbeelden. Discussies over hetaanvragen van subsidies, over sa-menwerking met mannen of met ge-mengde groepen en over betaaldwerken eindigden steevast in eenherbevestiging van de eigen autono-mie. Voor zowel anarcha-feminis-ten, als anarchistisch geïnspireerdevrouwen binnen de meuwe socialebewegingen was het duidelijk dat al-les van onderaf georganiseerd'moest' worden, vanuit de dagelijksepraktijk, en dat iedereen daarovermee 'moest' beslissen. Een ideolo-gie waaraan de beslissingen getoetstkonden worden, bestond niet. Debeslissingen werden getoetst in depraktijk.

Een van de overeenkomsten tussenhet anarchisme en het constructie-denken is het denken over ideolo-gieën. Net zomin als het constructie-denken heeft het anarchisme depretentie een ideologie, vergelijk-baar met het christendom of hetmarxisme, te zijn. Het anarchisme isgeen ideologie, maar een op de prak-tijk gerichte filosofie, gebaseerd opeen zo groot mogelijke vrijheid engelijkheid voor ieder. De volkomentegenstrijdige theorieën en praktij-ken, die gebaseerd zijn of werden ophet anarchisme maken duidelijk dathet anarchisme eerder een samen-gaan van gedachtengangen is daneen ideologie. Anarchistische theo-rieën hebben niet tot doel het verle-den of heden te verklaren, maar omhandvaten aan te reiken om de dage-lijkse praktijk te veranderen. Het iseen inspiratiebron waaruit geputkan worden om meer vrijheid en ge-lijkheid te bewerkstelligen. De anti-ideologie stroming binnen de femi-nistische theorievorming sluit in die

11

zin aan bij het anarchistische den-ken. Ook het constructiedenkenprobeert niet te verklaren. Door ver-schillende constructies zichtbaar temaken kan het een 'inspiratiebron'zijn voor vrouwen om een (andere)identiteit aan te nemen.Een tweede overeenkomst is het ni-veau waarop het anarchisme en hetconstructiedenken zich begeven, na-melijk de leefwereld van vrouwen enmannen. Het anarchisme is gerichtop kleinschalige verbanden, relaties,samenlevings- en samenwerkings-vormen. Een uniforme vrouw ('de'vrouw) is binnen een maatschappijdie van onderaf georganiseerd is,een onmogelijke gedachte. Elke re-latie of elk gebeuren heeft zijn eigenunieke betekenis en leidt tot uniekemensen. De interesse van anarchis-ten gaat uit naar de mens in zijn om-geving, naar de relaties (associaties)die hij met zijn omgeving aangaat.Ook het constructiedenken richtzich op de netwerken waarin mensenleven.

Het lijkt haast of het bij het construc-tiedenken en het anarchisme omhetzelfde gaat. Toch zijn er giganti-sche verschillen tussen deze tweedenkwijzen.Als eerste wil ik het denken over hetsubject noemen. Zoals boven be-schreven wil het constructiedenkenhet subject deconstrueren: het sub-ject bestaat niet. Binnen het anar-chisme daarentegen heeft het sub-ject, als handelend, denkend, voe-lend de ander respecterend, verlan-gend en strevend wezen altijd eencentrale plaats gehad. Dit betekentniet dat het subject een volkomenautonoom wezen is, dat volledig on-afhankelijke beslissingen neemt. In-tegendeel, alle keuzen die iemandmaakt zijn afhankelijk van wat aan-geboden wordt aan keuzen.

Een tweede verschil tussen het con-structiedenken en het anarchisme ishet denken over grotere verbanden.Het constructiedenken ontkent hetbestaan van alomvattende, onder-drukkende systemen. Het patriar-chaat of het kapitalisme als onder-drukkend systeem bestaat niet. Hetgaat slechts om netwerken waarinmensen bepaalde rollen aannemen.Anarchisten daarentegen hebben al-tijd heel duidelijk gezien hoe de keu-zen en daarmee de vrijheid van demens, van het subject, van vrouwelij-ke en mannelijke individuen, om tezijn en leven zoals zij zelf willen,wordt onmogelijk gemaakt door demachtsuitoefening van ideologieënen systemen als het marxisme of hetkapitalisme.Erkenning van het bestaan van dezevormen van machtsuitoefening isechter nooit een reden geweest omeen zelfde ideologie of machtsappa-raat te ontwikkelen. Ook de erken-ning dat vrouwen in het algemeenonderdrukt worden, hoeft binnen deanarchistische idee niet zonder meertot een anti-man-ideologie of eenander tegenoffensief te leiden. Hetstreven naar gelijkheid tussen man-nen en vrouwen impliceert niet datde vrijheid om anders te zijn opgege-ven hoeft te worden.In tegenstelling tot het constructie-denken gaat de anarcha-feministi-sche theorievorming mijns inziensuit van reëel bestaande mensen,vrouwen en mannen, die geborenworden en leven in bepaalde sociale,culturele en economische omstan-digheden en die door het maken van(bewuste, rationele) keuzen en hetreageren op keuzen van anderenzich bepaalde opvattingen over zichzelf en over anderen eigen maken.Deze opvattingen zullen op hunbeurt de associaties die zij met hunomgeving aangaan beïnvloeden. Het

12

accent zal binnen het anarcha-femi-nisme liggen op het individu en dewisselwerking met zijn omgeving,maar het grotere (economische, so-ciale, culturele) verband zal niet ont-kend worden.Een derde verschil tussen het anar-cha-feminisme en het constructie-denken is dat het eerste de leefwe-reld in praktijk brengt, terwijl hetlaatste de leefwereld bestudeert.Het constructiedenken theoreti-seert over identiteiten zonder dezeaan de praktijk te toetsen: men blijftveilig binnen de universiteitsmuren.Anarcha-feministen nemen identi-teiten aan, geven deze creatief vormen veranderen deze steeds. Huntheorieën over het leven van vrou-wen toetsen zij direkt aan de dage-lijkse praktijk. Het vinden van eenvolledig kloppende theorie zal nooit

het streven zijn van anarcha-feminis-ten: daar is het leven te veranderlijkvoor. De anarcha-feministische the-orie zal een altijd ter discussie staan-de theorie zijn, omdat deze afhanke-lijk is van de wisselende verhoudin-gen en posities in ons bestaan. Elkstreven naar een complete theoriedoodt de creativiteit om nieuwe ma-nieren van leven te ontwikkelen.Door eigen rollen en identiteiten tekiezen, door onze manier van leven,onze leefwereld, belangrijker te ach-ten dan de strijd tégen het systeemen tégen mannen, en door de theo-rie niet belangrijker dan de praktijkte achten, zal het anarcha-feminismesteeds nieuwe, alternatieve manie-ren van leven voor mannen en vrou-wen bloot leggen. Die kunnen danweer door constructiedenksters be-studeerd worden.

LITERATUURAerts Mieke, 'Waar de zon schijnt waar', Tijdschrift voor vrouwenstudies 20, jrg. 5, nr. 4, 1984pp. 497-502.Beelaerts Marianne, 'Opgeruimd staat netjes', idem pp. 502-507.Clerkx Lily, Westerbeek Jette, 'Terug naar de geleefde werkelijkheid. Een pleidooi voor eenhistories-kulturele benadering van de relatie tussen de seksen', idem pp. 462-470.Coward Rosalind, 'Is er een algemene theorie van vrouwelijkheid mogelijk?', Tijdschrift voorvrouwenstudies 16, jrg. 4, nr. 4, 1983 pp. 529-543.Komter Aafke, 'De constructie van dilemma's in het feminisme', Tijdschrift voor vrouwen-studies 34, jrg. 9, nr. 2, 1988 pp. 176-191.Leydesdorff Selma, 'Extra ecclesia feministica nulla salus datur', Tijdschrift voor vrouwen-studies 20, jrg. 5, nr. 4, 1984 pp. 494-497.Mom Trees, 'Vrouwenstudies tussen engagement en pseudoneutraliteir, idem pp. 489-494.Poldervaart Saskia, Vrouwenstudies -een inleiding, Nijmegen 1983.Sommer Agnes, Grotenhuis Saskia, 'Waarom een diskussie over de mogelijkheid van een al-gemene theorie van vrouwelijkheid?', Tijdschrift voor vrouwenstudies 16, jrg. 4, nr. 4, 1983pp. 544-562.Veit-Michael Bader, 'Vrouwelijkheid, vrouwenonderdrukking en 'vertooganalyses'. Kritie-se kanttekeningen bij een ondoorzichtig debat.', Tijdschrift voor vrouwenstudies 20, jrg. 5, nr.4, 1984 pp. 471-488.Vintges Karen, 'De verdwenen vrouw en stijlen van vrouwelijke subjektiviteit. Feminisme:dekonstructie en konstruktie', Tijdschrift voor vrouwenstudies 27, jrg. 7, 1986 pp. 290-301.

* 'Anarchism: the feminist conneetion' (1975) door Peggy Kornegger en 'Socialism, Anar-chism and Feminism' (1977) door Carol Ehrlich behoren tot de klassieke teksten van hetanarcha-feminisme. Deze oorspronkelijk in de VS verschenen artikelen zijn in vele talen ver-taald en heruitgegeven. Ze zijn onder meer opgenomen in de anareha-feministische antolo-gie Quiet Rumours (Dark Star, London), te bestellen via Freedom Bookshop in London. Bei-de artikelen zijn indertijd in vertaling verschenen in het maandblad De Vrije.

13

VROUWEN EN ANARCHISME IN DE FRANSE REVOLUTIE

Geurt van Gisteren

Op 3 november 1793 wordt Olympe de Gouges in Parijs naar het schavot gevoerd.Met het publiceren van haar Verklaring van de Rechten van de Vrouwen enBurgeressen in 1791, tekent zij haar eigen doodvonnis. Haar declaratie moet ge-zien worden als protest tegen de Verklaring van de Rechten van de Mens enBurgers uit 1789, welk vrouwen uitsluit van de daarin gepostuleerde rechten. Methaar manifest overschrijdt Olympe de Gouges de politieke grenzen en wordt zetegelijkertijd de vijand van de Republiek

Naast de vraag of er sprake is vananarchisme ten tijde van de FranseRevolutie, concentreer ik me in ditartikel op de rol die vrouwen in dezerevolutie gespeeld hebben. De termanarchie krijgt immers voor het eersttijdens de Franse Revolutie een po-litieke lading. Anarchie wordt dan zovaak gebruikt dat men bijna geneigdis te denken dat het om een uitge-werkte politieke doctrine gaat. Nietsis echter minder waar. Bestrijdendekampen betichten elkaar van anar-chie om de ander in een kwaad dag-licht te zetten. Girondijnen gebrui-ken de term voor degenen dieprotesteren tegen de hoge kostenvan levensonderhoud. Omgekeerdworden woekeraars en speculantendoor de Enragés* anarchisten ge-noemd. In plaats van anarchie alseen positieve conditie te beschou-wen, namelijk de afwezigheid vanonderwerping, is anarchie hier eennegatieve term. Toch krijgt geduren-de de Franse Revolutie anarchie alspolitieke doctrine een positieve po-litieke lading, in die zin dat de ont-wikkelde ideeën en gebeurtenissendeels resulteren in het 'moderne'anarchisme van de 19e eeuw.Hoewel de Franse Revolutie nietheeft geleid tot een socialistischestaat of arbeiderszelfbestuur, vinden

socialisme, communisme en anar-chisme hun oorsprong in deze revo-lutie. Het is de eerste revolutie waar-in het volk een actieve rol speelt.Ontstaan vanuit verzet tegen de au-toriteiten -vrijheid, gelijkheid, broe-derschap- versterkte de Franse Re-volutie evenwel een gecentrali-seerde overheid, gepaard gaand meteen politieke machtstoename van deburgerij. In het Frankrijk van Napo-leon worden de begrippen vrijheid,gelijkheid, broederschap, alras on-dergeschikt gemaakt aan infanterie,cavalerie en artillerie.De Franse Revolutie is ook de revo-lutie waarin eerst de vrouwen en paslater de andere Parijzenaars op 5- en6 oktober 1789 naar Versailles trok-ken om het koninklijk paleis te be-zetten. Zij eisten de totstandkomingvan de Verklaring van de Rechten vande Mens en keerden zich dus tegende absolute macht van de koning.(De ironie van de geschiedenis wilnu dat de verklaring van de mensen-rechten voor de man door vrouwenis afgedwongen!)In het jubileum jaar van de Revolu-tie verschijnen nu allerlei 'kritische'artikelen over de verworvenhedenvan de Revolutie. Zo gaat een recentthemanummer van de Groene Am-sterdammer "niet alleen over het po-

14

pulisme van Danton en het jacobis-me van Robespierre, maar... (over)de revolutie in de breedste zin vanhet woord". Huidige burgerlijke ver-worvenheden zouden regelrecht tedanken zijn aan die befaamde decla-ratie van mensen- en burgerrechten.Een declaratie die overigens niet vantoepassing was op vrouwen, boerenen zwervers. Rechten waar vrouwenechter in het bijzonder voor hebbengevochten. Uit die artikelen lijkt hetalsof de Franse Revolutie slechtseen (intellectuele) mannenzaak isgeweest. Niets is minder waar. Deemanciperende rol die vrouwen alsClaire Lacombe, Marie Aubry, EttaPalm en Anne Terwagne hebben ge-speeld is wellicht interessanter enzeker zo belangrijk als de rol vanDanton of Robespierre. Tevens heb-ben zij een net zo dramatische rol ge-speeld. Want ook de meeste vrou-wen moesten een politieke stel-lingname met de dood bekopen.

Het verhaal van de Franse Revolutieen het begin van de burgerlijkerechtsstaat is dan tegelijkertijd hetprille begin van anarcha-feminis-tisch verzet tegen de zich stabilise-rende patriarchale maatschappelij-ke ver-houdingen. De mannelijkerevolutionairen predikten Vrijheiden Gelijkheid voor alle mensen,maar bedoelen enkel 'alle mannenbehorende tot de elite'. Zo wordt te-gelijk met de omverwerping van hetAncien Régime -het regime van deongelijkheid-, weer een nieuwe poli-tieke, maatschappelijke en economi-sche ongelijkheid voor vrouwen ge-schapen.

In 1790 ontstaat er in Frankrijk eenbeweging van mensen die een revo-lutie in de Revolutie nastreven. Zijnoemen zich Enragés en stellennaast politieke hervormingen ooksociale en economische eisen. In dezomer van 1793 bereikt de strijd vande Enragés tegen de steeds manifes-ter wordende dwang van de centraleoverheid een hoogtepunt. Ongeveervijfduizend revolutionaire vrouwen,verenigd in La Societé des Republi-caines Revolutionaires, scharen zichachter de ideeën van de Enragés.Door de moed om de idolen van deRevolutie die zij verantwoordelijkachten voor de honger, aan te vallen,kunnen de Enragés en de vrouwenrekenen op brede steun van het volk.Temeer daar zij de onafhankelijk-heid van elk individu benadrukkenen het recht van het volk erkennenom in opstand te komen tegen zijnleiders. Door hun krasse uitsprakendie ook in hun krant L'Ami du Peu-ple verschijnen, is er geen twijfel mo-gelijk waar zij voor staan: een diepwantrouwen ten opzichte van elkeregeerder.Het verzet van vrouwen vangt dusaan in 1789. Nadien ontstaat er eenbeweging van vrouwen die strijdtvoor gelijkstelling en sociale hervor-mingen. Een beweging die zich doorstrijdpunten en methodes onder-scheidt van andere vrouwenclubs.Door acties van vrouwen als Olympede Gouges, Theroigne de Mericourt,Etta Palm d'Aelders en Claire La-combe raken vrouwen bij de politie-ke gebeurtenissen betrokken. Tus-sen 1789 en het hoogtepunt van derepressie van vrouwenverenigingen

VROUWENWEEKBegin juli 1989 zal in de buurt van Amsterdam een autonoom vrouwenkamp worden ge-houden. Daar komen thema's aan de orde als sextoerisme & vrouwenhandel, voortplan-tingstechnologie, pottenstrijd, vrouwen & anti-psychiatrie, etc.Meer informatie: Vrouwenweek, postbus 15527, 1001 NA Amsterdam.

15

door de Conventie in 1793 worden erdoor militante Parijse vrouwen-groepen talrijke voorstellen gelan-ceerd voor de verbetering van dejuridische, politieke en educatieverechten van vrouwen.Zo publiceert Olympe de Gouges in1791 haar aanval op de Verklaringvan de Rechten van de Mens en for-muleert de rechten van vrouwen. Inhetzelfde jaar pleit Etta Palm voorde oprichting van een federatie vanvrouwengroepen. In 1792 worden erallerlei scholingsprojecten voormeisjes opgezet en in 1793 wordtdan de Vereniging van RevolutionaireRepublikeinse Vrouwen opgericht.Maar als de ideeën van de Enragéssteeds meer aan populariteit win-nen, neemt de repressie toe. Woord-voerders worden gearresteerd, vrou-wenclubs -onder welke naam danook- worden verboden en krantenworden in beslag genomen.

SANSCULOTTEN

Niet alleen de revolutionaire sans-culotten (de armen), maar ook demeest revolutionaire vrouwen scha-ren zich achter de ideeën van de En-ragés. Bijna zesduizend vrouwensluiten zich op 10 mei 1793 aan bij deVereniging van Revolutionaire Repu-blikeinse Vrouwen. Het standpuntvan de vrouwenvereniging is dat eco-nomische actie nauw verbonden ismet politieke actie, de strijd tegen desteeds hoger wordende voedselprij-zen met de strijd voor vrijheid. Vrou-wen worden dan ook de drijvendekrachten achter de vele voedselre-voltes in juli 1793.In het begin van haar bestaan is deVereniging van Revolutionaire Repu-blikeinse Vrouwen meer een 'storm-troop' met hit-and-run acties, daneen club van politieke feministen.

De revolutie wordt immers gevoerdmiddels direkte acties en niet zozeervia politieke debatten. Belangrijkerdan bijvoorbeeld wettelijke maxima-le broodprijzen is het feit of er über-haupt brood is!Wanneer de Conventie weigert omop de eisen van de vrouwen in tegaan, d.w.z. maximumprijzen voorgraan en actie tegen woekeraars,verliezen de vrouwen elk vertrou-wen in de autoriteiten. Lacombelaakt de gelijkheidsgedachte door tespreken over monsieur Robespierreen niet over burger Robespierre. Alsde overheid niet op kan komen voorhaar onderdanen, moeten de bur-gers voor zichzelf opkomen. Je zietdan dat de vrouwen zelf de prijzenvoor brood gaan bepalen, in plaatsvan dat zij de overheid laten beslis-sen hoe hoog de wettelijke prijzeneventueel kunnen zijn. Zij nemenhet brood van de hamsteraars enzeggen: dit is het bedrag dat we kun-nen betalen. In de Conventie maaktLacombe dit duidelijk met de woor-den: "Onze rechten zijn die van hetvolk, en als we onderdrukt wordenweten we hoe ons zelf te verdedi-gen".

De vrouwen stellen zich steeds mili-tanter en ook herkenbaarder op. Zijhebben rode mutsen op -het sym-bool van vrijheid-, dragen een drie-kleurige kokarde in het haar, sonuni-gen dragen broeken en bewapenenzichzelf met pistolen. Zo spelen zijeen belangrijke rol in het controle-ren van de straten en organiserenvan demonstraties tegen rijke Gi-rondijnen, woekeraars en hamste-raars. De revolutionaire vrouwenzijn zo in staat om economische grie-ven om te zetten in politieke actie.Eind 1793 nemen de aanvallen op devrouwen uit verschillende hoekentoe. Zo beklaagt de Revolutionaire

16

Vereniging van de Mannen zich over"de onvaderlandslievende bedoelin-gen van sommige vrouwen die zichrevolutionair noemen". Ook wordende revolutionaire vrouwen vijandigbejegend door de marktvrouwen vande Hallen. Met hun campagnes vooreen wet op de maximumprijzen ende strenge toepassing daarvan jagenzij deze marktvrouwen, die door devoedselschaarste hun inkomstentoch al aanzienlijk zien dalen, tegenzich in het harnas. Tegenstandersvan de revolutionaire vrouwen ma-ken handig gebruik van incidenten.Ze hitsen de visvrouwen van de Hal-len op tegen de vrouwenclubs en ma-ken haar wijs dat de aanhangstersvan Claire Lacombe bij decreet allevrouwen willen verplichten de her-kenningstekens van de revolutionai-re vrouwen te dragen. Scheldpartij-en en handtastelijkheden zijn hetgevolg van deze hetze, opgezet doorde Jacobijnen. Volgens de rappor-teur van de Conventie horen vrou-wen bij de haard, zijn ze niet geschiktvoor de politiek. De 'manwijven'worden er zelfs van beschuldigd tezijn betaald door buitenlandse mo-gendheden.

Op 17 november 1793 haken diversesprekers van de Conventie in op deontstane antifeministische houding."Sinds wanneer mogen vrouwen hunsekse verloochenen en zich als man-nen gedragen? Sinds wanneer is hetgepast dat vrouwen hun huishouden,de wieg van hun kinderen in de steeklaten om de politieke arena binnente stappen, het spreekgestoelte tebestijgen en taken te vervullen diedoor de natuur alleen aan mannenzijn voorbehouden?"Aldus de voorzitter van de Conven-tie. De revolutionaire vrouwen wor-den vervolgens van het politieke to-neel verwijderd.

WOORDVOERSTERS

De woordvoersters van de vrouwen-clubs zijn stuk voor stuk opmerkelij-ke vrouwen. Olympe de Gouges, ge-boren als Marie Aubry in 1748, is eengesjeesde toneelschnjfster. Al voorde revolutie stelt zij de slavernij in deFranse kolonies aan de kaak. Viabrochures, posters en toneelstukkenverduidelijkt zij haar politieke stel-lingname. Een politieke rel ontstaatbij de opvoering van haar stuk L'es-clavage des noirs.Het dubbelkarakter van de revolutie-voortschrijdende ongelijkheid bijeen gepropageerde 'vrijheid en ge-lijkheid'- is voor de Gouges aanlei-ding om de mensenrechten voorvrouwen te formuleren. Haar ver-klaring van de Rechten van de Vrou-wen en Burgeressen van september1791 waarin ze de economische enpolitiek eisen en rechten van vrou-wen formuleert, stelt in artikel 1:"De vrouw is vrij geboren en heeftdezelfde rechten als de man". Eendocument voor de feministische be-weging dat is doodgezwegen. (Ditjaar verschijnt er pas een Nederland-se vertaling van haar declaratie!) Of-schoon haar executie in 1793 duide-lijk een politieke betekenis had, wasdeze ook een teken van de toene-mende repressie.Etta Palm, die zichzelf baronessed'Aelders noemt, komt in 1774 van-uit Nederland naar Parijs. Palm pleitvoor een tweede revolutie, die eeneinde maakt aan de seksuele tiran-nie. In 1791 probeert ze een nationa-le federatie van vrouwengroepen opte zetten. Een poging die mislukt,maar haar er niet van weerhoudt omde Assemblee te blijven bestokenmet eisen voor politieke gelijkheid.Anne Terwagne is wellicht het be-kendst. Zij neemt deel aan de aan-vallen op de Tuillerieën, probeert

17

vrouwenclubs te stichten en moedigtvrouwen aan om milities te vormen.In vergelijking met de Gouges is zijer goed vanaf gekomen: vanwegehaar ideeën werd ze in elkaar gesla-gen, waarna zij in een 'gekkenhuis'werd geplaatst.Tenslotte dient de actrice Claire La-combe, een van de oprichtsters vande Republicaines Revolutionaires,genoemd te worden. Van alle vrou-wen die een rol spelen in deze ver-eniging spreekt ze het meest tot deverbeeldmg. Namens deze vrouweneist Claire Lacombe maatregelen te-gen diegenen die profiteren van devoedselschaarste. Haar feministi-sche strijd is eerder op ervaring ge-grondvest dan op een theorie, is eer-der emotioneel dan rationeel. Zij isin staat om grote groepen vrouwente mobiliseren die lak hebben aan deautoriteiten en opkomen voor eigenbelangen. Door de Conventie wor-den de vrouwenclubs daarom verbo-den. Claire Lacombe wordt gearres-teerd en zonder enige vorm vanproces een jaar in de kerkers gestopt.De Vereniging van Revolutionaire Re-publikeinse Vrouwen symboliseert depogingen van vrouwen om aan de be-tutteling van mannen te ontsnappenen te handelen als een onafhankelij-ke georganiseerde politieke kracht.De clubs zijn alleen toegankelijkvoor vrouwen, en zijn in zoverreuniek dat ze geheel door vrouwenworden gedragen. Deze revolutio-naire vrouwen zijn verantwoordelijkvoor de eis van politieke gelijkheidvoor de vrouw. Het is voor de eerstekeer in de moderne geschiedenis dathiervoor zo massaal gestredenwordt.Relevant tenslotte is de vraag hoehet mogelijk is geweest dat deze be-weging met libertaire inslag in deeerste weken van 1793 kon ontstaan.Ondanks het feit dat de republiek

was uitgeroepen en Frankrijk nu eenrelatief democratische wetgevingkende, heerste er een diepe woedeonder het volk. Woede welke nietzozeer tegen het Ancien Régime ge-richt was, maar meer tegen de dage-lijkse misère, tegen de hoge kostenvan levensonderhoud. Kortom tegende economische onrechtvaardighe-den, waarvoor de nieuwe machtheb-bers verantwoordelijk werden ge-steld. De staat was veranderd, vanabsolutistisch in republikeins, zon-der dat er iets voor vrouwen was ver-anderd. Het dan opkomende klasse-antagonisme leidde vervolgens totlibertair handelen: niet een verzettegen de vorm van de staat, maar te-gen de staat zelf. Het volk kwam na1789 voor de tweede keer spontaanin opstand. Maar deze keer was hetniet meer geheel aan zichzelf over-geleverd. livIen dacht vooruit, enideeën werden verder ontwikkeld.Het verschil tussen de 'leiders' vande revolutie en de woordvoerstersvan de revolutionaire vrouwen is, datlaatstgenoemden onbaatzuchtig wa-ren. De woordvoersters van de vrou-wenclubs waren arm, maar noch opvooraanstaande posities noch op fi-nancieel voordeel uit.Volgens anarchisten immers kan debevrijding van het individu alleendoor het individu zelf geschieden. Enhet is te danken aan de vrouwen dietegen de orders van de Parijse leidersin handelden en tegen de wettenageerden zoals opgesteld door devolksvertegenwoordigers, dat deFranse Revolutie haar doel niet ge-heel voorbij geschoten is. Hoewel deRepublicaines Revolutionaires wei-nig aandacht hebben gekregen instudies over de Franse Revolutie,zijn deze vrouwenclubs voor de ont-wikkeling van feminisme en anar-chisme onmiskenbaar van groot be-lang geweest.

18

LITERATUUR

Die Frau ist frei geboren. Texte zur Frauenemanzipation. Band I: 1789-1870. München: C.H.Beck Verlag. - R.B. Rose, The Enrages. London 1965. - D. Blanc, Olympe de Gouges . Paris:Syros, 1981. - D. Guérin, De klassestrijd in de Franse Revolutie, Bourgeois en bras nus 1793-1795. Weesp: Het Wereldvenster, 1984. - J. Abray, 'Feminism in the French Revolution', inAmerican Historical Review, febr. 1975. - Graswurzelkalender 1989. - De Groene Amsterdam-mer 50/51/52 (1988).

* Volgens Daniel Guérin waren de Enragés (letterlijk: dollemannen) de meest extremisti-sche sansculotten, die bij talrijke gelegenheden het woord voerden namens het volk. Demeesten waren uit de bourgeoisie afkomstig, maar vertolkten getrouw de aspiraties van hetvolk.

KATRIEN BOLL:

'IN DE VOOROORLOGSE ANARCHISTISCHE BEWEGINGDEDEN DE VROUWEN DE WAS EN DE STRIJK'

Helène Vollaard

Katrien Boll (75) is van jongs af aan actief geweest binnen de anarchistische be-weging. Toen ze vier jaar oud was, ging ze zittend op vaders nek mee naar stakin-gen en demonstraties. De familie Boll woonde in Gouda, destijds een rode stadmet een grote socialistische raadsfractie. De vader van Katrien was sociaaldemo-craat, 'aan de communistische kant'. Demonstraties werden altijd toegelaten. Ditgebeurde wel 's avonds, na het werkOp haar twaalfde jaar werd ze lid van de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC), dejeugdorganisatie van de sociaaldemocratie; dit mocht pas als je dertien was, maarze zeurde zo dat ze uiteindelijk toestemming kreeg. Volgens Katrien heeft het feitdat ze zo jong al in politiek geïnteresseerd was heel erg te maken met haar jeugd,ze lag constant met haar moeder overhoop en op haar achtste was ze al een keerweggelopen van huis.

Binnen de AJC werd regelmatig ge-praat over anti-militarisme. Intussenhad ze ook wat anarchisten lerenkennen die dienstweigerbonnen ver-kochten aan de deuren. Zij vroeg erook wat om te verkopen. Eén keer inde week, op zondagmorgen, ging zenaar het Instituut voor Arbeiders-ontwikkeling. Dit werd elke wintergeorganiseerd door de SDAP enAJC. "Daar kwam Jet Holst (Hen-riëtte Roland Holst) spreken, DeKadt, Piet Schmidt... allerlei dingen

waar je wijzer van werd, zeker alsjong meisje hè. Maar dan liep ik daarrond met m'n bonnetjes voor dienst-weigeraars. Ik schreef ook dienst-weigeraars natuurlijk, naar Scheve-ningen. Als het te pas kwam, ging ikmet andere groepen, anarchistischegroepen, mee naar Scheveningenom te demonstreren als er weer watwas voorgevallen. Ook gingen wedaar zingen en dan werden we uit el-kaar geslagen natuurlijk, maar datnam je dan maar op de koop toe. "De

19

AJC nam het haar niet in dank af: "Inhet AJC blad stond dat die wapen-wedloop was omgedraaid, enzo-voorts en de SDAP had voorge-stemd. Dus toen kregen wij op deAJC de boodschap dat wij dus nietmeer anti-militarist mochten zijn engeen Wapens Neder mochten ko-pen..."Katrien ,ging gewoon door met bon-nen verkopen aan de deuren, samenmet anarchisten en anti-militaristen.Het hoofdbestuur van het AJCkwam eraan te pas en er zou wel eveniemand met haar komen praten. Zemoest de desbetreffende man zelfvan het station in Gouda afhalen.Doordat ze haar zwarte AJC-capeaanhad, wist de man gelijk dat zijhem af kwam halen. "Ik zei: 'Ik zal 'tgelijk maar zeggen: ik ben degenemet wie u moet praten. Maar watdoet u eigenlijk tegen het militaris-me?' Hij zei dat-ie reserve-luitenantwas. Ik zei '0, mooi is dat. En danmoet u over mij oordelen want ikben wel een dienstweigeraarster, ikben er voor'."Na een gesprek werd ze voor drieweken geschorst. Intussen bleef zegewoon door gaan met bonnen ver-kopen en werd lid van de JongerenVredes Actie (JVA). Ze kwam er inhet bestuur terecht en zei al spoedighaar lidmaatschap van de AJC op.

Regelmatig werd er gestaakt in Gou-da, o.a. bij de wasserijen en de pa-teelfabrieken. De mensen die nietstaakten maar wel gingen werken,werden buiten door de stakers opge-wacht. "We brachten de onderkrui-pers in groepen naar huis. En danzongen we: 'Onderkruiper, onder-kruiper, hi, ha, ho, vuile onderkrui-per, hi ha ho'. En verder deden weniks hoor." Katrien moest echtervoor het kantongerecht komen om-dat ze een 'werkwillige' zou hebben

geslagen. Omdat ze minderjarig wasen dus voor de kinderrechter hoordete komen, is de zaak met een sisserafgelopen.

ACI1ESToen ze achttien jaar was, liep zeweg van huis. Via de radio werd om-geroepen dat ze vermist werd entwee weken later werd ze uit het huisvan een vriend in Utrecht geplukt.Eenmaal thuis weigerde ze te etenen na vijf dagen mocht ze van haarouders gaan. Met de trein ging zeweer naar Utrecht."Nou, dat was een heerlijke tijd. Dateen mens dat overkomen kan: veelanti-militaristen en syndicalisten."Tussen verschillende groepen werdveel samengewerkt, behalve met decommunisten. Ze kwam daar in con-tact met de familie Hornstra: "Endaar heb ik alles ontmoet wat inanarchistisch Nederland zwierf'. "Enwerken, wèrken: pamfletten ver-spreiden, gekalkt... En ook veel mei-den erbij hoor." Ze heeft het danover Liesbeth van Mierop, de vrouwvan Piet Stek, enz. En Fie Zegeriusdie nog een tijdje een relatie had metKatrien's vriend Henk Eikeboom:"Daar nam noch zij aanstoot aan,noch ik. Dat kon allemaal. Alleenhoefde je er niet met je neus boven-op te zitten". Fietje zei wel eens te-gen haar: "Je mag er wel mee naarbed, maar je mag niet z'n sokkenstoppen". Want dan zou ze zich aan-passen en dat was niet de bedoeling.In Utrecht bestond een gemeen-schapshuis 'De Wig'. Daar kwamenze veel bij elkaar en er werd vaakheftig gediscussieerd. Voor 35 centkon je er vegetarisch eten in de gro-te gemeenschappelijke ruimte en inde kamers woonden mensen. Iederbetaalde een percentage van zijn ofhaar inkomen en daar werd de huur,

20

energie, eten en drinken van be-taald. Twee vrouwen runden de huis-houding en kregen daarvoor weereen percentage uit de gezamenlijkepot. "Je was daar niet een dienstbo-de of een huishoudster; je was gelijkmet hen." Deze vrouwen deden netzo goed mee met colporteren en ver-gaderen. Er was ook een soort re-formwinkeltje in het huis.Bij de acties die ze voerden, haddenze regelmatig last van de politie:"Nederland was in rep en roer methet oog op de Zeven Provinciën, hetmuitende oorlogsschip in Indonesië(1933), waar Colijn een bom op lietgooien. Wij allen de straat op enpamfletten verspreiden. Er was eendrukker die altijd klaar stond voorons, Vijlbrief op de Neude. Hij gingzelf niet mee op stap maar zorgdegratis voor ons drukwerk. Een bootwerd er gehuurd en met beschilder-de borden erop voeren wij de grach-ten door. We hadden reuze bekijksen de politie maar roepen dat we eraf moesten komen. We lachten al-leen en voeren verder. We werdenwel opgepakt en moesten mee naarhet bureau maar ze konden je maardrie uur vasthouden. We maaktenbijtende grapjes tegen de agenten.Soms sloten zij je op, soms lieten zeje allemaal bij elkaar zitten in dewachtruimte. Zij kenden ons al:"Vingerafdrukken hebben jullie alen fotos' ook reeds", schamperdenwe. Je hoefde toen niet bang te zijndat ze je op het bureau in elkaar sloe-gen. Dat deden ze wel bij een de-monstratie of zo. Toen de bom ge-vallen was, hebben we een stilleomgang in de nacht gemaakt mettoestemming van de politie. Dood-stil was het, terwijl we daar liepenmet een goede honderd mannen envrouwen. We spraken geen woord.Op de route kwamen we op eenpleintje en voor we er erg in hadden,

gooiden zij de fietsen tegen ons aanen sloegen er met de blanke sabel oplos. We konden alleen achteruit.Liesbeth kreeg de klappen. De man-nen sprongen er bovenop en bevrijd-den haar. Weer een groep van onsheeft die nacht op het exercitieveldgeschilderd, met gestampt glas (wa-terglas? H.V.) dat er nooit meer af tekrijgen was: 'Soldaten + ArbeidersStaakt'. Het was tegenover een poli-tiebureau"."De volgende dag stonden soldatenop de Leidsegracht te wachten. Nie-mand mocht op het veld. De politiewas druk in de weer en er kwamenals maar meer soldaten. En wij ston-den op de uitkijk natuurlijk. In deavondkrant stond notabene dat zij dedaders al hadden, drie communis-ten. Nou, die wisten van de prinsgeen kwaad. Bij ons thuis werd ver-gaderd. Wim Jong was er, en BepMax en Madlener en degenen diehet gedaan hadden. Zij kwamenoverleggen of ze zich niet zoudenaangeven. Daar was strijd over. Ikwas er ook bij en ik zei: 'Waarom ei-genlijk? De communisten doen erniets tegen, zij hebben het niet ge-daan dus hoogstens zitten zij drie da-gen. Langer mogen ze ze niet vast-houden. Als één van ons zich meldt,krijgt hij een reuze straf en drie da-gen in de cel moet je maar voor hetgoede doel over hebben'. Wij warenhet met elkaar eens en inderdaadkwamen zij na drie dagen vrij. Wehebben er nooit meer iets van ge-hoord."

VROUWENWaren er vrouwen in de anarchisti-sche beweging bezig met een bepaal-de vorm van feministische strijd?"Wij waren toen door de mannen algeaccepteerd als medekameraad.Wij werden voor vol aangezien,

21

hoor." Maar er was wel een verschiltussen de taken die vrouwen op zichnamen en welke mannen op zich na-men. Toen na 1933 veel Duitsevluchtelingen naar Nederland kwa-men, werden ze onder andere dooranarchisten opgevangen. Dezevluchtelingen lootten erom wie naarDuitsland zou gaan om anti-fascisti-sche en anti-militaristische pamflet-ten te verspreiden. Veelal kwamenze niet meer terug. Als ze werden op-gevangen in Nederland was het ookin de anarchistische beweging de ge-woonte dat de vrouwen thuis blevenom voor hen te wassen en te strij-ken."Katrien Boll heeft in de jaren voorde oorlog onder andere gewerkt ineen bloemenzaak en ook als ver-koopster van hoedenstof, waarmeeze langs de deuren ging. En daar-naast deed ze heel veel voor de be-weging. Maar dat was niet een alge-mene bezigheid van de vrouwen.Katrien's moeder was huisvrouwmaar deed daarbuiten ook wel heteen en ander: "Ze was wel de pen-ningmeester van de afdeling van devrouwen van de sociaal-democratenin Gouda. En zo waren er meer vrou-wen hoor. Maar ik spiegel je mis-schien wel een mooier beeld voordan het in een doorsnee-stad was.We hadden nou eenmaal een rooiestad. En dat helpt natuurlijk hè. Dathelpt ook voor die vrouwen. In deeerste plaats gaan die mannen erover praten en dan moeten die wou-

wen ook rood stemmen. Want 't wasmeestal dat ze moésten stemmenwat die mannen wilden en dat bleefbij die rooie mannen net zo. Dus danstemden ze rood en dan gingen zemee vergaderen en ze gingen ookwel mee met stakingen. Die mannennamen de vrouwen mee."De oudere vrouwen die actief waren,waren meestal ongetrouwd. En wa-ren die meisjes van 22, 23 nog actiefals ze gingen trouwen? "Nee, danhoorde Je er niets meer van. Hun on-dergrond was wel zo dat ze rood ble-ven stemmen (ik stemde natuurlijkhelemaal niet), maar dat was 't enigewat er dan overgebleven was."Ondanks deze verschillen kijkt Ka-trien met een gelukkig gevoel terugop de tijd in Utrecht: "Tot dicht voorde oorlog hebben we zo met elkan-der gewerkt. De band was zeer hechten nog put ik soms kracht uit die tijdom verder te gaan. Kameraadschapis een groot goed waar we goed meeom moeten gaan. Zo'n groep heb iklater node gemist. Onze Utrechtsegroep was een heel fijne groep en ikben blij dat ik met deze mensen hebkunnen werken en lief en leed metze heb kunnen delen. Zelfs onsbrood deelden we als iemand heteens niet had. Zo iets bestaat nu nietmeer. We kunnen alleen vertellenhoe het was en hoe sterk het ons ge-maakt heeft voor de rest van ons le-ven. Voorwaarts en niet vergeten:De Solidariteit, zo zong Brecht heteens."

ABONNEMENT 1989Enkele weken geleden verzonden we de acceptgirokaarten voor het abonnement 1989.Hoewel de AS meer pagina' s telt dan voorheen hebben we het jaarabonnement niet ver-hoogd. Dit bedrag van ƒ22,- is uiteraard een minimum. Ieder wordt verzocht om daar-naast naar vermogen bij te dragen aan het steunfonds, zodat exploitatie van dit tijdschriftmogelijk blijft. Graag ontvangen we deze maand uw abonnementsgeld en steunbijdrage.Vorig jaar (1988) stortten velen een bedrag in het steunfonds, waarvoor onze dank. In to-taal kwam toen ƒ4022,- binnen.

22

ANARCHA-FEMINISME EN DE GEMEENSCHAPSKEUKENVAN KROPOTKIN

Ariane Gransac

Bij een groeiend aantal mensen is de laatste jaren de vraag gerezen wat eigenlijkhet doel van het feminisme is en hoe het dat doel denkt te bereiken. Deze vraagis mijns inziens niet alleen het gevolg van de institutionalisering van het feminis-me, maar ook -en vooral- van de tegenstrijdigheden binnen het feminisme zelf.Om er enkele te noemen:- moeten we wel of niet met mannen samen werken?- moeten we binnen of buiten de instituties blijven?- moeten we streven naar gelijkheid tussen mannen en vrouwen of moeten wejuist onze ongelijkheid accentueren?In onderstaand verhaal zal ik me vooral met de laatste vraag bezig houden.

De vraag of vrouwen gelijk aan man-nen zijn is in feite dezelfde vraag alsdie tussen mensen in het algemeen:moeten alle mensen gelijk zijn ofmoeten we juist de verschillen bena-drukken? Deze vraag is niet los tezien van de maatschappelijke orga-nisatie: het is altijd een politieke enideologische vraag. Zodra men datover het hoofd ziet, loopt men het ri-sico oplossingen te zoeken voor deverkeerde problemen of problemente zien waar helemaal geen proble-men zijn.De poging om wetenschappelijk tebewijzen dat vrouwen gelijk zijn aanmannen gaat voorbij aan het feit datvrouwen in de huidige samenleving(en waarschijnlijk in alle voorgaan-de) worden gediscrimineerd. Ditlaatste is voor ons een absoluut on-aanvaardbaar feit.Om verandering in deze situatie tebrengen zullen we de mechanismenmoeten blootleggen, die ervoor zor-gen dat wij bewust en onbewust tel-kens de 'normen' van het systeemvan discriminatie reproduceren.Tot op de dag van vandaag is de oor-sprong van de ongelijkheid tussen deseksen niet blootgelegd. Verschil-lende hedendaagse feministischestromingen speuren naar de 'ver-

moedelijke' oorsprong van deze on-gelijkheid, omdat ze zich verzettentegen het idee dat de mensheid altijdop basis van seksuele ongelijkheidgeorganiseerd is geweest. Feministi-sche onderzoeksters proberen tebewijzen dat mannen en vrouwen inden beginne (in het paradijs bijvoor-beeld) als gelijken leefden en dat paslater de seksuele ongelijkheid ont-stond. Dit soort onderzoek is niet zonieuw als soms gedacht wordt: in ge-schriften van revolutionaire denkersuit de vorige eeuw treft men, onderinvloed van Darwin, al aanzetten totdit soort onderzoeken aan.De wetenschappelijke bewijzen vooreen oorspronkelijk gelijk zijn vanman en vrouw leiden vaak tot tegen-strijdige en eenvoudig aan te vallentheorieën. Je kunt je dan ook afvra-gen wat de zin van dit soort onder-zoeken is. Is het als rechtvaardigingvan de strijd voor een egalitaire sa-menleving niet voldoende, dat meneen sociaal systeem, dat berust op'de veronderstelde natuurlijke' on-gelijkheid, wil beëindigen?

GELIJKHEIDNadat we ons op deze wijze hebbenverweerd tegen de verspilling van

23

wetenschappelijke (anthropologi-sche, ethnologische, biologische,etc.) argumenten en tegen histori-sche referenties in de publicaties vande vrouwenbeweging over de gehelewereld, vragen wij ons af:

- 'Wat is de ware reden achter de-ze zogenaamde noodzaak 'weten-schappelijk' te moeten bewijzen dat deaanspraak op gelijkheid van de sexenkan worden geëist'?

-Waartoe kan het feminisme lei-den, dat het principe van de gelijkheidvan de sexen wil legitimeren op basisvan een analyse, die als historisch juistwordt voorgesteld'?

Het is juist dat, zoals Michelle Per-rot het uitdrukt, 'de geschiedenis vanvrouwen meer de geschiedenis is vande betrekkingen tussen de geslach-ten', en dat deze voornamelijk pro-beert te ontdekken wat in de ge-schiedenis verborgen en gebagatelli-seerd blijft: de aanwezigheid vanvrouwen. Maar juist doordat vrou-wen op deze wijze in de geschiedenisworden 'ingepast', wordt de geschie-denis van de vrouw ter aarde besteld.

Verder leidt de wens om de aanwe-zigheid van vrouwen in de geschie-denis te kunnen bewijzen, ons af vande fundamentele vragen en verlie-zen wij ons in kwesties als wat was deechte rol van de vrouw in het 'lot' vande mensheid? Of: waren vrouwenbelangrijker in de geschiedenis, dandeze zelf aangeeft? etc. Dan vraagtmen zich niet meer af of de geschie-denis de reële weergave van de wer-kelijkheid voorstelt, of er wellichtandere geschiedschrijving mogelijkwas geweest, dat wil zeggen of er eenrealiteit bestaat, die zonder geschie-denis bleef.Op deze wijze trachten vrouwen'hun geschiedenis in de geschiedeniste construeren', zich officieel te inte-geren, net zoals gekoloniseerde vol-keren die hun geschiedenis moeten24

construeren om als staat te kunnenbestaan (want de legitimatie van dekolonisatie berustte hierop dat dezevolkeren geen staat hadden, geenhistorie, en daarmee geen recht ophet land waar ze leefden).Maar wij weten dat de geschiedenisonafscheidelijk is verbonden met deStaat, en dat iedere overheersinghand in hand gaat met een vervalsingvan de werkelijkheid. Daardoorvoert de gebruikelijke beoefeningvan een wetenschappelijk onder-zoek tot een vervalsing van de oor-spronkelijke realiteit, want alleen zokan het wetenschappelijk onderzoekdeel worden van de academische in-stituties en van de staatsapparaten.Deze behoefte van vrouwen zich te-rug te vinden in de geschiedenis,wordt voorgesteld als een eis voorgelijkheid in de context van een hië-rarchisch georganiseerde maat-schappij. Dat brengt echter met zichmee dat deze eis het systeem zelfniet betwist. Want deze eis gaat nietop de dieper gelegen machtsverhou-dingen in.

Wij verlangen niet dat vrouwen alleonderzoeken en vragen in deze rich-ting moeten nalaten, want het is opzich van belang om de vervalsing vande biologische en maatschappelijkerealiteit van de menselijke soort aande kaak te stellen. Maar men moetverder gaan dan de bekende inter-pretaties van de wereld. Wanneermen zich beperkt tot de genoemdevraagstellingen, blijft men teveelbinnen de geijkte theoretische sche-ma's, waarmee de wereld met be-hulp van biologie en geschiedeniswordt verklaard-.Wanneer wij de ontwikkeling van defeministische beweging in de wereldbekijken, dan kunnen wij vaststellendat deze niet binnen een anti-kapita-listisch raamwerk is begonnen ofzich daarin heeft ontwikkeld. Deeerste vrouwenorganisatie en deeerste discussies over de gelijkheid

van de sexen brachten vrouwen sa-men die op grond van hun materiëleen culturele positie binnen hetkapitalistische systeem reeds een be-paalde onafhankelijkheid bezaten.Daarbij bleven de eisen van dezevrouwen binnen het raamwerk vanhet systeem, ook al waren bepaaldewensen in principe anti-kapitalis-tisch van aard -bijvoorbeeld ffle wel-ke zich tegen het instituut van het ge-zin richtten en daarmee tegen hetzenuwstelsel van het systeem.Pas na verschillende revoluties enhet ontstaan van een arbeidersbewe-ging hebben de revolutionaire ideo-logieën (zowel van de Marxisten,o.a. Engels met zijn studie over deoorsprong van de familie etc., als vande anarchisten) de gelijkheid van desexen vanuit een anti-kapitalistischperspectief geanalyseerd.Kort gezegd, de eis van gelijkheidvan de sexen is niet op zich 'revolu-tionair', maar wordt dit pas in het ka-der van een gezamenlijke strijd voorde gelijkheid van iedereen, die uit-gaat boven onderscheidingen in ide-ologische en ethische posities, en diestreeft naar een sociale revolutie.

TOEKOMSTDe anarchisten hebben -net als deandere revolutionairen- een toe-komstige maatschappij ontworpenop basis van histonsche en weten-schappelijke fundamenten, waarbijhun protesten over het algemeenduidelijk waren. Aangezien wij dezeutopieën nog altijd met hebben ge-realiseerd, 'besteden wij aandachtaan het door Kropotkin ontwikkeldeidee van een toekomstige libertairemaatschappij (in 'De verovering vanhet brood') om aan de hand daarvanonze huidige afkeer van verschillen-de voorstellingen van die vrije toe;komst beter begrijpelijk te maken—Kropotkin gaat bij zijn ontwerp vanhet anarchistische idee zeer nauw-

keurig en voorzichtig te werk. Hijneemt de pogingen van tijdgenote-nin aanmerking (het collectivismevan Bakoenin, het Fourièrisme etc.).

Daarbij vermijdt hij de beschrijvingvan een utopisch paradijs, van een'ideale samenleving'. Hij onder-neemt een kritische analyse van en-kele speciale problemen en zoektnaar mogelijke oplossingen voor eenrechtvaardige en egalitaire maat-schappij, die het welzijn van alle le-den kan verzekeren. Ihj al zijn over-wegingen refereert Kropotkin aanhet individu, het volk, de volkeren,de mensheid, zonder naar ras of ge-slacht te onderscheiden. Hij zet uit-een dat de verandering van de maat-schappij niet in één dag kangeschieden, en neemt in zijn model-len van een sociale organisatiesteeds als uitgangspunt dat wij vanoorsprong allemaal op aangepastewijze en in overeenstemming met destructuren van de kapitalistischemaatschappij functioneren.Dit houden wij in het achterhoofd,wanneer hij, in het kader van zijnalgemene overwegingen, spreektover de problemen van het huishou-den en over vrouwen. Hij stelt: "hetemanciperen van de vrouw, houdt inhaar te bevrijden van het geestdo-dende keukenwerk en het doen vande was, dat wil zeggen het zo te orga-niseren dat ze haar kinderen kan op-voeden, wanneer ze dit wil, terwijl ergenoeg tijd overblijft om aan het so-ciale leven deel te nemen". Ook voorhem blijft derhalve het opvoedenvan de kinderen het domein van devrouw. Hoewel hij degenen scherpbecritiseert die de taken in het huis-houden willen verdelen naar ge-slacht (in de toekomstige maat-schappij) onderstreept hij dat devrouw ook haar aandeel eist in deemancipatie van de mensheid. Zijwil niet meer voor muilezel spelen:"Het is voldoende dat ze vele jarenvan haar leven wijdt aan de opvoe-

25

ding van haar kinderen". Hij kan zichde vrouw zonder deze haar 'speci-fiek toebehorende eigenschap' nietvoorstellen.Vervolgens richt Kropotkin zich opde technologische vooruitgang. Hijschetst een beeld van de toekomstvan de mens, die dan door de machi-ne is bevrijd van lastige arbeid en diezich kan wijden aan creatieve werk-zaamheden. Daarbij lukt het hemniet, zich de vrijheid en gelijkheid inandere termen en perspectievenvoor te stellen dan die welke in onzecultuur doorgaans voorkomen. Dit isdes te meer verbazingwekkend, wan-neer men zich realiseert, dat hij eenuitputtende beschrijving geeft vande afstomping als gevolg van hethuishoudelijke werk. Men moet devrouw door de machine bevrijden.Als voorbeeld neemt hij de Ameri-kaanse samenleving, die reeds be-paalde collectieve diensten kent: ge-zamenlijke wasmachines, afwasma-chines, etc. Als alternatief voor hetkoken stelt hij gemeenschapskeu-kens voor (geïnspireerd door bedrij-ven die indertijd in Amerika kant enklare maaltijden aanboden). Hij be-nadrukt de besparing van energie enarbeid: vijftig fornuizen waar éénvoldoende is, vijftig vrouwen die eenhele ochtend kwijt zijn, waar tweepersonen hetzelfde werk kunnendoen! Maar wanneer hij komt op hetrecht van een ieder om zelf zijn le-ven in te richten (het hoofdstuk overlevensmiddelen), dan benadrukt hijhet culturele belang van de 'bijzon-dere eigenschappen' van de vrouw:"Wij weten dat er duizend manierenzi n om aardappelen te koken, maarhet zou niet slechter zijn, ze in éénpan voor honderd gezinnen in eenkeer te koeken. Wij weten dat hetspeciale van een keuken vooral zit inde inbreng van de vrouw thuis. Hetgemeenschappelijke koken van eengrote hoeveelheid aardappelen, ver-hindert niet dat iedereen naar zijneigen smaak kruiden toevoegt".26

Kropotkin weet uitstekend waar hijhet over heeft. Hij weet dat dezemaatschappij is gebaseerd op een ar-beids- en rollenverdeling, die niet inéén dag is te veranderen. Hij weetdat wij onder de totale culturele in-vloed staan van de samenleving waa-rin wij leven. Dit drukt een stempelop de manier waarop wij de wereldbeschouwen. Daarom is het voor onsmoeilijk een volledig andere samen-leving m te denken: "We hebben metde moedermelk allemaal bepaaldevooroordelen opgezogen... onze ge-hele opvoeding went ons daarin tegeloven".Hoewel wij dit allemaal weten, ver-langen wij nog steeds op abstracte entheoretische wijze naar vrijheid engelijkheid. Dat verhindert ons dehuidige realiteit te zien, en voor-komt ook dat wij ons onvermogenanalyseren om uit dit probleem tekomen. Dit geldt niet alleen voor deverhoudingen tussen mannen envrouwen, maar ook voor de betrek-kingen tussen geestverwanten.Voor het begrip van de betekenisvan mijn betoog over 'de gemeen-schappelijke keuken', is het nodigdat wij rekening houden met de rea-liteit en dat we de concrete en dage-lijks terugkerende tegenstrijdighe-den van ons leven in de praktijk inogenschouw nemen. We moeten be-grijpen dat ons verlangen naar 'vrij-heid en gelijkheid voor iedereen' temaken heeft met onze ethische,ideologische en politieke positie vandit ogenblik.Om te besluiten: ik weet niet of anar-cha-feminisme nuttig kan zijn voorhet realiseren van vrije en gelijkeverhoudingen tussen mannen envrouwen, tussen iedereen. Net zo minweet ik of louter vrouwenorganisatiemeer effect zou hebben. Maar op heteerste gezicht lijkt het mij absurd omeerste uit elkaar te gaan en je laterweer te verenigen. In ieder gevalblijft het probleem hoe we moetenstnjden voor de gelijkheid (in de

maatschappij waarin wij leven): wantwe gaan daarbij altijd uit van onze ei-gen ideologische en ethische posi-ties. Opdat de eis voor gelijkheid uit-mondt in een algemene omwente-ling, is het niet voldoende, deze teondersteunen met wetenschappelij-

ke of andersoortige argumenten.Daar is een diepgaande bewustwor-ding voor nodig -bij ons èn bij alleslachtoffers van ongelijkheid, zodatdeze stsijd zowel de hunne als deonze is.

NOTEN1) De kritiek van Gransac op Kropotkin vind ik slechts ten dele terecht. Kropotkin is en blijfteen duidelijk voorstander van vrouwenemancipatie en gaat voor zijn tijd bijzonder ver metzijn standpunt. Kropokin zegt dat de vrouw de kinderen kan opvoeden: 'if she be so minded'(The Con quest of Bread, p. 128, Elephant Editions London, 1985); dus voor zover ze dat zelfwil! Hieruit en uit andere opmerkingen, kan men opmaken dat Kropotkin de keuze van werkaan de vrouw zelf wenste over te laten. (2) Deze tekst is een vertaalde en bewerkte versieuit Schwarzer Faden, no. 2/88, pp. 36-40 (Vertaling en bewerking, alsmede noten: Marius deGeus).

VROUWEN IN DE ANARCHISTISCHE BEWEGINGRudolf de JongMaiy Wolstonecraft -die wel de eerste moderne feministe wordt genoemd- hadeen vrij huwelijk, zelfs een LAT-relatie, met William Godwin, die voor de eerstemoderne anarchist doorgaat. En Godwin ontdekte en erkende hoezeer Mary Wol-stonecraft zijn eenzijdig rationalistisch denken complementeerde mft een intuï-tief aanvoelen van veel wat hij zich maar moeizaam eigen maakte.Proudhon, die wel als de tweede grote anarchist wordt beschouwd, verkondigdedat de vrouw in alle opzichten inferieur was aan de man. Daniel Guérin spreektin dit verban/ van "een pathologische haat en een fallocratie die een libertair on-waardig is". Guérin verklaart een en ander uit Proudhon 's eigen seksuele -mis-schien homoseksuele-frustraties.Tussen de praktijk van William enMaly en de theorie van Proudhonliggen hele scala van opvattingen enmogelijkheden aangaande de man-vrouw verhouding, het feminisme enhet anarcha-fenunisme. In de ge-schiedenis van het anarchisme komtmen op dit gebied een bonte ver-scheidenheid tegen. De anarchisti-sche huis-tiran naast vrouwen ènmannen die in woord en daad anar-cha-feministen waren vóórdat hetword bestond. Een paar dingen latenzich in deze "bonte was" van hetanarchisme wel zeggen. Proudhon'sextremisme is nooit herhaald. Veelvan zijn bewonderaars waren zelfs

opvallend geëmancipeerd. De Duit-se anarchist Gustav Landauer is ereen voorbeeld van. In zijn laatsteboek -Anarchists Portraits- verteltPaul Avrich hetzelfde over de indivi-dualistische anarchisten die Proud5hon in Amerika introduceerden.''De uitgesproken individualisten on-der de anarchisten die zich meer opStimer dan op Proudhon beriepen,verkondigden doorgaans de volledi-ge gelijkwaardigheid van man envrouw met gelijke vrijheid op seksu-eel gebied.In de praktijk betekende het onderde bestaande verhoudingen dat deman heel wat vrijer was dan de

27

vrouw, bovendien ten koste van devrouw. Iets wat de mannen zich inhun theorieën niet realiseerden, inde praktijk zich zelden wensten terealiseren. Ook iemand als E. Ar-mand die de theorie van de "camara-derie amoureuse", waarin seksuelevrijheid naast de vaste relatie werdverbonden met solidariteit -een op-vatting die o.a. Anton Constandsesterk heeft beïnvloed- heeft er in zijnparticuliere leven wel praktijken opna gehouden die weimg met "cama-raderie" te maken hadden.De kritiek die het sociaal-anarchis-me van oudsher op het puur op hetindividu gerichte anarchisme had,loopt dacht ik geheel parallel aan he-dendaagse anarcha-feministischeopvattingen. Een individualisme,dat wel met het ieder voor zich maarwel het ieder op zich verkondigt,blijft kil, zonder sociale warmte, on-derlinge solidariteit en het betrok-ken zijn bij de ander.

En het sociaal-anarchisme zelf?Vooral voor de arbeidersbeweginggeldt dat de heersende culturelenormen en rol-patronen, dat wil zeg-gen de bestaande man-vrouw ver-houdingen, belangrijker waren dande socialistische en anarchistischeideeën over emancipatie en gelijk-heid. In de bewegingen en groepen -zo belangrijk in het anarchisme- diezich voor alles op de idee en de pro-paganda richtten, was het vaak nietanders. Het verschil tussen realiteiten idee -waar zo de nadruk op gelegdwerd- misschien nog scherper.Emma Goldman schreef eens aanAlexander Berkman dat zij slechtstwee Duitsers (en Duits-Amerika-nen) had ontmoet die ten aanzienvan de vrouw vrij waren: RudolfRocker en Max Baginsky. De restvan haar Duitse geestverynten was"werkelijk anti-diluviaal".

In ander landen was het misschieniets minder erg; de enige werkelijkgeëmancipeerde bewegingen zijnwaarschijnlijk de Russische en Jiddi-sche geweest, waarin de vrouwenzich volstrekt gelijkwaardige voel-den en beschouwd werden. (In dezebeweging had Rocker dan ook zijnlevensgezellin gevonden).

Een verwijt dat tegen de gehele oudesocialistische (mannen)beweginginclusief de anarchistische- te ma-ken valt is dat veel militante mannenzo zeer opgingen in hun beweging,dat dit naar hun vrouw en gezin toe,alleen maar de rollenpatronen ver-sterkte en de ongeëmancipeerdheidvan man en vrouw versterkte. Deklacht dat de mannen hun vrouwenteveel overal buiten laten kom je on-der andere bij Domela Nieuwenhuiswel tegen. Het tegenovergesteldewas -ook al ging de vrouw niet meenaar vergaderingen e.d.- echterevenzeer het geval.Tegenover de harde kritiek die van-af de jaren zestig door feministen enanarcha-feministen op het anti-fe-ministisch karakter van de socialisti-sche beweging is geuit zijn echter -hoe goed die kritiek op zich ook is-wel relativerende opmerkingen temaken, wat het anarchisme betreft.

SOLIDARITEIT

In de eerste plaats heeft de anarchis-tische idee uiteraard toch een groteinvloed gehad op de verhoudingen inveel anarchistische gezinnen en be-wegingen. En ten aanzien van tweezaken steekt het anarchisme gunstigaf bij andere socialistische stromin-gen. Bij anarchisten en in anarchisti-sche propaganda was de strijd tegende 'dubbele moraal' van de burger-lijke maatschappij -andere maatsta-

28

ven voor mannen en vrouwen, voorarmen en rijken- een wel heel cen-traal thema. Het anarchisme maaktveel minder dan het marxisme alleandere emancipatiestrijd onderge-schikt aan de politieke of economi-sche. De theoretische constructiedat de vrouwenemancipatie na derevolutie 'automatisch' wel in ordekomt, is bij anarchisten minder vaakte vinden. Al ontbreekt zij niet. Ookniet bij vrouwen.Fedenca Montseny, de meest be-kende Spaanse anarchistischevrouw, zag in het feminisme alleenhet burgerlijk feminisme. Zij voeldeniets voor speciale acties of organi-saties van vrouwen binnen het anar-chisme en maakte dan ook geen deeluit van de Mujeres Libres (vrijevrouwen) die in de burgeroorlog ac-tief waren in de libertaire beweging.Niettemin wordt Federica Montsenywel een feministe (en zelfs zonderhet anarcha-) genoemd, omdat zij deeerste vrouwelijke minister in Span-je was.Een paar jaar gelden werden in Arn-hem straten naar feministes ge-noemd en progressieve fracties stel-den ook een Federica Montseny-straat voor, omdat tijdens haar mi-nisterschap de abortus was gelegali-seerd. Dat alles in de veronderstel-ling dat zij dood was (naar levendevrouwen werden geen straten ge-noemd). Het CDA, weinig gelukkigmet de abortuswetgeving, was zeerverheugd toen bleek dat de anarchis-te nog springlevend was, de progres-sieven vonden dat misschien een tik-keltje jammer. De ironie wil overi-gens ook dat de gelegaliseerde abor-tus vooral het werk was van een man,de libertaire arts Marti Ibanez die inde burgeroorlog een indrukwekken-de campagne voerde voor seksuelevoorlichting, voorbehoedsmiddelen,preventie van geslachtsziekten enz.

Ten tweede is er de kwestie van deprimaire solidariteit van vrouwen insituaties van dubbele onderdruk-king. Vandaag de dag zien wij dat bijzwarte vrouwen, vrouwen in de der-de wereld. Zij worden onderdruktals vrouw en -mèt hun mannen- doorarmoede en racisme. Hun primairesolidariteit is met de mannen en aandie solidariteit ontlenen zij waardig-heid, zelfbewustheid en dus een stukemancipatie. De mannen komenvaak meer in aanraking met de vijan-dige, onderdrukkende wereld -o.a.de werkplek- en ondergaan de re-pressie directer dan de vrouwen.Hetgeen de solidariteit van de laat-sten weer verhoogd. Op internatio-nale vrouwenconferenties in de af-gelopen 10-15 jaar waren blanke fe-ministen vaak verrast door deze so-lidariteit-met-hun-mannen bij hunzeer zelfbewuste gekleurde zusters.In de arbeidersbeweging -zeker alsrepressie en strijd groot waren en datwas bij anarchistische bewegingenbeslist het geval- bestond eveneenszo'n primaire solidariteit met demannen.Er wordt wel beweerd dat het com-munale anarchisme -met de nadrukop woon-èn-werk gemeenschap zo-als het dorp en de stadswijk- vrouw-vriendelijker was dan het syndicalis-me, omdat de vakbeweging vooraleen mannenbeweging was en de ar-beid erin veel centraler staat dan inhet communale anarchisme. Hèt wa-pen van het syndicalisme was echterde staking en de offers hiervan -geengeld en dus directe honger- werdengedragen door het hele gezin en hethardst gevoeld door de vrouwen.Toch traden vrouwen niet als remop. Integendeel, vaak waren het devrouwen die het langst wilden vol-houden bij stakingen. Dat is althansmijn stellige indruk uit stakingsge-schiedenissen.

29

In de gehele arbeidersbeweging zieje overigens wel dat de rolpatronenm het werk -vrouwen doen het huis-houden en verzorgen de kinderen,mannen 'verdienen'- gehandhaafdblijft, dat de vrouwen even militanten geëngageerd zijn als hun mannenen zij elkaar als gelijken behandelen.Het heeft er natuurlijk mee te ma-ken dat de arbeid op de werkplaatsen in de fabriek doorgaans even wei-nig inspirerend en scheppend was alshet werk van hun vrouwen thuis. Defiguur van 'huisman' komt men vrij-wel niet tegen. Zo'n witte raaf was deSpaanse anarchist Durruti, in tijdendat hij in verband met zijn revolu-tionaire reputatie geen werk had enzijn vrouw wel.

In de anarchistische communes, pro-ductieve associaties en kolonies -se-dert ongeveer 1900 een bijna perma-nent nevenverschijnsel van de bewe-ging- bleef de rolverdeling in hetwerk doorgaans gehandhaafd, voor-zover ik kan nagaan. Pas in de jarenzestig kwam daar verandering in. Erbestaat een fraaie foto van een Bel-gische libertaire kolonie, circa 1905.Een gebouw is voorzien van de be-roemde uitspraak van Rabelais:"Doe wat u aanstaat". In het centrum,staat een manspersoon met eenmachtige haarbos zeer duidelijk enzeer macho anarchist te zijn en ter-zijde zitten een paar vrouwen, metiets van berusting-van-eeuwen overzich, aardappels te schillen of groen-te schoon te maken. In de 'tendenz-romans' van de christen-anarchist enRein Levenman Felix Ortt over dechristen-anarchistische kolonie uitdiezelfde jaren, Felicia, is voor devrouwelijke hoofdpersoon voorna-melijk de rol van het lijden, en datmet çen larmoyant lange ij, wegge-legd: De geestverwante lezers en le-zeressen vonden het prachtig.

Overigens was de Rein Levenbewe-ging van de christen-anarchisten inhet raam van haar tijd zeker niet on-geëmancipeerd. De eigen waardevan de vrouw stond zeer centraal ende Rein Levenmensen behoordentot de eersten die seksuele voorlich-ting gaven en taboesferen doorbra-ken. Harmen van Houten vertelt er-over in zijn memoires Anarchisme inDrente. En G. Nabrink behandelt te-recht de Rein Levenbeweging in zijngeschiedenis van de seksuele her-vorming in Nederland.

VERTEKENING

In de derde plants -en ik kom nu tothet belangrijkste punt- bestaat ernog altijd een 'mannelijke' verteke-ning van de geschiedenis van deanarchistische (en andere) arbei-dersbewegingen. De aandacht vielvooral op het nationale, weinig ophet plaatselijke, op organisaties, pe-riodieken, bekende sprekers, grotebijeenkomsten en congressen. Kor-tom allemaal aspecten van de bewe-ging waarin vooral mannen zich lie-ten gelden en met het soort gel-dingsdrang dat het anarcha-femirfis-me ontmaskerd heeft als niet-femi-nistisch. De beweging in zijn geheelhad echter meer aspecten. Lokaalgezien was het anarchisme veel rij-ker dan de ideologisch-politiekestructuur welke naar buiten toe hetgezicht van het anarchisme bepaal-de. Het was een sociaal-culturele be-weging met alle mogelijke uitsvor-men en gezelligheidsleven: zangko-ren, toneelverenigingen, informeelsamenzijn.In dit geheel van vrijwel naamlozenspeelden vrouwen een veel grotererol dan op het nationale vlak en dezenaamlozen waren toch de werkelijkedragers van de beweging. Af en toe

30

kom je in de literatuur ook vrouwentegen met een soort van aangeborenanarchisme zoals je bij mannen zel-den of nooit vindt, althans niet in diemate en met die integriteit en direct-heid. De moederfiguur in Twee vor-stinnen en een vorst van R.J. Peskens(pseudoniem van G.A. van Oor-schot) is er een typisch voorbeeldvan. Overigens kom je dit soort vol-strekt onafhankelijke en integerevrouwen ook bij communisten en so-ciaal-democraten tegen. In veelplaatselijke bewegingen speelde deNeo-Malthusiaanse Bond (voorlo-per van de Nederlandse Verenigingvoor Sexuele Hervorming) een rol.De vertrouwenspersoon was vaakeen vrouw, en voorlichting (en mid-delen) ging eerder van vrouw totvrouw, dan van man tot man.Een beetje tussen het lokale bewe-gingsleven en de meer formele lan-delijke structuren in stond de jeugd-beweging die vooral in de periodetussen de beide wereldoorlogenbloeide in landen als Nederland enDuitsland en voor veel jongeren eentoegangsweg vormde naar het anar-chisme. Ook hier waren voorzitters,redacteuren en sprekers meestalmannen. De onderlinge verhoudin-gen waren echter zeer gelijk en be-vrijdend en die sfeer, met kampen,onderling samenzijn, soms leefge-meenschappen, was het belangrijk-ste.De getalsverhouding tussen de sek-sen was ook 'normaler' dan bij delandelijke organisatie van ouderen.In Spanje is meen ik de libertairejeugdbeweging -de Juventudes Li-bertarias- belangrijker geweest voorde bewustwording van jonge anar-chistische vrouwen dan de MujeresLibres. De Juventudes Libertariaswas de gehele periode van de repu-bliek (1931-1939) actief en veel wij-der verspreid -o.a. in de dorpen- dan

de Mujeres Libres die thans wel eengrote bekendheid hebben gekregen.In de jeugdbeweging werden veelmeisjes en jonge vrouwen zich ookbewust van de discrepantie tussentheorie en praktijk.

EMMA GOLDMAN

Tenslotte: de 'grote vrouwen' in deklassieke anarchistische beweging.Federica Montseny bracht ik al tersprake. De beroemdste (beruchtste)naast haar waren ongetwijfeld Loui-se Michel en Emma Goldman. Alle-drie waren zij machtige oratorischetalenten en mede daardoor kondenzij zo'n vooraanstaande plaats inne-men in de bewegingen, zo hoog inaanzien komen bij de mannen. Zoalswij zagen heeft Federica Montsenywel heel weinig anarcha-feminis-tisch. Ik vind ook Louise Michel -on-danks een op zich lezenswaardigestudie van Marian Leighton over hetanarcha-feminisme en Louise Mi-chel- op dit punt minder interes-sant.

En Emma Goldman? Haar beteke-nis voor het feminisme sedert de ja-ren zestig is ontegenzeggelijk ont-zaglijk groot geweest en berustvooral op haar memoires Living mylife (Mijn Leven in de Nederlandsevertaling). Indien de feministischestelling let persoonlijke is politiek'ergens aangetoond wordt dan is hetwel in deze memoires.In Emma Goldman's leven vind jeinderdaad alles wat feministen enanarcha-feministen aanspreekt: demoed om met conventies te breken,taboes te doorbreken, te beginnenbij het weggaan bij de wettige echt-genoot met als materiële basis nietmeer dan haar naaimachine. Haarverhoudingen met allerlei mannen -

31

waaronder ook veel jongere- en haarstrijd om daarbij haar zelfstandig-heid te behouden, hoe moeilijk dit,66k in een anarchistische beweging,was. Dan de oprechtheid waarmeezij voor haar gevoelens en onzeker-heden uitkwam. In het bijzonder inde haar verscheurende -in wezen'onvrije'- verhouding met Ben Reit-man, die haar voortdurend met an-dere vrouwen en anderzins bedroogen in de steek liet maar van wie zijzich fysiek en emotioneel niet loskon maken, terwijl zij toch zijn hou-ding en gedrag niet kon accepteren;maar evenmin de minachting vanhaar anarchistische kameraden voorhem. Vervolgens haar moed en haarstrijdbaarheid, haar levensinstelling,het opkomen voor het gevoelsleven,het besef dat het anarchisme meermoet zijn dan 'de zaak', dat elk anar-chisme dient te beseffen dat het le-ven meer is dan het anarchisme.In dit alles zit veel anarcha-feminis-me, maar tegelijkertijd zaten er inEmma Goldman ook zeer domine-rende trekken: soms weinig begripvoor anderen en polariserende, opoverwinnen, gerichte opvattingen.Allemaal dingen die zich uit deAmerikaanse verhoudingen in haartijd met een keihard kapitalisme, zo-wel laten verklaren als verdedigen,al zijn zij niet anarcha-feministisch.Helaas ontbreekt deze anarchisti-sche en anarcha-feministische pro-blematiek in twee door vrouwen -Alice Wexler en Candace Falk-geschreven biografische studies overEmma Goldman, hoewel daarin welde vrouw Emma Çoldman centraal -tè centraal- staat.'Falk vond in een tweedehandsboek-handel bij toeval de correspondentievan Emma Goldman aan Ben Reit-man en deze vormt de kern van haarboek Love, anarchy and EmmaGoldman. Hoe interessant de cor-

respondentie ook is, de schrijfstertrekt er te gemakkelijk en te genera-liserende conclusies uit. Haar kennisvan de anarchistische beweging isniet erg groot, ten aanzien van deRussische en de Spaanse revolutiesslaat zij de plank nogal eens mis.Wexlers biografie, Emma Gold-man. An intimate life, geeft meeraandacht aan de Amerikaanse om-geving en gaat ook diep in op de ver-houding met Reitman (Wexler kongebruik maken van de correspon-dentie die Falk vond), maar tochkomt de genoemde problematiek teweinig uit de verf. Zelfs de persoonvan Reitman is in beide boeken teschimmig. En zo blijft Living my hfealthans voor mij nog steeds het inte-ressantste boek over haar leven enhaar problematiek als anarchiste enwouw.Door de grote aandacht die de driebekende 'grote vrouwen' kregen zijnveel andere anarchistische vrouwendie actief waren -maar op een min-der spectaculaire wijze- in de scha-duw gebleven. Hun aantal en aan-deel in de beweging is groter danbekend is geworden en waarschijn-lijk waren er onder die vrouwen ve-len die veel meer dan de genoemde'grote drie' een anarcha-feministi-sche instelling hadden. Ook als ori-ginele denkers zijn andere anarchis-tische vrouwen interessanter ge-weest. Ik noem slechts de Ameri-kaanse Voltairine de Cleyre, de Ita-liaanse Marie Louise Bemeri, in enna de tweede wereldoorlog actief inLonden rond Freedom en auteur vanJoumey through Utopia, de Neder-landse Clara Meijer- Wichmann en -voorzover men haar als libertairemag beschouwen- de Franse Simone

Elders heb ik Clara Meijer-Wich-mann een anar a-feministe avant lalettre genoemd°, omdat zij de ideeën

32

van het anarcha-feminisme -het zichindenken in de ander en het zoekennaar een gemeenschappelijke basismet behoud van de eigen persoon-lijkheid, het afwijzen van alle domi-nantie en manipulatie, de maniervan met elkaar omgaan en het zoe-ken van subject-subject i.p.v. sub-ject-relatie, het uitkomen voor ge-voelens, het vermijden van polarisa-tie enz. -als het ware van nature inzich had en uitdroeg. Nu was Clara

Wichmann -uit een uitgesproken in-tellectueel milieu afkomstig- eengrote uitzondering, een intellectueledie in staat was zich in woord en ge-schrift uit te drukken.

Hoeveel Clara Wichmann's diedaartoe door hun moeilijke omstan-digheden niet in staat waren, deanarchistische beweging moet heb-ben gekend, blijft echter een onbe-antwoorde maar intrigerende vraag.

NOTEN

1) William Godwin, Memoirs of the author of the Rights of Woman, (heruitgegeven en inge-leid door Richard Holmes bij Penguin Books, samen met Mary Wolstonecraft,A Short Re-didence in Sweden, Nonvay and Denmarlc). (2) Daniel Guérin, Proudhon oui et non; p.197(3)'Proudhon and America', p. 137-143, in Paul Avrich, Anarchist Portraits; Princeton 1988.(4) Nowhere at Home. Letters from Exile from Emma Goldman and Alexander Berkman, cd.by Richard and Anna Maria Drinnon, p. 145 (5) Felix Ortt, Felicia, het boek van roeping,Blaricum [1904] en Felicia, het boek van vervulling, Blaricum [1905]. Er aan voorafgaand, metdezelfde hoofdpersonen, schreef Ortt, Heidekind. Een levensfragment. (6) Ik ken het alleenin vertaling, opgenomen in Louise Michel, Frauen in der Revolution. Band 1; Karin KramerVerlag. Berlin 1976 (7) Candace Falk, Love, anarchy and Emma Goldman, XIX + 603p.;New York 1984. Een beknopte -maar daarom niet slechtere- Duitse vertaling verscheen bijKarin Kramer Verlag in Berlijn. Alice Wexler, Emma Goldman. An intimate life, XIX +441 p.; New York 1984. Wexler behandelt alleen de Amerikaanse periode; zij werkt aan eenvervolgstudie. Richard Drinnon's biografie uit 1%1, Rebel in Paradise, steekt naast de tweenieuwe studies overigens niet ongunstig af. (8) In een lezing voor het Studium Generale teUtrecht in 1985, in het kader van een reeks voordrachten over Clara Meijer Wichmann, diebinnenkort in druk verschijnen.

VERJAARDAGMarli Huij er

- 'Overal waar ik kom, werken evenveel mannen als vrouwen. Alle kinderen dieik ken, worden door mannen en vrouwen opgevoed. Vrouwen en mannen heb-ben tegenwoordig toch vrijwel precies dezelfde mogelijkheden. Ik vind de we-reld waarin we leven wel geëmancipeerd.'- 'Je bedoelt dat de wereld geëgaliseerd is. Je kunt het toch moeilijk een vrijewereld noemen.'- 'Wat heb ik aan vrijheid als ik niet de kans krijg om dat wat ik wil, te berei-ken?'- 'Het omgekeerde geldt even goed Wat heb ik er aan om dezelfde mogelijkhe-den als mannen te hebben, maar niet vrij te zijn om zelf mijn keuzen te bepa-len?'Peinzend in een hoekje hoor ik de diskussie aan. ik weet niet aan welke kantik sta. De eerste vrouw -die weet wat ze wil-, die in het heden leeft en haar kan-

33

sen grijpt, vind ik erg aardig. De andere vrouw -die vrij wil zijn-, maar elke keertegen grenzen opbotst, vind ik minder aardig. Ze lijkt teveel op mij.-'Macir wat wil jij dan eigenlijk?' vraagt de eerste vrouw.-ik denk dat vrouwen alleen vrij kunnen zijn als alle vrouwen en mannen vrijzijn. Dat betekent dat de hele maatschappij zal moeten veranderen.'-)Okee, maar waar begin je dan?'-'In je eigen leven. Niet door te zorgen dat ik als vrouw binnen deze maatschap-pij hetzelfde kan als een man, maar door mijn eigen manier van leven op te bou-wen. Door me te onttrekken aan de dwang om te werken, door te wonen zoals ikdat zelf wil, door de dingen te doen die ik zie zitten.'-'En jij denkt dat je daarmee iets voor vrouwen in het algemeen kunt verande-ren? Dat is toch volstrekt utopisch!'-'Is er iets tegen utopieën?' bromt een man van achter een glas bier.Een derde vrouw, zijn vriendin, kijkt hem verwijtend aan.-'Natuurlijk is er iets tegen utopieën als daarmee de onderdrukking van bepaal-de groepen mensen verdoezeld wordt.'-'Je wilt toch niet zeggen dat jij je door anarchistische ideeën onderdrukt voelt?'schampert de man.Geamuseerd luister ik naar het gekibbel van het tweetal. De vrouw maakt zichboos. Ze ergert zich aan zijn provocerende opmerkingen. Hij kijkt haar lachendaan. Haar fanatisme windt hem op. Hij knipoogt:-'Ach, wij mannen zijn toch allemaal seksisten!'-'Als je dat zo goed weet, verander er dan eens wat aan' bijt ze hem toe.-'Wat maak je je druk om die goser' mengt de vrouw, die vrij wil zijn, zich weerin de discussie. 'Het gaat er toch niet om hoe mannen denken en doen? Laat zetoch in hun sop gaarkoken. Dan passen ze zich vanzelf wel aan ons aan.'De vriendin kijkt haar verward aan. Ze kan niet zonder hem.De vrouw, die weet wat ze wil, schiet haar te hulp:-'Zijn we het stadium van ons apart organiseren nog steeds niet te boven? Ik dachtdat anarchisten juist voor een gezamenlijk ideaal waren? Je kunt toch, zoals deoudere anarchisten zeiden, op basis van wederzijds respect samenwerken?'-'Wederzijds respect, laat me niet lachen', meesmuilt de vrouw, die vrij wil zijn,'je bedoelt dat de heren hun gang kunnen gaan en intussen respecteren dat vrou-wen blijven zoals ze zijn? Zeiden de Spaanse anarchisten dat ook al niet tegenhun vrouwelijke kameraden? Mooi dat die zich wel apart organiseerden!'-'Maar dat is vijftig jaar geleden! Je wilt toch niet zeggen dat er sindsdien nietsveranderd is? Veel van onze idealen zijn toch een stuk dichterbij gebracht. En

DE AS 86De volgende aflevering van de AS zal gewijd zijn aan politiek & literatuur. Deze verschijntjuni 1989. In het nummer daarop (de AS 87) staat F. Domela Nieuwenhuis centraal.

34

hoeveel mannen zijn er inmiddels niet van overtuigd geraakt dat het onbillijk isvrouwen anders te benaderen dan mannen?'De vrouw, die vrij wil zijn, kijkt de vrouw, die weet wat ze wil ongelovig aan. Zewil niet meer naar haar luisteren. Ze ergert zich aan de redelijkheid van haar ar-gumenten. Haar gevoel zegt haar dat er iets niet klopt, maar een snelle speurtochtdoor haar binnenste levert niets dan woede op. Vanuit mijn bevoorrechte hoek-je zie ik hoe ze zich verbijt. Alle oefeningen ten spijt lukt het vrouwen niet omagressief en ongenuanceerd tegen andere vrouwen te zijn. Bewustwording heettehet. Leren je te uiten, assertief te zijn, je te bevrijden uit het rolpatroon. Laatjehartstochten en je emoties maar boven komen. Schreef Emma Goldman dat ookal niet ergens? Toch eens nalezen.De vrouw, die vrij wil zijn, draait zich besluiteloos om. Ze loopt naar de keukenen haalt bier.-'Meen je werkelijk dat de vrouwenbeweging onze idealen dichterbij gebrachtheeft?' vraagt de vriendin.Ja, dat denk ik wel. Zelfs een deel van onze anarchistische idealen als het af-breken van macht van de een over de ander, het streven naar vrije liefde, het rou-leren van taken, het opzetten van netwerken van onderaf zijn door de vrouwen-beweging in praktijk gebracht.'- Maar wat heeft dat ons opgeleven4 behalve dat je als vrouw iets gemakkelijkercarrière kan maken? De macht van mannen is toch absoluut niet aan het wan-kelen gebracht. En ook maatschappelijk gezien is er vrijwel niets veranderd. Oppapier hebben vrouwen gelijke kansen. De dagelijkse werkelijkheid is dat we ver-nederden onderuit gehaald worden. Zelfs in onze kringen komt het voor dat vrou-wen verkracht worden door hun kameraden!' De vrouw, die vrij wil zijn, looptlangs de vrouw die ze slechts als zijn vriendin kent. Ze kijkt haar goedkeurendaan.Haar goedkeurende blik irriteert me. Het is geen teken van solidariteit, maar vande hiërarchische verhouding tussen beiden.Mijn aandacht voor het gesprek verslapt. Uit de .flarden die ik opvang, maak ikop dat de strijd om het meest anarcha-feministische standpunt hoog oplaait.Als ik op straat sta hoor ik nog het gekwetter van vrouwenstemmen. Langzaamfiets ik door de motregen naar huis. Thuis brandt het licht nog. Mijn vriendin kijktverbaasd op als ik binnenkom:-'Was het niet leuk, Piet?'

ILLUSTRATIEDe illustratie in het hart van dit nummer toont het schilderij Volkslogement (1928) vanC7sarley Toorop (1891-1955); collectie Van Abbemuseum, Eindhoven.

35

BLADEREN 9

"De man heeft het recht om wat dan ook vaneen vrouw te willen, maar wil hij niet als eenlomperik optreden dan moet hij haar de kansgeven te handelen in overeenstemming methaar diepste illusies."Aan het woord is Milan Kundera in zijn de-buutroman (uit 1967) De Grap, waarvan on-langs een Nederlandse vertaling verscheen(Agathon, Baarn 1988, 343 bldz. ƒ37,50). Nietzo vreemd dus datAntoine Verbtj Kundera inTrouw (15-2-1988) als een 'ongeremde ma-cho' meende te moeten typeren!? Van mijkrijgt Verbij gelijk al was het maar omdat ikgeloof dat Kundera juist vanwege zijn diepeinzichten in het 'mannelijke' èn het 'vrouwe-lijke' die er achter schuilgaan, zulke prachti-ge romans schrijft. Was Kundera een gerem-de macho, om maar eens wat te noemen, danwas zijn schrijverschap in de Maarten 't Hart-hoek verzeild geraakt en zou de rest van 'Eu-ropa' vast niet met het werk van Kundera zijnlastig gevallen!Natuurlijk, 't Hart schrijft goed, en veel, maarvoor mij hoeft het allemaal niet zonodig, al diestukjes in kranten en boekenbijlages.Geluk-kig hoeft het ook niet. Om Kundera nogmaalste citeren: "Kranten hebben in mijn ogen ééngrote verzachtende omstandigheid: zij makengeen herrie"...Ik bedoel, ik bedoel maar: kranten -en dusook 't Hart- zijn te vermijden! Hetgeen nietwegneemt dat er in De krant van gisteren heteen en ander te vinden was dat zeker de moei-te waard was..."Nederland wordt anarchistisch", luidde bij-voorbeeld de conclusie van een groot artikelvan Geert Mak en Hubert Smeets in eenzaterdagbijlage van NRC-Handelsbktd (31-12-1988). Het artikel heette Het cynisme vanNederland. De conclusie was gebaseerd ophet op zichzelf onmiskenbare gegeven datsteeds meer mensen zich minder aantrekkenvan de steeds maar toenemende regelgevingdoor de diverse overheden. Nederland gaatsteeds meer op Italië lijken, zo voorzien detwee genoemde journalisten: autoregulazionedus als het slagwoord van de Nederlandse po-litiek in de jaren '90?In dezelfde krant vond een interessante dis-cussie plaats tussen de 'anarchistische' taalfi-losoof Noem Chomsky en 'onze' minister vandefensie, in zijn hoedanigheid van Frits Bol-kestein diks (NRC 11-10", 29-12-1988, 4-1-1989). De conclusie kwam vani.G. Kooit Bol-kestein begrijpt niets van Chomsky... Wat

natuurlijk iets anders is dan 'Chonasky be-grijpt mets van Bolkestein'. Toch lag dat ookin de conclusie van Fons Elders (die tegen-woordig aan de Amsterdamse Rietveld Aka-demie blijkt te filosoferen!) besloten: volgensElders was er namelijk sprake van een "bot-sing tussen twee soorten waarheid" (zie NRC,19-1-1989).In de NRC (10-11-1988) publiceerde ArthurLehning een essay naar de (toen nog) op ster-ven liggende Keizer Hiroluto, waarin hij me-moreerde aan het feit dat Bart de Ligt (in zijnbrochure Herman Groenendaal of Him-Hito)al in 1921 waarschuwde voor het Japanse im-perialisme. "Geen voorbeeld van Realpolitik",schreef Lehning, "maar wel van realisme".Waarmee hij, wat mij betreft, een fraaie type-ring van het anarchisme in het algemeen gaf!Interessant was ook een artikel van Sietse Bos-gra (NRC, 9-1-1989) over de positieve rol vande Cubaanse militaire aanwezigheid in Ango-la. "Zonder Cubanen had Namibië nu geenuitzicht op onafhankelijkheid", stelde Bosgraondermeer... 'Realisme of Realpolitik? ik zagin ieder geval géén aanleiding om op de stel-lingname van Bosgra te reageren... De abso-luut geweldlozen van het SVAG helaas ookniet... Wellicht zaten zij weer eens om eenvuurtje, 'de ogen op onemofig, het verstand opnul'!!?? Natuurlijk, ac zal wel weer overdrijvenmaar: Waarom moet nu zonodig een Gandhi-dag, georganiseerd door de Stichting GandhiVredescentrum Nederland (1-10-1988) 'rond-om het vuur' besloten worden, zoals hetSVAG-blad Geweldloos Aktief (1988/3)meldde?

Het zal ongetwijfeld te maken hebben met debehoefte aan, en dus de roep om, meer spiri-tualiteit, die van tijd tot tijd de kop opsteekt,niet in de laatste plaats binnen de (kerkelijke)vredesbewegin,g... Die behoefte mag dan be-grijpelijk zijn, van die roep begint schrijverdezes zo onderhand behoorlijk de kriebels tekrijgen, al was het maar omdat maar al te vaakde idee postvat dat er met 'kringdansen enyoga meer bereikt kan worden dan met eencommissievergadering of een knelpuntenno-ta': met de officiële politiek mag het een enander mis zijn, met de geboden alternatievenschiet je maar al te vaak evenmin iets op! Datvindt ook PPR-voorzitter Bram van Ojik aanwiens aardige boekje Vreemd gaan in gedach-ten: pleidooi voor een utopische politiek (Acco,Amersfoort 1988, 104 blz., f19,50) ik dezeparafrase ontleende. Van Ojik pleit hierinvoor een andere politiek, voor een realistischutopisme zelfs. Maar ook hij kan slechts con-stateren dat de kloof tussen staat en burgers

36

steeds groter wordt... Dat wil zeggen: eendiagnose blijft uit en van een therapie kan der-halve al helemaal geen sprake zijn... Hoe sym-pathiek Van Ojik's idealen mij ook zijn -zijnargumenten vóór het basisinkomen zijn zon-der meer overtuigend- er ontbreekt een be-langrijke schakel m zijn betoog:de, wat Mar-tin kluber noemde,paden naar utopia...Niet voor niets worden utopieën tenslottedoorgaans gedragen door mensen die buitende officiële kanalen politiek aktief zijn.Onlangs promoveerde Jaap Gilissen op dit'verschijnsel'. Spelen met de werkelijkheidheette zijn proefschrift (Tilburg UniversityPress, Tilburg 1988, f35, =), Utopie en socia-le beweging" luidde de ondertitel. Aldus eenpersbericht, dat Bladeren ontving...En laat ik hier, voor ik het vergeet, ook aan-kondigen dat bij Ambo in een Nederlandsevertaling Het Nieuwe Atlantis, de 'utopie' vanFrancis Bacon, verscheen (Ambo, Baarn1988, 104 blz., ƒ22,50).

Maar, utopisch of niet, de socioloog Wim vanNooit verwacht weinig van die nieuwe socialebewegingen. In zijn proefschrift vergeleek hijde anti-kernenergie-, de kraak- en de milieu-beweging op een aantal sociologische kenmer-ken. Hij kwam tot de conclusie dat alleenveramerikaniseerde aktiegroepen á la Green-peace blijvertjes zullen blijken te zijn...Utopisch of niet??? Van Nooit blijkt méérmarxist te zijn dan hij zelf lijkt te beseffen. Inde kracht van de ideeën die mensen in hunhoofd hebben -"if men defme a situation asreal, it is real in its consequences"- lijkt hij nietof nauwelijks te geloven! (Wim van Noort, Be-vlogen bewegingen: een vergelijking van de anti-kernenergie-, de kraak- en de milieubeweging,SUA, Amsterdam 1988, 300 bldz,., ƒ36, =).Er is heel wat tegen de visie van Van Noort inte brengen, zo bleek o.a. ook op een discus-sieavond over zijn boek waarvan o.a. Trouw(22-10-1988) een verslagje publiceerde. Kri-tiek ook in het PSP-blad Bevrijding, van o.a.Saar Boer/c:ge en Leo Platvoet (Bevrijding1988/15, 1-11-1988).Toch schreef Van Noort mi. een belangrijkestudie, niet in de laatste plaats vanwege zijnglasheldere theoretische inleiding waarin hijzijn theoretische uitgangspunten weliswaarwat mij betreft niet overtuigend, maar welzeer duidelijk formuleerde: 'Van Noort blijktniet in dat nieuwe van de nieuwe sociale be-wegingen te geloven...Overigens: het feit dat Van Noort besloot hetwerk van de beroemde (beruchte?) Spaansesocioloog Manuel Castells als 'niet te volgen'terzijde legde zal die duidelijkheid zeker óók

ten goede zijn gekomen. De marxist Castellsis tenslotte 'onnavolgbaar'.Zijn Nederlandse profeet R Sierksma, mede-werker aan de TU Delft, die in 1982 Kraakbe-weging autoritaire staat en stadsanalyse (dezerdagen in de ramsj!) publiceerde, muntte ookal niet uit in helderheid.Gelukkig zijn we inmiddels 'Caste% voorbij'.Tenminste... bij MacMillan verscheen, al weereen jaar of wat terug, een voortreffelijke stu-die van Stuart Hall over Urban social move-ments met de veelzeggende ondertitel The cityafter Castells (MacMillan, London 1986, 211blz., en. f35, =)Overigens: de Penguin-pocket CommunityArchitecture die ik de vorige aflevering vandeze rubriek signaleerde verscheen in 1987 enniet in '67 zoals het zetduiveltje trachtte wijste maken.

In een vorige aflevering van deze rubriek ver-baasde ik mij over de 'filosoferende' christe-lijke uitgevers. Hieraan kan inmiddels mijnverbazing over de 'anarchiserende' christehj-ke bladen worden toegevoegd. Zo besteeddehet maandblad VU-Magazine recentelijk aan-dacht aan respektievelijk Domela Nieuwen-huis en Bart de Ligt!Over Domela schreef Roeleke Vunderink (in:nr. 1988/11) een groot (omslag)artikel. Haarvisie op zijn anarchisme moge blijken uit hetvolgende citaat: "Nu zouden we Domela Nieu-wenhuis misschien een christen-socialist noe-men".Onder de kop De filosoof van het gebroken ge-weertje schreef Marten van Harten (in: nr.1989/1) over Bart de Ligt. Volgens Van Har-ten zijn de ideeën van De Ligt te herleiden toteen zuiver moreel beroep op de gewetens vanindividuen en daarmee.., een illusie (VU-Ma-gazine, is hier en daar in de kiosk verkrijgbaaren is telefonisch te bestellen via red.secr. An-neke Wijngaarde, 020-5482679/5487011; prijsper nr. incl. porto: ƒ5,50).Overigens blijkt VU-Magazine een heel aar-dig blad. In de genoemde nummers bijvoor-beeld ook een interview met Iheodor Roszak,een reconstructie van het proces tegen OscarWilde en een interview met de methodoloogA.D. de Groot over serendipiteit. Een citaatvan De Groot: "Interessant is dat de titel vanhet bekende boek van Feyerabend ApinstMethod in het Duits vertaald werd als "Widerden Methodenzwang"... A.D. de Groot goesFeyerabend!??Interessant in dit verband is trouwens ook eeninterview met de onlangs benoemde hoogle-raar (In het AIDS-onderzoek') Jaap Gouds-mit in het Amsterdamse UniversiteitsbladFo-

37

lia (27-1-1989), onder de kop: Het geloof in deanarchistische speurtocht naar het AIDS-virus.

Maar, ik had het over christelijke bladen.Welnu, de moeite waard is 66k het weekbladHervonnd Nederland, niet in de laatste plaatsomdat Martin Ros hierin een (bijna?) weke-lijkse boekenrubriek verzorgt. Ros (in: HN24-12-1988) over Machno: "(...) de anarchist(...) die in de Russische burgeroorlog waar-schijnlijk de bolsjewieken en het rode legervoor de nederlaag tegen de witten heeft be-hoed. Nadat Nestor Machno dit tot twee maaltoe had gepresteerd werd hij met zijn de re-volutie steunende anarchistische legertje zelfdoor het rode leger in de pan gehakt. Nu inRusland zelfs al wordt gedacht aan een eer-herstel van Trotski wordt het zeker tijd omook het offer van de anarchisten, voor en tij-dens de Russische revolutie, de historischeeer te brengen waarop deze vroegste slacht-offers van de toen nog leninistische terreurrecht hebben". Het was voor mij reden omeen proef-abo op HN te nemen: f10, = vooracht nummers! (tel. 070-512111). En zo kreegik dus ook een curieus artikel onder ogen vande gereformeerde theoloog Dr. Olcke Jager,Het poppenspel van Playboy (in: HN 1989/3)waarin hij een verband legt tussen een heime-lijke strategie van de redaktie van dit vrou-wenblad-voor-mannen en het toenemendeseksuele misbruik van kinderen. Overigenszag lager als oorzaak hiervan óók de mogelij-ke kwalijke invloed van... Provo: "Wij moetenhet hebben van de vrolijke zondaar, van dekinderverkrachter met complexen (...)", ci-teerde hij uit een ProvopamfietCurieus, zoals gezegd. Toch maakt dit soortartikelen HN tot een, op zijn minst joumalls-tkk, bijzonder leesbaar blad; het wordt in ie-der geval niet 'volgeschreven' en zeker nietmet voorspelbare artikelen waarin vooral deHP maar tegenwoordig ook Vrij Nederlandgrossiert.

De naam van Trotski viel. En tja, wie Trotskizegt zegt trotskisme. Een stromimg waarvande intellektuele verdienste mij nooit erg isduidelijk geworden. Voor mij is het nog altijdeen soort stalinisme, maar dan met Trotskidus. Zeker, Trotski's internationalisme wasfundamenteel, wat iets anders is dan principi-eel, zoals Baruch Knei-Paz in een van de besteessays over Trotski die ik ken (Trotsky, Marx-ism and the Revolution of Bacicwardness in: S.Avineri, Varieties of marxism, The Hague1977) benadnikte.En van dat andere trotskistische stokpaardje,de idee van de 'permanente revolutie', ben ik

eigenlijk nog nooit een serieuze uiteenzettingtegengekomen. Dat is en blijft een merkwaar-dige tegenspraak: "Een momentaan gebeurendat blijvend is" zoals Wim van Dooren dat ooitin zijn boekjeDialektiek (Van Gorcum, Assen1977, een tweede druk is op komst!) formu-leerde.Wat Trotski's rehabilitatie betreft: er is watmij betreft niets op tegen. Veel slechter dan derest was Trotski tenslotte niet en, in tegenstel-ling tot Stalin, kon hij tenminste schrijven! Iknoem hier bijvoorbeeld zijn Literatuur en re-volutie en zijn (en die van Mccdm Gorki) Her-inneringen aan Lenin: beide boeken liggenvoor zo'n gulden of 7 á 8, sinds jaar en dag, bijDe Slegte.Intussen konden ook de Sovjetburgers lezenover de moord, in opdracht van Stalin, opTrotski. Vnj Nederland publiceerde (VN, 14-1-1989) een vertaald artikel vanDr. N. Vasets-ki uit het blad Literatoemaja Gazeta waarindeze kwestie aan de orde kwam.In 'het westen' verscheen onlangs de eersteband van een definitieve uitgave van Trotski'sSchriften: Sowjetgesellschaft und stalinistischeDiktatur, Bd. 1.1 1929-1936; Bd. 1.2 1936-1940(Hrsg. H. Dahmer, R. Segaal & R. Tosstorff,Verlag Rosch & Röhring., Hamburg 1988,1416 blz., per band 68 DM).Tot slot wat Trotski en de trotskisten betreftwil ik hier het blad Links noemen: 'niet èchttrotskistisch, maar toch'... Bij vlagen zeer lees-baar, zoals bijvoorbeeld het Winter 1989-num-mer. Hierin: een interview met... Bram vanOjik; een 'essay' over 'De bijdrage van hetpost-modernisme aan het marxisme', een re-censie van het boek van Wim van Hoort en, lastbut not least, een artikel van Inge Bannentloen... Wun van Hoort (die overigens lid werdvan de PvdA, zo vertelde hij het LeidseUniversiteitsblad Mare, 13-10-1988) over deinvloed van Shell op het milieubeleid in hetRijnmondgebied."Een van de belangrijkste geloofsovertuigin-gen van socialisten in het algemeen en marxis-ten in het bijzonder is dat de staat niet neu-traal is maar een instrument van debourgeoisie (...)", zo schreven zij. En: "Op-merkelijk is dat dit marxistische debat zichhoofdzakelijk op theoretisch nivo afspeelt.Voor studies uit de praktijk van de invloed vanondememersorg,amsaties op de staat is menop de 'burgerlijke wetenschap' aangewezen."En zo is het maar net.Wat Links betreft: dogmatisch is het zekerniet (los f5, =, jaarabo f20, = adm. adres:Postbus 657, 3500 AR Utrecht).En wat die studies naar de invloed van aller-lei lobbies op het overheidsbeleid betreft: Re-

38

cent verscheen een studie van Paul Hoebink,verbonden aan het min of meer marxistischgeoriënteerde Nijmeegse Derde Wereld Cen-trum, waarin hij o.a. de mvloed van het Neder-landse bedrijfsleven op het Nederlandse ont-wikkelinsbeleid (t.a.v. Tanzania en SriLanka) aan de kaak stelde (Paul Hoebink,Geven is nemen. Derde Wereld Boeken, Nij-megen 1988, 354 blz., f29,50). Verwant aandeze studie is de doctoraalscriptie van LauSchulpen die als Occasional Paper No. 15 doorhet Derde Wereld Centrum werd uitgegeven.Centraal in deze studie: de Nederlandse ont-wikkelingshulp aan Jamaica (Info: DWC,Postbus 9108, 6500 HK Nijmegen).Tot slot wil ik in dit verband een netwerkana-lyse van de kernenergielobby noemen, die inhet sociologisch kwartaaltijdschrift Mens enMaatschappij (1988/4) verscheen.Al bladerend ben ik nog steeds niet toegeko-men aan datgene wat ik in dit nummer van deAS misschien geacht werd te doen: namelijkeen overzicht geven van 'vrouwenbladen'.Gelukkig heb ik een excuus. Dat excuus heetLover, een blad op de omslag waarvan, vol-strekt terecht, Literatuuroverzicht voor devrouwenbeweging te lezen staat.Lover is dus een must (abo f28,50/jaar, losf7,95, tel. adm. 020-277054).Over 'exkuzen' gesproken... ze heeft inmid-dels een naam. De Vrouw die zo nodig over-al 'in' moet: Truus Excuus dus. Hilda Venveij-Jonkerkon er zich jaren geleden al kwaad overmaken. Er moet een vrouw in kregen haar me-moires dan ook als titel mee. Memoires die bijDe Arbeiderspers verschenen, vreemd genoegniet in de Privé-Domein-reeks... Gek dat nochChristien Brinkgeve (NRC 29-10-1988), nochIna Brouwer (VN-boekenbijlage 8-10-1988)noch Emma Brunt (Elsevier 8-10-1988) daarin haar recensies een punt van maakten. WasHilda Verweij gewoon te saai om in die reekste passen maar durfde niemand dat hardop tezeggen? Ik heb geen flauw idee. Ik wil hier nog

slechts melden dat zij een zeer bijzondere,want demografische, verklaring geeft voor hetontstaan en verdwijnen van de diverse femi-nistische golven... (Hilda Verweij-Jonker, Ermoet een vrouw in. Herinneringen in een ken-tering van tijd, Arbeiderspers, Amsterdam1988, 272 bldz. f36,50)Bij de Arbeiderspers verscheen overigens ookeen herdruk van de memoires van Annie Ro-mein-Verschoor, Omzien in venvondering, ditkeer in één band en: evenmin als Privé-Do-mein-deeL.. Ook verscheen er een biografievan de hand van Angenies Brandenburg vanAnnie Romein. Daarm niet veel nieuws overde Romeins maar wel wordt duidelijk dat zijvermoedelijk tot in 1937 lid van de CPN wa-ren. Op de Romeins hoop ik in een volgendeaflevering van Bladeren terug te komen (An-genies Brandenburg, Annie Romein-Ver-schoor 1895-1978, dil. 1 Leven en werk dl. 2Noten en commentaar, Arbeiderspers, Am-sterdam 1989, 494 -I- 223 bldz, samen f68, = )Tot slot, jawel, Het Onderzoek, waarover ikeerder in deze rubriek schreef. De jonge on-derzoekers A & A reageerden op mijn kriti-sche kanttekeningen bij hun onderzoek in DeVrije (1988/11)!

Natuurlijk probeerde ik te reageren op hunaantijgingen: het bleek helaas niet mogelijk.Een uitgebreide reaktie van mij werd bij voor-baat (want ongelezen) door De Vnje-redaktieafgewezen en een ingezonden briefje werddoodleuk geweigerd. Leve de Vnje, zalik maarzeggen. Misschien dat als André Bentlage enArie Hazekamp een echte discussie over hunonderzoek op prijs stenen dat zij dan hun kri-tiek ook inde AS willen publiceren? Want omnou bij Flam te gaan lopen leuren, het Nij-meegse blad dat het artikel van A & A uit DeVrije overnam, daar pas ik voor. Al was hetmaar omdat een Landelijk Onderzoek in eenLandelijk Tijdschrift bediscussieerd dient teworden. En op het moment dat het bij De Vrijevooral Landelijk blijkt te rieken dan moet datdus in de AS. Wij wachten af. (CB)

BOEKBESPREKINGEN

ANARCHISME OVER DE GRENSNa een zeker niet volledig overzicht van West-duitse anarcho-uitgaven in de AS 83 willen weditmaal de blik westwaarts, op Engeland,richten. Onbetwist is Freedom Press (van debladen Freedom en The Raven) daar de be-langrijkste uitgever van anarchistica. FP heeftin zijn ruim honderdjarig bestaan vele ups en

downs doorgemaakt, maar onder Thatcherbeleeft ook het anarchisme schijnbaar eencommerciële bloeiperiode, want het fondsomvat momenteel meer titels dan ooit tevo-ren. Het zijn er zo'n dertig, deels titels van ou-dere datum, deels (verbeterde) herdrukkenen deels recente uitgaven. 1FP heeft ook 'een

39

eigen boekhandel, gevestigd boven de druk-kerij, in Angel Alley, 84b Whitechapel High-stre,et, Londen El 7QX waar honderden En-gelstalige uitgaven over anarchisten enanarchisme te vinden zijn.De laatste uitgave van FP, die ik slechts viaeen bespreking in Freedom ken, is een biogra-fie van de dichter, schilder en graveur Willi-am Blake, tijdgenoot van Godwm en Shelley.Auteur Peter Marshall noemt Blake een visio-naire anarchist (P. Marshall, William Blake;2.00). Kort geleden verscheen van KropotkinAct for yourselves. Articles from Freedom 1886-1907 (2.50), een bundel die ik met plezier hebgelezen. Niettemin bevatten deze nooit eer-der in boekvorm verschenen artikelen weinigverrassends voor wie enigszins op de hoogteis met Kropotkins werk. Tot de recent ver-schenen uitgaven van FP behoren verder on-der meer The May days. Barcelona 1937,Freedom a hundred years 1886-1986 en A de-cade of Anarchy (zie de boekbesprekingen inde AS 77,79 en 80).

FP brengt flink wat van de klassieke anarchis-ten. Zo is er niet lang geleden een nieuwe uit-gave verschenen van Kropotkins Mutual Aid(4.00) en eveneens herzien is diens The state:its historic role (1.75). Nicolas Walter verzorg-de de uitgave Anarchism and anarchist com-munism (1.75), een oorspronkelijk in 1891 bijFreedom verschenen pamflet van Kropotkin,en ook is nog steeds leverbaar de door ColinWard ingeleide en aangevulde uitgave vanKropotkins Fields, factories and workshops(tomorrow) (3.50).Van Bakoemn biedt Freedom Press het boek-je Manism, freedom and the state (1.50), gere-digeerd door K.J. Kenafick, alsmede een doorWalter bibliografisch bijgewerkte brochureover de Catechismus van een Revolutionair,het beruchte geschrift dat tot geweld oproept(Paul Avrich, Balarnin and Nacheav; 0.75).Het uitstekende boek van John P. Clark overStimer (Max Stimers Egoism)is eveneens nogsteeds leverbaar (2.00), terwijl enige tijd gele-den een door Peter Marshall verzorgd tekst-boek van Godwin verscheen (77:e anarchistwritings of William Godwin; 3.50). Deze uitga-ve bevat naast een uitgebreide introductie eenselectie uit -vooral, maar niet uitsluitend-Godwins Political Justice.Andere 'klassieken' in het fonds van Fre,edomPress zijn Malatesta, Rocker en Berkman. Be-halve het bekender werk van Vernon Ri-chards (Malatesta- lifé and ideas; 3.00) datooit in vertaling bij liet Wereldvenster ver-scheen en nu bij De Slegte in de ramsj ligt, iser de brochure Anarchy (1.50) van Malatesta.

Alexander Berkman's ABC of Anarchism(2.00) is ook nog steeds leverbaar (in 1980 ver-scheen een Nederlandse vertaling bijSpreeuw, Utrecht). Walter schreef een nieu-we inleiding bij Rudolf Rocker's Anarchismand Anarcho-syndicalism (1.25), een tekst uit1938 die de tand des tijds goed heeft door-staan. En wie geïnteresseerd is in Machno kannog steeds P. Arshinov, History of theMalchnovist movement (5.00) bestellen, hoe-wel de Nederlandse vertaling ervan nu zeergoedkoop wordt aangeboden door Pamflet.Veel verwachtte ik van de mede door JohnZerzan (zie zijn artikel in de AS 73) samenge-stelde bundel Questioning Technology (5.00),een van de recente uitgaven van FP. Maar hetboek viel me nogal tegen. Veel op de VS be-trekking hebbende fragmenten, wat mis-schien voor de hand ligt omdat Zerzan Ame-rikaan is, veel voer voor computerfreaks en(te) weinig historische achtergronden over detechnologie-ontwikkeling (ondanks fragmen-ten van Mumford, Ellul en Baudrillard). Wataan deze anthologie ontbreekt zijn gedegeninleidingen die de lezer de weg wijzen. Voor-alsnog spreekt David Dickson, een Engelsetechnologiecriticus, wiens Altemative techno-logy and the politics of technical change (Fon-tana 1974) nooit is geëvenaard, mij heel watmeer aan (zie bijv. zijn artikel in de Helling vannov./dec. 1988).

Freedom Press vertegenwoordigt ook deAmerikaanse Publishing Company CharlesH. Kerr en de Canadese Black Rose Books.Kerr (1740 West Greeleaf Avenue, Suite 7,Chicago, Illinois 60626) is opgericht in 1886en dus nog ouder dan de syndicalistische vak-organisatie IWW, waarmee deze uitgeverij al-tijd nauw verbonden was. Tien jaar geleidenwas Kerr op sterven na dood, maar de uitge-verij bloeit nu weer op. In het fonds vindt menonder andere de roman van Upton Sinclairover Ford, het fordisme en de vakbeweging(77:e Flivver IGng; 4.95); een politieke stripvan Ernest Riebe (Mr. Block), voor het eerstuitgegeven door de IWW in 1913; een fraaiherdenkingsboek over de martelaren van Chi-cago, aan wie in 1986 nogal wat aandacht isbesteed (Haymaricet Scrapbook); 10.00); eneen reprint van een boekje over Proudhon.Dit laatste (Charles A. Dana, Proudhon & His'Bank of the People'; 3.50) is geschreven in1849! In 1896 herdrukte Benjamin Tucker hetomdat er nauwelijks Engelstalige literatuurover Proudhon bestond (en in olie situatie isnog steeds weinig veranderd) en ook omDana -die zich van libertair tot reactionairhad ontwikkeld- dwars te zitten. Paul Avrich

40

schreef een voorwoord bij deze reprint van deTucker-uitgave.Black Rose Books (3981 Boul. St-Laurent,Montréal, Québec H2W 1Y5) is een nauwmet het Anarehos Institute en het tijdschriftOur Gen eration verbonden uitgeverij, die flinkaan de weg timmert. De uitgaven van BlackRose zijn niet goedkoop, maar professioneelverzorgd en het fonds is erg interessant enveelomvattend. Een compleet overzicht eistteveel ruimte, vandaar slechts een greep uitoudere en nieuwe uitgaven. Het laatstenieuws is dat Black Rose de voor het eerst in1956 verschenen biografie van Proudhon doorGeorge Woodcock (8.95) in een herziene edi-tie brengt. Ook is het meeste werk van Mur-ray Bookchin -deels reprints, soms met eennieuw voorwoord- via Black Rose toeganke-lijk. Het gaat om: The limits of the city (7.95),77:e modem crisis (7.95), Post-saurity Anar-chism (7.95) en Towards an ecological society(7.95). Overigens ben ik over Bookchins laat-ste boek, dat de prachtige titel The rise of ur-banisation and the decline of citizenship draagten nog in de AS besproken zal worden, eenbeetje ambivalent. Natuurlijk, het is een mo-numentaal boek van 300 pagina's, waarinBookchin de lezer door vijfentwintig eeuwengeschiedenis voert en zijn stelling aanneme-lijk weet te maken. Maar toch, opzienbarend,na Limits of the city en Ecology of freedorn, ishet boek, uitgegeven door Sierra Club Books,San Francisco, volgens mij niet.Black Rose brengt veel studies over interna-tionale politiek. Zo zijn van Noam Chomskyleverbaar After the catacbrsm: Post-war Indo-China and the reconstruction of imperial ideo-logy (5.95), The Fateful triangle: Israe4 the Uni-ted States and the Palestinians (7.95), Piratesand Emperors: international terrorism in thereal world (7.95) en Tunting the tide: the USand Latin-America (8.95). Verder telde ik nogtien titels over internationale betrekkinen enmilitaire politiek van andere auteurs in hetfonds van Black Rose.Een must is de door Dimitrios Roussopoulosgeredigeerde bundel 77:e Anarchist Papers(6.95). Er staan artikelen in -eerder gepubli-ceerd in Our Generation- die wel eens 'klas-siek' kunnen worden. Ik denk dan aan Book-

chins 'Theses on libertarian municipalism'(waarin hij het deelnemen van anarchistenaan gemeenteraadswerk bepleit), aan Wood-cocks portret van Paul Goodman, aan Casto-riadis' '1'he fate of marxism' en aan het voordeze AS vertaalde artikel van Marsha Hewitt.Roussopoulos redigeerde ook twee anderebundels (77ie Radical Papers 1 & 2; 695p4)die ik niet onder ogen heb gehad, laat staangelezen. Freedom was er in ieder geval niet ju-belend over.De AS 50/51/52 bracht een vertaling van JohnClark's 'What is anarchism?'. Het artikel isopgenomen in 7'he Anarchist Moment (7.95),een verzameling beschouwingen van dezeAmerikaanse anarchist, die de ondertitel 'Re-flections on culture, nature and power' mee-kreeg. Het is een bundel die ik zonder meerkan aanbevelen. Clarks eerste artikel ('Thepolities of liberation: from class to culture')zet al de toon van wat volgt. Clark is een adeptvan Bookchin, wiens werk hij nadrukkelijknaar voren brengt. De bundel bevat tien arti-kelen, alle eerder gepubliceerd, onder ande-re in Freedom, Our Generation en Telos.Onder de titel 77te geography of Freedom. 77:eOdyssey of Elisée Reclus (8.95) bracht BlackRose zojuist een heruitgave van Marie Fle-mings' biografie van Elisée Reclus, de eersteeco-anarchist. De studie (oorspronkelijk ge-titeld Tite anarchist way to socialism. EliséeRechts and the 19th centztry European anar-chism) werd na verschijning in 1979 niet zon-der kritiek begroet. Verder in het fonds vanBlack Rose boeken over onderwijs & opvoe-ding (bijv. Joel Spring,A primer of libertarianeducation; 9.95), over ecologie & planologie,over wetenschap & techniek en over de ge-schiedenis van het anarchisme (bijv. EdithThomas, Louise Michel; 7.95; Sam Dolgoff,77te anarchist collectives. Worlcers' Selfrnana-gement in Spain 1936-39; 7.95 en Voline, 77:eunknown revolution 1917-1921; 7.95 voor 717

Jarenlang was Cienfuego Press van StuartChristie & Albert Meltzer na FP de belang-rijkste anarcho-uitgeverij, maar sinds enkelejaren is er een stilte ingetreden. Zo zou StuartChristk inmiddels redacteur van een (win-

STUDIEDAGHet Documentatiecentrum Vrij Socialisme organiseert i.s.m. de AS een studiedag Anarchis-me en praktijk. Deze wordt gehouden op zaterdag 20 mei 1989 in AKU, Voorstraat, Utrecht.Aanvang 10.00 uur. De bijeenkomst is voor ieder toegankelijk. Thema's die aan de orde zul-len komen: anarchisme & media, anarcho-syndicalisme, werkbeweging, etc. Meer informa-tie bij Documentatiecentrum Vrij Socialisme, postbus 14045, 3508 SB Utrecht.

41

mercieel) tijdschrift over Oost-Europa zijngeworden. Vele titels (zoals The end of anar-chism? -besproken in de AS 62) zijn echternog verkrijgbaar bij FP Bookshop. Kleine uit-geverijen zijn Rebel Press (met onder andereStimers The Ego and its own; 4.50) en Eli-phant Editions, beide in Londen.De uit Italië afkomstige Alfredo Bonanno isde drijvende kracht van Eliphant. Het fondsvan deze anarcho-uitgeverij omvat ondermeer twee titels van Kropotkin: 77:e conquestof bread (3.60) en het tweeledige 77:e greatFrench Revolution (3.95 p.d.), beide ingeleiddoor Bonanno. Verder twee biografieën, deeen van de Spaanse anarchist Sabate en zijnguerifia tegen Franco (eerder bij Cienfuegosverschenen), de ander van de Argentijnseanarchist Severino di Giovanni (A. Tellez, Sa-bate; 2.95; 0. Bayer, Anarchism and violence;3.95).Bonanno zelf schreef een vrijwel onleesbaarboekje dat de weidse titel From not to insur-rection. Analysis for an anarchist perspectiveagainst post-industrial capitalism draagt. Alsik het goed begrepen heb ziet Bonanno mo-gelijkheden om het hedendaagse voetbalge-weld voor revolutionaire doeleinden aan tewenden. Karl ICreuger besprak het boekje inde Raaf van nov./dec. 1988, dus zwijg ik ermaar verder over. In ieder geval heeft Bonan-no weer voeding gegeven aan het volksgeloofdat anarchisten niet buiten terreur kunnen!(Zelfs het voor hooggeschoolden bedoeldeweekblad Intermediair plaatste onlangs bijeen gesprek van AS-redacteur Marius deGeus over anarchisme foto's van de ETA ende Rode Brigades (Intermediair 3-2-'89).Momenteel zit Bonanno in arrest in Italië we-gens 'onteigening' van een juwelier in Berga-mo, zo bencht Freedom (maart 1989).

(HR)

Alle prijzen in Engelse ponden. Wie bij Freed-om PMS Boolcshop bestelt moet rekening hou-den met een toeslag van 15 procent voor porto-kosten. In Nederland hebben de boekhandelsFort van Sjako° in Amsterdam en Rooie Rat inUtrecht sommige titels in voorraad. Bestellenkan ook via Karl Kreuger, postbus 6154 DenHaag.

Pamflet heeft de volgende titels afgeprijsd: A.Constandse, Michael Bakoenin. Russisch rebel(van f2450 voor f7,50); B. Chorus, Als op onsgeschoten wordt... (van f2350 voor f7,50); P.Arsjinof, Geschiedenis van de Machno-bewe-ging (van f29,50 voor 17,50); V. BultsmalE.v.d Tuin, Het Nederlands Syndicalistisch Vak-

verbond (van f24,50 voor f7,50);Anarcho-syn-dicalistisch tijdschrift Grondslagen 1-2 (1932-1933) I deel (van f1875 voor f5,-); A. Berk-man, De opstand in ICronstadt (van f14- voorf350). Per bestelling f5,- verzendkosten. Be-stellen via postgiro 2553850 van Pamfte4 post-bus 1402 Don Bosch.

Tot slot nogeen correctie. In het vorige nummer(de AS 84) besprak Chris Roemen de Bakoe-nin-studie van de Amerikaan Richard Saltman.Daarbij werd vermeld dat die uitgave maar liefst132 gulden kost. Een fouije, want die prijs wasnog gebaseerd op de situatie dat een dollar bij-na vier gulden deed Het boek ligt momenteel inde ramsj bij Van Gennep en kost daar f1850l

ECONOMIE?Anarchisten hebben op het gebied van deeconomische wetenschap zelden iets van be-lang te melden, zo stelde ik enige tijd geledenmet zoveel woorden in dit tijdschrift. Vreemd,laat staan erg, is dat natuurlijk niet. Tenslotteis het doel van de economische wetenschap,zo leert het gemiddelde middelbare-school-economie-boek, "het verklaren van die ver-schijnselen die voortvloeien uit de schaarsteaan middelen die de menselijke behoeftenkunnen bevredigen". Schaarste? Anarchistenhebben het over "produceren naar vermogen,nemen naar behoefte" en dat is inderdaad ietsanders... Zij houden zich daarom veeleer be-zig met een alternatieve inrichting van demaatschappij, zowel in theorie als praktijk,waarbij niet zozeer het schaarste-probleemcentraal staat, maar de vraag nar 'de goedemaatschappij': hoe regelen we de productiezodanig dat een ieder aan zijn trekken komt...Een goede indruk van de aldus ontwikkelde

ideeën en modellen geeft een tweetal Duitsebundels, samengesteld door Rolf Schwendter:Die Mithen der Beige en Die Miihen der Ebe-nen.Maar: ook uit die twee bundels blijkt: anar-chisten hebben domweg te maken met de sa-menleving waarin zij nu eenmaal leven. Eensamenlevmg die door de filosoofHans Achter-huis in zijn gelijknamige boek onlangs werdgetypeerd als Het rijk van de schaarste...In dit boek doet Achterhuis een prijzenswaar-dige poging om aan te tonen dat het denkenin termen van schaarste in onze maatschappijallesoverheersende geworden is; sterker nog:hij stelt zelfs dat ons maatschappijtype dieschaarste voortbrengt! Achterhuis verrichtte

42

hiermee, in ieder geval binnen het Neder-landse taalgebied, pionierswerk en als zoda-nig is zijn boek zonder meer van belang. Het-geen niet wegneemt dat zijn boek mijuiteindelijk bijzonder tegenviel.Allereerst is Achterhuis volstrekt onduidelijkover zijn werkwijze. Aan de hand van een be-spreking van leven en werk van een vijftal fi-losofen -achtereenvolgens passeren Hobbes,Locke, Rousseau, Marx en Foucault de revue-denkt hij een maatschappelijke ontwikkelingte kunnen schetsen. Nu is dat zeker niet on-mogelijk, maar een methodische verantwoor-ding had zeker op zijn plaats geweest. Te vaakbekroop mij, al lezend, het gevoel: Waar gaathet nu eigenlijk over?... En dat lag dan, denkik, niet aan mij. Trouwens, in zijn inleidingschreef Achterhuis dat hij 66k de pretentiehad een inleiding op het denken van de vijfvoornoemde filosofen te geven... Dat blijktdus te veel van het goede, te meer daar. Ach-terhuis denkt allerlei puntjes te kunnen sco-ren. Wat moet de in de schaarsteproblema-tiek geïnteresseerde lezer nu met eendiscussie, wat heet, over de brandende kwes-tie oLlohn Locke's Two Treatises nu wel of nietals een 'revolutionair pamflet' beschouwdmoet worden (zoals Achterhuis dus in tegen-stelling tot bijv. Wim van Dooren denkt)? Enwat te denken van een 'excurs' waarin Jean-Jacques Rousseau min of meer 'de schuld'krijgt van de terreur van Pol Pot in Cambod-ja, lees Kampuchea, zonder dat Achterhuiszelfs maar de naam van de invloedrijke maoïstSamir Amin noemt? Zou dat wat te makenhebben met het feit dat Achterhuis in zijnboekje Filosofen van de Derde Wereld (Biltho-ven 1975) nog zo enthousiast was over Mao en

zijn 'filosofie'? Neen, Achterhuis geeft zijnnaiviteit 'van toen', min of meer, toe. Maar:ècht op de hoogte blijkt hij nu evenmin. Ik hebhet hiermee over Achterhuis' zijstraten.Evenwel, ook met zijn 'rode draad' is het eenen ander mis, dat wil zeggen, vaak is die er ge-woon niet. Nergens wordt Achterhuis' keuzev66r het vijftal genoemde filosofen verant-woord. Had bijvoorbeeld René Girard, aanwiens begrip mimetische begeerte (zo onge-veer: 'ik wil hebben wat jij hebt') Achterhuisheel veel ophangt, zo veel zelfs dat je haastgaat denken dat Achterhuis dit als een soortantropologische constante beschouwt, nieteen eigen hoofdstuk verdiend?En: waarom ontbreken de grote PolitiekeEconomen? "Gebrek aan ruimte", schrijftAchterhuis, en dat is natuurlijk een slap ex-cuus, gelet op al zijn niet direkt ter zake doen-de uitstapjes.In ieder geval denk ik dat de ontwikkeling, c.q.de verwording, van wat ooit de politieke eco-nomie was, destijds tenslotte de maatschap-pijwetenschap par excellence (met AdamSmith als belangrijkste en Karl Marx als laat-ste vertegenwoordiger) tot de meter-readingscience -de term is van Chontslcy- die als 'eco-nomics' wordt aangeduid, voor Achterhuis'onderwerp van groot belang is: deze profes-sionalisenng tot 'vakwetenschap' betekendetenslotte 66k dat allerlei principiële wagenniet meer werden gesteld, wie weet zelfs nietmeer konden worden gesteld!Slechts de economische sociologie en, vooral,de economische antropologie zouden zich metdeze kwesties bezighouden. Over deze, toege-geven nogal margmale vakgebieden bij Ach-terhuis: geen woord.

REPRINT-REEKSDe AS is van start gegaan met de herdruk van oude anarchistische pamfletten en brochu-res. In deze reprint-reeks van curieuze geschriften zijn nu verschenen:- Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschouwingdie bij Constandse's eigen uitgeverij de Albatros verscheen;- R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin van deze eeuw door de schrij-ver in eigen beheer uitgegeven brochure van 16p., waarin het neem en eetrecht wordt ver-dedigd;- Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24p. tellende, in 1921 bij Libertas (dedrukkerij van Rijders' Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom dat veel stofdeed opwaaien. Clara Wichmann sabelde Eikebooms pleidooi voor 'Stirneriaanse lustbele-ving' fijntjes neer.

Lezers kunnen deze drie brochures franco per post ontvangen door storting/overmaking vanf5,- op postgiro 4460315 van de AS in Moerkapelle met vermelding 'Reprint-reeks 001-003'.

43

Achterhuis heeft zich, kortom, aan zijn onder-werp vertild. Te vaak raakt hij, en de lezer, hetspoor bijster. En ik schrijf dat niet omdat ikiets tegen 'zijstraten' zou hebben, integen-deel. Zo had ik graag Achterhuis' visie verno-men op een uitspraak van Sir Karl Popper:"...de methode van de economische t o-rie...moet worden gegeneraliseerd zodat dieop andere theoretische sociale wetenschap-

pen zou kunnen worden toegepast..."(CB)Rolf Schwendter (Hrsg.), Grundlegungen zuraltemativen Ókonomie. Tel I, Die Mühen derBeige, 292p.; Teil 2 Die Mühen derEbenen 267p. AG Spak München 1987; 24 DM per deel.Hans Achterhuis, Het rijk van de schaarste, vanThomas Hobbes tot Michel Foucault. Ambo,Boom 1984 365p•; f45,-

ANARCHISME IN NEDERLAND

De literatuur over de geschiedenis van hetanarchisme in Nederland is weer uitgebreidmet twee uitgaven. De eerste gaat over de tol-stojaanse kolonie die begin van deze eeuw inBlaricum was gevestigd. Het fraai verzorgdeboek bevat veel onbekende foto's. Bovendienwordt ook ingegaan op de invloed van dezechristen-anarchisten op de samenleving(dienstweigering, vegetarisme, Rein Leven,etc.)De tweede is een bundel over pacifisme in Ne-derland sinds de eeuwwisseling, waarin na-drukkelijk aandacht aan anarchisten wordtbesteed. Zo bevat de bundel artikelen over de

Donateursgezocht

Het afgelopen jaar gaf XminY ruim een half miljoen aan subsidies.Te weinig naar onze mening. We willen meer donateurs (m/v) er-bij hebben. We willen mensen, die het heel belangrijk vinden, datprogressieve basisbewegingen waar ook ter wereld daadwerkelijkgesteund worden. We willen mensen, die daarvoor een (klein) ge-deelte van hun inkomen overhebben.

• XminY is een progressieve en onafhankelijke fondsorganisatie.Zij stelt haar geld ter beschikking aan groepen en bewegingen inDerde-Wereldlanden en in 'rijke' landen, die gericht zijn op maat-schappelijke veranderingen in politieke, sociale, economische en/of culturele zin. Rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, zelfbeschik-king en emancipatie zijn daarbij voor XminY sleutelbegrippen.• Het geld van XminY gaat veelal naar groepen en bewegingen,

(anarchistische) dienstweigeraars tot 1923,over de dienstweigeringswet van 1923 en dedaaraan voorafgaande agitatie rond dehongerstaking van Herman Groenendaal,over het geweldloze antimilitarisme in de ja-ren dertig, en over Provo als pacifistische jon-gerenbeweging. (HR)

Maria WJ.L. Boenen, De Kolonie van de In-ternationale Broederschap te Blaricum; Blad-cum 1987 100 p.; f22,50 (op postgiro 5463094van Historische Kring Blaricum).loos van Vug4 Leo van Bergen (red.), Vredes-streven in Nederland in de twintigste eeuw. Eenbundel studies; Nijmegen 1988; 182 p.; f21,50(te bestellen bij de uitgever: Studiecentrum voorVredesvraagstukken te Nijmegen, 080-515687).

die vanwege hun links-politieke opstelling niet bij andere (geves-tigde) fondsorganisaties terecht kunnen, omdat hun aktiviteiten(nog) niet breed maatschappelijk aanvaard zijn.• XminY opereert onafhankelijk van de Nederlandse overheid,in het bijzonder van haar buitenlandse beleid, en van slechts enkelegrote donateurs. XminY heeft enige duizenden donateurs (v/m)die relatief kleine bedragen overmaken. Daarom kan XminY vol-komen ongebonden steun geven aan politieke basisbewegingen.Zonder invloed van de overheid, het bedrijfsleven of politieke par-tijen.• XminY werkt met een kleine betaalde staf en een grote groepvrijwilligers/deskundigen (v/m) om de apparaatskosten zo laag mo-gelijk te houden.• XminY is basisdemocratisch georganiseerd.

Noordermarkt 26,Amsterdam. Voor telefonische informatie: 020-279661. Voor donaties:giro 609060.

44