de ASanarchisties tijdschrift

Veertiende jaargang, nr. 76 - oktober-december 1986

De AS verschijnt vier maal per jaar en i een uitgave van Stichting De AS,Moerkapelle, ISSN-nummer 0920-3257.

Jaarabonnement: f. 22,-; buiten Benelux f. 28,-.Bestelling: door storting op giro 44 60 315 van Stg. De AS, Moerkapelle.

Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter hetadres op de kaart) graag met vermelding van de postkode.Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegevenin uw giro-administratie.

Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang,tenzij anders aangegeven bij bestelling.

Redaktie-adres: postbus 35061, 3005 db Rotterdam.Administratie-adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle.

Redaktie: Cees Bronsveld, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Jaap vander Laan, Wim de Lobel, Bas Moreel, Simon Radius, Hans Ramaer.

Omslagontwerp: Detlef Greinert.Verder werkten mee: Ferd. van der Bruggen en Doede Nauta jr.

REDAKTIONEEL

In dit aan Kees Boeke gewijde nummer van De AS staan niet zijn ideeën enaktiviteiten op onderwijsgebied centraal, maar zijn opvattingen over organi-satie van de samenleving. Boeke propageerde een systeem dat hij sociokratienoemde, en dat hij uiteenzette in REDELIJKE ORDENING VAN DEMENSENG EMEENSCHA P. Hij schreef deze in 1945 gepubliceerde bro-chure tijdens de oorlog. In 1967 verscheen er een herdruk van, die we in dezeaflevering onverkort hebben opgenomen.Daaraan voorafgaand bevat dit nummer een drietal artikelen ter inleiding. Inhet eerste artikel wordt de specifieke plaats van Boeke binnen het anarchismein Nederland geschetst. In het tweede artikel wordt de sociokratiese ordeningvergeleken met door de klassieke anarchisten ontwikkelde ideeën over maat-schappelijke organisatie. In het derde artikel worden Boekes opvattingenover redelijke ordening toegelicht en wordt ook gewezen op de hedendaagsebetekenis van de sociokratie, zoals die tot uitdrukking komt in ondermeer hetSociocratisch Centrum, waarbij de schrijver betrokken is.

HET RELIGIEUS-ANARCHISME VAN KEES BOEKE

Hans Ramaer

Kees Boeke (1884-1966) is bekend geworden als onderwijsvernieuwer enpedagoog. In de/aren twintig richtte hij een school op die toendertijd uniekwas. Op die Werkplaats Kindergemeenschap in Bilthoven werd individueelonderricht gecombineerd mei vele gemeenschappelijke aktiviteiten als tim-meren, tuinieren en musiceren. Er werden ook door Boeke ontworpen didak-tiese hulpmiddelen gebruikt en geen rapportch ers gegeven. De aanpak waserop gericht om kinderen met zo weinig mogelijk dwang en hiërarchie en zoveel mogelijk persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid Op te voeden tot:samen leven: Een leerschool dus voor de libertaire samenleving die Boekebeoogde.

Boeke stamde uit een predikantenfa-milie en studeerde voor ingenieur inDelft en Londen. In Engeland raaktehij betrokken bij het werk van deQuakers, een evangeliese bewegingdie zich steeds had ingezet voor destrijd tegen slavernij, onderdrukkingen oorlog, en daarbij geweldlozemiddelen propageerde. Boeke raakteonder de indruk van hun idealen enevenzeer van hun interne organisatie,gebaseerd op een harmonieuze com-binatie van individualiteit en ge-meenschapszin. De Quakers verwer-pen de opvatting dat de meestestemmen gelden en stellen daar eensysteem voor in de plaats, dat Boeke'sociokratie' ging noemen. In dat stel-sel komen beslissingen eerst tot standna onderlinge overeenstemming.Later, op de Werkplaats. probeerdehij dit sociokratiese systeem buitenhet verband van de Quakers, in prak-tijk te brengen.Na het afronden van zijn ingenieurs-studie haalde Boeke een onderwijs-akte, trouwde met Beatrice (Betty)Cadbury - dochter van een vermo-gend Quaker - en vertrok alszendeling-onderwijzer naar Libanonom er de Quaker-idealen te verbrei-den. Het uitbreken van de eerste we-reldoorlog dwong hem naar Enge-land terug te keren. Daar ageerdeBoeke voortdurend tegen de oorlog,legde hij voor de Fellowship of Re-

concilation, een religieus-pacifistieseorganisatie, kontakten met gelijkge-zinden in Duitsland en riep hij deEngelse dienstplichtigen op om allelegerdienst te weigeren, wat hem her-haaldelijk op gevangenisstraf kwamte staan. In 1918 tenslotte werd hijwegens 'opruiing' uitgewezen.Met onveranderde gedrevenheidging Boeke nu in Nederland het ge-vecht met het militarisme aan. Devoedingsbodem voor anti-oorlogs-akties was er gunstig en niet aflatendriep Boeke dan ook in woord engeschrift op om het militaire appa-raat te bestrijden. In Utrecht, Rotter-dam en andere steden liet hij zichsoms door Betty aan een boom vast-binden. Voordat de gewaarschuwdepolitie hem dan naar het buro konafvoeren, had hij gelegenheid om aanhet samengestroomde publiek zijnpacifistiese boodschap te verkondi-gen. In die tijd schreef en compon-eerde Kees Boeke ook zijn anti-oorlogsliederen, zoals Nooit, Nooit(Nooit, nooit! Zullen we wapens dra-gen. Nooit, nooit! Doen we met zemee. Laat de grote heren anderemensen vragen. Wij zijn soldaten vande vree).

LIBERTAIR AKTIVISME

Onvermijdelijk raakte Boeke in kon-takt met de IA M V, de antimilitaris-

2

tiese vereniging waarin vooral anar-chisten aktief waren. Zo was hij in1921 betrokken bij de oprichting vanhet IAM B, het Internationaal Anti-M ilitaristisch Bureau, maar uiteinde-lijk weigerde hij zich erbij aan te slui-ten, omdat die libertaire organisatieniet voor volstrekte geweldloosheidkoos. Met geestverwanten als BramStorm en Jo Meijer richtte hij vervol-gens PACO (Esperanto voor 'vrede')Op.Deze groep absolutistiese antimilita-risten, die iedere vorm van oorlog engeweld als een misdaad tegen demensheid opvatte, ging in 1923 op inde WR I, de in Engeland gevormdeWar Resisters International.Door zijn antimilitaristiese aktivismehad Boeke nogal wat ervaringen methet gevangenissysteem opgedaan.Niet alleen de wijze waarop de staatdienstweigeraars behandelde, maarook de bestraffing van 'gewone mis-dadigers' was hem een doorn in hetoog. In 1919 behoorde hij dan ookmet anarchisten als Clara Wich-mann, Lod. van Mierop en HermanKaspers tot de oprichters van het Co-mité van actie tegen de bestaande op-vattingen omtrent Misdaad en Straf(CMS). Voor dit kommitee ver-zorgde hij met Van Mierop de bundelDe Vergetenen, een overzicht van dewantoestanden in gevangenissen inverscheidene landen, onder andere inde vorm van brieven van gedetineer-den. In de praktijk brachten Boeke'sopvattingen over misdaad en straf al-lerlei konflikten met zich mee. Zijnvisie dat kriminaliteit voor het over-grote deel het gevolg was van de doorde staat gesanktioneerde eigend oms-verhoudingen leidde ertoe, dat hij inhun Bilthovense woning de deurenopen liet. Met als resultaat dat deBoekes herhaaldelijk bestolen wer-den. In het begin van de jaren twintigbegon Kees Boeke steeds meer te ra-dikaliseren. Hij ageerde fel tegen par-lementaire verkiezingen, die slechtstot schijndemokratie kunnen leiden

en weigerde vanwege zijn antimilita-ristiese beginsel om belasting te beta-len, wat weer tot openbare verkoopvan het huisraad van de Boekesleidde. „Meer en meer", schreef hijterugblikkend op die periode in zijnleven, „ging ik in de staat, met zijnlegers, zijn gevangenissen, zijn poli-tie, de vijand zien.., Ik wenste geendeel uit te maken van een organisatie.waarvan ik nooit bewust lid was ge-worden, waarvan ik slechts geachtwerd lid te zijn krachtens het feit datik op een bepaalde plaats geborenwas; een organisatie die tot de ergstedaden van geweld, van leugen en be-drog in staat was, die de goddelijkegeboden op allerlei wijzen overtrad.Ik wenste die organisatie op generleiwijze te ondersteunen, maar voeldedan ook, dat ik mij vrijwillig allevoordelen moest ontzeggen, die hijaan zijn leden verschafte".Hij trok de uiterste konsekwentie uitzijn standpunt en besloot voortaangeen gebruik meer te maken vanpost, telefoon, tram, trein en pas-poort. Zelfs weigerde het gezin Boekejarenlang om geld te gebruiken. Al-leen dankzij de hulp van vrienden engeestverwanten was zo'n isolementvol te houden. En zo wil het verhaaldat Kees Boeke zijn brieven dan welniet per post verzond, maar dezesoms persoonlijk door anderen lietbezorgen.Een andere beslissing die de Boekesnamen was om af te zien van het doorBetty geërfde familiekapitaal en opdie manier een daadwerkelijke bij-drage te leveren aan het ontmantelenvan de bestaande eigendomsverhou-dingen. De Cadbury-aandelen wer-den ten dele aan de werkers in datbedrijf ter beschikking gesteld en ver-der aan vredesaktiviteiten besteed.Op aandringen van het personeel vande Cad bury chocoladefabriek werdeen klein deel van het kapitaal be-stemd voor een fonds, waaruit deBoekes ten behoeve van de opvoe-ding van hun kinderen konden

3

putten.

KOSM1ESE SOLIDARITEIT

Stellig past Kees Boeke in de Neder-landse traditie van het religieus-anarchisme dat zo kenmerkend isvoor de eerste decennia van dezeeeuw.. Het ging hem allereerst ompersoonlijke bewustwording en hetgetuigen daarvan, om de daad van deenkeling als voorbeeld voor velenteneinde 'het goede in de mens' op tewekken. Aanvankelijk beriep hij zichop het evangelie en dan met name opde Bergrede van Jezus Christus alsinspiratiebron van zijn aktivisme.Vanwege de onmiskenbare verwant-schap tussen zijn opvattingen en dievan een bekende Tolstojaan als Lod.van Mierop kan men hem wellichtrond 1920 een christen-anarchistnoemen. De christelijk geïnspireerdegeweldloosheid is daarbij uiteraardhet meest in het oog springend. Maarook het Rein Leven-ideaal van deTolstojanen heeft Boeke waarschijn-lijk tot zijn dood gekoesterd. In iedergeval werd er in huize Boeke niet ge-rookt, niet gedronken, geen vlees ge-geten en niet over sexualiteit gepraat.De hoogleraar H.W. von der Dunk,een voormalige Werkplaats-leerling,typeert Boeke als iemand die tegelijkwijs en kinderlijk-naief was. Daar-door ook appelleerde hij aan het kindin iedere volwassene en kan zijn cha-risme verklaard worden. Terug inNederland was hij betrokken bij al-lerlei initiatieven om christendom enmaatschappelijke vernieuwingsbe-weging bijeen te brengen. In Biltho-ven, waar Kees en Betty Boeke zich in1918 gevestigd hadden, werden di-verse religieuze organisaties opge-richt, zoals de Broederschap inChristus en de Beweging voor eenChristelijke Internationale. Daarverrees eveneens het Broederschaps-huis, eigenhandig gebouwd nadatBoeke bij de UBA -een produktieko-öperatie in Utrecht - ervaring als tim-

merman had opgedaan.Hoewel Kees Boeke zich al langertegen de gevestigde kerken had ge-keerd verdween in de jaren twintigzijn geloof in Christus als verlosservan de mensheid en nam hij afstandvan de Quakers. Religie vatte hij nuop als 'zich geestelijk verdiepen'. Zijnzoeken naar een niet specifiek-christelijke basis voor samenwerkingtussen individuen en volkeren, en hetontdekken van andere religies en le-vensbeschouwingen bracht hem totde gedachte van kosmiese solidari-teit. Zo schreef hij in zijn in 1934verschenen Kindergemeenschap dathij zich verbonden voelde met het Al,„het Geheel waarin alles zijn eigenplaats inneemt en zijn eigen funktievervult, relatief belangrijk en ko-smies noodzakelijk". En zo kan hetniet verbazen dat er in de jaren vijftigeen publikatie van hem verscheen,die de titel Cosmie View meekreeg.Verwonderlijker is dat Kees Boekegeen lid is geworden van de BRAC,de Bond van Religieuse Anarcho-Communisten, die in 1920 doorgeestverwanten als Clara Wichmann,Jo Meijer, Bram Storm en Lod. vanMierop werd opgericht. De beginsel-verklaring kan geen belemmering ge-weest zijn om zich erbij aan te sluiten.Hoe het zij, Boeke bleef erbuiten,evenals Bart de Ligt overigens.

OPVOEDEN

Dat Boeke na zijn leraarschap in Li-banon en Engeland weer in het on-derwijs terecht kwam, was min ofmeer aan het toeval te wijten. In 1925besloot de gemeente Bilthoven omvoortaan de schoolgelden te innen,die tot dan door de ouders recht-streeks aan de scholen werden be-taald. De Boekes weigerden om ookmaar iets met de staat te maken tehebben en de konsekwentie van datstandpunt was nu dat ze hun doch-ters die de Montessori-school be-zochten, thuis hielden. In 1926 begon

Boeke in het huis van vrienden zijneigen kinderen les te geven, een be-sluit dat in financieel opzicht doorhet Cad bury-fonds mogelijk werd ge-maakt. Spoedig kwamen er anderekinderen bij en zeven jaar later teldede Werkplaats Kindergemeenschapal 75 leerlingen, 'werkers' zoalsBoeke hen noemde.In die jaren dertig kwam Boeke terugop zijn vroegere radikalisme; hij gingweer geld gebruiken, reisde weer methet openbaar vervoer en verstuurdeweer post. Maar zijn sindsdien relati-verender kijk op de staat sloeg geens-zins om in een anti-libertair stand-punt. Meer en meer eiste deWerkplaats echter zijn aandacht op:er ontstond een samenwerkingsver-band met enkele andere vernieu-wingsscholen, gevolgd door het in-stellen van het diploma IVO(Individueel Vormend Onderwijs).Boeke raakte na verloop van tijd ge-aksepteerd in onderwijskringen. Nade oorlogsjaren werd zijn schooldoor de overheid erkend en beslootprinses Juliana zelfs om haar beideoudste dochters bij de Werkplaatsaan te melden.

Weliswaar was het de staat die Boekeindirekt een pedagogies pionierschapopdrong, dat internationale faam70U verwerven, maar vanzelfspre-kend dateerde zijn voorkeur voor on-derwijs en opvoeding al van vóór deeerste wereldoorlog. Eerst als zende-ling in Libanon, vervolgens als paci-

fist in Engeland en tenslotte alsreligieus-anarchist in Nederland hadhij immers steeds geprobeerd om vol-wassenen en kinderen te onderwij-zen, op te voeden en te inspireren. Inde jaren 1920-1925 werden er in Bilt-hoven een viertal Pedagogische Con-ferenties georganiseerd, die Boekenog eens versterkte in zijn overtui-ging dat "voor gemeenschapsleveneen zekere ontwikkelingsgang nood-zakelijk is". Zijn voornemen een li-bertaire school op te richten, nam nuvaste vormen aan, want, zoals hijlater schreef, „ook had ik in die jarenwel geleerd, dat met volwassen men-sen, opgegroeid en gevormd in de'oude maatschappij' niet zo-maar eennieuwe samenleving kan worden op-gebouwd, maar dat het nodig is ommet de kinderen te beginnen".Bovendien was men in de libertairekringen, waarin Boeke verkeerde,sterk geïnteresseerd in anti-autoritai-re opvoeding en onderwijs. Anar-chisten volgden nauwgezet de ont-wikkeling van het Montessori-onder-wijs, hadden in de Zaanstreek eeneigen libertaire school en diskusieer-den over de pedagogiese experimen-ten van Homer Lane en A.S. Neill,terwijl Lod. van Mierop en Felix Orttaktief waren op de christen-an-archistiese Engendaalschool te A-mersfoort.Ook dat moet Boeke gestimuleerdhebben om een kindergemeenschapte vormen, waar geleerd werd om so-ciokraties samen te leven.

STEUNFONDS

Binnenkort versturen we de acceptgirokaarten voor het abonnement 1987. Ditis vastgesteld op 22 gulden, maar we verzoeken alle abonnees dringend daar-naast een bedrag over te maken voor het steunfonds van De AS. Zonder extrageldelijke steun kan de uitgave van dit tijdschrift onmogelijk worden voortge-zet. Het gironummer is 4460315 (De AS, Moerkapelle).

REDELIJK ORDENEN BIJ KEES BOEKE

Thom Holterman

Hei valt op dat Kees Boeke spreekt over redelijke en niet over ideale ordeningvan de mensengemeenschap. De ordening waarover hij het heeft is mede'redelijk' te noemen omdat een ieder die demokratie een 1 .arm hart toedraagt(wie niet?) ermee kan instemmen. Dit geldt niet degenen die uitsluiten hijparlementarisme zweren, en dat met demokratie verwarren. Zulke mensenhebben het bijvoorbaat al niet zo op demokratie begrepen. Parlementarismefunktioneert bij hen als een stelsel om de bevolking van de ordening van hetgemeenschapsleven af te houden.

De strukturen van de redelijke orde-ning moeten mensen de gelegenheidbieden om medeverantwoordelijk tezijn voor wat op het gebied van hetgemeenschapsleven plaatsvindt. Degemeenschppelijke aktie die daarvanhet resultaat is, dient gebaseerd tezijn op onderlinge overeenstemming.Dit tezamen noemt Boeke gemeen-schapsdemokratie. Deze is opge-bouwd uit vele groepen, kringen,noemt hij ze ook wel. Het gaat omeen veelsoortige en veelvoudige ge-leerdheid van de maatschappij-opbouw. De leiding van elk van degroepen berust bij die groepen zelf.De groep organiseert op geregeldetijden vergaderingen, waarvoor hijhet woord 'bespreking' gebruikt. Jevindt hier bij Boeke dus een aantalstruktuuraanwijzingen.Daarnaast wordt ook een fundamen-tele procedure-regel gegeven, die hetnemen van beslissingen beheerst. Hetgaat om het consentbeginsel, of welhet principe van geen bezwaar. Omhet doorslaggevende onderscheid opdit punt te markeren ten opzichte vande parlementaire ordening, spreektBoeke van sociokratiese ordening.De parlementaire ordening ken-merkt zich door de procedure-regel,dat de meerderheid beslist (kwanti-teit; het getal levert de doorslag). Inde sociokratiese ordening komt erpas een beslissing tot stand, wanneerniemand tegen is (kwaliteit; het argu-ment levert de doorslag). Dat klinktredelijk.

In zijn visie is een anarchisties geluidte herkennen. Het is al eerder opge-merkt dat Boekes visie op de rede-lijke ordening van de mensenge-meenschap in grote trekken overeen-stemt -met een aantal denkbeeldenvan de klassieke anarchisten. Hoewelik het niet geteld heb komt men bijBoeke, net als bij Bakoenin, velemalen tegen dat van onderop met so-ciokratiese ordening een begin ge-maakt moet worden. Het sociokra-tiese beginsel moet van onderopsteeds het geheel door trekken.De sociokratiese ordening organi-seert zich naai geografies bepaaldeorganen, te beginnen bij de buurt-schappen, en naar funktionele orga-nen, te weten die van bedrijven enberoepen. In dit samenstel is de dub-bele interkommunale verbinding teherkennen waarover Martin Buberhet heeft, als hij de federalistiese ge-dachten van Proudhon en Kropotkinbespreekt. Ook in de sociokratiesemaatschappij worden bepaalde pro-blemen naar boven gedelegeerd. Watis dit anders dan het federaliseren.waarvan in het anarchisme sprake is?

SAMENLEVEN

De verwantschap met het an-archisme doet zich eveneens gevoelenwaar Boeke over de kunst van hetsamenleven spreekt. Het gaat hemdaarbij om het gehoorzamen aan dedoor de mensen zelfgemaakte afspra-ken. Op elk terrein van het politieke

en funktionele leven moet worden ge-zocht naar oplossingen waarmeeallen zich kunnen vrenigen. Boeketoont zich daarbij een onverbeter-lijke optimist waar hij opmerkt datvanzelfeen intens samen zoeken naareen verzoenende oplossing ontstaat.Bij herhaling voorspelt hij dat iets'vanzelf' zal plaatsvinden. Dat mag jehopen, zal menigeen denken. De be-doeling van deze - idealisties aan-doende - uitdrukkingswijze is onder-tussen wel duidelijk.Hij is er tegen dat de sociokratiesewerkwijze wordt opgelegd. Vanuiteen kleinschalige aanpak zal het han-delen naar sociokratiese beginselenaangekweekt moeten worden. Dieaanpak moet de voorwaarden ople-veren, die mensen er vervolgens meeren meer toe brengen om als 'vanzelf'naar de beginselen te handelen. Ditligt niet ver af van de Bakoenistiesezienswijze, dat van de organisatie vande maatschappij uit een 'drang' moetgaan, die mensen (als vanzelf) zich opbepaalde wijze doet gedragen. Hetgaat om een 'verhouding' zei Lan-dauer later.De beschrijving die Boeke van de re-delijke ordening geeft zou, evenalswat men daarover bij anarchistenvindt, in een cyberneties (regel-leer)taalgebruik weergegeven kunnenworden. De ordening die hij opzetheeft zelfregulatie van de verschil-lende groepen tot doel. Die groependienen dus autonoom te zijn; zij be-zitten een bepaalde 'eigenheid'. Paswanneer de eigen infrastruktuur nietmeer toereikend is om aan een be-paald probleem het hoofd te bieden,zal voor koördinatie een groteregroep worden opgezet dan wel aan-gesproken (delegeren naar 'boven':het federatieve moment). De groepenzijn te zien als even zovele subsyste-men, zoals gemeenten, provincies envakorpankntiec binnen een omvang-

rijker politiek systeem.De eigenheid en de autonomie van desubsystemen schept een voorwaardedat zo goed mogelijk in het eigen be-staan wordt voorzien. Wie die auto-nomie weghaalt, breekt de (mogelijk-heid tot) zelfregulatie af. Als hetzelfregulerende vermogen van desubsystemen wordt afgebroken, leidtdit tot dirigisties handelen van hettotaalsysteem. Ten scherpste komenhier twee benaderingen voor een po-litiek systeem tegenover elkaar testaan: het anarchieke en sociokra-tiese model dat 'van onderop'(bottom-up) wordt aangekweekt ver-sus het hiërarchieke en parlementairemodel dat van bovenaf (top-down)wordt opgelegd.Het politieke systeem vat men in heteerste geval op als een netwerk datbestuurlijke verbindingen legt tussenuiteenlopende autonome subsyste-men, en in het tweede geval als eenhiërarchiek centralisties bouwwerkten behoeve van de uitvoering van'rijksbeleid'. De bestaande maat-schappelijke werkelijkheid wordt inNederland (waar elders niet?) vanuitde laatste optiek 'bestuurd', in weer-wil van alle mooi praat van de hui-dige regering over decentralisatie.Deze zaken maken het opnieuw over-denken van wat Boeke voor had metzijn redelijke ordening nuttig. Hethier en daar wat ouderwets aan-doende taalgebruik moet men maarvoor lief nemen.

LITERATUURBeek. M.E. R1/fint(' voor bestuur. hestutu-vom- de ruimte (Den Haag. 1986); Ruber, M.,Paden in taopia (Utrecht, 1972); (iraal.41.11. K. van (kr (red.), De crisis van de tech-nocratie en hel ahernatief van de .sociocratie

nienffion. 1984): H(dlerman. Th.. An-archistiese staatsdpvaning. een paradox? (De-ven/er. 1980); ;Van . . -1).. Theariehegrifféund Svskinihedrie (Sliatgari. 1972); deel 1.3edruk..

7

AKTUALITEIT EN REALISME VAN DE SOCIOKRATIE

Doede Nauta jr.

Wat volwassenen van nu en straks -opvoeders, werkers, beleidmakers- in elkgeval te Ieren hebben, als het eerst noodzakelijke met het oog op toeleven naardie samenleving, die tot overleven in staat stelt, is eenvoudigweg wat in deKindergemeenschap van de Werkplaats te Bilt hoven is toegepast. Het was eenniet-afgesloten gemeenschap, die met heel de wereld zich verbonden wist.Door de inbreng van het echtpaar Boeke-Cadburr is deze kindergemeen-schap ertoe gekomen gestalte te geven aan die maatschappij van de toekomst.

Dat die maatschappij sociokratiesvan aard en struktuur zal zijn, wasvoor de ingenieur en praktiserendQuaker Kees Boeke een intuïtie eneen overtuiging; het was het redelijkideaal waaraan hij werkte. In Kinder-gemeenschap: ervaringen en perspec-tieen van 'De Werkplaats' te Biltho-ven (Bijleveld, Utrecht 1934, p.61f; 2edruk, Woudt, Zaandijk 1974, p.47f;cursivering D.N.) schrijft hij:"[Het is van het grootste belang] dat er bewustgestreefd wordt de kunst van gemeenschappe-lijk leven en -werken te leren...Veelvuldigschijnt men te denken dat wij mensen die aller-belangrijkste kunst ons wel vanzelf kunneneigen maken. ..Terwijl in de scholen allerleidingen tot in de fijnste onderdelen worden-...geleerd en beoefend, wordt nooit 'gemeen-schapsordening' als schoolvak onderwezen ofook maar genoemd. En toch is het dunkt mijniet te ontkennen dar de mensheid dreigt tegronde te gaan juist doordat zij deze kunst nietverstaat. De mens kan wonderen verrichten opallerlei terrein: hij kan...zijn stem over de heleaarde laten klinken...,met zijn vernuftige ma-chines produceren zodat de behoeften van allemensen bevredigd zouden kunnen worden,maar één ding kan hij nog niet: ...het geprodu-ceerde...verdelen en. ..het gemeenschapsle-ven...zo inrichten dat er vrede.. voor allen is-... Geslacht na geslacht groeit op, zonder datzelfs eenmaal het probleem gesteld wordt... Dekinderen in onze kleine gemeenschap...echterkennen.. .de problemen en krijgen ervaring watbetreft de oplossing: Zij zien...dat een [minder-heid] dwingen de moeilijkheden vergroot, [zezien hoe].. .op verstandiger wijze...medewer-king...kan worden verkregen... Uit ondervin-ding leren zij verantwoordelijkheid op zich tenemen, initiatief nemen, leiding geven, zodatzij worden voorbereid voor bewust meelevenin het grotere verband".

Intussen is onze situatie ingrijpendgewijzigd door nieuwe technologiese

ontwikkelingen, die niet meer uit tewissen zijn. Deze hebben er onweer-staanbaar toe geleid dat wij thans,volgens demokraties genomen be-sluiten, leven temidden van inder-daad die verdedigingswerktuigen die-kwa potentie- de totalitaire, alom-vattende, vernietiging vertegenwoor-digen. Deze situatie is letterlijk apo-calypties, dwz ze werkt ontdekkend.Wat voor Kees en Betty Boeke nogintuïtie was en geloof, dat is voorieder onzer, die bereid is de konse-kwenties van de voorhanden situatiebinnen de gegeven realiteit volledigtot zich door te laten dringen en teblijven doordenken, inmiddels prak-ties een weet: onze maatschappij,onze manier van samen mens zijn, zaltoegroeien naar een soort proces-demokratie die sterke overeenkomstvertoont met Boekes sociokratie ofzal niet zijn.'

Dat die toekomstige overlevings-maatschappij kwa karakter en struk-tuur inderdaad overeenstemd met degemeenschapsordening die Boekevoor ogen stond en die hij in de her-drukte tekst in dit nummer uiteenzet,elk is een inzicht dat slechts na langzoeken, moeizaam beraad en uitpro-beren van alternatieven, tot standkomt. Dit is middels wetenschappe-lijk gestaafd (voorzover zoiets Über-haupt mogelijk is). Daarover kanhier slechts uitermate kort gerappor-teerd worden. De funktie van dezeinleiding is dan ook voornamelijkmotivatie voor en verwijzing naar de

literatuur die inmiddels hieroverbestaat.2Rest slechts één vitale onzekerheid,één prakties relevante vraag. Zijn ermensen die bereid zijn medewerkingte verlenen aan het tot stand komenvan zo'n toekomst- en overlevingsge-richte maatschappij? In dit opzicht,merkwaardigerwijs, stemmen gods-dienst, vredesbeweging en weten-schapstheorie overeen: een geloof datniet tevens werken inhoudt, en eenweten dat niet gedragsrelevant is(d.w.z. geen aanwijsbare konnektieheeft met mogelijke gedragswijzigin-gen), is geest dodend, is brandhout.3In aansluiting hierop moet nu eerstuitvoerig ingegaan worden op eenprealabele kwestie, alvorens aan hetslot enige hoofdtrekken worden ge-schetst, die de struktuurverwant-schap aangeven tussen een overle-vingsgerichte maatschappij en desociokratie, zoals die in de Kinderge-meenschap is gepraktiseerd en thansreeds geruime tijd in uitvoering is inhet bedrijf van Endenburg te Rotter-dam en het Sociocratisch Centrum.De prealabele kwestie betreft eenernstige misvatting die vele mensenen hele samenlevingen in de greephoudt, en waarin merkwaardigerwijsutopies idealisten verbonden zijn metharde realisten. Het gaat hier om demisvatting als zouden de effekten vanbewustzijnsverheldering het enignoodzakelijke zijn ter verbeteringvan de menselijke konditie. Redelijkinzicht verschijnt hier als enig bepa-lende faktor, zoals dit door de Ver-lichting is gepropageerd en door ut-opisten en realisten gelijkelijk -opuiteenlopende wijze- is misbruikt.Als bron van verlichting en vooruit-gang geldt dan: kennis, kunde en in-zicht zoals ontwikkeld door weten-schap en techniek. Verlichting -aldusverstaan- beoogt: ontwikkeling van

!vermogen tot zelfstandig oordelen enbeslissen, alsmede beschikbaar komen van middelen van bestaan via

produktie.Dat verlichting een noodzakelijkevoorwaarde voor maatschappelijkevooruitgang is, daarover hoeven wehiet niet te twisten. Onderwijs is doorBoeke altijd als integrale vormingopgevat, als kweekplaats van mens-waardig samenleven. Daarin echter-in wat konkreet in die Kinderge-meenschap vorm kreeg en in watBoeke daarover rapporteerde- ismeteen zichtbaar dat verlichting nietvoldoende is als voorwaarde. Dezelfstandigheids- en de middelen-ontwikkeling die via verlichting opgang komt maakt juist als komple-ment des te noodzakelijker het ont-wikkelen van een sociaal besturings-vermogen, waarbinnen die verzelf-standiging en die middelenontwikke-ling maatschappelijk gerelateerdwordt en zinvol funktioneren kan.I mmers, zolang vervulling van dienoodzakelijke voorwaarde, die 'ver-lichting' heet, niet van meet af aangebonden is aan een maatschappelijkbesturingsprincipe, dat de gelegen-heid biedt een gemeenschappelijkezingeving (waarin iedere deelnemerzich kan vinden) te ontwikkelen en terealiseren, zolang moet die wel handin hand gaan met steeds verdergaandmaatschappelijk atomisme, polarisa-tie en desintegratie van het zinvolmenselijk verband. Dit is sinds de 18eeeuw -die van de Verlichting- tot inden treure gedemonstreerd.Zowel in Oost als in West zitten wediep in de woesternij van de gevolgenvan een langdurig volgehouden een-zijdigheid. Bedoelde komplemen-taire voorwaarde, die van gemeen-schappelijke zingeving, koöperatieen besturing, kan immers noch doorhet partijkommunisme noch doorvormen van demokratie die in hetWesten gangbaar zijn worden waar-gemaakt.Het eerste maakt er eenmassief waarheidsmonopolie vanvoor de partij, waarmee als een godvoor ons allen geregeerd wordt. Het

9

tweede laat alles los op individuen en( machts)koalities, zodat ieder voorzich regeert naarmate hem (zijn partijof organisatie) macht toevalt.In beide gevallen kan iedereen kon-stateren, dat de 'genadegaven' vanverlichting en techniese vooruitgang,middelen als kennis en toevloed aanlevensonderhoud, in principe univer-seel en voor ieder gelijkelijk beschik-baar komen, maar zich in konkretobinden aan machtspositie en belang.Het netto-effekt is bekend: rijkerwordt wie (of wat) reeds rijk was,kennis is macht die gereedstaat voorwie (of wat) reeds kennis en machthad, en techniek wordt ot wapenvoor wie (of wat) reeds overmachthad. De 'bekroning' van dezekonkurrentiestruktuur, waarbinnende verlichtingsontwikkelingenplaatsvinden, is altijd de oorlog ge-weest: een versimpeld Darwinistiesmeetinstrument om te bepalen wie(of wat) als sterkste alle rechten ver-werft. In Oost en West is dit gelijk,met dien verstande dat het aksent aande ene zijde op ideologiese en aan deandere zijde op ekonomiese oorlogligt.Doordat in Oost en West een schei-ding gemaakt is tussen privé- en pu-blieke sfeer, is de staat in beide geval-len een eigen leven gaan leiden. Inhun staatsopvatting gaan beide mer-kwaardigerwijs nog steeds terug opde verouderde, van verlichting enverstand beroofde probleemdiag-nose en -oplossing van Thomas Hob-bes. Deze luidt kortweg: de mens is inwezen slecht; mensen zijn in het soci-aal verkeer wolven die elkaar kapot-maken; daarom moet aan de Staat defunktie van Leviathan toegekendworden om die wolven te temmen ofalthans te bedwingen. De Westersedemokratieën zijn een zéér verlichteversie van dit despotisme, maar ver-tonen niettemin dezelfde hiërarchiesemeester-knecht struktuur. Dit is in-dertijd door Kees Boeke helder in het

daglicht gesteld; en is recentelijkdoor zijn leerling Gerard Endenburgnader gepreciseerd.Het kruciale probleem is niet dat demens slecht is (hij is, zeg maar, eenmengsel van goed en kwaad), maardat mensen in konkrete situaties bij-zonder veel kwaad kunnen aanrich-ten. Het gaat er dus om een maat-schappelijke (en internationale)struktuur te onderwerpen, die zoda-nig is dat fouten zich laten herstellen(te voorkómen zijn ze nooit hele-maal) en dat men van fouten (misda-den, zonden, vergissingen) leert, ten-einde 'het goede' te behouden en teontwikkelen. Welnu, dit is wat de so-ciokratie sinds Endenburg eksplicietbeoogt en waarop zij bij Boeke reedsgericht is. De probleemdiagnose en-oplossing waar het werkelijk omgaat houdt rekening zowel met derealiteit als met de eenzijdigheid vande verlichting.De vraag waar alles om draait wordtdan: hoe ontwikkel je maatschappe-lijk voldoende kracht om tegenwichtte bieden aan de vanzelf voortschrij-dende ekspansie,van machtsverschil(een wetmatigheid die het maat-schappelijk equivalent is van deentropiewet uit de thermodynami-ka)? Met andere woorden, hoe maakje het maatschappelijk systeem zoda-nig open dat voortdurend bijge-stuurd kan worden met het oogmerkde dynamika van het systeem niet uitde hand te laten lopen? Immers, zo-lang de maatschappij opgebouwdblijft uit afgesloten eenheden (auto-nome individuen en instituties), ennaarmate aan de maatschappij eendoor koöperatieve inspanning ver-kregen menselijk gelaat ontbreekt,wordt gevangen wie reeds bevangenwas, en betekent ontwikkeling: wie(of wat) achter is raakt steeds verderachter, op de stortplaats woontsteeds verder bedolven, stemlos issteeds meer ontstemd raakt. Wan-neer er maatschappelijk geen regula-

10

tuur komt die ervoor zorg draagt datdeze onmondigen daadwerkelijk in-spraak krijgen op basis van gelij-kwaardigheid en gemeenschappelijkbelang, wordt ons technies vernuftons graf. Kortom, wil de 'rijke' over-leven dan is het zijn belang dat de'arme' niet verloedert en dat rijkdom,dat is overvloed aan middelen vanbestaan (macht is zowel onderdeel alsuitvloeisel daarvan), geen autoritairbezit kan zijn -noch van een individu,noch van een gesloten korporatie,noch van de staat- maar voortdurendemaatschappelijk ter diskussie staat.Welnu, Boeke' gemeenschapsorde-ning is niet alleen een redelijk ideaal,maar tevens een realisties middel omjuist deze zaken, die centraal horen testaan in iedere maatschappij, op re-delijke, ideologievrije en pluralis-tiese, wijze te verwezenlijken. Dat ditinderdaad zo is, is duidelijk zichtbaargeworden sinds Gerard Endenburg,ruim 15 jaar geleden, begonnen is desociokratie nader organisatories ge-stalte te geven, in zijn eigen middel-grote elektrotechniese bedrijf te Rot-terdam te praktiseren, en theoretiesuit te werken. Hiermee is op middel-grote schaal bewezen dat Boekes re-delijke ideaal geen utopie is, maarwerkbare realiteit.Rond het Sociocratisch Centrum teRotterdam zijn vele aktiviteitengaande, waar hier niet op ingegaankan worden. Het tijdschrift Argu-menten wordt uitgegeven, een net-werk van kringen wordt uitgezet,waarin men zich bezig houdt met po-litiek en vredesbeweging, etc. Uit-gangspunt is: zelf, in eigen huis, ineigen organisatie, in de eigen bewe-ging, beginnen sociokraties tewerk tegaan. Hiermee start de sociokratiesemaatschappij van de toekomst. Dezeis namelijk zo organisatories vanopzet dat zij alle cellen en weefselsvan het samenlevingsverband door-dringt: ze is kleinschalig te starten ennaar het grootschalige, het mondiale,

toe te sturen.Ter afronding een korte kenschets.De sociokratie is de enige tot nu toeontwikkelde en uitgeteste maat-schappijvorm, die in alle hierbovenaan de orde gekomen vereisten weette voorzien. Ze heeft onder andere devolgende kenmerken:„ verbinding van het kleinschalige

en het grootschalige,verbinding van anarchie (con-sent beginsel) en hiërarchie (funk-tioneel leiderschap),

„ het laat de socius, de gegenerali-seerde naaste, ontstaan alsindividu-in-gemeenschap,het laat het argument, gebondenaan het zoeken naar waarheid inplaats van naar belang, aan demacht komen,het maakt zowel politieke partij-en als gewelddadige defensie, als-mede burgerlijke ongehoorzaam-heid overbodig,

„ het geeft de mondigen een oor ommee te leren luisteren, het geeft deonmondigen (natuur en miljeu,de analfabeet, de minderheid) eenstem die (gelijk) gewicht in deschaal legt,het leert k reatief omgaan metkonfliktstof door belangentegen-stellingen niet te verdoezelen of teforceren maar ze te bepalen alsredelijk te overleggen groepspro-bleem.

NOTENDe pragmatiese overweging van de onont-

wijkbare risikoos waaraan de mensheid bloot-staat leidt ertoe Shakespeare's 'to he or nol tohe 'te vertalen als 'in aanleg zijn of nooit meerzijn'.2 Het tijdschrift Argumenten wordt uitgegevendoor het Sociocratisch Centrum, Usclu-bstraat13. Rotterdam. Zie verder: G. Endenburg. So-ciocratie (Alphen a 'd Rijn. 19 21 '. Jacobs(cd). De samenleving als leerschool (Ameron-gen. 1984): tenslotte, tevens voor verdere lite-ratuurverwijzingen: M.H.K. van der Graaf(ed). De crisis van de technocratie en het alter-natief van de sociocratie (Amersfoort, 1984).3 Dit is ontleend aan het pragmaticisme van deAmerikaanse filosoof Peirce. wat mede ach-tergrond vormt van deze hele inleiding.

11

REDELIJKE ORDENINGVAN DE MENSENGEMEENSCHAP

Kees Boeke

„WAT HEBBEN WIJ GELEERD...?

EN HOE NU VERDER?"

1. GEEN DICTATUUR!

De vreselijke jaren, die achter ons liggen, hebben zeker ons allengeleerd, waarschijnlijk ook zelfs de meesten van de misleiden, dieeenmaal ánders dachten, dat dictatuur niet de oplossing geeft vanhet probleem der gemeenschapsordening. Voor 1940 voelden zeervelen onzer, dat het parlementaire stelsel te kort schoot, en be-gonnen sommigen te verlangen naar een sterke' r eenhoofdig be-stuur. Maar, nu wij daarmede hebben kennis gemaakt, zullen wijzeker allen zeggen: „dat nooit weer!" Wij zijn de laatste jaren tevaak opgeschrikt door „verordeningen", die ons zonder meerwerden medegedeeld, zonder dat enig overleg was gepleegd. Wijhebben gezien, hoeveel misbruik er gemaakt werd van macht, hoevelen van de besten onzer werden gevangen genomen, ja geëxecu-teerd, zonder vorm van proces, zonder enige mogelijkheid vanhoger beroep. Wij hebben de redeloze en onmenselijke mishan-ling der Joden aanschouwd. Wij hebben gezien hoe alle vrijheidverdween: de vrijheid van vergaderen, van spreken, van geweten.Wij hebben kunsten en wetenschappen zien kwijnen en de hoogstecultuurwaarden zien aantasten. Wij hebben gemerkt hoe deslechtsten als schuim naar boven kwamen en hoe de besten werdenonderdrukt, vaak gemarteld.Daarnaast hebben wij gemerkt, hoe dwang onmiddellijk leidttot ondergronds verzet; maar ook tot allerlei ontduikingen, on-eerlijkheid en geknoei op elk terrein. Wij hebben de onzedelijkheid

12

op onrustbarende wijze zien toenemen, en wij hebben ons ver-baasd over de grote snelheid, waarmee deze processen van ver-wording zich ontwikkelen, wanneer het gemeenschapsleven oponjuiste wijze geregeld wordt. Ook hebben wij gezien hoe nodighet is, dat de menselijke driften: sadisme en egoïsme-in-het-alge-meen beteugeld worden, want wij zagen hoe zij als monsterslosbraken, toen door het wanbestuur hun de gelegenheid daartoewerd geboden. Een eigenaardige les, die wij ook hebben kunnenleren, is dat zelfs het hevigste dreigement en de scherpste afschrik-king niet in staat blijken de mens terug te houden van daden,wanneer hij die werkelijk wil verrichten.Zo wijst dan alles in de richting van het zoveel mogelijk vermijdenvan dwang, met behoud van werkelijke orde en ordening.

2. OOK GEEN PARLEMENTARISME.

Moeten wij dan weer terug naar de toestand van voor 1940, dusnaar de parlementaire democratie? Ik antwoord: neen, ook diewas verre van ideaal. Het is gebleken dat zij leidt tot een gruwe-lijke verdeling van onze volkseenheid door partijen, een verdeling,die wij wel versplintering kunnen noemen, wanneer wij denkenaan het ontstellend grote aantal partijen en partijtjes, die zich bijde laatste verkiezingen vormden. Wij denken met schrik terugaan de eindeloze debatten in de Kamers, aan veel demagogie enspreken-voor-de-tribune, aan de machteloosheid van regeringen,tengevolge van het systeem, waarbij het getal regeert. Wanneerde meerderheid dwingen kan, ligt het voor de hand, dat vaak hetgroepsbelang overheerst. Want helaas is veelal de meerderheideerder op het eigenbelang, of het belang van de eigen groep, danop het belang van het geheel gericht. Bovendien is de meerder-heid nog onontwikkeld, zodat wij, als wij haar laten regeren,geenszins de zekerheid hebben, dat de ordening door de belange-lozen en de meest bekwamen geleid zal worden.Hoewel ik zo sterk de gevaren en tekortkomingen van het parle-mentaire stelsel zie, realiseer ik mij, dat de regering niet anderszal kunnen doen, dan op de tot nu toe gevolgde wijze, nl. doorhet uitschrijven van een verkiezing, een nieuwe volksvertegen-woordiging te vormen. En . .. wij zullen allen dankbaar zijn datde regering meermalen heeft aangekondigd, dat zij zo spoedig

13

mogelijk weer een democratisch bestuur wil herstellen. Zolang ergeen erkende derde oplossing bestaat, is het onvermijdelijk, datopnieuw deze methode wordt toegepast.

3. DE DERDE OPLOSSING: SOCIOCRATIE.

Er is echter wèl een derde oplossing, en het is omdat ik vast over-tuigd ben van de mogelijkheid daarvan, dat ik besloten heb, mijpersoonlijk te richten tot alle denkende mensen, die ik maarbereiken kan.Deze derde oplossing moet natuurlijk „democratisch" zijn in diezin, dat zij de gelegenheid moet bieden aan ons, gewone indivi-duen van het volk, om mede verantwoordelijkheid op ons tenemen op het gebied van de ordening van het gemeenschapsleven,en tevens deel te hebben aan de leiding ervan. Het moet echterniet zijn een democratie, die berust op macht, zij het dan ook demacht van een meerderheid, maar een werkelijke gemeenschaps-democratie, dat is de ordening van de gemeenschap dóór degemeenschap, anders gezegd een zelftucht van de gemeenschap.Hiervoor gebruik ik de term „sociocratie". Een dergelijk stelselheeft weinig waarde, wanneer het alleen op theoretische aan-wijzingen berust. Zijn waarde wordt onmiddellijk vergroot, wan-neer praktijk de deugdelijkheid ervan bewezen heeft. Die praktijkis er zonder twijfel. Ieder, die enigszins in Engeland en Amerikageoriënteerd is, kent het „Genootschap der Vrienden", of deQuakers, zoals zij genoemd worden. Deze hebben, zoals menweet, in die landen een zeer grote invloed, en zijn over de gehelewereld bekend geworden door hun vele en waardevolle werk oppraktisch maatschappelijk terrein. De Quakers nu hebben eenervaring van meer dan drie eeuwen met hun stelsel van gemeen-schapsordening, dat ook elke beslissing op grond van stemmen-meerderheid verwerpt en alle gemeenschappelijke actie baseertop onderlinge overeenstemming. Het is mijn ondervinding van velejaren met een steeds toenemende groep kinderen en ouderen, dattoepassing van ditzelfde stelsel mogelijk is op de basis van hetvolledig erkennen van het belang-van-de-ander als even reëel alsons eigen belang. Wanneer wij van deze eenvoudige grondgedachteuitgaan bij het zoeken naar oplossingen voor het ordenen van onsgemeenschapsleven, ontstaat als vanzelf een geest van goede wil,

14

die het vinden van een oplossing, die allen kan bevredigen, be-vordert; ja, wij zouden zeggen: „een heilige geest", omdat hij hetbeste in de mensen wakker roept. Ik geloof, dat dit dezelfde geestis, die de Quakers „leidt", wanneer zij zoeken naar „Gods wil".Wanneer ik nu op grond van mijn praktische ervaring de over-tuiging gekregen heb, dat het mogelijk is in een groep, bestaandeuit een paar honderd personen uit alle mogelijke kringen, van zeerverschillende leeftijden, en van allerlei overtuiging, op deze wijzeharmonieus samen te werken, geloof ik, dat het ook eenmaal moetkunnen in de grote kringen van de menselijke samenleving. Velenzullen zeer sceptisch staan tegenover deze uitlating. De redenhiervan is, dat zij gewend zijn aan kringen, waar tenslotte altijdeen meerderheid, of wel een bepaald persoon beslist, zodat zij nietweten hoe heel anders de sfeer wordt, wanneer de leiding vaneen groep berust bij haarzelf, en wanneer ieder weet, dat men,alleen wanneer men tot overeenstemming komt, handelen kan.In de „Bespreking", d.i. in de op geregelde tijden gehouden Ver-gadering van zo'n groep, ontstaat vanzelf een intens samen zoekennaar een verzoenende oplossing, dus naar eenheid, en tevens zalop deze wijze de leiding komen in handen van diegenen, die doorallen worden vertrouwd. Anders gezegd: Er zal zich daar eengeestelijke aristocratie, die boven de partijen staat, vormen.Bij een doorvoering van het stelsel over een groot gebied met eenaanzienlijk aantal bewoners, zal het nodig zijn afgevaardigden ofvertegenwoordigers van vele „Besprekingen" samen te voegen toteen Bespreking van hogere orde, die het grotere gebied bestrijkt.Het zal dan blijken dat diegenen, die het minst hun eigen belangzoeken, en tevens het meest bekwaam zijn, vanzelf als ver-trouwenspersonen zullen worden afgevaardigd naar zo'n collegemet wijder verantwoordelijkheid. Wanneer een groep geen over-eenstemming kan bereiken wat betreft het afvaardigen van eenvertrouwenspersoon, zal die groep in zo'n hoger college niet ver-tegenwoordigd zijn. Aldus zal de groep, ook wat dit betreft, metalle kracht streven naar overeenstemming.Het spreekt vanzelf, dat deze werkwijze niet kan worden opgelegd:zij zal alleen kunnen worden aangekweekt; de techniek ervan zalmoeten worden geleerd en het beginsel moet van onderop steedsmeer het geheel van de gemeenschapsordening doortrekken. Even-als de techniek van het parlementaire stelsel op grond van erva-ringen gedurende vele jaren zich tot in onderdelen heeft ontwik-

15

keld, zal iets dergelijks kunnen gebeuren, naarmate vertrouwen in

sociocratische ordening ontstaat en dit vertrouwen toeneemt.

4. DE OPVOEDING DAARTOE NODIG.

Wat allereerst nodig is, is een bewuste opvoeding in deze richting.

In de school, zoals wij die thans kennen, leert het kind gehoor-

zamen. Het grote gevaar hiervan is maar al te zeer gebleken in de

jaren, die achter ons liggen, omdat juist daardoor de massa zo'n

gemakkelijke prooi was voor de om zich heen grijpende macht van

de dictator. Natuurlijk moeten opvoeding en onderwijs niet gericht

worden op het kweken van ongehoorzaamheid en rebellie; maar

wè1 moet een zeer belangrijke taak ervan zijn het aankweken van

initiatief, zèlf denken in het belang van het geheel, verantwoor-

delijkheid dragen voor een groep, een groep vertegenwoordigen

in een college met wijder aansprakelijkheid, enz. Deze dingen,

zo zeer belangrijk voor het verkrijgen van een redelijke ordening

van het gemeenschapsleven, zijn tot nog toe en worden nog steeds,

maar al te zeer verwaarloosd bij de opvoeding van onze kinderen

en onze jeugd. Het is daarom niet te verwonderen, dat de mens-

heid de zeer belangrijke kunst-van-samenleven, en samenwerken

nog zo bitter slecht geleerd heeft. Op grond v'an mijn ervaring

heb ik de onwrikbare overtuiging, dat een Kindergemeenschap,

zoals die sedert 1926 in Bilthoven gegroeid is, en die ik be-

schreven heb in mijn boek „Kindergemeenschap" (Utrecht 1934),

alle mogelijkheden biedt voor het „leren-samenleven" en leren-

samenwerken, en dat wanneer opvoeding en onderwijs in plaats

van in scholen in zulke Kindergemeenschappen zal plaats hebben,

de gemeenschap gaandeweg in staat zal blijken zich langs socio-

cratische weg te ordenen.

5. OVERGANG VAN PARLEMENTAIRE DEMOCRATIE NAAR

SOCIOCRATIE.

De belangrijke vraag is nu echter, hoe eenmaal de parlementaire

ordening, zoals wij die kennen en spoedig weer zullen hebben, zal

kunnen overgaan in een meer en meer sociocratische inrichting,

wanneer eenmaal zowel de regering als het volk voldoende ver-

16

trouwen zal krijgen in een dergelijke omzetting.Natuurlijk zou er hier geen sprake kunnen zijn van iets wat ookmaar zou lijken op een revolutionaire beweging. Immers, alleswat op macht of dwang gelijkt is reeds van tevoren uitgesloten.Ook zal het niet gaan om het verkrijgen van macht door meerder-heid, daar ook dit beginsel in de sociocratische staat verworpenwordt. Wat mij mogelijk lijkt is, dat de regering eenmaal zaltoestaan of bevorderen, dat geheel van onderop een begin wordtgemaakt met sociocratische ordening; en wel op tweeërlei wijze:zowel geografisch (dus op grond van de bij elkaar wonende buurt-schappen) als functioneel (dus op grond van de verschillendebedrijven en beroepen). Het zal alleen op grond van ervaring,oefening en opvoeding zijn, dat de kunst van samen-overleggenen samen-afspraken-maken zal kunnen worden geleerd. Ik zelfzie een toekomstbeeld van een sociocratische ordening van degehele maatschappij: Ik kan mij voorstellen, dat b.v. 40 „buurt-schappen" van ca. 150 inwoners verenigd worden tot „wijken"van een 6.000; dat deze deel uitmaken van „districten" vangemiddeld 240.000 zielen en dat eenmaal een veertigtal van zulkedistricten afgevaardigden zullen sturen naar het ordenend collegevoor het gehele land. Zelfs zie ik, dat eenmaal ditzelfde stelsel deoplossing zal moeten geven voor de ordening van gehele conti-nenten, ja van de ganse mensheid, want ik ben er nog steeds diepvan doordrongen, dat het probleem van de gemeenschapsordeningalleen oplosbaar zal blijken, (maar dan ook oplèsbaar zal blijken!)wanneer de gehele mensheid als één groot lichaam wordt gezien,en wanneer er geen deel zal zijn, waarvan het belang niet ten vollezal worden behartigd.Ik besef ten volle, dat een toepassing op wijdere schaal van hetsociocratisch beginsel alleen mogelijk zal zijn, wanneer en voorzover inzicht en vertrouwen erin zich baan breken. Het is om eeneerste poging te doen in deze, dat ik besloot bovenstaande ge-dachten voor mijn medemensen neer te leggen.

Bilthoven, 5 mei 1945. KEES BOEKE.

17

TOELICHTING

Op de voorafgaande pagina's is de tekst afgedrukt van een vlug-

schrift dat ik dadelijk na de bevrijding als „een persoonlijk woord"in grote oplaag verspreidde. Hetgeen hier volgt is bedoeld als eenverdere toelichting ervan. Want er is veel in, dat waarschijnlijksommige lezers vreemd aandoet, en het zal dan ook zeker nietonnodig zijn verschillende dingen uitvoeriger toe te lichten en teomschrijven.Wat het eerste punt betreft, nl. de verklaring dat wij zeker geendictatuur meer wensen: het zal wel niet nodig zijn hierovermeer te zeggen dan gedaan werd. Het zou er alleen op neerkomendat wij nog eens meer in détail gingen ophalen al het vreselijke datwij in de afgelopen jaren hebben gezien en doorleefd, en onzeconclusie staat toch vast. Liever dan ons te verdiepen in de tijddie onmiddellijk achter ons ligt, willen wij onze volle aandachtconcentreren op de toekomst. Maar hiervoor is wel nodig dat wijons nog eens helder voor de geest halen wat de ervaringen warenmet het parlementaire stelsel dat zoveel jaren ook in ons lands-bestuur werd toegepast, en dat wij onszelf ernstig afvragen of hetinderdaad goed is, zonder meer dit stelsel opnieuw als vanzelf-sprekend te accepteren.Vrijwel alle mensen aanvaarden het parlementarisme als hetlaatste woord op het gebied van de gemeenschapsordening. Hetkomt nooit in hen op, dat het één methode is uit vele die werdenen worden toegepast om het leven en het werk van de mensen-gemeenschap te ordenen. Zij realiseren zich ook meestal niet, hoebetrekkelijk jong deze uitvinding is. Het is alsof zij denken dater altijd parlementen en verkiezingen geweest zijn en dat deze er

18

natuurlijk ook altijd zullen blijven. Toch is het parlementairestelsel feitelijk van zeer recente datum. Het heeft zich echter doorzijn eenvoud met grote snelheid over de hele wereld verspreid. Deleuze „de meeste stemmen gelden" is zo simpel, dat zelfs kleinekinderen haar kunnen begrijpen. Bovendien heeft het systeem dater op rust grote voordelen: het brute uitvechten-met-de-vuistwordt er mee vermeden; het kan snel en gemakkelijk worden inge-voerd en vooral: het heeft een schijn van redelijkheid, althans daarwaar wij te doen hebben met een groep redelijke en onzelfzuchtigemensen.Het is dan ook niet te verwonderen, dat toen langzamerhand, ge-baseerd op die grondregel, een uitgewerkt systeem van organisatiegevormd werd, dit stelsel zich allerwege aanbeval door zijn een-voud en algemene bruikbaarheid; het is zo gemakkelijk, wanneermen in een groep het niet eens is over wat gedaan moet worden,twee opinies te formuleren en dan te tellen hoevelen de ene enhoevelen de andere aanhangen. Wel leerde dan de ervaring, dat

het verstandig was enige regels op te stellen, b.v. hoe groot eenmeerderheid moet zijn, wanneer zonder meer naar het inzichtof de wens van deze meerderheid beslist wordt. Wij weten hoe insommige gevallen a priori wordt vastgesteld dat hiervoor de helftplus- één voldoende is, terwijl in andere gevallen van tevoren wordtbepaald dat alleen mag worden besloten wanneer twee derde vande stemmen „vóór" zijn. Dit is een voorbeeld van wat wij zoudenkunnen noemen de „spelregels" die gaandeweg zijn ontstaan bijhet parlementaire stelsel. Wanneer dan vast staat, hoe voorstellenin een vergadering moeten worden ingediend, hoe deze mogenworden geamendeerd en zo meer, gaat alles verder van zelf, omdatallen „de regels van het spel" hebben aanvaard. Wanneer eenpartij bij een bepaalde verkiezing, die volgens deze regels ge-houden is, een minderheid verkrijgt en daardoor macht verliest,zullen de leden van die partij hun nederlaag aanvaarden, omdatzij weten dat alles eerlijk geschied is, en de kans bestaat dat bijeen volgende verkiezing de uitkomst van de stemming voor henweer gunstiger zal kunnen zijn. Wel weten wij dat het ook bijzulke verkiezingen en bij kamerzittingen e.d. wel eens heftig kantoegaan, wanneer de menselijke hartstochten hevig worden be-roerd; maar toch is het niet te loochenen, dat het feit, dat allepartijen van te voren de spelregels hebben geaccepteerd, maaktdat er veel meer orde en daardoor ook rust blijft bestaan, dan

19

wanneer de mogelijkheid van een dergelijke volksvertegenwoor-diging niet bestond. Toch moet een geheel andere weg wordenbewandeld om tot wezenlijke ordening van het gemeenschapslevente komen. Hiervoor moeten eerst de zwakke plekken van hetparlementaire stelsel worden blootgelegd. Dit is in deze gedachten-gang onvermijdelijk. Ik zet mij evenwel hiertoe met grote schroom,omdat ik mij er sterk van bewust ben, hoe belangrijk de vooruit-gang is geweest toen de parlementaire democratie in de wereld-geschiedenis haar intrede deed, en ik het gevaar van scherpekritiek erop besef. Ik geef echter onomwonden mijn bedenkingener tegen, ten eerste omdat er geen gevaar is dat wij opnieuw eendictatuur zullen wensen, en ten tweede omdat ik geloof een betereoplossing van het probleem te kennen. Aan het systeem waarvanik heil verwacht heb ik de naam „sociocratie" gegeven. Sommigenzullen het betreuren, dat in dit woord een latijnse vorm gecom-bineerd is met een Griekse. Er zijn echter in onze taal al verschil-lende zulke combinaties die burgerrecht hebben verkregen, enbovendien drukt de term duidelijk uit, wat zij wil zeggen. Vaakwordt zeer smalend gesproken over het parlementarisme, zonderdat er een beter alternatief tegenover wordt gesteld. In zulke ge-vallen hebben dan de democraten gelijk, wanneer zij het heftigvoor hun stelsel opnemen. Wij mogen en moeten inderdaad dank-baar zijn voor de grote verbetering die de invoering ervan be-tekend heeft, maar tegelijkertijd mag het ons niet weerhouden, hetobjectief te beschouwen en aan kritiek te onderwerpen, wanneerer wel een andere mogelijkheid tegenover wordt gesteld.Ik heb met opzet zo uitdrukkelijk mijn waarderende houding tenopzichte van de tot nu toe gebezigde methode doen blijken, omte voorkomen dat men zou denken dat het met zoveel moeiteverkregen resultaat lichtvaardig op zij wordt gezet. Overigenswordt er hier slechts voor gepleit, de sociocratie geleidelijk te doenvoortkomen uit de democratie, zoals wij die thans kennen; eenovergang, die mogelijk zal zijn op de wijze zoals die later zalworden beschreven.Het zwakste punt van het parlementaire stelsel is het feit dat demeerderheid beslist. Deze regeling zou natuurlijk volkomen teverdedigen zijn als de meerderheid altijd gelijk had en het dichtstbij de waarheid was. Wij weten echter heel goed dat dit niet zo is,integendeel: De meerderheid is veelal onontwikkeld, en op heteigen belang ingesteld, zodat er alle kans bestaat, dat bij het

20

meerderheidsregiem de leiding in handen komt van de domme enegoïstische massa. Feitelijk is niet anders te verwachten, en wijmoeten ons erover verwonderen, maar tevens verheugen, dat depraktijk dikwijls heeft geleerd dat toch vele hoogstaande, knappe,aan-het-belang-van-de-gehele-gemeenschap-toegewijde personen,naar parlementen zijn afgevaardigd. Dit is dan echter niet eengevolg van het feit dat de wil of wens van de meerderheid gevolgdwordt, maar van andere factoren die eerder verhinderd hebben datde grauwe massa zich naar zijn getal deed gelden: ik denk hierbijvoorbeeld aan het feit dat zeer velen zo onontwikkeld zijn, datzij zich nooit werkelijk voor de volksvertegenwoordiging hebbengeïnteresseerd, of zó op hun eigen kleine belang waren ingestelddat zij zich niet druk maakten over het landsbestuur; terwijl aande andere kant de ernstige en warme toewijding van weinige per-sonen in staat is gebleken om vele stemmen te verkrijgen van delauwen en onverschilligen, ten einde aan een goed of groot menseen kamerzetel te verschaffen. Zo beschouwd is dan waarschijnlijkde parlementaire democratie in werkelijkheid niet zo zeer bepaalddoor het koude getal als de theoretische opzet zou doen ver-wachten. Maar dan maakt dit feit het ook gemakkelijker, demogelijkheid van een geheel andere opzet van ordening te over-wegen. Bovendien mogen wij niet vergeten, dat dezelfde omstan-digheden die zo even genoemd werden als mogelijke oorzaken vaneen verbetering in de praktijk van het parlementaire stelsel, even-zeer een grotere verslechtering kunnen brengen: zo kunnen deonontwikkelden en onverstandigen zeer goed als lid van de een ofandere organisatie gemobiliseerd worden om te stemmen voor eenkandidaat, ook al is deze niet bekwaam en niet aan het geheeltoegewijd, en ook worden zij een gemakkelijke prooi voor handigepropagandisten en stemmenwervers, wanneer die door lageremotieven worden gedreven.Uit dit alles blijkt wel, hoe onvast het fundament is, waarop eenbeslissing door stemmenmeerderheid berust. Wij allen weten trou-wens zeer goed, hoe grillig en onverwacht stemmingsuitslagenkunnen zijn. Slimme agitatoren weten wel, hoe een of ander be-richt, al of niet waar, gelanceerd vlak vóór een stemming, deuitkomst van de stembus kan beïnvloeden; en wanneer wij bijvoorbeeld denken aan zulke kolossale verkiezingen als die voorhet presidentschap der Verenigde Staten, dan weten wij allen,hoe ontzaglijk grote sommen geld daarmee gemoeid zijn, dus

21

tevens welk een belangrijke rol het geld erbij speelt. Neen, terwijlop het eerste gezicht het stelsel zich zo door zijn eenvoud enredelijkheid aanbeveelt, leren overwegingen als bovenstaande, enleert ook de praktijk, dat de toepassing van dat eenvoudige grond-beginsel tot veel moeilijkheden en complicaties leidt.Er zijn twee feiten die hebben meegewerkt en ook nu nog mee-werken, om de leuze „de meeste stemmen gelden" gehandhaafdte doen blijven in allerlei kringen. Ten eerste heeft deze methodeeen zekere aantrekkelijkheid voor de primtieve mens. Wanneerin een groep personen twee opinies bestaan, waartussen gekozenmoet worden, zal dit er oorspronkelijk toe geleid hebben, dat zijhet uitvochten. Wanneer nu door tellen kan worden uitgemaakthoe de getalsterkten van de twee partijen zich verhouden, zullenbeide wellicht liever van de vechtpartij afzien, omdat zij de uitslagkunnen voorzien. De eenvoudige methode van het stemmen maakthet uitvechten met al zijn onaangename consequenties onnodig enhet zal zeker gedeeltelijk daardoor zijn dat zij meer en meer ge-accepteerd is.Ten tweede zal vaak in een groep mensen die juist niet zozeerdoor hun primitieve instincten worden beheerst de methode vanstemmen zich aanbevelen. Stel dat tussen twee mogelijkheden,b.v. ter uitvoering van een plan, gekozen moet worden. In zo'ngeval zal niemand die merkt dat slechts weinigen- met hem wensendat een bepaalde gedragslijn gevolgd wordt, terwijl deze voorverreweg de meerderheid onaangenaam zou zijn, er gemakkelijktoe komen zijn eigen wens vrijwillig prijs te geven, en zich vanharte neerleggen bij datgene wat de meesten aangenaam is.Het is dan ook duidelijk dat het stelsel, waarbij stemmen geteldworden, allerlei soort van mensen moet aantrekken. En toch ishet in wezen onredelijk, ja onverstandig van opzet en is het eenprimair belang voor de gehele mensheid dat dit inzicht zich zospoedig mogelijk verbreidt. Het is een van van de grootste gevarenvoor wezenlijke vooruitgang en cultuur dat wij door het schijn-succes dat het parlementarisme in zijn eerste tijd verkreeg, zo ge-makkelijk luisteren naar het bekende woord: „laten wij het maarin stemming brengen", wanneer er iets, wat ook, is, dat wij ge-zamenlijk moeten beslissen. De mensheid zal een grote stap verderzijn, als het eenmaal zo mag worden dat in zo'n geval de spontanereactie wordt: „laten wij samen overleggen wat het beste is datin deze gedaan kan worden", met de vooropstelling dat een oplos-

22

sing moet bereikt worden, waarover wij allen samen het eenskunnen zijn.Natuurlijk zegt de lezer hier: „ja maar, er zijn toch zovelen diejuist niet het goede en het belang van het algemeen willen". Ja,daarom juist is sociocratische ordening ook niet iets, dat als hetparlementaire stelsel op een bepaalde dag kan worden ingevoerd,maar is het een kunst die door oefening, ervaring en opvoedingmoet worden aangekweekt.Verschillende gevaren van het parlementarisme zijn al genoemd:Vooreerst de rampzalige splitsing in partijen, die onvermijdelijkmoet ontstaan. Iedere partij meent de waarheid het meest te be-naderen, en kan dus niet anders dan wensen, dat allen eenmaaldie waarheid zullen zien. Daar reeds een meerderheid van stemmenhet verkrijgen van de macht betekent, en daar deze macht hetpropageren van de ideeën van de partij meer mogelijk zal maken,zullen allen die in deze ideeën geloven met volle energie voor hunpartij de stemmenmeerderheid willen verkrijgen. Hierdoor ont-staat de tragische situatie, dat elk dezer groepen het gehele volkin de eigen partij verenigd wil zien en met alle kracht hiervoorgaat werken, terwijl het onvermijdelijk is dat hierdoor juist ver-deeldheid in het volk wordt veroorzaakt. Wanneer wij werkelijkwensen dat in toenemende mate het gehele volk één wordt, ver-enigd als één groot gezin, waarvan de leden elkaars belangen metliefde willen behartigen, moeten wij het quantitatieve beginsel,dat is het beginsel van de macht-van-het-getal laten varen en eenandere methode van ordening vinden, die de mensen steeds dichterbij elkaar brengt. Deze zal mogelijk worden wanneer zij allerwegevertrouwen zal verkrijgen, anders gezegd: wanneer men geen vreeszal koesteren dat de wezenlijke belangen van de eigen groep erdoor in gevaar zullen worden gebracht.Vóór de grote catastrofe van de laatste oorlog hoorden wij steedsmeer kritiek uitoefenen op het parlementaire stelsel: In allerleikringen werden opmerkingen gemaakt over het eindeloze gepraatin de parlementen. Ook ergerden velen zich aan het feit dat dekamerleden van een bepaalde partij zonder meer als lid van hunpartij stemden, terwijl zij hun persoonlijke inzicht of gevoel nietmeer konden volgen. In de grote volksvergaderingen werden vaaklage methoden toegepast, speculerende op de primitieve instinctenvan de massa. Parlementsleden spraken dikwijls niet zo zeeromdat zij vervuld waren van het onderwerp van discussie, dan wel

23

om door de tribune gehoord te worden en om bepaalde uitingen„in de pers te krijgen", waardoor zij bij een volgende verkiezinggroter kans zouden hebben opnieuw een meerderheid te bereiken.Wij hebben allen gezien hoe onmogelijk het was in een land alsFrankrijk om enige continuïteit van werk ten bate van het alge-meen te bewerkstelligen, omdat ieder ogenblik door een verande-ring van de meerderheid een regeringswijziging noodzakelijk werd.In andere landen, waar dit verschijnsel niet zo opvallend optrad,was vaak een regering ook niet in staat werkelijk te regeren, omdatzij teveel gebonden was door de verschillende partijen. Het feitalleen al, dat er steeds een „oppositie" is, maakt snel en doelmatigoptreden veelal onmogelijk.Velen zeggen dat huns inziens het bestaan van een oppositie juistnuttig en goed is, omdat de kritiek die deze steeds op het regerings-beleid uitoefent, heilzaam werkt. Ik geloof zeer zeker in de nood-zakelijkheid en het nut van kritiek, maar deze moet niet uitge-oefend worden door een oppositie die door zijn aantal eenminderheid vormt, maar door Men die samen de beste oplossingzoeken.Het feit, dat wij nu al zo lang overal het parlementaire stelsel alsvanzelfsprekend hebben aanvaard, zal velen verhinderen te zien,dat een toestand zonder oppositie bestaanbaar is. Volgens mijnervaring is het niet alleen mogelijk zo te werken maar onmogelijkwerkelijk goede resultaten te bereiken, wanneer er steeds eenminderheid is die tegenwerkt.Een laatste punt in verband met het parlementarisme is dat hetfoutieve van de opzet ervan (nl. de beslissing door het getal) on-vermijdelijk aanleiding geeft tot vreemde misbruiken. Niet alleendat een partij door slinkse middelen stemmen kan „werven", ofgeldmachten ze met hun geld kunnen kopen, de dictator kanzoals wij weten door zijn macht een „verkiezing" doen houdenwaarmee door intimidatie een „verbluffende meerderheid" kanworden verkregen, en zelfs kan een groep door stelselmatige pro-paganda voor grote gezinnen het stemmengetal opdrijven! Al zulkemisstanden zullen vanzelf verdwijnen wanneer de principiëlegrondfout van het ordeningssysteem niet langer zal bestaan.

24

Thans volge een omschrijving van het sociocratische stelsel.Laten wij ons eerst helder voor de geest halen, wat het eigenlijkeprobleem is: het gaat erom, dat een groep personen zichzelf dwingtte komen tot een ordening waaraan alle leden moeten gehoor-zamen. Er is niet langer een persoon die als dictator bevelen geeftdie zonder meer gehoorzaamd moeten worden. Ook is er geenbestuur meer dat door de macht van stemmenmeerderheid ge-kozen is en dat op grond daarvan macht op de enkeling kan uit-oefenen. De groep moet dus zelf tot een besluit, een afspraak,komen, met de vooropstelling dat dan ook iedere enkeling zichaan die afspraak zal houden. Ik heb dit genoemd: „zelftucht vande groep". Zij laat zich vergelijken met de zelftucht van deenkeling die geleerd heeft eisen te stellen aan zichzelf waaraan hijgehoorzaamt.Er zijn enkele grondregels die moeten worden aanvaard door elkegroep, hetzij klein of groot, die op deze wijze wil gaan werken:

1. Getracht moet worden de belangen van elk individu of van elkegroep gelijkelijk te behartigen.

2. Waar het belang van de enkeling ingaat tegen dat van hetgeheel, moet het belang van de enkeling daarbij worden achter-gesteld.

3. Op elk terrein moet gezocht worden naar een oplossing waar-mee allen zich kunnen verenigen. De consequentie hiervan isdat alleen wanneer overeenstemming wordt bereikt gezamen-lijk gehandeld kan worden.

4. Men moet zich houden aan de afspraken die men zelf heeftgemaakt of die zij, aan wie men zijn vertrouwen heeft ge-schonken, hebben gemaakt, zolang deze van kracht zijn.

Enige toelichtingen op het bovenstaande zijn waarschijnlijk nuttig.Het eerste punt is in zekere zin het belangrijkste:De wezenlijke zorg van de mens voor zijn medemensen, de leven-dige belangstelling voor hun werkelijke belangen, is niet andersdan de liefde voor de naaste die in het Evangelie als de grote wetwordt gegeven. Het werd boven reeds gezegd: Daar waar die zorgvoor de ander, die warme belangstelling voor anderer belangen,die liefde bestaat, zal een geest ontstaan waarin werkelijke har-monie mogelijk is. Als die geest er niet is, is sociocratische orde-ning niet mogelijk. Waar deze geest wel ontstaat, leert de praktijk

25

dat mensenkinderen van de meest uiteenlopende overtuigingen enopvattingen, karakters, milieus, leeftijden, in staat zijn samen tewerken en samen oplossingen te vinden voor de problemen vanhun gemeenschappelijke leven en werken. Het is gebleken, datzelfs in zeer moeilijke gevallen, waar het onmogelijk leek tot eenoplossing te komen, deze toch ten slotte bereikbaar was. Welleert de ervaring dat er wel eens een fout gemaakt kan wor,den,maar bij een normale ontwikkeling van het maatschappelijkeleven, en vooral na meerdere training in deze kunst van samen-werken, zal de werkwijze meer en meer volkomen kunnen wordentoegepast.Als eenmaal aan de eerste voorwaarde is voldaan, zal het achter-stellen van het belang van de enkeling bij het belang van hetgeheel niet iets zijn dat behoeft te worden opgelegd, maar zal ditals vanzelfsprekend door de enkeling worden aanvaard, ja ge-wenst.Het derde punt leidt tot twee ernstige gevolgen. Vooreerst, dat eengroep die in een bepaald geval niet met algemeen goedvinden toteen plan van actie besluiten kan „gedoemd is tot inactiviteit", dusveroordeeld is niets te doen. Op zich zelf is dit niets nieuws: ookbij de parlementaire democratie kan maar al te vaak niets gedaanworden doordat de „stemmen staken", of een meerderheid zozwak is dat zij niets kan uitrichten. Bij de sociocratische werkwijzezal een dergelijke toestand echter elk van de leden van de groepaansporen tot een intens zoeken van een uitweg, wellicht van eenderde mogelijkheid waarover wel allen het eens kunnen zijn.Terwijl bij de parlementaire democratie in zo'n geval de ver-schillen der partijen eerst recht scherp worden geaccentueerd ende scheidingen heviger worden dan ooit, zal juist dan bij socio-cratische ordening een gezamenlijk zoeken kunnen ontstaan, datde gehele groep zich meer dan ooit als één doet gevoelen. Wel teverstaan, als men weet dat men inderdaad eenstemmigheid moetbereiken.Iets moet echter wel hieraan worden toegevoegd: Als men geenovereenstemming kan bereiken tot een gezamenlijk handelen, zaldit veelal betekenen dat de bestaande toestand voorlopig besten-digd wordt. Het lijkt alsof dit moet betekenen dat op deze wijzeconservatisme en reactie zich gemakkelijk kunnen handhaven endat werkelijke vooruitgang onmogelijk moet worden. De praktijkheeft mij echter geleerd dat het tegendeel waar is. Het wederzijds

26

vertrouwen waarvan het sociocratische stelsel stilzwijgend uitgaatleidt onvermijdelijk tot vooruitgang en deze is aanmerkelijk groterwanneer men allen samen datgene doet waarover men het eenskan worden, dan wanneer een deel van de gemeenschap meer wilbereiken, maar door een oppositie voortdurend wordt bestredenen tegengewerkt. In zo'n geval wordt namelijk een groot deel vande energie van beide partijen verbruikt voor het neutraliseren vanelkaars activiteit.Voorts: Wanneer het er om gaat dat de groep vertegenwoor-digd moet worden in een college, bestaande uit afgevaardigdenvan een aantal overeenkomstige groepen, kan alleen een vertegen-woordiger gezonden worden wanneer allen hun vertrouwen in hemof haar kunnen stellen. Blijkt dit onmogelijk, dan wordt de groepin het hogere college niet vertegenwoordigd, en zullen de belangenvan deze groep voorlopig door de vertegenwoordigers van anderegroepen moeten worden behartigd. Deze behartiging zal, gegevende eerste grondregel, wel volkomen welwillend kunnen zijn, maartoch is het voor zo'n groep natuurlijk wenselijk, een eigen ver-tegenwoordiger te hebben. Ook hier is de derde grondregel eensterke prikkel om te geraken tot overeenstemming. De praktijkleert overigens, dat wanneer afvaardiging niets te maken heeftmet macht, maar alleen uiting is van vertrouwen, het vinden vande geschikte persoon geen aanleiding geeft tot onaangename ge-voelens, en meestal met een zekere gemakkelijkheid geschiedt.De vierde grondstelling wil zeggen dat als overeenstemming wordtbereikt, een afspraak van kracht en bindend is voor allen die hemhebben gemaakt, maar ook in het geval van een college van hogerorde voor hen die degenen die de groep vormen direct of indirectals vertrouwenspersonen hebben afgevaardigd. Er schuilt eengevaar in het feit dat ieder zich ook moet houden aan afsprakendie in zo'n hoger college door vertrouwenspersonen zijn gemaakt,aan wier keuze hij slechts indirect heeft kunnen meewerken. Ditgevaar is zonder twijfel eigen aan alle „getrapte verkiezingen",maar in het bizonder is het aanwezig in het parlementaire stelsel.Men bepleit dan ook steeds het direct verkiezen door iedere „manin the street" van de centrale met grootste macht beklede leiders.Daartegenover staat echter het feit, dat zulk verkiezen bij demeesten op zeer oppervlakkige grondslagen rust, terwijl, zoalsboven werd aangewezen, licht allerlei factoren gaan meespreken.Aan de andere kant ontstaat een wezenlijk andere toestand wan-

27

neer, — zoals bij de sociocratie het geval is — alleen afsprakengemaakt worden waarover allen het eens zijn.De ervaring heeft geleerd, dat een groep die op deze wijze werkenwil, een bepaalde grootte moet hebben. Een te kleine groep brengtlicht subjectieve questies te veel naar voren. De groep moet uiteen voldoende aantal personen bestaan, wil het persoonlijk elementterugtreden in vergelijking tot de objectieve eisen van de proble-men die de groep bezig houden. Wanneer de groep te groot is,wordt deze te moeilijk hanteerbaar: het wordt lastig de nodigerust te verkrijgen; er zijn te velen die over een onderwerp ge-dachten willen uiten; in het kort, het geheel wordt zwaar en on-handelbaar. Bij besprekingen over grotere richtlijnen en algemeneprincipiële onderwerpen is een groep van ongeveer 40 personengebleken het meest praktisch te zijn. Waar het gaat om het uit-werken van de afspraken van zo'n lichaam, is iets als een dagelijksbestuur of een commissie nodig en daar zal een groep van 3 tot 5,hoogstens 7 personen het best en het snelst kunnen werken. Hetwerk van zo'n dagelijks bestuur of zo'n commissie is feitelijk nietsnieuws. Wanneer wij de ontelbare commissies en besturen diesteeds aan het werk zijn, eens konden bestuderen, zouden wij onge-twijfeld merken, dat in die welke het beste werk doen, vrijwel nietgestemd wordt. Zij werken al op een basis van overeenstemming.Wanneer in dergelijke kleine colleges gestemd möet worden, is hetmeestal een bewijs dat de sfeer niet goed is. Merkwaardig is in ditverband, dat reeds nu in vele belangrijke colleges het bereikenvan overeenstemming niet alleen usance is geworden, maar zondermeer geëist wordt. Interessante voorbeelden hiervan zijn nu endan tot onze kennis gebracht. Het is in dit verband merkwaardigdat in het pact van de Volkenbond de eis van overeenstemmingwerd gesteld. Dit moest echter tot mislukking leiden, daar socio-cratische ordening slechts geleidelijk en „van onder-op" kan wor-den verkregen en niet van bovenaf kan worden opgelegd.Uitermate belangrijk bij het uitvoeren van de sociocratische orde-ning door middel van een Bespreking van gemiddeld ongeveer40 personen is natuurlijk de leiding. Het is inderdaad waar, datvan de leider van zo'n Bespreking zeer veel afhangt. Ja zelfs blijkthet dikwijls, dat zolang er niemand is die een Bespreking goedkan leiden, deze niet alleen weinig nuttig werk kan verrichten,maar ook niet gemakkelijk tot duidelijk omschreven overeenstem-ming kan komen. Het gaat hier werkelijk om een zekere techniek,

28

die kan en dan ook moet worden aangeleerd, wil het mogelijk zijndat goede resultaten worden bereikt. Dit is een van de belang-rijkste onderdelen van de opvoeding tot sociocratie waarover latermeer gezegd zal worden.Voor degenen die nooit dergelijke samenkomsten hebben bijge-woond, moet nu worden beschreven hoe zo'n Bespreking wordtgehouden. De Quakers houden al hun zakelijke vergaderingenfeitelijk op sociocratische wijze. Wel zouden zij dit zelf wellichtniet dadelijk toegeven, daar bij hen de basis van hun samen-zijn uitgesproken theocratisch is: zij zoeken de leiding vande „Heilige Geest" en zoeken welbewust „Gods wil" te vol-brengen. Ik zelf heb als lid van het „Religieuze Genootschap derVrienden" („Religious Society of Friends") en als zendeling vanhet Quaker Zendingsgenootschap („Friends' Foreign MissionAssociation") talloze zulke zakelijke vergaderingen („businessmeetings") bijgewoond; ze niet alleen bijgewoond maar er metmijn gehele hart in meegewerkt. Het waren niet altijd bijeen-komsten van circa 40 personen: het aantal varieerde van veelminder tot soms veel meer. Ik heb in de jaren van de eerstewereldoorlog meerdere malen de grote „Jaarvergadering" („YearlyMeeting") in Londen meegemaakt, waar soms wel duizend ledenvan het genootschap aanwezig waren. Het is wel zeer merkwaar-dig, dat deze vergaderingen in goede orde en op een hoog geeste-lijk plan gehouden konden worden in de veelbewogen dagen vande oorlog. Want als wij weten, dat de Quakers van oudsher ge-weigerd hebben als Christenen wapens te dragen, en als wij danbedenken dat een aanmerkelijk aantal van de „Vrienden" ditstandpunt gaandeweg verlaten heeft, kunnen wij begrijpen dat dittere punt in de dagen van de wereldoorlog de gemoederen zeerhevig bewoog. Dat het toch mogelijk was de grote Jaarvergaderingte houden was niet alleen het gevolg van de grote tact van deleider van de bijeenkomst, maar allereerst van het feit dat deQuakers door een ervaring van vele generaties de grote waardehebben leren beseffen van hun wijze van werken. dat zij zichdaarom allen dwingen, niettegenstaande de dikwijls schrijnendeverschillen, toch samen te blijven, het geheel van hun gemeen-schap te bewaren. Ik besef ten volle, hoeveel ik geleerd hebgedurende die jaren die ik als Quaker heb meegeleefd en mee-gewerkt. Dit merkwaardige genootschap bezit in zijn organisato-rische opzet en werkwijze iets wat van grote waarde zal worden

voor de mensengemeenschap in het algemeen. Als de door deQuakers toegepaste methode eenmaal onder mensen van allerleigeloof en overtuiging over de gehele wereld zal worden toegepast,zal dit nooit mogelijk zijn met een Christelijk-godsdienstige over-tuiging als vereiste basis: Zolang er Mohammedanen, Buddhisten,Hindoes en aanhangers van andere godsdiensten bestaan, zou eendergelijke grondslag niet aanvaardbaar zijn. Ik zelf heb al velejaren datgene gezocht, dat alle mensen verenigen kan, onver-schillig hoe zij hun geloofsovertuiging uitdrukken en tot welkegodsdienstige groep zij behoren. De feitelijke basis van het Qua-kerisme is universeel, maar het Religieuze Genootschap derVrienden is specifiek christelijk en bezit tevens een exclusieflidmaatschap. Om deze redenen heb ik mij al vele jaren geledenteruggetrokken uit de gesloten en voor mij te enge kring van ditgenootschap. De grote vraag is of er een universele basis is voordiep en echt gemeenschapsleven tussen mensen van allerlei soorten overtuiging. Ik geloof dat die er inderdaad is, en ik heb hetervaren dat daar waar mensen samenkomen met de vooropgezettebegeerte in elk hunner, het belang-van-de-ander evenzeer als heteigen belang te willen dienen, een zeer heilige geest onder hengaat wonen. Wanneer iemand in een Bespreking spontaan, ge-dreven door het gevoel dat als vanzelf in hem opwelt, het opneemtvoor het belang van een ander, vooral wanneer dit betekent datdit voor hemzelf moeilijkheden met zich meebrengt, maakt ditvaak een diepe indruk. Het is alsof ieder op zo'n ogenblik evenstil wordt en voelt dat hij hier staat tegenover het hoge. Dit is eentaal die in alle werelddelen, bij alle rassen en volken verstaanwordt, iets dat ons allen verbindt. Wij kunnen bij normale mensenoveral rekenen op de beschreven spontane reactie. Daarom moetde werkwijze van gemeenschapsordening die op deze grondslagrust eenmaal kunnen slagen.Om dan nu terug te komen op de wijze van vergaderen van deQuakers: de groep verenigt zich in stilte. Vooraan zit aan een tafelde „clerk", d.i. de leider van de Vergadering. Naast hem zit de„assistent-clerk" die optekent wat wordt afgesproken. De eerstestelt de onderwerpen aan de orde, waarna alle aanwezigen, man-nen, vrouwen, jongeren, ouderen, over het onderwerp in be-spreking het woord mogen voeren. Zij vragen niet zoals aan een„voorzitter" het woord, maar staan eenvoudig op en zeggen rustigwat zij gevoelen te moeten zeggen. Een eigenlijke discussie wordt

30

niet gevoerd, veeleer geeft ieder zijn bijdrage aan de gedachten-gang die zich ontwikkelt. De „clerk" luistert stil toe en het is zijntaak, wanneer hij acht dat het ogenblik daarvoor gekomen is, eenconcept voor te stellen voor een „minuut", waarvan hij verwachtdat deze het gevoelen van de vergadering zal weergeven, zoals hijdat uit hetgeen gezegd is heeft leren kennen. Het is natuurlijk eenzware taak, en het eist veel ervaring en ook tact om tegelijk ditgevoelen van de vergadering („the sense of the meeting") aan tevoelen en een formulering te concipiëren die in staat zal zijn allente voldoen.Bij het opstellen van de concept-minuut zal de „clerk" vaak wor-den bijgestaan door zijn assistent die liefst ook zo veel mogelijkervaring moet bezitten. Ook kan het voorkomen dat de leider enzijn helper een poos van stilte nodig achten. Dan zwijgt de gehelevergadering enige tijd en vaak komt dan uit de stilte een nieuwegedachte naar voren, hetzij bij een van de leden van de vergade-ring of van de leiding, zodat de verzoenende en voor allen aan-nemelijke oplossing gevonden wordt. De minuten worden in devolgende samenkomst van de betreffende zakenvergadering nogeens voorgelezen. In vele gevallen zullen de aangenomen minutentussen de twee samenkomsten vermenigvuldigd en rondgezondenworden, zodat ieder volkomen op de hoogte is van wat besloten is.Het zal Nederlandse lezers waarschijnlijk ongeloofwaardig schijnendat op deze wijze een vergadering van 1000 mensen gehoudenkan worden. Als ik terugdenk aan die gedenkwaardige Jaarverga-dering in Londen, toen het ging om de houding van de Quakerten opzichte van de oorlog, moet ik toegeven dat het toen bijnaniet meer ging. De vergadering was ook veel te groot, volgens mijnovertuiging, om goed op deze wijze te kunnen werken: bovendienwas het oorlogstijd, met al de onvermijdelijke zenuwspanningdaaraan verbonden; en vooral: het ging om de grondslagen vanhet geliefde genootschap. Het was dan ook geen wonder, dat bijzo'n gelegenheid een stem gehoord werd die als laatste redmiddelaanbeval om tot stemmen over te gaan. Maar toch werd het nietgedaan, en werd zonder dit voor de hand liggende middel eenoplossing bereikt, die allen terugbracht op een hoog plan en niet-tegenstaande de grote verschillen van overtuiging een wezenlijkgevoel van eenheid herstelde. Zo iets kunnen wij Hollanders onsnauwelijks indenken, maar ik geloof dat als wij ons eenmaal zullenzetten tot het aanleren van deze wijze van samenwerken, begin-

31

nende met zeer eenvoudige opgaven, en gaandeweg de moeilijkereaanpakkende, ook wij deze kunst zullen kunnen leren, en ook wijeen traditie zullen kunnen verkrijgen, die het hanteren van steedsmoeilijker problemen zal mogelijk maken; en dit op een basis vanniet anders dan echte menselijkheid, zoals ik die heb trachten teomschrijven.Toen ik in 1926 begon met het werk in Bilthoven dat zich heeftontwikkeld tot de Werkplaats Kindergemeenschap, had ik maareen zeer klein groepje kinderen en dit waren nog eigen kinderen.Het was pas na anderhalf jaar, toen het groepje was aangegroeiddoor de toevoeging van enige andere jongens en meisjes, dat ikvoor het eerst voorstelde, dat wij samen zouden bespreken hoe wijons gemeenschapsleven zouden regelen. Ik herinner mij levendig,hoe groot de tegenstand was bij de kinderen en hoe zij mij telkensweer vroegen of ik maar alles voor hen wilde beslissen. Ik zeidan gekscherend: „Dat zouden jullie wel willen! Dat zouden julliewel gemakkelijk vinden; maar jullie moeten zelf denken en zelfmee beslissen, wat het beste is!" Er is een zekere gemakzucht inons mensen, die liever de beslissingen en daarmee ook de verant-woordelijkheid aan een ander overlaat, zelfs wanneer hiermee hetgevaar ontstaat, dat wij zullen worden gedwongen en dat wij onzevrijheid zullen verliezen. Doordat ik heb volgehouden, is na eenpoos het idee van een Bespreking aanvaard. Later stelde ik voor,dat een van de kinderen mij zou helpen bij het leiden van deBespreking en thans is dit instituut, nu geleid door twee kinderen,een vanzelfsprekende instelling geworden, die wij niet meer zoudenwillen missen. Uit dit voorbeeld zien wij, hoe het nodig is om eendergelijke werkwijze met zorg en volharding aan te kweken. Van-zelf zal zij niet ontstaan. Wij moeten het willen. Dit zal alleen hetgeval zijn, als het inzicht er is, dat het nodig is op deze wijze eenordening te verkrijgen.Alles komt dus neer op dit inzicht: de overtuiging dat op dezewijze gewerkt moet worden, en tevens dat het mogelijk is alduseen goed resultaat te bereiken. Toen ik met het houden van deze„Besprekingen", samen met de kinderen begon, was ik er mij vanbewust dat ik de overgang had gemaakt van de Quaker BusinessMeeting naar de Bespreking op universeel menselijke grondslag,en zag ik tevens het grote perspectief van het probleem dermensenordening in de verte. Ik was ook benieuwd om te zien, ofde kunst van samenleven, opgevat als het gehoorzamen aan de

32

door ons zelf gemaakte afspraken (dus de „zelftucht van degroep") eenvoudig genoeg zou blijken om zelfs door kinderen teworden aangeleerd. Mijn ervaring van nu ongeveer 18 jaar heeftmij geleerd dat dit zonder twijfel het geval is. Ik weet dat velenzullen menen dat in die „Besprekingen" die ik met de kinderenhield, tenslotte toch altijd gebeurde wat ik wilde: dat mijn sugges-tieve invloed en mijn geestelijk overwicht door meerdere levens-ervaring vanzelf de beslissingen zouden brengen die ik goed zouvinden. Zonder twijfel moet een volwassene zich steeds geweldaandoen, zich op de achtergrond te houden; en vaak zullen in onzeKindergemeenschap leerkrachten, vooral in het begin, de Be-sprekingen te veel beïnvloeden. Als de volwassene werkelijk trachtzich op de achtergrond te houden, zal het blijken dat dikwijlsmerkwaardige originaliteit uit de kinderen naar voren komt, endat zij vaak tot oplossingen komen, waar wij ouderen niet lichtaan zouden hebben gedacht. Ik kan mij vele gevallen herinnerenwaarin ik zelf graag gewild zou hebben dat een bepaalde beslissingwerd genomen, en waarbij een enkel kind zich daar met volleovertuiging tegen verklaarde; gevallen waar ik dan mijn plan lietvaren, en naderhand zag dat het kind juist had gezien, en ik mijhad vergist. Ja, kinderen zijn zeer goed in staat deze werkwijzetoe te passen, wanneer zij er enigszins in zijn opgeleid. Dit feit isvan groot belang, wanneer wij de toepassing van het sociocratischestelsel door volwassenen van allerlei soort overwegen. Wanneerdaar „de wijzen en de machtigen" leren stil te zijn en te luisterenook naar de eenvoudigen, zullen zij ervaren dat dikwijls de waar-heid „aan de kinderkens wordt geopenbaard". Ook zal het blijkendat vaak als allen een poos zwijgen, een verzoenende oplossing uitde stilte wordt geboren.Nadat de kinderen en ik vele jaren een geregelde wekelijkse Be-spreking hadden gehouden, waarin de gemeenschappelijke proble-men van de regeling van het gemeenschapsleven onzer schoolwerden besproken en opgelost, gevoelde ik dat nog iets andersnodig zou zijn, wilde dit systeem ook van toepassing zijn in degrote-mensen-maatschappij. Wanneer het niet langer gaat om eengroep van een paar honderd personen, zoals bij ons, maar om,duizenden, ja miljoenen; wanneer ook daar eenmaal op dezewijze het gemeenschapsleven moet worden geordend, zal hetbeginsel van vertegenwoordiging of afvaardiging aanvaard moetenworden: er zal zich een „Bespreking van hoger orde"

22

moeten vormen, bestaande uit afgevaardigden van liefst onge-veer een veertigtal Besprekingen, welk college over een zoveelgroter gebied de nodige regelingen zal treffen. Op dezelfde wijzezal dit college zijn afgevaardigden of vertegenwoordigers moetensturen naar een lichaam dat een nog groter gebied bestrijkt en zovervolgens. Nadat ik gezien had dat de ervaring mijn vermoedenhad bevestigd, dat door middel van een Bespreking een groep opgeheel bevredigende wijze kan worden geordend, was ik nu zeerverlangend te zien, of ook een „Afgevaardigdenbespreking" aldusmogelijk zou zijn. Wel hebben ook de Quakers dit instituut, maarzij hebben hun exclusief lidmaatschap en hun uitgesprokenChristelijke basis, en het zou nog moeten blijken of zonder dezebeide ook het instituut van afvaardiging zou kunnen worden toe-gepast. Op een goede dag, toen het aantal kinderen te groot wasgeworden voor het geregeld houden van een „Algemene Bespre-king" waarbij allen tegenwoordig waren, stelde ik hun voor eenAfgevaardigdenbespreking in te stellen. Eerst voelden de kinderenhiervoor niet veel: kinderen zijn conservatief! Maar zoals het meergaat, na een half jaar kwam hetzelfde plan uit hen zelf voort, ensedertdien hebben wij ook dit instituut als middel om nu en dante worden toegepast, wanneer het gaat om beslissingen die hetgeheel van de gemeenschap betreffen. De overige zaken wordenin de Groepsbesprekingen voor de verschillende leeftijdsgroepenafgedaan. Bij het instellen van deze Afgevaardigdenbesprekingwerd besloten dat deze door de niet-afgevaardigde kinderen enouderen als toehoorders kon worden bijgewoond. Tevens werdbesloten dat bij uitzondering aan een toehoorder kan wordentoegestaan een mededeling aan de vergadering te doen, echteralleen wanneer de vergadering zelf hiermee instemt.1-Iet spreekt vanzelf dat Besprekingen als zij eenmaal wordeningesteld als middel tot ordening van het algemene gemeenschaps-leven een ander karakter zullen hebben dan de Besprekingen inonze Kindergemeenschap. Want het zal daar gaan om ordeningvan de grote mensenmaatschappij met zijn problemen, en hetzullen volwassenen zijn die de Besprekingen vormen. Als dezeeens iets zullen betekenen zullen zij het gemeenschapsleven wer-kelijk moeten ordenen, en dit zal met een zekere strengheid endurf en tevens in volkomen eerlijkheid en rechtvaardigheid moetengeschieden.

34

De vraag is nu, hoe zou de sociocratische werkwijze kunnenworden toegepast bij de regeling van het gemeenschapsleven in onsland. Er moet allereerst komen een „Buurtbespreking", bestaandeuit een veertigtal gezinsvertegenwoordigers. Alleenstaande per-sonen moeten zelf kunnen komen, terwijl ieder gezin door éénpersoon, allicht vader of moeder, vertegenwoordigd is. Deze Buurt-bespreking verenigt de mensen die vlak bij elkaar in de buurtleven, en die dus het gemakkelijkst kunnen samenkomen om debelangen van de buurt te bespreken. In de steden is het gebruike-lijk dat men zijn buren in het geheel niet kent. Het zal een voor-deel zijn, als wij door een Buurtbespreking er toe gedwongenworden onste interesseren voor de mensen die vlak bij ons wonen.Op het platteland wonen de „buren" dikwijls tamelijk ver af,maar meestal is er tussen hen reeds nu veel meer verbanddan in de steden. Zo'n Buurtbespreking zal dan bijvoorbeeld een150-tal personen, inclusief kinderen, kunnen bestrijken. ElkeBuurtbespreking die er in slaagt met algemeen goedvinden eenvertegenwoordiger af te vaardigen zal dat kunnen doen naar een„Wijkbespreking", die dan dus gemiddeld een 6000-tal personenzal omvatten. In het algemeen zal men kunnen zeggen, hoe groterhet gebied is waarover een Bespreking regelend optreedt, des teminder vaak zal de Bespreking samenkomen: buren zouden alshet nodig was van de ene dag op de andere contact met elkaarkunnen hebben. Wijkregelaars zouden om de andere week oféén maal per maand kunnen samenkomen. De vertegenwoordigersvan circa 40 wijken vormen een ,„Districtsbespreking" die rege-lend optreedt over gemiddeld een 240.000 personen. Amsterdamzou dan b.v. een viertal Districtsbesprekingen, Utrecht met zijnomliggende dorpen er één kunnen vormen enz. In ongeveer 40Districten zal het geheel van onze 9 miljoen inwoners kunnenomvat worden. In de „Landsbespreking" worden dan dus debelangen van alle 40 districten naar voren gebracht door dedistrictregelaars, aangenomen dat elk van de districten er in slaagteen persoon te vinden die volledig het vertrouwen van allen bezit.Wij moeten even wennen aan deze gedachte dat een afgevaardigdewezenlijk vertrouwde is van de gehele groep. Wij zijn zo gewendte denken aan een afgevaardigde die door een meerderheid tervertegenwoordiging is benoemd, terwijl een minderheid geen ver-trouwen in hem of haar stelt. Het is een wezenlijke voorwaardevoor de sociocratische werkwijze, dat vertrouwenslieden ook het

35

volle vertrouwen van allen bezitten. Hebben zij dit, dan is daar-door vlot en efficiënt werken mogelijk.Hoe grote behoefte er bestaat aan zulke algemeen-vertrouwdeplaatselijke leiders hebben wij vaak kunnen opmerken. Wanneerwij hoorden van corruptie, en van misstanden op allerlei terrein,vroegen wij ons af, hoe zou het zijn als er vertrouwensliedenwaren, waaraan wij al zulke zaken konden voorleggen, als erleiders waren die een algemeen prestige bezaten en die zelfs doorallen spontaan gehoorzaamd zouden worden, als een noodtoestanddit zou eisen.Juist waar de gehele sociocratische ordening berust op vertrouwen,is het in het geheel geen bezwaar als naast de zo even genoemdevertegenwoordiging met zijn buurt-, wijk-, districts- en lands-bestuur die wij de „geografische vertegenwoordiging" noemen,een tweede stelsel van vertegenwoordiging wordt opgezet, nl. de„functionele vertegenwoordiging". Wij zullen het woord corporatiemaar niet gebruiken, daar dit een te onaangename klank voor onsheeft gekregen door zijn associatie met al het vreselijke van delaatste jaren; maar de gedachte van functionele vertegenwoor-diging op zichzelf is dunkt mij zeer redelijk en voor-de-hand-liggend. Trouwens deze gedachte is niet van het nationaal-socia-lisme afkomstig, maar werd al veel eerder in geheel andere kringengepropageerd. Ook de verschillende industrieën en beroepenmoeten door een stelselmatige vertegenwoordiging afgevaardigdensturen naar primaire, secondaire, waar nodig tertiaire Bespre-kingen en de vertrouwenslieden van deze verschillende kringenvan werkers op allerlei terrein moeten steeds beschikbaar zijn omhun vakkundige adviezen aan de Regering te geven, naast deadviezen van de afgevaardigden zo even genoemd. Ik noemdedaar het woord „Regering". Het ligt niet in mijn bedoeling, tetrachten een plan voor te stellen volgens hetwelk deze eenmaallangs sociocratische weg zou kunnen worden gevormd. Ik zie hetnl. zo, dat wij moeten uitgaan van de werkelijke toestand zoalsdie thans is. Er is een regering die de macht in handen heeft endie deze macht uitoefent, om van boven af zo goed mogelijk ordete verkrijgen en te bewaren. Deze regeling van boven af is er dushet eerst. Zij is er altijd het eerst. Steeds heeft iemand of heefteen groep personen de macht in handen, en het is alleen, als diecentrale macht het wil, dat „van onderop" een democratisch

36

instituut wordt ingesteld, op de wijze waarop, en tot op de hoogtewaartoe, de centrale macht die wijziging nodig oordeelt of toelaat.Zoals ik reeds in het korte geschriftje zei, mogen wij m.i. dank-baar zijn dat de regering, die thans de macht bezit, de uitge-sproken wens heeft, weer te komen tot een wezenlijke democratiein die zin, dat de stem des volks weer gehoord zal kunnen worden;dat wij enkelingen dus mede verantwoordelijkheid zullen kunnendragen in de regeling van het gemeenschapsleven; in het kort dater weer vrijheid zal ontstaan. Het heeft daarom geen zin nu tegaan verkondigen, hoe een regering zou kunnen of moeten wordengevormd. Wij moeten uitgaan van de toestand die er is, en hetenige wat mogelijk zal zijn is, dat met volle instemming van deregering een begin gemaakt wordt met sociocratisch werk geheel„van onderop", dus voorlopig alleen door de vorming van „Buurt-besprekingen". Wij mensen móéten eenvoudig leren, onze ge-zamenlijke belangen met elkaar te bespreken, en overeenstemmingte bereiken na rustig overleg, en dit kan het beste in zulke geheelplaatselijke Besprekingen. Pas wanneer wij allen gezien hebbenhoe moeilijk dit is, en na het maken van waarschijnlijk veel foutenin het beoefenen van deze kunst, zullen ook Wijkbesprekingenkunnen worden ingesteld. Als er overal „Buurtre gelaars" waren,dat 'zijn de leiders van „Buurtbesprekingen", zouden hun adviezenreeds bij de gewone inrichting van het gemeentebestuur van waardeblijken. Evenzo zou dit later, als er ook „Wijkregelaars" beston-den, in toenemende mate het geval zijn met hun adviezen.De sociocratische werkwijze zal zich zelf moeten aanbevelen doorde efficiënte wijze waarop zij wérkt. Wanneer de Overheid ervoldoende vertrouwen in stelt om de uitvoering van Buurtbespre-kingen mogelijk te maken, ja te bevorderen, zal het stelsel kunnentonen wat voor mogelijkheden er in schuilen en zal het vertrouwener in zowel bij de Overheid als bij de massa kunnen groeien. Ikzou mij kunnen denken dat aan de „vertrouwden" van de Buurt-besprekingen, dus aan de Buurtregelaars, zou worden toegestaan,ja opgedragen, de Gemeenteraadsvergaderingen bij te wonen.Deze mannen en vrouwen zouden uiteraard niet aan stemmingendeel nemen, daar de Sociocratie niet gelooft in stemmen, maarhun zou kunnen worden toegestaan een centrale plaats in te nementussen de „linkse" en „rechtse" partijen. Ja zelfs zou het na eentijd wenselijk geacht kunnen worden, hun het eerst om advies tevragen over een onderhavige kwestie, als die in de Buurtbespre-

37

kingen reeds van te voren was overwogen, omdat immers in zulkebesprekingen naar een allen bevredigende oplossing gezocht was.Ook is het denkbaar dat naarmate het vertrouwen in de socio-cratie groeit, bepaalde zaken aan de Besprekingen ter uitvoeringzouden worden overgedragen, dat hun daarvoor de nodigefinanciën zouden worden verstrekt. Alleen wanneer gaandeweghet vertrouwen in het nieuwe stelsel allerwege zou groeien, zoude invoering over grotere gebieden mogelijk worden. Alleen dieBesprekingen, die er in zouden slagen een vertrouwde aan tewijzen, zouden aldus in de parlementair-democratische collegeskunnen gehoord worden. De andere waar de geest niet goed was,zouden zolang onvertegenwoordigd blijven. Zij zouden zichzelfop deze wijze uitschakelen, en zouden daardoor voorlopig zondermeer hebben te doen wat hun werd voorgeschreven.Vraagt men of het bijwonen van Besprekingen verplicht zalmoeten worden gesteld, dan antwoord ik dat dit niet nodig ofwenselijk zou zijn. Men zal vanzelf komen als men weet dat menzich zal hebben te houden aan de afspraken die worden gemaakt.Alleen de onverschilligen zullen wegblijven, en zij kunnen gemistworden!Vindt men een ontwikkeling in deze zin fantastisch? Laat mendan bedenken, dat de inrichting van de gemeenschapsordeningzoals wij die tot nu toe hebben gekend althans tot op zekerehoogte tot een rampzalige catastrofe van de tegenwoordige tijdheeft geleid, zodat wij allicht op een wezenlijk andere basis moetengaan bouwen wil de toestand ook werkelijk beter worden. Bij hetoverwegen van de mogelijkheid van een ordening op sociocratischegrondslag staat echter één ding vast, en wel dat iets dergelijks ge-heel ondenkbaar is, wanneer het niet samengaat met en gedragenwordt door een bewuste opvoeding tot sociocratisch werken vanjong en oud Hierover willen wij dan thans nog nadenken.

De school zoals die tot nog toe vrijwel overal bestaat is in hetalgemeen het instituut dat tot doel heeft onze cultuurwaardendoor te geven aan het nieuwe geslacht. De school brengt bepaaldekennis of vaardigheid bij, pompt vaak met meer of minder succesde nodig geachte kennis in, richt veelal de kinderen af naar eenmodel dat als wenselijk wordt aanvaard. Wij laten hier in hetmidden, hoe het komt dat dit meestal geschiedt. Een feit is hetdat pas in de laatste jaren, en dat nog maar in betrekkelijk weinig

38

scholen, het beginsel van de eigen spontane ontwikkeling vanhet kind en zijn zelfwerkzaamheid met kracht naar voren is ge-komen. Gedeeltelijk om het gestelde doel, nl. het bijbrengen vankennis of van vaardigheid te bereiken, gedeeltelijk omdat mengehoorzaamheid op zichzelf als een deugd beschouwt, wordt dezevan de kinderen geëist. Het is normaal dat de kinderen in descholen naast de vele andere dingen die zij er leren, ook „lerengehoorzamen". Voordat de ontzettingen van de laatste oorlogover ons kwamen, hoorde ik in een congres in Schotland eengepassioneerd betoog van een professor die er op wees hoe nodighet was de kinderen zelf te leren denken en oordelen; om henaldus te vrijwaren tegen gemakkelijke leuzen, die hen andersmaar al te licht zouden kunnen verstrikken in de netten van eendictatuur. De geschiedenis heeft bewezen, hoe juist gezien zijnwaarschuwing was. Zij was alleen veel te laat gekomen: ontelbarekinderen en volwassenen zijn gedwee als kudden meegegaan achterhet lokkende gefluit van de rattenvanger die hen ten verdervevoerde. Als wij de jeugd werkelijk willen bestand maken tegenzulke gevaren, en haar wezenlijk willen leren te denken en zelfte doen, moeten wij het onderwijs volkomen anders inrichten. Dekinderen moeten niet braaf en gedwee in banken zittend gedrildworden door boven hen staande meesters. Zij moeten zich inKindergemeenschappen vrij kunnen ontwikkelen, geleid doorouderen, die hen als kameraden ter zijde staan. Op allerlei wijzenmoet initiatief worden opgewekt. Zij moeten leren van jongs afaan zelf te handelen, zelf te maken wat zij bij het onderwijs nodighebben en bovenal zelf hun gemeenschapsleven te regelen, zoalsdat boven reeds uitvoerig beschreven is. Zij die op dit gebied geenervaring hebben, hebben er geen voorstelling van, hoe geheelanders de toestand wordt wanneer kinderen en ouderen op dezewijze samen leven en samen werken. Om te beginnen blijkt hoe-veel mogelijkheden er in de kinderen verscholen liggen, die bij degewone inrichting van de school niet tot uiting komen. Op hetgebied van kunst bijvoorbeeld komen merkwaardige resultatennaar voren. Zij die de buitengewoon goede uitvoeringen hebbengezien die onze kinderen van de Werkplaats Kindergemeenschaphebben gegeven van de Midzomernachtsdroom, Driekoningen-avond en Hamlet van Shakespeare, die gehoord hebben hoe zijwerken uitvoerden als de Schöpfung van Haydn, het Requiem vanMozart, de Matthâus-Passion van Bach, zullen versteld hebben

39

gestaan dat kinderen tot zo iets in staat zijn. Dit bewijst hoeveeler in de kinderen wordt onderdrukt wanneer hun vrije ontplooiinggeremd wordt. Iets anders wat blijkt, wanneer kinderen in eenKindergemeenschap worden opgevoed, is dat het mogelijk is ordete krijgen zonder de gebruikelijke methode van straf en beloning.Het is niet juist, de kinderen er aan te wennen dingen te doen ofna te laten uit vrees voor het onaangename van een straf ofhopende op het prettige van een beloning. Zij moeten leren dedingen te doen omdat zij gedaan moeten worden, omdat zij nuttig,nodig of goed zijn, zonder meer. Onlangs hadden wij een kamponder werktijd, zoals wij dat geregeld hebben om het andere jaar.Wij verplaatsen dan het gehele schoolleven naar buiten, zodat dekinderen kunnen genieten van veel beweging, zwemmen, wandelenenz. in de vrije natuur. Wij waren bijeen met circa 150 personen:kleuters, leerlingen van lager en middelbaar onderwijs en vol-wassenen, gedurende 14 dagen, en het weer was vrijwel aan-houdend slecht, voortdurend regen, wind en koude. Desniettegen-staande was de stemming voortdurend prettig, opgewekt en rustig,werd er de gehele tijd geen wanklank gehoord en behoefde er inhet geheel niet „geknord" te worden. Zo iets geeft toch te denken.Dit te meer wanneer men het vergelijkt met andere groepen kin-deren, onder het bij uitstek strenge regiem, dat wij gelukkig nuweer zijn kwijtgeraakt, waar het ontstellend Was hoe zeer dekinderen uit de band sprongen, wanneer zij ook maar even aanzichzelf waren overgelaten. Mijn ervaring is dan ook dat wanneerde omstandigheden zijn zoals zij behoren te wezen, met een mini-mum van dwingende regeling kan worden volstaan om een goedGemeenschapsleven mogelijk te maken, ja dat hoe minder dezedwang is, des te beter het leven van de Gemeenschap en van deindividuen tot ontwikkeling kan komen.Het is duidelijk dat zeer velen van degenen die thans de leidingvan opvoeding en onderwijs in handen hebben, mijn inzichten nietdelen. Zonder ervaring verwerpen zij vaak een werkwijze als diewelke wij toepassen. Opvoeding tot sociocratie zal dan ook alleenmogelijk worden, wanneer de mannen en vrouwen zullen opstaandie door hun persoonlijkheid en inzicht en ook door hun opleidingin staat zijn op deze wijze te werken. Het spreekt vanzelf dat zulkeopleiding het beste in kindergemeenschappen kan plaats hebben.

40

Tot slot moeten wij nog even terug komen op het systeem vanvertegenwoordiging door afgevaardigden. Wij bleven nl. staan bijhet bestuur van ons land. Het grote probleem van de gemeen-schapsordening zal echter nooit kunnen worden opgelost op eennationale basis. Wel kan een landsbestuur, voorgelicht door degeografische en de functionele vertegenwoordiging er in slageneen goede regeling te scheppen en te onderhouden, zodat orde enrust, welvaart en geluk, mogelijk worden. Het ligt echter voorde hand dat er vele problemen zijn die niet binnen de nationalegrenzen kunnen worden opgelost. Ieder land is, zoals wij weten,afhankelijk van de grondstoffen en producten die door anderelanden geleverd moeten worden, en zo is het onvermijdelijk dathet systeem van afvaardiging en vertegenwoordiging moet wordenuitgebreid over het gehele continent. Een „Continentsbespreking"moet de zaken van het gehele werelddeel regelen. De tegenwoor-dige techniek op het gebied van communicatie, transport en organi-satie maakt iets dergelijks ongetwijfeld mogelijk. Ten slotte moetevenzo een „Wereldbespreking" de vertegenwoordigers der conti-nenten verenigen, om aldus eenmaal te komen tot een redelijkeverdeling van de voor de gehele mensheid beschikbare grond-stoffen en produkten. Zolang alles door vrees en wantrouwenwordt beheerst, is dit grote wereldprobleem vanzelfsprekend onop-losbaar. Als eenmaal, en in de mate waarop, het vertrouwentoeneemt en de vrees verdwijnt, wordt het probleem echter terug-gebracht tot zo eenvoudige verhoudingen, dat een kind het zoukunnen oplossen. Alles hangt af van de geest die zich baan breektonder de mensen. Moge het zijn, dat na de vele eeuwen van vrees,achterdocht en haat, steeds meer een geest van verzoening enwederzijds vertrouwen zich verbreiden zal. Ik geloof dat de be-wuste beoefening van de kunst van sociocratische ordening en deopvoeding daartoe, de zekerste wegen voor de mensheid zijn omdichter bij een redelijke regeling van de wereldproblemen tekomen.

41

NASCHRIFT.

Voor degenen die zich ervoor interesseren wil ik aan het boven-staande toevoegen een korte samenvatting van het gedachten-systeem dat voor mij aan de sociocratie ten grondslag ligt. Dit zaltevens een voorlopig antwoord geven op vragen die zullen zijnopgekomen bij hen die overtuigd zijn dat op de basis van hetkapitalistische stelsel een werkelijk gelukkige ordening van demensengemeenschap onmogelijk is.Zowel de behandeling van het meer filosofische als van het econo-mische probleem zou een aparte verhandeling eisen, maar tochwil ik trachten enkele grote lijnen reeds hier uit te stippelen.Ik denk mij het Al als een samenstel van enkelheden waaruit hetis opgebouwd en bestaat En ik meen twee kosmische processente onderkennen die zich overal en steeds tonen: ten eerste wat iknoem „de Convergentie", dat is de invloed die door het geheelop de delen wordt uitgeoefend als stralen die van overal her opeen punt convergeren; ten tweede wat ik aanduid met de „Diver-gentie", dat is de invloed die van uit elke individualiteit in allerichtingen uitstraalt, divergeert. De werkelijkheid zie ik als deontmoeting van de twee genoemde kosmische processen. Wij zelfzijn in beide processen opgenomen. In ons leven komen zij samen.Alles wat bestaat kan worden gezien als iets waarop zich invloedenconvergeren, maar evenzeer als iets van waaruit invloeden diver-geren. Elk gebeuren kan evenzo worden beschouwd als hetprodukt van de omringende omstandigheden die er op gerichtzijn, maar ook als het resultaat van een ontwikkeling van binnenuit.Ik zie in de mensen twee hoofdtypen, die ik met dezelfde termenaanduid; ik noem „convergent" de mens die als vanzelf geneigdis in te grijpen, desnoods te dwingen, om ter wille van de gemeen-schap de enkeling waar nodig te beteugelen. „Divergent" noem ikde mens die in een analoog geval van nature geneigd is zich teverplaatsen in de gedachtengang van de zich uitende enkeling.Wel zie ik dat er veel mensen zijn die beide aspecten in zichdragen. Ook weet ik dat er synthetische persoonlijkheden zijn dieeen sterk eenzijdige aanleg, hetzij in convergente of in divergentezin, bewust hebben aangevuld door het aankweken van datgenewat hun van nature ontbrak; maar toch zie ik duidelijk het be-schreven contrast van de twee tegengesteld gerichte typen.

42

Voor mij is het nu al vele jaren zeer verhelderend geweest, op temerken, hoe op allerlei terrein ditzelfde contrast openbaar wordt.En dikwijls zie ik het dan als een noodlottige onvermijdelijkheid,wanneer twee personen of partijen elkaar bestrijden doordat zijdeel zijn van de tegengestelde kosmische stromingen.Vaak zie ik dan, dat zij hetzelfde doel nastreven, hetzelfde ideaaltrachten te benaderen, maar de een tracht het te bereiken vanbinnen uit door organische ontwikkeling; de ander door de dwin-gende macht van op de enkeling gerichte omstandigheden.Ik zelf heb vele jaren op uiterst eenzijdige wijze mijn aangeborendivergente aanleg gevolgd, en getracht door een meer en meerconsequent doorvoeren van het divergente beginsel, dus doorindividuele ontplooiing, heen te breken door het grote probleemdat ik overal om mij ontwaarde. Juist door die jaren van groeiendisolement en steeds toenemende steriliteit kwam ik tot het besef,dat levenskunst is het zoeken van de synthese van de elkaar tegen-strevende kosmische stromingen in ons, of anders gezegd: hettrachten een evenwicht te bereiken tussen de elkaar tegenwerkendekrachten. Dit bracht mij er toe, nu al vele jaren geleden, mijnlevenshouding geheel te herzien en werkwijzen te zoeken die metmijn boven-aangeduid inzicht in overeenstemming zouden zijn.Zo geloof ik dat het voor ieder eenzijdige divergent of convergentplicht is zijn eigen eenzijdigheid bewust te supplementeren. Thanservaar ik het als een ontzettende tragiek dat er nog maar zoweinigen zijn, die dit inzicht delen en zoeken naar praktischewerkwijzen waarin beide mensentypen kunnen samenwerken enelkaar in vertrouwen kunnen ontmoeten.Voor mij is het volkomen klaar geworden, dat juist nu in dekritieke periode van de wereldgeschiedenis die wij beleven enormemensengroepen van de beide typen tegenover elkaar komen testaan. De miljoenen die zich om de convergente nationaal-socialis-tische ideologie schaarden zijn door hen die door het divergentedemocratische beginsel verenigd werden verslagen. Maar een nieuwgevaar dreigt, nl. dat een andere grote eenzijdig-convergentegroepering in botsing zal komen met de velen die meer diver-gerend denken en daardoor uitgaan van de drang naar vrijheidbij de individuele persoonlijkheid.Deze miljoenen mensen beseffen niet dat zij streven naar hetzelfdedoel maar het van tegenovergestelde zijden trachten te bereiken.Zij zullen elkaar met inzet van al hun kracht en toewijding gaan

4:4

bestrijden,.., tenzij te elfder ure het inzicht in hen doordringt,dat zij verenigd zijn in het doel dat zij allen najagen, dat er eensynthese mogelijk is, als zij maar hun energie niet tegen elkaarverbruiken, maar leren samenwerken.Het is een levenskwestie voor de mensheid dat dit inzicht door-dringt,. en snel, wil niet een groter catastrofe dan zelfs diewelke wij juist hebben beleefd het mensdom teisteren: „Waar ergeen visie is, sterft het volk" zegt de oude spreuk. En het is waar:bovenal hebben we zieners nodig, die over planetarische con-flicten op deze kleine aarde kunnen heenschouwen en die deeeuwige waarden blijven onderscheiden.Voor wie een wijder horizon heeft dan onze kleine planeet, voorwie het besef van het bestaan der oneindige werelden en vooralook der kosmische normen in zich levend houdt, is het duidelijkdat niet „macht en geweld" maar „geest" de oplossing moet geven.Hij ziet dat niet de doorgevoerde divergentie van het individualis-me zou kunnen brengen wat wij zoeken; maar dat evenmin eenvolledig convergent collectivisme dat het individu negeert en uit-schakelt, redden kan. Hij ziet in, dat er een ordeningswijze moetkomen, waarin zowel de divergent als de convergent vertrouwenkan hebben, en waaraan beiden zich met toewijding kunnen geven.Deze mogelijkheid nu geeft de sociocratie, omdat hierin eens-deels de enkeling zich tot het uiterste kan doen gelden, terwijltevens het belang van het individu steeds moet wijken voor datvan de gemeenschap. Op ieder punt van de weg moet dus eensynthese gezocht en gevonden worden en dit is alleen mogelijkals de geest die allen beheerst zuiver is. Steeds weer zal de con-vergent geneigd zijn te denken dat het voldoende zal zijn deomstandigheden te veranderen om tot een gelukkiger wereld-toestand te geraken. Daartegenover zal de divergent gevaar lopenhet belang van deze algemene invloeden te onderschatten ente eenzijdig nadruk leggen op de rechten en mogelijkhedenvan individuele ontwikkeling. Door het contact van beide typenzal bereikt kunnen worden dat de eersten er bijvoorbeeld aan her-innerd worden dat een boer of een arbeider die zijn graan ofzuivelprodukten misbruikt als machtsmiddel, waarmee hij dehongerige stedeling in zijn greep kan houden in wezen hetzelfdedoet als de kapitalist die de arbeiders beheerst en dwingt doorhet bezit van produktiemiddelen. De divergenten moeten echter,juist door met de convergenten samen te komen, in de juiste geest,

44

de geest van vertrouwen, leren inzien dat het niet genoeg is tepleiten voor individuele vrijheid en ontwikkeling, maar dat weldegelijk ook de omstandigheden veranderen moeten. Zij moetenleren beseffen dat terwijl het logisch is dat de dingen die door deenkeling gebruikt worden zijn privébezit zijn, het even vanzelf-sprekend is dat de productiemiddelen die voor de gehele gemeen-schap moeten dienen, ook aan deze gemeenschap moeten toebe-horen, dus door de gemeenschap worden beheerd.De convergenten moeten door levend en vertrouwelijk contact metdivergenten tot het inzicht komen dat de oude scheiding tussen„klassen" fictief geworden is doordat vele leden van het „wer-kende volk" tot op zekere hoogte kapitalist en vele kapitalisten„werkers" geworden zijn.Wanneer eenmaal de grondregelen van de sociocratie aanvaardworden zullen de bevoorrechten in open, eerlijke en publiekeBuurtbesprekingen zich niet als zodanig kunnen handhaven, daarhet zelfs voor de eenvoudigste en meest kinderlijke geesten duide-lijk zal zijn, dat zij in het ongelijk zijn wanneer zij hun voorrecht,hun bezit als machtsmiddel trachten te bewaren. Maar dit onver-schillig of zij kapitalist of arbeider zijn!Tevens zullen in de Buurtbesprekingen en later in de Wijkbespre-kingen de werkelijke behoeften van de leden van de buurt aan deorde komen en zullen zij de belangstelling krijgen die zij behorente ontvangen, terwijl als vanzelfsprekend naar wegen gezocht zalworden deze behoeften door samenwerking te bevredigen. Ik heb

dat die wenen dan ook gevonden zullenLOSSE EXEMPLAREN

Zolang de voorraad strekt zijn nog losse exemplaren verkrijgbaar van diverse al versche-nen afleveringen van De AS. Men kan deze nummers bestellen door storting van f. 5,50(inklusief verzendkosten) per exemplaar op postgiro 44 60 315 van De AS, postbus 43,Moerkapelle. Uitzonderingen op die prijs zijn nr. 17 (Misdaad & straf, met teksten vanClara Wichmann) dat f3,50 kost en nr. 74 (Spanje 1936-1986) dat f6,50 kost. Het gaatverder om de afleveringen: nr. 28 (Kropotkin), nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41(Gezondheidszorg), nr. 44/45 (Onkruit & antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 ( Geweld),nr. 53 (De staat van de verzorging), nr. 55/56 (Politieke vorming), nr. 57 (Tolstoi), nr. 58(Koöperaties en kollektieven), nr. 59 60 (Anarchistiese perspektieven), nr. 61 (Marx), nr.62 (Bart de Ligt), nr. 63 (Anarchie 84 Avantgarde). nr. 64 (De krisis), nr. 65 (Nationalisme& bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?). nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68(Anarchisme & Utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (Clara Wichmann),nr. 71 (Staatskunst of straatkultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie) en nr 75( Macht).Zolang de voorraad strekt zijn ook komplete jaargangen van De AS te bestellen. Dezekosten f 12,50 per jaargang. Leverbaar zijn de jaargangen 1982 (nrs. 55 /56-59/ 60), 1983(nrs. 61-64), 1984 (nrs. 65-68) en 1985 (nrs. 69-72). En tenslotte een speciale aanbiedingvoor verzamelaars: alle nog leverbare afleveringen (zie hierboven) voor f. 75,00.

45

BOEKBESPREKINGEN

BLANKERTZ OVERHET LIBERTARISME

Stefan Blankertz is een anarchist uit West-Duitsland die een jaar of tien geleden Büchseder Pandorra oprichtte. Sindsdien verschenenbij die uitgeverij tientallen boeken en brochu-res, waaronder veel werk van Gustave Lan-dauer en Paul Goodman. Trouwens, ook uithetgeen Blankertz zelf publiceerde bleek zijnwaardering voor Goodman. Zo schreef hij eenboekje over anarchisme, diskussieerde hij metde 'Stirniriaan' Kurt Zube (K.H.Z. Solneman)en redigeerde hij het blad Aufdern Misthaufender Geschichte. In het begin van de jaren '80leverde hij bijdragen aan het anarchotijd-schrift Schwarzer Faden van Wolfgang Haug,onder meer over de Oostenrijkse school, eengroep rechtse ekonomen als Hayek en VonMises. Ook in andere publikaties liet hij sinds-dien blijken sympathie te koesteren voor het(Amerikaanse) libertarisme.Die sympathie lijkt vooralsnog onverminderd,want onlangs verscheen er van hem Hetnieuwe sociale denken, een pleidooi voor eenlibertariese samenleving. Nu vindt deze - in deVS ontstane - politieke stroming weinig weer-klank in Nederland, maar in België ligt datmisschien anders. In ieder geval is Blankertzsboekje vertaald en uitgegeven door het Liber-tarisch Studiecentrum aldaar.In De AS 54 en 72 is uiteengezet dat libertari-ërs of anarchokapitalisten de staat willen ver-vangen door een volstrekt vrije markt. Allenoodzakelijke funkties in de samenleving kun-nen volgens hen aanzienlijk beter door parti-kuliere bedrijven vervuld worden en boven-dien zijn we dan van alle overbodigestaatsfunkties af. Rothbard, de belangrijkstewoordvoerder van het libertarisme, lost op diemanier zelfs het miijeuprobleem op. Sommi-gen van hen, zoals Nozick, schrikken echterterug voor een geheel staatloze maatschappijen geven daarom de voorkeur aan een mini-male staat, die alleen tot taak heeft ieders rech-ten (in feite eigendomsrechten) te waarborgen.Blankertz noemt die situatie een 'minarchie'.In het libertarisme draait alles om een abso-luut vrijheidsbeginsel. Daaruit vloeit voort datieder individu een onaantastbaar recht op ei-gendom - óók van produktiemiddelen - wordttoegekend. In het sociaal-anarchisme vanProudhon, Bakoenin en Kropotkin daarente-gen is vrijheid geen doel, maar middel om -binnen kleinere gemeenschappen - sociale we-derkerigheid te bevorderen. De libertariërskennen slechts ekonomiese wederkerigheid:het ruilen tegen marktprijzen. En dat betekenthet aanvaarden van de wet van het oerwoud endus op langere termijn van het monopoliserenvan maatschappelijke sleutelfunkties door de

paar grote bedrijven die de konkurrentiestrijdhebben overleefd.Natuurlijk bestrijdt Blankertz dat laatste. Vol-gens hem kunnen kritici van een monopolist teallen tijde een tegenmacht vormen en dezelfdediensten ofwel goedkoper, ofwel beter aanbie-den. Daarbij het probleem negerend dat ermaar weinigen zullen zijn, die over voldoendekapitaal beschikken om zo'n marktgevecht tekunnen voeren. Verder is het überhaupt devraag of in een I ibertariese maatschappij iederindividu de kans heeft om zèlf in elementairebehoeften als voeding, behuizing en bescher-ming te voorzien. Ik ben er van overtuigd datdat niet het geval is.Zo iemand wordt dan als hij zich iets buiten demarkt om wil toeëigenen in zijn kraag gegre-pen door partikuliere politie en berecht doorpartikuliere rechtbanken, die bestaan bij degratie van degenen die zich van rechtsbescher-ming kunnen verzekeren. Alle waarborgenvan de libertariërs in die omstandigheden, bij-voorbeeld dat de beschuldigde naar een andererechtbank kan stappen voor arbitrage, ver-dwijnen als sneeuw voor de zon als zo iemandniets (meer) bezit. Het anarchokapitalismeleidt dan ook onvermijdelijk tot een omvang-rijke 'onderklasse' van bezitlozen, die letterlijkrechteloos zijn, want dat is de konsekwentievan het libertariese vrijheidsbegrip.Zonder twijfel klinkt de libertariese kritiek opde staat sociaal-anarchisten bekend in de oren.Maar met hun verabsolutering van het auto-nome individu bieden de libertariërs slechtsschijnvrijheid. Sociaal-anarchisten pleitendaarom voor kollektivisering in plaats van pri-vatisering. Ook Blankertz heeft niet aanneme-lijk kunnen maken dat het libertarisme inwezen iets anders is dan een spitsvondige po-ging om de verzorgingsstaat af te breken en hetbedrijfsleven vrij spel te geven. Goodman, opwie Blankertz zich bij het aanprijzen van hetanarchokapitalistiese recept onder meer be-roept, had zich juist in libertariese kring dood-ongelukkig gevoeld. (H R)

Stefan Blanken:. Het nieuwe sociale denken.Libertarisch Studiecentrum Kessel-Lo (B.)1986. 137 pag. f 12,50 (inklusief porto). Tebestellen bij Libertarisch Centrum, antw.nr .551, 3100 ii/B Schiedam.

RECHT EN POLITIEKEORGANISATIE

Zij die regelmatig De AS lezen zijn wel ver-trouwd geraakt met de ideeën van Thom Hol-terman. Ook in zijn boek AnarchistischeStaatsopvatting, een paradox? en in zijn bij-drage aan Law in Anarchism zette hij zijnopvattingen uiteen. Deze komen in het kort

46

neer op het volgende. In tegenstelling tot degangbare gedachte staan de belangrijkste an-archistiese schrijvers niet volkomen afwijzendtegenover alle vormen van recht en tegenovereen maatschappij-organisatie, die enkele trek-ken van een staat vertoont. Zij kunnen zichimmers vinden in regels, die vanuit de gemeen-schap oprijzen om die gemeenschap te organi-seren. De veelheid van samenhangende orga-nisaties tussen en in de zelfbesturendegemeenschappen krijgt dan een - zeer flexibeleen veranderlijke - overheadstruktuur, die tochwel enkele kenmerken van een 'staat' heeft,zoals centrale regeling, kontrole en korrektie.Deze meningen heeft Holterman uitgewerkten nader onderbouwd in een proefschriftonder bovenstaande titel, waarop hij onlangspromoveerde aan de Erasmus Universiteit teRotterdam. Zijn studie is blijkens de ondertitelvan het boek 'een onderzoek naar konvergen-tie in opvattingen omtrent recht en politiekeorganisatie bij sommige anarchisten en som-mige rechtsgeleerden'. De anarchistiese schrij-vers, die hij ten tonele voert onder de naamlonstruktieve anarchisten' zijn zij die de ge-meenschap van vrije individuen van onderafwillen organiseren op basis van vrijwilligheid,wederkerigheid en sociale verantwoordelijk-heid; in funktionele, lokale, zich federerendeorganisaties en - volgens Holtermans inleidingtijdens de promotie - vooral gestoeld op desociale eigendom van de produktiemiddelen.En dergelijke konstruktieve anarchisten zijn erdan velen.. De opvattingen van Godwin enProudhon, van Bakoenin, Kropotkin, Réclus,Malatesta, Cornelissen en Domela Nieuwen-huis, tot en met Colin Ward, Lehning en Con-standse worden in ruime mate geciteerd engeanalyseerd.Wat de rechtsgeleerde auteurs betreft (vooralstaatsrechtsgeleerden, rechtsfilosofen enrechtssociologen), begint Holterman zijn on-derzoek bij de Politica van J. Althusius (1557-1638), gaat dan snel over naar auteurs van devorige en begin van deze eeuw, zoals Hama-ker, de Bosch Kemper, Duguit en Krabbe,maar hij put daarna ook veel uit gedachten vantijdgenoten, zoals Schuijt, Glastra van Loonen Ter Heide.Bij de anarchisten onderzoekt hij, of en inhoeverre zij in de organisatie van een libertairegemeenschap, fenomenen, die sterk gelijkenop staat en recht, toelaten of willen bevorde-ren. Bij de juristen gaat het hem erom de ge-dachten op te sporen, die wijzen op een afwij-zen van staats(al)macht en van autoritair, vanboven af opgelegd, recht, alsook op een posi-tieve stellingname t.o.v. uit de bevolking en uitgroepen voortkomende reguleringen, van zelf-regulering, van het uitvoeren van gemeen-schapstaken door uit de bevolking zelf voort-komende organen.Bij de vergelijking van de opvattingen vanbeide groepen schrijvers maakt Holterman ge-

bruik van een aantal basisgedachten, die hij bijAlthusius opspoort en die hij 'oriëntatiepun-ten' noemt. Als zodanig gelden dan ondermeer 'sociale mens', 'kommunalisme', 'federa-lisme', 'participatie' en 'machtsspreiding' (ver-der in het boek vult hij deze aan met enkelesociologiese grondbegrippen zoals wederke-righeid, interaktie en koöperatie).Het zal de lezers van De AS niet verbazen, datdeze oriëntatiepunten in het werk van de klas-sieke en van de latere anarchistiese schrijversniet alleen veel voorkomen, maar ook in kon-struktieve zin worden uitgewerkt. Voor juris-ten (die zich misschien er wel over verwonde-ren, dat anarchisten zo konstruktief blijken) ishet niet verbazingwekkend, dat ook in hunvakgebied enkele geleerden zich oriënteerdenen oriënteren op deze begrippen; tegenwoor-dig worden deze geleerden dan ook niet meerzo zeer als buitenbeentje gezien als bijv. Ha-maker en Krabbe in hun tijd. Uit de konfron-tatie van deze schijnbaar diametraal tegenoverelkaar staande groepen anarchisten en juristenblijkt, dat de meningen heel vaak parallellopen, hetzelfde bedoelen in verschillende be-woordingen, ofwel in de terminologie van hetboek 'konvergeren'.Ten aanzien van de politieke organisatie vande maatschappij, de ordeningsstrukturenwaarbinnen de besluitvormingsprocessen overdoeleinden en middelen voor de kollektievebelangen en wensen zich kunnen afspelen, ver-gelijkt Holterman vooral gedachten van Alt-husius met die van Proudhon en Bakoenin.Wanneer het gaat om de beheersorganisaties,de vrije organen voor het regelen en uitvoerenvan gemeenschapstaken (momenteel vaakstaatstaken) worden ideeën van Kropotkin,Malatesta, Mühsam, Landauer, maar ook vanLehning, Cornelissen en Constandse naast dievan moderner rechtsgeleerden als Duguit enKrabbe gesteld. Steeds weer blijkt dan de kon-vergentie van de opvattingen.Tenslotte komen bij het bezien van het rechts-begrip bij beide auteursgroepen - in het m.i.beste hoofdstuk van het boek - vooral de mo-dernen aan het woord. Daarbij staat dan hetbegrip Interaktioneel recht' centraal. Dit be-grip steunt op de theorie van de reflexieveverwachtingen in de processen van menselijkerelatie en kommunikatie: ik handel/spreek zi5omdat ik verwacht, dat jij op die en die manierzult handelen/spreken, maar jij handelt danop die manier, omdat jij weer een bepaaldereaktie van mij verwacht. Hieruit ontwikkeltzich dan de gedachte, dat recht in het sociaalhandelen groeit uit de normen, die in het be-trekkingensysteem van groepen op basis vande reflexieve verwachtingen vanzelf oprijzen.De rechtsregels, die op enigerlei wijzen vormhebben gekregen (bijv. door toepassing doorde rechter) stabiliseren dan de verwachtingen,zoals de verwachtingen de onderlinge relatiesstabiliseerden. Deze opvatting van het rechts-

4 7

begrip, die bij huidige rechtsgeleerden wel bij-val krijgt, leidt tot een rechtstelsel, dat ookvoor konstruktief anarchisten akseptabelblijkt. De Amerikaanse jurist Fuller, die in dithoofdstuk uitvoerig aan het woord komt,noemt Bakoenin met zijn gedachten over 'in-herent recht' terecht dan ook een voorlopervan de eigen interaktionele ideeën.Nadat hij vervolgens de regelgeving in samen-hang met verschillende interaktleprocessennader heeft bestudeerd, verbindt Holtennandan de idee van het 'funktioneel gezag' (hettijdelijk leiding geven aan de aktiviteiten vaneen groep op basis van specifieke vaardighe-den, waartegenover dan steeds een Yunktion-eel wantrouwen' bij de groepsgenoten moetstaan) met het interaktioneel rechtsbegrip.Tenslotte bespreekt hij het kontroversiëlevraagstuk van dwang en korrektie bij inciden-tele afwijking van de sociale norm. Deze zijn -vanuit het uitgangspunt dat de door an-archisten voorgestane vrijheid uit haaroorsprong voortkomende sociale en kontek-stuele beperkingen kent - akseptabel mits dedwang niet fysiek is en de korrektie niet hetkarakter van straf en vergelding krijgt.Bovenstaande samenvatting is veel te beknopten doet geen recht aan de rijkdom aan gedach-ten, niet alleen van de gelelekteerde schrijvers,maar ook van Holterman zelf. Het boek isnamelijk ook zo boeiend door de vele grote enkleine exkursies, die Holterman tussendoormaakt. Ik noem er enkel: over de problemenbij de definiëring van de begrippen recht enstaat; over verschillende kultuurmodellen,vanwaaruit verschillende rechtsopvattingenvoortkomen; over het anarchisme als kultuur-beweging, waarin dan weer een diskussie metSchuijt plaats heeft (aan de hand van ideeënvan Clara Wichmann en Bart de Ligt) over'anarchisme als kritiek én ontwerp': over depolemiek tussen Bookchin en Dolgoff over deplaats van het vrijwillig kontrakt als beginselvan anarchisties denken, waartussendoorwordt geschreven over een rechtshistoriese op-vatting betreffende het fides-begrip in het Ro-meins k ontraktenrecht. En zo wordt er heelwat overhoop gehaald, zowel in de tekst zelf,maar vaker nog in de noten.Duidelijk is te zien, dat Holterman het liefstnog veel meer had besproken, maar - zoals hijtijdens de promotie schertste - de omvang vanhet boek moest in de gaten worden gehouden,ook al i.v.m. de verkoopbaarheid. Anderzijdsmoet het me van het hart, dat Holterman somswel wat al te beknopt is bij ook voor zijnbetoog uiterst belangrijke onderwerpen. Zowordt het verwerpen van het contrat social-model door Proudhon en Bakoenin in tweekorte noten afgedaan. Hoe dan ook: door deuitstapjes en de losse einden zijn veel paginaasvan het boek erg inspirerend om er zelf opdoor te denken.Daarbij komt dan nog, dat de tekst (192 pag.)

en de noten (71 kleingedrukte pag.) steunen opeen geweldige literatuurdokumentatie (de 'lijstvan aangehaalde literatuur' telt 19 pag. inkleine lettertjes). Wat dat betreft is het boekmeteen een goede literatuursamenvatting ophet gebied van rechts- en politieke theorie vanhet anarchisme.Maar al is het boeiend en inspirerend, het boekroept ook kritiek op. Door de uitstapjes-tussendoor raakt de lezer(es) makkelijk dedraad van het betoog kwijt. En de aandachtvoor het hoofdbetoog kan toch al verslappen,omdat Holterman voor zijn boek een opbouwheeft gekozen van, wat ik zou willen noemen,koncentriese cirkels: in hoofdstuk I worden debelangrijkste stellingen al geformuleerd;hoofdstuk 2 werkt dit nader uit, en in dehoofdstukken 3, 4 en 5 worden dan achtereen-volgens de politieke organisatie, de beheersor-ganisaties en het recht grondig bekeken (zoe-kend naar konvergenties).Er zijn ook binnen ieder hoofdstuk afzonder-lijk veel herhalingen; bij iedere herhaling wor-den dan weer enkele elementen toegevoegd enin de nadere analyse betrokken. Dat is didak-ties uitstekend, het is bijzonder overtuigend,maar door de herhalingen verslapt de aan-dacht, die dan weer opvlamt bij een exkursiebuiten het hoofdbetoog. Daarbij komt nog,dat H olterman geen strakke betoogtrant heeft.Soms lijkt het wel of hij meer associërend bezigis dan dat hij een bepaalde lijn van beweringenvolgt. Ik maak hier uitdrukkelijk een uitzon-dering voor hoofdstuk 5 'Recht' en vooraldaarin paragraaf 3, 'Recht in gebruik' - voormij het hoogtepunt van het boek - die wél ineen heldere opbouw van het betoog en eenduidelijke stijl zijn geschreven.Zijn betrekkelijke afkeer van abstrakte defini-ties is de lezers van De AS bekend. Zij herinne-ren zich ongetwijfeld de diskussies over demogelijkheid het begrip 'staat' te definiëren(nrs. 66, 67 en 68). Ook nu weer struikelde ikenkele malen over het ontbreken van iedere(eventueel: voorlopige werk-)definitie bij deintroduktie van een nieuw begrip of over eenonduidelijke, niet hanteerbare omschrijving.En dat dan niet alleen bij de kenrbegnppenvan het betoog, zoals recht en staat (die beidezo tussendoor enkele malen n.a.v. kenmerkenworden beschreven), maar ook bij veel anderevooral methodologiese begrippen, zoals para-digma (pag 41) of netwerk(-struktuur) pag.132. Doore het gebrek aan exakte definitiesbezigt Holterman bij het opsporen van kon-vergenties soms ook slechts kenmerken vaneen fenomeen als kriteria voor de konvergen-tie. De strekking van het betoog lijdt er danwel niet onder, en misschien is hier meersprake van verschillen in denktrant en stijl danin denkinhouden, maar voor mij blijven som-mige passages van het boek, hoe boeiend ook,wat in het vage hangen.Maar zoals ik al zei: hij zwengelt diskussie aan,

48

hij reikt materiaal aan, hij stelt vraagpunten,hij geeft hier en daar duidelijk aan welke me-ningen nader zouden moeten worden gefun-deerd. Het boek heeft daardoor iets uitdag-ends; en ik laat me graag uitdagen! Daaromhier enkele vragen, die bij de bestudering vanhet boek rezen, diskussievragen om ThomHolterman te prikkelen tot verder doordenkenop de basis, die hij in dit werk heeft gelegd.In het interaktioneel rechtsbegrip, zoals dat in5.3. op basis van de theorie van de reflexieveverwachtingen werd ontwikkeld (overigens:waarom werd hierbij niet het Romeinsrechte-lijke 'do ut des' ter sprake gebracht?), mis iktoch nog een element, dat namelijk de rechts-regel moet onderscheiden van de ethiese normen van de fatsoensnorm. Dit onderscheidwordt door Holterman ook niet gemaakt. Hetkan in het anarchistiese denkkader ook nietworden gevonden in dwang bij de korrektie bijnormoverschrijdend gedrag. Ligt het onder-scheid bij een bepaald moment van formalise-ring van de norm? Of ziet Holterman geenenkel onderscheid? Opvallend is in dit ver-band, dat in het zakenregister het trefwoord'ethiek' ontbreekt (Kropotkins Ethik staat welin de literatuurslijst, maar is vrijwel niet in hetbetoog betrokken).Een soortgelijk vraagstuk doet zich voor t.a.v.'staat'. Herhaaldelijk omschrijft Holterman -in navolging van o.a. Landauer en Spooner -de staat als een konstellatie van relaties. Diekonstellatie is voortdurend aan veranderingonderhevig; en als we de relaties, dus de kon-stellatie in anarchistiese zin veranderen, ver-dwijnen een aantal statale kenmerken. Ver-dwijnt dan ook 'de staat' of is de konstellatiena de veranderingen ook nog een (beetje)staat? Wat is/zijn het/de element(en), dat/dieeen konstellatie van relaties tot staatmaakt/ maken?Als dergelijke elementen kunnen naast 'grond-gebied' worden genoemd 'de zorg voor hetalgemeen welzijn/ belang' (wat dat ook is), 'ge-weldsmonopolie', 'volkenrechtelijke erken-ning'. Vanuit anarchistiese optiek zal over ditvraagstuk nog stevig moeten worden gedachten geschreven, want ik vind de redeneringenvan Holterman hierover nog niet voldoendeuitgewerkt.Volgende kwestie: hoe worden de stabiele 're-flexieve verwachtingen' tot normen, tot rechts-regels geformaliseerd? In de gedachten vanHolterman komen daarvoor de besturen vanpolitieke en/of beheersorganisaties in aanmer-king. Ik kan ermee instemmen, dat deze bestu-ren de interne zaken van hun organisaties rege-len; en ik kan ook bedenken, dat dezeregelingen een plaats in ieders verwachtingen-patroon krijgen. Maar het terrein van de we-derzijdse verwachtingen en van de anticipatiesop elkaars gedragingen is veel groter dan datvan de organisatie-regelingen; grote delen vandat terrein moeten zich trouwens aan de be-

moeiing, de kompetentie van genoemde bestu-ren onttrekken.Het komt mij voor, dat het oplossen van kon-flikten over verwachtingen alleen achteraf kangeschieden. Dat gebeurt dan door vanuit vrijebeheersorganisaties opererende rechterlijkekolleges (een gedachte, die Holterman enigs-zins heeft uitgewerkt). Uiteindelijk bepaalt dusde rechter of en in hoeverre in een konkretesituatie een bepaalde verwachting bij een vande procespartijen gerechtvaardigd was. Dezejurisprudentie neemt op haar beurt dan ookeen plaats in bij de reflexieve verwachtingen.Dat betekent, dat het interaktioneel rechtsbe-grip leidt tot een soort Jurisprudenz-Recht,waarin ik persoonlijk wél geloof (Holtermanook?), maar waarvan ik weet, dat veel juristenhet uiterst diskutabel, zo niet afgrijselijk vin-den: is Jurisprudenz-Recht nog wel recht?Misschien vindt Holterman deze vraagstellin-gen te zeer op rechtsfilosofies vlak liggen en.hoewel hij het rechtsfilosofiese niet schuwt, hijheeft noch de pretentie noch de ambitie in zijnboek ook clát gebied volledig te exploreren.Hier hangen dus - zoals ook nog op enkeleandere plaatsen - losse einden in het betoog,maar het boek biedt voldoende materiaal vooreen gefundeerde diskussie.En elk tenslotte is voor mij het grote belangvan dit werk. Geschriften die in ons taalgebiedeen wezenlijke bijdrage leveren aan de theorie-vorming voor een hedendaags anarchisme oflibertair socialisme komen slechts heel zeldenvoor. Iedere bijdrage tot deze theorievormingis dus waardevol. Maar dat geldt te meer, wan-neer de theoretiese bijdragen stoelen op zogrote belezenheid in de klassieke en kontem-poraine anarchistiese literatuur, en anderzijdsop de juridiese eruditie van een universitairdocent, die ook niet schroomt sociologiese be-schouwingen in zijn onderzoek te betrekken.Het is daardoor een werk geworden, waar menvoortaan bij de bestudering van dit en soortge-lijke onderwerpen niet omheen kan. De kon-frontatie tussen konstruktieve anarchisten eneen belangrijk aantal vroegere en eigentijdsejuristen toont een te meer aan, dat het an-archisme toen en nu een waarde(n)volle denk-richting over de toekomstige maatschappij-ordening is. Zo'n boek haalt de anarchistiesetheorieën uit het verdomhoekje, waar traditi-onele denkers over macht, staat en recht, envooral hanteerders van machtsapparaten ze zograag zien geplaatst. (FvdB)

Thom Holterman, Recht en politieke organi-saties. Tjeenk Willink. Zwolle 1986. 310 pag].35,--.BIBLIOGRAFIE VAN EN OVERFERDINAND DOMELA NIEUWENHUIS

In 1978 publiceerde Gé Nabrink zijn Sexuelehervorming in Nederland, een geschiedenisvan de Neo Malthusiaanse Bond en de Neder-

4Q

landse Vereniging voor Sexuele Hervorming(NVSH).*Organisaties waaraan hij jarenlang zijn orga-nisatoriese kracht had gewijd en een boekwaaraan hij jarenlang had gewerkt. Van zijnbibliografie van, over en in verband met Ferdi-nand Domela Nieuwenhuis, die vorig jaar ver-scheen kan hetzelfde gezegd worden. In hetsamenstellen zit jaren van werk en een levens-lange belangstelling voor de figuur van Do-mela Nieuwenhuis, een jarenlang verzamelenvan diens geschriften en van bezoeken en kon-takten met bibliotheken. Het resultaat is in-drukwekkend. De bibliografie omvat tweedelen, in één band, samen bijna duizendbladzijden.Het eerste deel bevat de chronologiese opgavevan geschriften van Ferdinand Domela Nieu-wenhuis (voor dit deel heeft ZWO een subsidieverstrekt om uitgave mogelijk te maken); hettweede deel bevat, eveneens chronologies, degeschriften over en in verband met FerdinandDomela Nieuwenhuis, dit deel loopt door toten met 1984. Aan het geheel gaat een korteinleiding vooraf en beide bevatten uitvoerigealfabetiese registers van titels, namen vantijdschriften, pseudoniemen enz. van respek-tievelijk 69 en 45 paginaas. Gemiddeld staan ermeer dan tien titels op een bladzijde.Deze droge opsomming van gegevens geeftnaar ik hoop wel aan welk een gigantiese pres-tatie achter deze publikatie schuil gaat. Wat inhet 'NVSH-boek' enigszins de zwakte van deichrijver was - een overvloed aan precieze engedetailleerde feiten en gegevens - is uiteraardzijn kracht in deze bibliografie, ook al preten-deert Nabrink niet dat hij absoluut volledigkan zijn. Hij verzoekt de gebruiker om hemeventuele aanvullingen te sturen.Vooral het opzoeken van alle artikelen vanDomela, ook in de buitenlandse pers, is eenmonnikenwerk geweest. Het werk heeft nogeen aspekt dat de wetenschappelijke betekeniservan enorm verhoogd. Bij alle titels staat ineen aantal regels vermeld waar de betreffendepublikatie over gaat en waarin verwezen wordtnaar relevante andere nummers van de bibli-ografie. Terecht heeft Nabrink ook alle nietdoor Domela ondertekende artikelen zoveelmogelijk opgenomen; de overgrote meerder-heid van de artikelen in de bladen die hij redi-geerde. Dit vereist natuurlijk een grote kennisvan Domela's stijl en woordkeus. Toen Do-mela Nieuwenhuis in 1904 zijn boek Een vijentwintigjarige veldtocht samenstelde, eenverzameling artikelen uit zijn bladen, wist hijzelf niet meer precies wat van hem en wat vananderen was!Is het kriterium voor het eerste deel - zo volle-dig mogelijk - in theorie althans betrekkelijkgemakkelijk te hanteren, een bibliografie overen betreffende een persoon stelt veel grotereproblemen. Nabrink is erg ver gegaan in hetopnemen van de zijns inziens relevante titels.

Het zijn er 2500. Doordat ze voorzien zijn vande korte informatie is dit deel een werkinstru-ment geworden voor de gehele geschiedschrij-ving van het Nederlandse anarchisme.Dankzij Nabrinks prestatie rijst boven de bi-bliografie een andere, nog grotere prestatie uit:het werk dat Domela Nieuwenhuis verrichtteals publicist en in dienst van zijn ideaal. Na-brink heeft ongeveer 4500 artikelen en anderegeschriften van Domela gevonden. Alleen debibliografie van Anton Constandse zal ditaantal overtreffen. (RdJ)

* Besproken in De AS 39/40, mei/ augustus1979.

Gé Nabrink, Bibliografie van, over en in ver-band met Ferdinand Domela Nieuwenhuis.Ei. Brilt, Leiden 1986. XX 917 pag.

In een volgende aflevering van De AS publice-ren we besprekingen van onder meer de dokto-raalskriptie van Henk Sebregts over De VrijeSocialist 1945-1971 (te bestellen voor f 14,25via postgiro 4156377 van Sebregts, Amstel-veen); van het speciale eem4:feestnummer vanhet Britse tijdschrift Freedom; van een bundelopstellen van Italiaanse anarchisten: en van debiografie van Henk Eikeboom door PsziskoJacobs, verschenen bij In de Knipscheer teHaarlem. (Red)

DE BOODSCHAP VAN TOLSTOI

Zoals bekend is Tolstoi de grote inspirator vanhet christen-anarchisme dat in het begin vandeze eeuw vooral in Nederland weerklankvond. Hoewél Tolstoi de staat als een misda-dige organisatie beschouwde, die de mens totgeweld aanspoort en daardoor de verkrachteris van het ware christendom (door Tolstoi op-gevat als het streven naar volmaaktheid), wei-gerde hij zich een anarchist te noemen. Want,zo meende hij, anarchisten beogen wel het-zelfde, maar denken dat doel desnoods metgeweld te kunnen bereiken. Hoe het zij, Tol-stoi is bekend geworden als de propagandistvan de weerloosheid, een levenshouding waar-aan het aan Jesus Christus ontleende beginselvan de liefde voor de naaste ten grondslag ligt.Het godsrijk is in je schreef hij in 1893. DeRussiese censor verbood publikatie, maar eenjaar later verscheen er een Engelse vertalingvan het geschrift en rond de eeuwwisselingmoet er ook een Nederlandse versie uitge-bracht zijn. Nu is er dan een nieuwe uitgave,een sterk ingekorte vertaling van een Engelseeditie uit 1936.De uitgever noemt het boekje 'een gids voorgeweldloos leven', maar het is veeleer een plei-dooi voor persoonlijke bewustwording. Tol-stoi zet uiteen dat ieder het koninkrijk gods,

50

dat wil zeggen de mogelijkheid om zonder ge-weld te leven, in zich draagt. We merken daarweinig van, omdat de meeste mensen met ge-weld tot geweld gedwongen worden. Verou-derd lijkt me die boodschap nog altijd niet.(H R)

Leo Tolstoj, Het godsrijk is in je. Mirananda,postbus 93157. Den Haag 1985. 114 pag. j19,50.

GEMEENSCHAP, ANARCHIEEN VRIJHEID

Anarchistiese verhoudingen tussen mensen engroepen mensen zijn als nevenschikkingsrela-ties te kenschetsen. Statelijke verhoudingendaarentegen verschijnen in de vorm van eenzij-dige gezagsbinding. Met de anarchistiese ver-houdingen zijn de statelijke verwerkt, 'opgehe-ven'. Niet langer is sturen door anderen maarzelfsturing een van de themaas voor een ge-dachtenwisseling over maatschappelijke ver-banden. Een dergelijke benadering is als anar-chisties te karakteriseren wanneer het eensociale orde oplevert die in stand wordt gehou-den zonder staat. Natuurlijk zijn we daarmeeniet uit de problemen, alleen al niet omdat ernog niets omtrent de levensvatbaarheid vaneen dergelijke sociale orde is gezegd. De dis-kussie daarover tracht M. Taylor met zijnCommunite, anarehy and liberty te introduce-ren. Taylor'bouwt daarbij voort op zijn in 1976verschenen Anarehy and eooperation.Taylor besteedt aandacht aan een problema-tiek waar anarchisten in veel gevallen met eenboog omheen zijn gelopen. Namelijk de vraagof de leden van een sociale orde, die als an-archisties is te kenmerken, deze in stand kun-nen houden. Indien sommige anarchisten zichdeze vraag al hebben gesteld, is veelal het ant-woord te vinden in een verwijzing naar deveranderde menselijke 'natuur' door het levenin een anarchistiese samenleving.Dit antwoord kan niet bevredigen. Die ge-dachte wordt door Taylor dan ook van dehand gewezen. Hij wijst erop dat de instand-houding van een sociale orde altijd een pro-bleem is geweest. Hij ziet daarin geen grondvoor het anarchistiese optimisme dat het pro-bleem zichzelf oplost.Het 'probleem' waaraan Taylor ondermeerdenkt is het feit dat niet alle individuen vrijwil-lig zullen afzien van handelingen die de socialeorde kunnen schaden. Niet-anarchisten heb-ben het daar in zoverre minder moeilijk mee.dat zij ter oplossing van dat vraagstuk dannaar de staat verwijzen. Deze heeft als een vande taken mensen in het rechte spoor te houden.Ook politiek- liberalen huldigen een dergelijkeopvatting. Systematies ontmantelt Taylor der-gelijke zienswijzen

Als 'anarchisties' ondermeer betekent 'afwe-zigheid van staat', dan is de verwijzing naarstaatsoptreden ter verzekering van socialeorde niet meer mogelijk. En toch zullen ookanarchisten willen voorkomen dat de socialeorde wordt geschaad. Taylor is bereid uit tegaan van het feit dat absolute afwezigheid vandwang een onmogelijkheid is. Maar daarvooris niet een herintroduktie van de staat nodig alshandhaver van sociale orde. Ook niet een 'mi-nimale staat' zoals bij Nozick (verg. diensAnarelw, state and utopia, Oxford 1974. Zieook De AS 54).Wat wel als noodzakelijke voorwaarde doorTaylor wordt gezien, als mensen besluiten zon-der staat te leven, is het in het leven roepen van'community'. De kleine, stabiele gemeenschap,die de kern uitmaakt van Taylor's argumenta-tie wordt door hem niet als goed of juist in eenenge zin begrepen. Hij verdedigt 'gemeen-schap' dus niet als ideaal, als een harmonieuzeplaats die gevrijwaard is van konflikten. Inte-gendeel, het is de plaats waar konflikten wor-den beslecht. Het is de logiese konsekwentievan zijn afwijzing van de staat en de wens omsociale orde te handhaven.Het is een vergissing te menen dat anarchistenuitsluitend denken in termen van het goede enharmonieuze in mensen. Een van de redenenwaarom zij zulke fervente aanhangers van de-centralisatie zijn, en dus van het zoveel moge-lijk vermijden van koncentratie van macht, isjuist dat mensen feilbaar zijn. In die optiekverschillen zij niet van mening met hen die'demokratie' prefereren omdat deze de minstslechte regeringswijze oplevert vanwege hetfeit dat zij macht onder velen verdeelt.In zijn boek besteedt Taylor op de volgendewijze aandacht aan de hierboven weergegevenproblematiek. In het eerste hoofdstuk gaat hijin op 'anarchie en gemeenschap', in het tweedeop 'sociale orde zonder staat', en in het derdeop 'gelijkheid en anarchie'. Het vierde hoofd-stuk handelt over de schijnbare tegenstelling'gemeenschap en vrijheid'. In een kort slot-hoofdstuk zegt hij iets over toekomstmogelijk-heden van gemeenschap en anarchie. Dathoofdstuk loopt niet over van optimisme om-trent de mogelijkheden. Aan de ene kant zul-len de bestaande krachten en instellingen zichniet zonder meer gewonnen geven. En aan deandere kant weigert Taylor in mensen engelente zien. Dit neemt niet weg dat waar uitwer-king aan de gemeenschapsgedachte kan wor-den gegeven, het volgens hem niet moet wor-den nagelaten. Taylor betoont zich hier een'piecemeal engineering' anarchist.Een van de zaken die in de opvatting overanarchie van Taylor opvalt is dat de dwanggeen onbespreekbare kategorie meer is. In datgeval heeft hij wel 'pure anarchie' (in de vormvan perfekt opgesplitste macht) tot niet be-staanbaar verklaard. Taylor noemt die ge-meenschappen een anarchie waar wel sprake is

51

van een beperkte koncentratie van macht,maar die geen middelen kennen, in de zin vaneen specialistiese groep of een gecentraliseerdsysteem, om kollektieve beslissingen af tedwingen. In deze opvattinghandelt het om eenstaatloos- niet om een dwangloos- maatschap-pelijk leven. Taylor stelt zich voor dat de soci-ale orde gehandhaafd wordt, maar dat dit nietnoodzakelijkerwijs met behulp van de staathoeft te geschieden.Het niet ontkennen van het element dwang zalertoe leiden dat sommigen zullen beweren datTaylor het dus niet over anarchie heeft. Eenanalyse van geschriften van klassieke en mo-dernere anarchisten noopt tot andere konklu-sies, zo heb ik in mijn onlangs verschenenproefschrift verduidelijkt.Taylor gaat in de op de vraag of sociale ordeeen kollektief goed is (dat is een goed (of eendienst) dat ondeelbaar is en waarvan, wanneerhet eenmaal geproduceerd is, het individu datniet heeft bijgedragen in de produktie niet vangebruik ervan is af te houden). Hij beant-woordt de vraag bevestigend. Vervolgens zethij zich aan het beantwoorden van de vraag ofdit het bestaan van de staat noodzakelijkmaakt om de problematiek van het liftersge-drag te overwinnen (liftersgedrag gaat over demogelijkheid voordeel te genieten van het be-staan van een goed of een dienst zonder in de

produktiekosten ervan op enigerlei wijze tehebben bijgedragen; sommigen spreken inzo'n geval ook wel over 'parasitair an-archisme). Taylor argumenteert naar de ont-kenning van die vraag.In zijn anarchistiese optiek is dat niet verwon-derlijk. Wèl is het opmerkelijk dat hij nietontkent, dat zulks de vrijheid van sommigemensen zal beperken. Taylor gaat daar medeop in wanneer hij de beheersmiddelen be-spreekt om de mogelijkheden voor liftersge-drag althans binnen de perken te houden. Hijwijst daarbij naar een aantal reaktiepatronen(in de sfeer van de 'sociale kontrolel waar ikover lorrektionele druk' zou spreken.Taylors nadere uitwerking is in zekere zin wei-nig spektakulair te noemen. Het was ook nietzijn bedoeling het tegendeel te leveren. Wat hijwilde was aantonen dat sommige anarchistenbereid zijn sociale orde daadwerkelijk te hand-haven, èn dat ondermeer 'gemeenschap' eennoodzakelijke voorwaarde is voor de instand-houding van die sociale orde, als men wil af-zien van het gebruik van de staat. Hij deed datvoor mij op overtuigende wijze. (ThH)

M. Taylor, Community, anarehy and liherty.Cambridge University Press, Cambridge!London, 1982. 184 pag. circa 37,--.

UITGAVEN VAN EN OVER KEES BOEKE

In 1984 is in onderwijskringen uitgebreid aandacht besteed aan KeesBoeke. De werkgroep "100 jaar Betty en Kees Boeke 1884-1984" (DeDel 21, 3958 EH Amerongen; 03434-53089) organiseerde onder meereen conferentie in De Werkplaats, waarvan de teksten gebundeld zijn inhet boekje "De samenleving als leerschool"(f 17,50). Bij deze werkgroepzijn ook de teksten verkrijgbaar van de eerste Kees Boeke-lezing, in1984 door oud-onderwijsminister Van Kemenade onder de titel "Waaris Prins Iwan gebleven?" gehouden, en van de tweede lezing, in 1985,door de Leuvense hoogleraar Wielemans gehouden onder de titel"Heeft de school nog toekomst?': Verder verkoopt de werkgroep ondermeer het in 1974 opnieuw uitgegeven "Kindergemeenschap" van Boeke(f12,50) zijn nog enkele exemplaren verkrijgbaar van de Nederlandseuitgave van Cosmic View, getiteld "Wij en het heelal, het heelal in ons"(f 25). Meer informatie bij het sekretariaat van bovengenoemdewerkgroep.

52