DE KATHOLIEK.

GODSDIENSTIG, GESCHIED- EN LETTERKUNDIG

MAANDSCHRIFT.

INHOUD VAN HETHONDERD-EEN-EN-DERTIGSTE DEEL.

(1907, I.)

(N.B. In deze inhoudsopgave zijn de dichtstukken met een ` gemerkt).

Bladz.

De Heilige Synode der Russische Staatskerk . . . . . . rL. WESTERWOUDT, Pr.

Kunst en Apologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21M. A. P. C. POELHEKKE.

Tijdverdrijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

"De Waterlelie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6oL. R.

*Russische Pelgrims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62P. fr. E. VAN KROONENBURG, 0. F. M.

5'Verzen: Najaarsavond. — Qui laetificat. — Stormnacht.— Lotus. — De beek . . . . . . . . . . . ... . . . . . . 66

K. M.

De Messianische Psalmen. (Very. van Dl. CXXX, blz. 225 vv.).VI. Psalm LXXI (Hebreeuwsch LXXII) . . . . . . . . . . . ro9

F. J. P. G. v. ETTEN, O. E. S. A.

Praedestinatie en katholieke geschiedschrijving . . . . . 125DR. G. BROM.

Vondel's overgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135H. W. E. MOLLER.

De Gulden Mis (Very. van Dl. CXXX, bl. 438 vv.)II.............................158

III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394IV.............................464

P. fr. B. KRUITWAGEN, O. F. M.

IV

Bladz.

Geschiedenis van de »neutraliteit" in Nederland . . . . . 189C. M. A. JANSEN, Dir. K. Kweekschool.

*Voor de liefste I—III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

FELIX RUTTEN.

*Mijn liefde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

L. R.

*Avondbezoek aan het H. Sacrament . . . . . . . . . . . 218P. fr. M. VREESWIJK, O. F. M.

Het ontstaan van soorten door mutatie. Naar de onder-zoekingen van Prof. Hugo de Vries . . . . . . . . . . 261

Ing. J. SCHMUTZER.

De opgravingen in het Oosten en de godsdienst vanIsraël . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

P. V. D. TEMPEL, O. P., S. Th. Lect.

De bronnen der „Altaergeheimenissen".I.............................. 301

II..............................379B. H. MOLKENBOER, O. P.

*Sorrente. — Aan een communiebruidje. . . . . . . . . . 316A. M. J. I. BINNEWIERTZ, Pr.

*In den Olijvenhof aan den Hosanna-weg. — Nacht vansmart . . . . . . . . 320

P. fr. E. VAN KROONENBURG, O. F. M.

*Carmel-legende. Vander bootscap aen die soete MaeghtMarye. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

fr. BERTHOLD, Carm.

Tuberculose der longen.I..............................360II..............................445

H. J. DAMEN, Arts.

Lentewandel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 rP. fr. C. Kops, O. F. M.

Het Roode Kruis in Japan . . . . . . . . . . . . . . . . 491A. M. C. VAN COOTH.

V

Bladz.

LETTERKUNDIGE KRONIEK.

VIII. Dr. H. W. E. MOLLER, De Heerlyckheit der Kercke van joostvan den Vondel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

B. H. MOLKENBOER, O. P.

IX. A. N. J. HUIJBERS, Sonnetten en Liederen . ... . . . . . . . 515FELIX RUTTEN.

NIEUWE UITGAVEN.

Dr. F. RÜTTEN, Martin Donk (Martinus Duncanus) 1505.1590.Biographischer Beitrag zur Niederldndischen Kirchengeschichte . 69

BERNARD J. M. DE BONT.

Mr. Dr. D. A. P. N. KOOLEN, Administratieve Rechtspraak. —Mr. Dr. H. A. G. VAN GROENENDAAL, Administratieve Rechtspraak 87

Dr. G. J. LIESKER.

P. J. B. DE HERDT, Praxis Pontificalis (Editio altera) . . . ... . 93

M.

FR. DRIJVERS, De Ware Godsdienst. — Kerkstemmen . . . . . . 95P. J. v. BEUZEKOM.

LEHMKUHL, Bibliotheca ascetica mystica. Fasc. I. ARVISENET, Memo-riale vitae sacerdotalis. — CARD. BONA, De Sacrfeio Missae. . 98

L. J. BOOGMANS.

H. THIEMAN, De titels der Litanie van jezus' H. Hart . . . . . IorL. J. BOOGMANS.

J. KEMPF und K. SCHUSTER, Das Freiburger Münster. . . . . . iO4

JOS. VAN VEEN, Pr.

C. PESCH, De inspiration Sacrae Scrlpturae . . . . . . . . . . z aoP. fr. R. PEETERS, O. F. M.

A. L. FEDER, Justin des Märtyrers Lehre von Jesus Christus . . 222

P. VAN DEN TEMPEL, O. P.

R. M. MARTIN, De necessitate credendi et credendorum . . . . . . 232

G. VAN NOORT.

vzBladz.

Dr. A. H. L. HENSEN, Het Roomsch-Katholiek Rotterdam . . . . 236J. M. J. VAN ROOM.

A. N. J. HUIJBERS, Naar Jerusalem . . . . . . . . . . . . . . 248C. NUIJEN.

GUIDO GEZELLE, De Doolaards in Egyj5ten. — Van den KleenenHertog . . . . . . . . . . . 254

P. H. MEYNEMA.

'T• VAN NIEUWENHOFF, Bruynsma, Cools en Roelandsz . . . . . 257G. v. D. B., Pr.

P. GOULMY, Dynastieën en Staatshoofden . . . . . . . . . . . . 259G. M. A. JANSEN.

Dr. VAN GILS, Een Lente in Italië en Hellas . . . . . . . . . . 325Dr. Jos, SCHRIJNEN.

M. MORAWSKY, Bij het meer van Geneve . . . . . . . . . . . . 326A. M. C. VAN COOTH.

R. H. BENSON, By what authority? . . . . . . . . . . . . . . 336E. GEELEN.

L. COLOMA, Achter de schermen . . . . . . . . . . . . . . . . 339C. NUYEN.

Dr. SHEEHAN, Succes door mislukking . . . . . . . . . . . . . . 344M. S.

TH. NEERVENS, Engelsch leerboek . . . . . . . . . . . . . . . 347G. M. A. JANSEN.

Het Heilig Evangelie en de Handelingen der Apostelen . . . . . 427J. VAN DEN DRIES.

M. C. NIEUWBARN, Het Heilig Misoffer en Zijne ceremoniën . . . 432C. F. A. HUILMAND.

Annuarium der R. K. Studenten in Nederland A. D. 1907 . . . 433J. M. L. KEULLER.

W. H. DE VEER, Lezingen en toespraken. Tweede Bundel . . . . 438TH. J. VAN NOORD.

HALL CAINE, De Verloren Zoon . . . . . . . . . . . . . . . . 441M. S.

Mrs. C. PREAD, Nyria, Roman uit het oude Rome . . . . . . . 443M. S.

VIIBladz.

V. CATHREIN, Die Katholische Moral . . . . . . . . . . . . . 525J. M. L. KEULLER.

P. DHORME, Choix de textes religieux Assyro-Babyloniens. . . . . 526P. fr. R. L. JANSEN.

KLEINERE NIEDEDEELINGEN AAN LEZERSEN SCHRIJVERS.

Een vaderlandsch pionier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zo6C.

De Nederlandsche Beroerten en de briefkaarten . . . . . . . . . 322A. J. A. FLAMENT.

De uitdrukking „Filius Dei: Zoon Gods" volgens het spraakgebruikder Joden ten tide van Christus . . . . . . . . . . . . . . . 424

J. K.

Bericht aan onze lezers.

(Vereeniging van de Geschiedkundige Bladen met De Katholiek . 348

DE HEILIGE SYNODE DER RUSSISCHESTAATSKERK 1).

In October van het vorig jaar (19o5), veertig jaren na dendood des schrijvers, publiceerde men in Rusland 2) een artikelvan den orthodox-Russischen metropoliet Nicodemus, getiteld:»De Hoogheilige Synode".

Na te hebben bewezen, dat het kerkelijk bestuurslichaam,door Peter den Groote gesticht, eiken rechtsgrond mist, toontde geleerde kerkvoogd, op gezag eener jarenlange ervaring,tevens aan, hoe die synode de Russische staatskerk van alhaar vrijheid beroofde en dus onvereenigbaar is geblekenmet een waar pravoslavisme 3). »Ik ben niets, o mijn God —zoo besluit hij — maar ik waag het toch medelijden te hebbenmet de slavernij, waaronder onze kerk ten opzichte derburgerlijke macht gebukt gaat".

Teekenend voor den toestand der Russische kerk is hetfeit dezer publicatie. Teekenend, omdat men düs, na zoolangdurig zwijgen zelfs, de klacht niet onderdrukken kan;teekenend, omdat eindelijk de vrees voor een keizerlijke censuurschijnt te wijken en men zóó recht heeft aan een betere

1) Voor hetgeen in Rusland zelf over dit onderwerp gezegd werd verwijzenwij vooral naar: Vychee, Het opperbestuur in de Russische kerk (Moseou, 1905).— Tzertovnyia Viedomosti, Het synodaal princiep toegetast in de - organisatieder Russische kerk (St. Petersburg, 19o5). — L. Bagretzov, Benige bemerkingenaangaande de heilige synode, verbonden aan het Russisch patriarchaat. In Vierei Razum (Kharlcov, 19o5) Isre serie, II.

2) In Bogoslovskii 1 Testnik van Oct. 1 905, P• 1 93-211 .

1) Prawaslawje = rechtzinnigheid, rechtgeloovigheid, orthodoxie,

CXXXI. I. I

2

toekomst te denken '). In het vertrouwen dan, dat de pogingom over deze quaestie een beter licht te doen schijnen onzenlezers welkom zal zijn, wagen wij het, in aansluiting bij eenvorig artikel '), thans een korte beschouwing te leveren overde »dirigeerende synode" der Russen.

Voorop stellen wij de korte geschiedenis van haar ontstaanen de bepaling der haar gegeven rechtsmacht, om vervolgens

te toonen in hoeverre zij met leer en traditie in strijd kwam

en, zelfs daargelaten haar wederrechteljk bestaan, verwerpelijkis om zich zelf.

Onder de machtige werken, die in Rusland de herinnering

aan den grooten Peter, den genialen hervormer, bewaren,

spreekt niet een zoo luid van zijn scheppend genie, als de-

keizerlijke residentie ter vervanging van het heilig Moscou

door hem gesticht.

Het lag, zoo heeft men beweerd, in de bedoeling van

haren bouwheer, om aldus een wijder, een gemakkelijkertoegang te openen, waarlangs voortaan Westersche invloed

weldoend tot het volk kon binnengaan, — doch wie St.

Petersburg ook slechts eenmaal bezocht, hij weet beter.

Bij aankomst treft u al aanstonds het machtig ruiter

-standbeeld 3), dat op een geweldig graniet-blok steigerend -

zich verheft aan den oever der Newa. Zooals hij daar voor

u staat, den blik naar het Westen gekeerd, spreekt trots en

krachtsbewustzijn uit heel zijn verschijning, -- en gaat gij

1) Dat men in Rusland deze verwachting deelt, blijkt o.a. uit: Evdokim, Bij

den dageraad van een nieuw leven in onze kerk (Serghiev Posad, 1905). —

P. Blagovidov, Wat de publieke opinie voor de hiezvormning der Russ. kerk doet.

(Kazan, 39o5). — Een verzameling van artikelen over: De Opleving der Russ.

kerk, uitgeg. te Volotchek x905. — De Bogoslovskii Viestnik, 1905, Tom. III

en 1906, Tom. I, waarin artikelen over: De hervorming, van N. Kapterev en

N. A. Zaozersky; en een verhandeling over: De kerkelijke censuur in Ruslana:

gedurende de eerste helft der XIXde eeuw, van A. N. Kotovitch.

2) D. CXXIX, blz. 357- 376 .3) Eugen Zabel, St. Petersburg (Leipzig, 1905), S. t6 ff.

3

verder, dan lijkt ook weldra heel de stad u een monumentvan trotsch geweld en robuste wilskracht, — volkomen haarstichter gelijk.

Meer hechten wij daarom aan het woord van een HugoGanz'): »Nicht dem Westen den Zugang erleichtern, sonderndem Westen imponieren sollte die Haupt- und Residenz-stadt St. Petersburg." — Zoo hij zijn volk al gunde devruchten vreemder beschaving, nooit heeft Peter er aan ge-dacht, daarbij het offer van eigen grootheid te brengen. Uitzin hand alléén mochten zij de nieuw gevonden schattenaanvaarden, en zóó juist konden zij opnieuw bewijzen, datzij waren en bleven de zijnen, dat zij geen anderen meesterkennen wilden.

De West-Europeeër zou mogelijk voor zich ooit het rechtkunnen eischen, om zelf den kultuurstrijd binnen Rusland teleiden; dan zou wellicht de Rus op zijn beurt begrijpen, datnog anderen, buiten den ouden meester, op den weg ten voor

-uitgang hem ten gids konden zijn. Peter voorzag dat gevaar;zijn titans-kracht zou het bezweren. — Bedreiging wachttedengene, die uit den vreemde toegang zocht en tegelijkopenbaarde zich binnen eigen gebied, naast zorg voor hoogerontwikkeling, een immer krachtiger streven naar allesom-vattende en meest absolute heerschappij. — Zoo werd St.Petersburg, al mag het in schatten van kunst en beschavingwedijveren met de rijkste centra der W.-Europeesche wereld,zoo werd het, met zijn sombere kerkers en dreigende forten,toch vóór alles de groote staatsgevangenis en het bolwerkder czaren-autocratie.

Niet alleen echter op staatkundig, ook op kerkelijk gebiedheeft de hervormer zijn gewelddaad gepleegd; ook daar moesthij verhoeden, dat ooit de eigen macht onder het eigenbeschavingswerk zou schade lijden. Welnu, die gewelddaadop kerkelijk gebied was de stichting der later zoo fel bestredensynode `).

1) Hugo Ganz: T7or der Katastrophe. Ein Blick in 's Zarenreich (Leipzig,

1904) S.38.

») Revue Augustinienne, 1 905, P. 589 etc. Echos a'Orient, 1906, p. 232 etc.

4

Wie den aanslag, welken Peter de Groote door middeldezer nieuwe instelling tegen het goddelijk recht der bis-schoppen waagde, ten volle begrijpen wil, moet haar beschouwenin verband met de overige hervormingen door hem tot standgebracht.

Sinds 1718 had hij de oude staatskanselarijen (prikasij)opgeheven') en bij de verschillende takken van het Russischrijksbestuur nieuwe collegiën daarvoor in plaats gesteld. Zoohad men sinds dien een college belast met de regeling derbuitenlandsche aangelegenheden en andere, welke zorg zoudendragen voor het belastingwezen, voor justitie, voor het leger ende admiraliteit, voor handel, financiën, bergwerken en industrie.De rechtsmacht en bevoegdheid van elk dezer lichamen werdbij oekase van 12 Dec. i 718 vastgesteld, terwijl de algemeenemethode, waarnaar alle gelijkelijk hadden te werken, naderomschreven werd door het zoogenaamd Algemeen Reglement(Generalnyi Reglament), waarmede Peter in 1720 zijn nieuwestichting voltooide.

Het duurde niet lang of Peter zag dien arbeid met goedenuitslag bekroond, en nu trachtte hij zich zelf, of liever zijneomgeving, te overtuigen, dat hij door God ook tot hervormingder Russische kerk was voorbestemd. Hooren wij zijn eigenwoord 2).

»Te midden der talrijke zorgen — aldus in de oekase van26 Jan. 1721 — die het goddelijk gezag tot hervorming vanons volk en der overige ons toevertrouwde rijken ons heeftopgelegd, hebben wij ook op den geestelijken stand hetoog gericht. Daar wij er veel wanordelijks en menigen

1) P. Cäsarius Tondini: Der römische Papst und die Päpste der OrthodoxenOrientalischen Kirche. Uebersetzt von Gerhard Pesch (Mainz 1877) S. 26.

2) De tekst der keizerlijke oekase, die hier volgt, is gegeven volgens deDuitsche en Fransche vertalingen, die wij daarvan vonden bij Tondini a. pl.,[Teiner] Die Staatskirche Ruszlands (Schaffhausen, 1853) S. 63 ff. en in de RevueAugustinienne, 1 905, P. 59 1 etc. — De oorspronkelijke tekst vindt men in dePolnoe sobraniè postanovienii i rasporiajenii po Vedomstvon pravoslavnagoispovedaniia rosfiiskoi impel ii: Volledige codex der voorschriften en bepalingenvan het departement dei• orthodoxe confessie in het Russisch rijk (St. Petersburg,1879) Tom. I, no. i, p. I etc. of in de afzonderlijke uitgave van Moscou (1883).

5

misstand ontdekten, rees in ons hart de vrees ondankbaar tezullen schijnen jegens den Allerhoogste, wanneer wij een her-vorming der kerk vergaten, na eerst bij de hervorming opmilitair en burgerlijk gebied zoo rijkelijk Gods hulp te heb

-ben genoten.»Wij vreesden het antwoord te moeten schuldig blijven,

indien eenmaal God, die van geen aanzien der personen weet,ons rekenschap zou vragen van het ambt ons toevertrouwd.

»Daarom dan ook hebben wij, naar het voorbeeld velervrome koningen, zoowel uit de geschiedenis des ouden alsuit die des nieuwen Verbonds, ons voorgenomen voor dehervorming van den geestelijken stand te gaan ijveren.

»Tot bereiking nu van dit doel zal niemand een betermiddel kunnen aanwijzen dan een collegiaal bestuur (deregeering immers in de hand van één enkele is voor deninvloed der hartstochten nimmer veilig en wanneer bovendienzulk gezag niet erfelijk is, kan men er des te minderop bouwen).

»Hiervan overtuigd, richten wij bij dezen een geestelijkcollege op, d. i. een geestelijk conciliair bestuur, welksplicht het is zorg te dragen voor alle geestelijke belangender kerk in gansch het Russisch rijksgebied, — alles gelijkin bijgaand » Reglement" omschreven staat. — Dringend be-velen wij allen, van wat rang of stand zij wezen mogen,hetzij geestelijk of wereldlijk, om het gezag en de rechts-bevoegdheid van dit bestuurslichaam te erkennen; het,wat betreft de eischen, besluiten of uitspraken van geeste-lijken aard, in hoogste instantie te hooren; zich te houden aandeszelf definitief oordeel en te gehoorzamen aan deszelfsdecreten. Dit alles onder bedreiging met dezelfde straffen,die hen wachten, welke zich tegen een der overige collegiëndurven verzetten of haar gehoorzaamheid weigeren.

»Op dit college zelf rust de plicht het gegeven »Regle-ment" aan te vullen met nieuwe wetten, naar gelang ver-

schillende omstandigheden of belangen dit vorderen zullen.Nimmer echter zal het daartoe overgaan, tenzij eerst ver

-zekerd van onze toestemming.

»Wij bevelen ten laatste dat dit geestelijk college bestaanzal uit de volgende leden: een president, twee vice-presidenten,vier raadslieden en vier assessoren. Heeft de president ineenig punt gedwaald,. dan moet hij zich onderwerpen aan hetoordeel zijner broeders, daarom zal hij slechts één stemhebben, evenals de overige leden.

»Bij de aanvaarding van hun ambt moeten alle leden vandit college den eed of de belofte op de heilige Evangeliënafleggen, zooals die in het hier bijgaand formulier staat aan

-gegeven".[Alsdus door Zijn Keizerlijke Majesteit eigenhandig onder

-teekend] PETER.Gegeven te St. Petersburg den 25 Jan. 1721.

Dit schrijven ging vergezeld van het uitvoerig »KerkelijkReglement" (Duchownyi Reglament)'), door TheophanesProcopovitch, aartsbisschop van Pskow opgesteld en bepalendede verschillende voorwaarden, waaronder bij genadige be-schikking van Zijn Majesteit, de Russische kerk kon blijvenvoortbestaan.

»Vom geschichtlichen Gesichtspunkte aus bildet die Publi-kation des »Geistlichen Reglements" die scharfe Grenzlinie

zwischen dem alten und neuen Recht der russischen Kirche ",zegt Dr. Goetz terecht 2). Met het Patriarchaat van Moscouwas het gedaan, en dat zonder eenig recht op appèl, —ofschoon niet zonder tegenstand en evenmin zonder hoop oplater herstel; niet zonder tegenstand, want gelijk wij strakszullen zien, viel het menigeen der bisschoppen en ook velender lagere geestelijkheid al aanstonds te zwaar, een dergelijkeinmenging van burgerlijk gezag in kerkelijke zaken te dulden;

1) Zie over dit Ker elk Reglement de beide artikelen van P. Jean Bois inde Echos d Orienl 1904, p. 85 etc. en p. 151 etc. — P. Tondini Quarenghi gaf

te Parijs in 1874 een Fransche en Latijnsche vertaling. — Vgl. Dr. NikodemusMilaseh: Das Kirchenrecht der Morgenländischen Kirche. Uebersetz von Dr. Alex.R. v. Pessic (Mortar, 1905) S. 1 37-1 39•

2) Dr. Leopold K. Gesetz: Kirchenrecletliche und kieliargesehiclztliclae Denk-mäler Altrusslands nebst Geschickte des russischen Kirchenrech's (Stuttgart,

1905) S. 88.

7

niet zonder hoop op herstel, want de tijd schijnt nabij, dat

de Russische kerk haar rechten en voor-alles haar onafhanke-lijkheid van den staat binnen eigen gebied dwingend zal

weten op te eischen.Hoezeer die onafhankelijkheid bij Peter's hervorming

intusschen geleden had, bleek bovenal uit het straks genoemd

eedsformulier '), waarvan de almogende czar zijn oekase deed

vergezeld gaan. Al is het te lang om in zijn geheel te wordenweergegeven, het slotwoord zegt ons genoeg: » Ik belijd en

bevestig ander eede, dat de hoogste rechter van dit college

geen ander is als de alleenheerscher aller Russen, onze

allergenadigste keizer zelf".Als dan, naar oud gebruik, het volk voortaan in gemeen

-schappelijk gebed (ektenia) nog den vertegenwoordiger van

het hoogste kerkelijk gezag herdenken wilde, bestond ergeen reden meer den naam des patriarchen nog te noemen;

dat oud gebruik moest hervormd : in het vervolg had men

Gods zegen te vragen over het door Peter gestichte college.

Doch die naam »college" zelf, deed hij niet te veel denkenaan des czaren hervormingen op burgerlijk en militair gebied?

Wees dat woord niet al te duidelijk op een zekere gelijk-

stelling met bergwerken, industrie en dergelijke? Peter vreesdezulks terecht en hij was voorzichtig genoeg het al te profanespoedig te vervangen door het meer kerkelijk klinkend:»hoogheilige" of »heilige, dirigeerende Synode ".

Daarmede stond nu, zoo meende hij, zijn stichting op vei

-ligen grondslag: thans had hij, in antwoord op de voorstellen

hem door de leden ingediend, door aanhangsels en nieuwe

besluiten het eerst gegeven reglement slechts aan te vullen.

juister werd in de eerstvolgende jaren de orde van werk-

zaamheden omschreven en scherper vooral werd in telkens

nieuwe oekasen de grenslijn getrokken tusschen het rechtsge-

bied van den staat en het terrein, waarbinnen voortaan de

kerkelijke jurisdictie beperkt zou blijven.

I) Tondini o. c. S. 47. — Dr. F. Knie: Die russisch•sclzisnzatische Kirche, ihreLehre und ihr Cult (Graz, 1 894) S. 75.

8

Het gewichtigste en merkwaardigste dezer keizerlijke stukken,toonbeeld tegelijk van scherpte, laconisme en despotischekracht, dagteekent van den 1j en Mei, 1722. »Wat de synodebetreft — zegt Peter — wij zullen uit de officieren een streng enrechtschapen man kiezen, in staat hare zaken te leiden. Dezeofficier zal den titel voeren van »opper-procurator der synode.Voor hem zal een instructie worden opgesteld, gelijk aan diewelke den generaal-procurator [der Senaat] werd gegeven"')— Een leek, ja, een militair zelfs, bekleed met de hoogstegeestelijke volmacht, belast met de opperste leiding in kerkelijkezaken 1 Duidelijker kon het vonnis niet worden gesproken.

In de dwingende hand van een keizerlijk commissaris zoude vdirigeerende" synode in waarheid slechts een willooswerktuig zijn; de hoogste kerkelijke autoriteiten zouden voort-aan »het oog van den czar" (gelijk Peter den nieuwen dig-nitaris noemde) blindelings hebben te volgen.

Doch loopen wij onze stof niet vooruit. Voordat wij hetsynodaal bestuur naar zijn werkelijke waarde gaan schatten,vragen wij eerst welke jurisdictie, welke rechtsbevoegdhedenwerden, in naam althans, door Peter aan zijn synode gegeven.

Letten wij uitsluitend op wat in den aanvang theoretischis vastgesteld, vergetend voor een oogenblik, hoe dat allespractisch te niet ging bij het optreden van den procurator,dan leert voornamelijk het zoogenaamd »Geestelijk Reglement"ons, over welke aangelegenheden van meer geestelijken aardde rechtsmacht der synodici zich uitstrekte. Vullen wij dealdus verkregen gegevens aan met wat door latere oekasenwerd toegevoegd, dan zijn de gezamenlijke rechten en plich-ten der tegenwoordige synode het best als volgt weer tegeven 2) :

r°. De synode kiest de bisschoppen, draagt zorg voor hunnewijding en richt, met goedvinden van den czar, nieuwezetels op.

1) Tondini, o. C. S. 3i; vgl. S. 51. — J. Gagarin : Le elel— é Russe (Bruxelles 7

1871) p. 240.

2) Revue Augustinienne, 1 905, p. 595 etc.

9

a°. Zij heeft te waken over het stiptelijk naleven derkerkelijke wetten.

3 °. Haar behoort, als een uitsluitend recht, de invoering vannieuwe kerkelijke plechtigheden en de canonizatie derheiligen.

4°. Op kerkelijk gebied is de h. synode de eenige wet-gevende macht en als de burgerlijke wetten het kerkelijkbelang mochten raken, is zij, wat betreft de samenstellingzulker gemengde wetten, gerechtigd zich te doen gelden.

5°. Zij bezorgt de uitgaven der gewijde en liturgische boeken.

6°. Alle werken van theologischen aard of die, welke eeni-

gerwijze, hoe dan ook, godsdienstige zaken behandelen,zijn onderworpen aan de synodale censuur.

7 ° . Op de synode rust de verplichting, den keizer in allenederigheid bekend te maken met de belangen en be-

hoeften der pravoslavische kerk in Rusland.3 °. De wederrechtelijke handelingen der bisschoppen behan-

delt zij in eerste instantie, terwijl allen, die voor hetbisschoppelijk tribunaal terecht stonden, bij haar in hoogerberoep kunnen gaan.

9°. Ten slotte heeft de synode de zorg voor de officieelebetrekkingen tusschen de pravoslavische kerk van Ruslanden de overige autocephale kerken.

Krachtens dit alles is dus de synode in de Russische staats-kerk het hoogste wetgevend, administratief en rechterlijklichaam, in alles de opvolgster der vroegere patriarchen. Hijten minste, die onvoorwaardelijk op den tekst der keizerlijkedecreten vertrouwt, kan moeilijk anders denken. Wie echterzich weet vrij te maken van officiëele formulen, en de zakenbij het licht der werkelijkheid onderzoekt, komt weldra totander besluit. » Quand on dit le Synode, on dit équivalemmentles bureaux d'un ministère", zegt Gagarin ').

Meent niet dat Peter, waar hij zijn kerkhervorming aan-kondigt, zulks doet in apostolischen geest, in verlangen zichdaarbij aller dienaar te toonen. »C"est un maitre qui parle

1) J. Gagarin, o. C. p. 103.

zo

sans respect pour ceux a qui il s'adresse, et même avec1'intention manifeste de les humilier" 1 ).

In hoeverre hij de onafhankelijkheid van het kerkelijk gezageerbiedigen wilde, in hoeverre men dus aan de gegeven vol-macht waarde moest hechten, is aanstonds gebleken uit debovengenoemde instructie van 13 Juni 1722, die de rechtenvan den procurator omschreef. Bij aandachtig beschouwenimmers vinden wij daarin o. m. de volgende gewichtige punten:

»De opper-procurator — zoo heet het 2) — heeft, als het oogvan den czar, den plicht zich verdediger der staats -belangente toonen, en daarin moet hij blijk geven van zijn heel bij-zondere trouw" (art. ii).

»Tenzij voldoende reden het hem beletten moge, moet hijde zittingen der synode bijwonen, om zorgvuldig erover tewaken, dat zij volgens onze statuten trouw en ordelijk hareverplichtingen nakome" (art. i).

»Ontdekt hij iets, dat hiermede in strijd schijnt, dan zalhij terstond en onbeschroomd in hare vergadering zijn

meening uiten, opdat men de fout verbetere; weigert menhem te hooren, dan schorst hij aanstonds de behandeling derzaak en stelle, indien spoed vereischt wordt, ons onmiddellijk

van een en ander in kennis. Kan de zaak uitstel dulden, danzorgt hij, dat zij na 8 dagen of hoogstens een maand in onsbijzijn worde behandeld" (art. 2).

Zoo behield dus, uit dit weinige ziet men het duidelijk,de czar voor zich alle vrijheid om, door zijn »wakend oog"

geholpen, elk besluit te keeren, dat met zijn eigen inzichtmocht strijden. Geen kerkelijke wet kon verder worden ge-geven, of eerst moest de toestemming des keizers door denmond van zijn procurator de mogelijkheid daartoe open-stellen. En niet alleen wat de samenstelling der wetten, dochook wat betrof de eenvoudige uitvoering daarvan, moest hetder kerkelijke autoriteiten aan de meest elementaire vrijheid

1)1. L. Gondal : L'E^lise Russe (Paris, 1 905) P• 43•2) J. Tondini, o. c. S. 51. Vgl. Dr. Isidor Silbernagl: Verfassung undaegen-

w2rtiger Restand sdmtlichcr Kirchen des Orients (Regensburg 29o4) S. 204.

II

ontbreken. »Onder den opper-procurator staat — aldus art. 5— de kanselarij der synode met al de aan haar onderhoorigebeambten" en »onder zijne leiding -- zoo voegt art. 6 er aantoe — staat ook de executor der synode". De executor 1 ) nuis degene, die voor het ten uitvoer brengen der synodalebesluiten te zorgen heeft, terwijl onder »kanselarij" 2) verstaanwordt het bureau, dat door publicatie der noodige stukkenden executor in het afdoen der loopende zaken te hulp komt.

Maar indien de opper-procurator, èn waar het geldt hetvormen der besluiten, èn tevens wat betreft de uitvoeringdaarvan, de hoogste macht in handen kreeg, wat bleef danover voor de synode zelf, die toch de Russische kerk regee-ren moest? Wanneer men het wel beschouwt, is haar tegenden willekeur van den procurator geen andere waarborg ge-bleven, dan uitsluitend de vrijheid van beroep op zijn keizer-lijke majesteit zelf. »De opper-procurator zelf is aan niemandverantwoording schuldig, tenzij alleen aan 0 us; mocht hij zichaan een grooten misslag schuldig maken, dan kan de synode,alleen indien wij afwezig zijn, een onderzoek instel-len en zijn ambts-verplichtingen op een ander overdragen" 3).

De procurator is dus in vollen zin een minister, de tus-schenpersoon tusschen keizer en synode ; niet slechts dehoogere kerkelijke autoriteiten maar al de lagere beambtenzijn volkomen van hem afhankelijk; en zoo heeft hij op heelden gang der zaken binnen het kerkelijk rechtsgebied eenalles overwegenden invloed.

In groote trekken staat hiermede het bestuurs-college derRussische staatskerk voor ons afgeteekend. Werd in samen

-stelling, in orde van werkzaamheden, residentie, gegevenvolmachten enz., bij verloop van tijd al eenige wijziging ge-bracht 4), in hoofdzaak beantwoordt ook de tegenwoordige

1) Tondini, o. c. S. 54.2) Revue August. 1905, p. 603.3) Tondini, o. C. S. 57.4) Revue August. 1905 p. 596-595.

I2

toestand nog aan de oorspronkelijke instelling van Peter denGroote; ') en daarom kunnen wij reeds nu, na deze korte be-schouwing, de vraag stellen in hoeverre deze instelling strijdtmet leer en traditie der Russische kerk zelf.

Hoe is zij in strijd met haar leer?Het voornaamste verschilpunt tusschen Westersche en

Oostersche kerk ligt in beider opvatting van het kerkelijkbestuur.

De Oostersche kerk loochent, dat Christus over heel zijnkerk één zichtbaar en algemeen opperhoofd zou hebben aan-gesteld. » Nadat Christus -- aldus de orthodoxe bisschop vanZara `) — Zijn kerk op aarde gesticht had, gaf Hij aan al ZijnApostelen een gelijke macht over haar, terwijl Hij de oppersteleiding uitsluitend aan zich zelf hield en zich derhalve deneenigen oppersten Herder noemde".

»De individueele macht van een of ander der Apostelenover de gansche kerk heeft Hij uitdrukkelijk uitgesloten enHij verwierp reeds de gedachte alléén, dat ooit een dertwaalf naar voorrang boven de anderen streven zou ".

»Gelijk nu onder de Apostelen geen voorrang bestond ofzelfs bestaan kon, evenmin bestaat zulk een voorrang onderde bisschoppen, hunne opvolgers, en kan ook niet bestaan.Welken zetel de een of ander onder hen ook moge innemen,zij hebben allen gelijke macht en waardigheid".

Dat met deze geloofsleer der Oostersche kerk in het alge-meen, de overtuiging der Russische kerk in het bijzonderten volle instemt, blijkt o.a. uit het woord van Mgr. Macarius,bisschop van Vinnitsa en rector der geestelijke academie vanSt. Petersburg: »De bisschop is in zijn kerk de opperstebestuurder" 3).

Om wille der duidelijkheid zou men hier een vergelijking

1) Over den tegenwoordigen toestand zie: A. Rabel: Chronique religieuse deRussie. Echos d'Orient, i906, p. 41-49; Revue du Clergé Francais (Paris, 1906)p. 487-508.

2) Dr. N. Milasch, o. c. p. 207, 231 en 208.^) Mgr. Macaire, Theologie doánzatique orthodoxe (Paris, 1859-60) T. II, p. 266.

1 3

kunnen ontleenen aan de burgerlijke maatschappij. De auto-cephale kerk van het Oosten, zoo zou men kunnen zeggen,is als een confederatie van verschillende kleinere en geheelonafhankelijke staten; slechts de wetgevende stem van éénautoriteit heeft algemeen bindende kracht, die van het congresof concilie namelijk, waartoe de verschillende hoofden deronderscheidene staten vrijwillig samenkomen. Werd in ver-loop van tijd, bij het hiërarchisch bestuur aan metropolietenof patriarchen een eereplaats gegeven, dan heeft men dit tebeschouwen als een louteren eere-voorrang, geheel vrijwilligen volgens menschelijk recht (jure humano) aan de voor

-naamste bisschoppen toegekend').Lijnrecht staat dus in deze de orthodoxe kerk tegenover

de kerk der Pausen.De katholieke Kerk van het Westen kent den Bisschop

een onmiddelijke jurisdictie toe over het hem onderhoorigkerk-gebied, maar tegelijk gelooft zij in een van Christus zelfgesteld Primaat, van hetwelk over heel de kerk een werke

-lijke en opperste rechtsmacht gaat. — De orthodoxe geloofs-leer moge, in woorden althans, aan de bisschoppelijke waar

-digheid een hoogere waarde geven, in werkelijkheid is bijons die waardigheid, hoewel afhankelijk van Rome, veelveiliger dan in het Oosten. Zonder vrees, dat men te middender lagere clerus hem tot een »primus inter pares" vernederenzal, weet de Westersche Bisschop, dat nimmer een vijandigerechtsmacht de zijne verdringen kan. Gemeenschap met denéénen Paus zal, als een onbedriegelijk criterium, ieder wijzenop het rechtmatige van zijn gezag.

In het Oosten heeft men zijn bisschop gesierd met dentitel van regeerder en oppersten herder, tegelijk echter gafmen (en ziedaar de tegenspraak) in naam der vrijheid hemprijs aan willekeur van volk en vorsten.

In haar eigen liturgie heeft de staatskerk van Rusland deschoonste bewijzen voor een van God gesteld Primaat. De

1) Dr. Milasch, o. C. p. 234, 323 en 326.

14

Maistre 1), von Hefele 2), Wilmers ') e. a. toonden het haarallerduidelijkst aan. Doch dat duidelijk, dat telkens herhaaldgetuigen hebben Ruslands grootste mannen, heeft zelfs eenSsolowjoff nooit willen verstaan. In plaats van den RoomschenPaus heeft de schismatieke Rus het absolutisme gewild vanzijn keizerlijken meester; zoo heeft hij in plaats van het Pri-maat door zijn eigen schuld het caesaro-papisme zien komen').

Maar de »dirigeerende synode" dan ?Zij is niet anders dat het droevig caricatuur, het spot-

beeld van een te hoog geprezen synodaal-princiep.Zeker, als zij de verhouding van kerk en staat bespreekt,

dan ontzegt ook de orthodoxe leer aan het burgerlijkgezag de bevoegdheid in kerkelijke zaken voor zich eenigrecht te eischen. » God stelde — zegt Dr. Milasch 5) — Zijn.kerk een eigen en juist omschreven doel, zij moest dus inhet streven daarnaar ook onafhankelijk en zelfstandig zijn".Wij stemmen er volkomen meè in, maar vragen toch, watooit die woorden baten zullen, wanneer men eerst doorsplitsing van het kerkelijk lichaam, door roekelooze scheidingvan hoofd en leden, de van God gewilde eenheid brak endaarmeê de kracht heeft prijs gegeven om het heilig beginsel

blijvend door ieder te doen eerbiedigen? Aanvankelijk had-den de Patriarchen en de Russische clerus zelf nog wel denmoed zich tegen den heerschzuchtigen vijand te weren.Men heeft het voor Peter den Groote zelf niet altijd ver-borgen, welke gevaren men vreesde van zijn synode; maartoen was het kwaad reeds te ver, te lang reeds had hetkeizerlijk gezag zich over de afzonderlijke bisdommen doengelden, men zou zich aan de gestadig gegroeide en reeds zoogeweldige overmacht nooit meer ontworstelen.

1) Du Pape, L. I, Ch. 2.

1) Tübinger Quartalschr. 1853.3) Gesehichie der Religion. (Münster 1879) § 168, S. 369. Vgl. F. Knie, 0. C. S. 72.

4) G. Drage: Russian affairs'(London, 1 904) P. 53: »There is no one, whoseviews are more characteriscally Russian, than the Procurator of the Holy Synod,whose position gives him an influence over the Russian Church and nation onlycomparable to that of the Pope in the Roman catholic Church".

5) 0. c. S. 695.

r5

Aanvankelijk, zeg ik, had men den moed zich te weren,

men waagde het zelfs tegen Peter in verzet te gaan. ToenVoltaire op verzoek van keizerin Katharina II zijn Histoirede Pierre le Grand ondernam, werd hem uit het keizerlijkarchief o. a. een document afgestaan, dat hiervoor hetduidelijkst bewijs zou geven '). Nadat verhaald is, hoePeter eigenmachtig het Patriarchaat van Moskou door depermanente synode verving, lezen wij in bedoeld gedenk-schrift het volgende: »Eenigen der geestelijken opperden be-zwaren. Zij beweerden, dat het Patriarchaat in Rusland wasopgericht niet alleen volgens den wil van Peters voorgangers,maar met medewerking der Oostersche Patriarchen en dathet bijgevolg alleen met goedvinden derzelfde autoriteitenkon worden afgeschaft".

Vóór de regeering van Peter den Groote had men dergelijkemotieven wellicht met vrucht kunnen aanvoeren, hij v or.zich echter kende te goed de hem »bij goddelijk en men-schelijk recht" gegeven macht, dan dat hij zich voor hetgevoelen der geestelijkheid zou gewonnen geven.

Om aan zijn daad althans den schijn van recht te verze-keren vroeg hij vooraf de goedkeuring der geestelijkheid, doorhem te Moscou in Concilie vergaderd. »Sans doute — zegtGagarin 2) — ceux qui y assistèrent ne consentirent pas tous.et immédiatement a la proposition de Pierre .... mais lavolonté du tsar, soutenue par quelques ecclésiastiques, l'em-porta".

Ook de toestemming der overige Patriarchen van hetOosten meende Peter niet te kunnen ontberen, ofschoon hethem onnoodig scheen, de uitvoering der reeds zoo lang ge-vormde plannen alleen met het oog hierop nog langer uitte stellen. De Patriarchen van hunnen kant begrepen te wel,

1) Dit gedenkschrift werd in 1863 afzonderlijk te Leipzig uitgegeven onderden titel: Mémoire inédit sur la réforme de l'église russe, envoyé par Catherine.II à Voltaire. Reeds in 1722 publiceerde J. G. King te Londen een Engelsehevertaling in zijn: The rites and ceremonies of the church in Russia, p. 433-468. Wij citeeren naar de Duitsche vertaling van Tondini, o. c. S. 36-37•

2) Gagarin, o. c. p. 292.

16

dat weigering de zaak niet keeren zou en ook zij dus stemden,al was het nood-gedwongen, toe. Den 23en Sept. 1723 ont-ving Peter het goedkeurend antwoord, dat eigenhandig, innaam der overigen tevens, door Jeremias van Konstantinopelen Athanasius van Antiochië was onderteekend. »Den 23en Sept.1723", dat was dus twee jaren en acht maanden na deeigenlijke stichting der synode zelf: »Quand cette réponsearriva il y avait déjà plus de deux ans que le saint Synodetravaillait, légiférait, désorganisait, réorganisait, le tout sousla surveillance de sa majesté" ').

Zoo kende de zelfzuchtige dwingeland zijn „théorie desfaits accomplis ", zoo paste hij die met onverbiddelijke gestreng-heid toe').

Uit hetgeen voorafging moet het thans een ieder duidelijkzijn, dat de h. synode, van orthodox-russisch standpunt be-schouwd, terecht genoemd kan worden een wederrechtelijkbestuurslichaam, verwerpelijk omdat het in geen enkel opzichtbeantwoordt aan datgene, wat, volgens de leer en de traditieder Russische staatskerk zelf, in zake het kerkelijk bestuurkan worden gevorderd.

Afgezien echter van dit anti-kanoniek karakter, bewijstbovendien de dagelijksche praktijk, hoe feitelijk door hetsynodaal college van Peter den Groote de Russische gees-telijkheid en met haar de gansche staatskerk gebracht is totalgeheele dienstbaarheid; hoe de kerk, die nu reeds tweeeeuwen onder zulken bestuursvorm zucht, volkomen haar vrijheidverloren heeft en tot de schandelijkste slavernij is vervallen.Ziehier wat wij tot besluit nog eenigszins nader hopen toete lichten.

1) Revere August. 1 905, P• 593. Tondini, o. c. S. 44-45• Silbernagl, o. c.S. 502. Gagarin, 0. C. p. 292-293. Zie verder over den tegenstand, door Petervan den clerus ondervonden, de artikelen van M. P. Tikhonirov, in de »Bo-goslovskii Viestnik", Jan. en Febr. 1904, getiteld: De kanonieke waarde derhervorming van Peter den Groote.

') In zijn: Die Staatskirche Ruszlands, S. 359 ff geeft Teiner »de brievenvan den czar en die der Patriarchen betreffende de instelling der h. synode"Een Grieksche uitgave verscheen te Athene in 1844-

17

Alwie de hervorming van Peter den Groote in bescher-ming nemen, zullen ons aanstonds tegenwerpen, dat toch

de czar volstrekt niet het hoofd der synode en dus evenminde opperste bestuurder der kerk is, en dat uit geen enkele derkerkelijke »canones" die waardigheid voor hem valt af te leiden.

Uit het voorgaande is reeds gebleken, hoe ten volle ookwij hiermede instemmen. Maar, helaas, ook hier is. als inzoovele zaken de vraag naar het recht een geheel anderegeworden als de vraag naar hetgeen feitelijk is. — Peterstelde nu eenmaal zijn procurator, en dank dezen intrusus, dit»oo,g van den czar", zal het verlangen der synode om uit

-sluitend in belang der kerk te werken, immer afstuiten opde pijnlijke zekerheid, dat heel haar arbeid door den almo-genden wil van dien ééne kan worden verijdeld.

Onmogelijk is haar een vrij overleg, beraadslaging naarapostolischen geest; onmogelijk ook de geheimhouding, dietoch tot krachtige, gemeenschappelijke actie als eerste voor-waarde gelden moet. -- Dringt het wakend »oog" van denvreemdeling bespiedend haar vergadering binnen, dan open-baren zich van zelf een zeker menschelijk opzicht en eer-biedige vrees. Als hoogste kerkelijk bestuurslichaam moestde synode in staat zijn zonder terughouding en onbevreesdin eigen boezem haar meening te uiten en oordeel te spreken;neemt echter, onder welken vorm dan ook, het staatsgezagin haar college zitting, dan is zij aanstonds gelijk aan eenpublieke vergaderzaal, van alle zijden voor vreemden in-vloed open.

Hoe dwaas zou het verder zijn te meenen, dat ooit deprocurator zonder actief op te treden de hem gegeven taakvervullen kan. Vertegenwoordiger van zijn keizer, wiens toe-stemming toch voor elk der synodale besluiten als eerstevoorwaarde telt, is het »oog van den czar" ook van zelf desouverein der synode.

Alleen wat hem zelf behagen kan, zal hij bij zijn meesteraannemelijk maken. Vrij beschikt hij over de middelen omzijns meesters oordeel over dezen of genen der synodici naareigen inzicht te wijzigen; en wie der leden zal ten slotte

CXXXI. i.2

Is

durven weerstaan als een bepaalde meening hem als demeening des keizers zelven wordt voorgesteld?

Al is de procurator niet slechts een streng en ervarenmilitair, doch bovendien een onder de leeken bij uitstek

deugdzaam Christen 1), ook hij zal bloot staan aan bedrog envergissing en nimmer zal zijn blik den toestand der kerk zoo.helder kunnen doorzien als het oog der bisschoppen, dierechtens als haar bestuurders werkzaam zijn. Wanneer dusde czar alle onmiddellijke aanraking en persoonlijke verstand

-houding weigert, om alleen het woord en den raad van zijnprocurator te hooren, dan zal een minder juiste kennis, envaak zelfs een valsch oordeel, daarvan het eenig en droef

gevolg zijn.Wat nu de eigenlijke leden, de vaders der »dirigeerende

synode" zelf aangaat, ofschoon in actieven dienst der synodeblijven zij toch als bisschoppen tevens met de zorg voor heteigen diocees belast. Ook zij dus kunnen, het spreekt vanzelf,.

zich nimmer onverdeeld aan de algemeen belangen wijden,

— ofschoon toch in de Russische staatskerk die algemeensbelangen juist de inspanning aller krachten vragen. In eenhonderdtal vergaderingen 's jaars moet worden afgedaanwat, wilde men een degelijke behandeling, nauwelijks in eendriemaal grooter aantal bijeenkomsten kon worden voltooid.

In de plaats der bisschoppen treden, voor wat onafgedaanmoest blijven, de procurator en zijn beambten; gehoorzaam

teekent de synodicus elk hem voorgelegd stuk, want mocht

hij weigeren, het ware een beleediging voor den procuratord. i. voor den keizer zelf: »il pourrait être considéré comme

un rebelle d'état" 2). Zoo behaalt de bureaucratie ook hier

gemakkelijk hare triomfen!Niemand zal het dan ook verwonderen, dat de metropoliet

Nicodemus zich gedwongen voelde tot een droeve uitspraak

als deze:

1) Josef Melnik: Russen über Russland (Frankfurt, 1906) S. 195: »Im XvlilJahrhundert wurden zu diesem Amte manchmal geflissentlich Atheisten undFreidenker ausersehen...."

2) Echos d'Orient, 1906, p. 234•

iq

»Onderworpen aan de burgerlijke macht verliest de Kerkhaar hoogste waardigheid, d. i. hare vrijheid, en zóó hebbenfeitelijk de geestelijke leden onzer synode, na 150 jaren,nagenoeg al hun gezag verloren. In vollen zin is de opper-procurator, hoewel een leek, de meester van allen" ').

Uit de ongeveer zeventig metropolieten, over heel zijnrijk verspreid, kiest de keizer, hoewel enkelen slechts hempersoonlijk bekend zijn, de nieuwe leden voor zijn synode,om straks, na willekeurigen tijd, hen ook zelf weer heen tezenden. Wie is daarbij zijn raadsman? Wie anders dan dealwetende en dus onmisbare procurator,... . die natuurlijk opzijn beurt door lagere beambten, leeken als hij, wordt in-gelicht en zeker niet doof zal blijven voor de stem vanparticuliere vriendschap of vereering, voor de wenschen vangrootvorsten of hovelingen. — En op wie valt dan ten laatstede keuze? Wie worden waardig bevonden het kerkelijk be-stuur te dragen? Gelooft het vrij, het zijn de leidzamen enbehaagzieken, het zijn dezulken, die zwijgen kunnen als moetgesproken worden, en spreken waar men beter zwijgen zou;het zijn alleen diegenen, welke aangaande kerk en godsdiensthet geloof van den keizer belijden. »Ainsi le premier tribunalecclésiastique et la principale autorité dans le gouvernementde 1'église menacent la pureté de la pravoslavie h mêmetemps que la sainteté de la justice" ).

En nu aan het eind van dit opstel, — als was het wel-licht te beknopt bij het gewicht onzer stof, — zal men toch,naar wij hopen, niet aarzelen met ons te besluiten, dat vanden eenen kant de kerk van Rusland geheel staat onder hetbestuur der synode, terwijl op haar beurt dat college weervolkomen onderworpen is aan den autocratischen en al-dirigeerenden keizer. Duidelijk immers is het een iedergebleken o. m. uit den eed der synodici en duidelijker noguit de aanstelling van den almogenden procurator; — en

1) Eclios d'Ordent, t. a. pl.

2) Echos d'Orient, igo6. P. 233.

20

dat alles terwijl wij toch de orthodoxe geloofsleer zelf zooluide om opperbestuur voor den bisschop, om vrijheid voorhet kerkelijk gezag, en in het bijzonder voor dat der Russischestaatskerk hoorden vragen.

Welnu dan, kan zulk een kerk wel ooit de kerk vanChristus zijn? Is Zijne kerk niet eer de kerk der Martelaren,die, waar zij haar vrijheid bevestigen wil, zelfs het bloedharer kinderen geeft? de kerk der Belijders, die in daden vooralde waarheid harer leer zal bewijzen?

Kan de slaafsche kerk van Rusland wel de kerk zijn vaneen Basilius of een Chrysostomus, twee helden door machtigekeizers zelfs gevreesd, omdat zij niet schroomden ook dezen,tusschen wat recht en wat plicht van den staat is, de juistegrenzen te wijzen?

Voorzeker, wij allen antwoorden: neen 1.Maar, zoo vraagt men ons verder, zal dan in Rusland die

droeve toestand duren?Wij voor ons gelooven het niet. Wel blijft het onmogelijk

te zeggen, wat ooit nog de toekomst zal brengen, maar zekeris, dat men door Rusland, en niet het minst in geestelijkestanden, al luider en luider den roep om vrijheid hoort gaan,dat steeds meerderen er gebiedend den eisch van nieuw envoller leven doen gelden.

Moge God dan hun bede verstaan ! Moge Rusland, alzoekend, in het einde nog vinden den weg naar wat voorons als middelpunt van recht en waarheid geldt; dat deorthodoxe staatskerk nog eenmaal herwinne wat een harervroomste prelaten genoemd heeft haar hoogste waardigheid,dat is haar vrijheid binnen eigen gebied, onafhankelijkheidvan vreemd, bovenal van vijandig gezag!

Warmond, October 1906. L. WESTERWOUDT, PR.

Bestaat er verband tusschen kunst en apologie?Op het eerste gezicht is hier twijfel verklaarbaar. Apologie

toch onderstelt de welbewuste bedoeling te strijden tegendwaalbegrippen, te overtuigen door het uit-een-zetten vanleerstukken; terwijl kunst haar eigen bestaansgrond heeft.Wel is zij niet onafhankelijk van andere levensuitingen, maarzij is allereerst geroepen schoonheid voort te brengen enheeft als kunst niet de taak strijd te voeren of te overtuigen.

Toch zijn genoemde begrippen niet zoo zeer met elkaarin strijd als oppervlakkig wel schijnt. Er is toch apologie enapologie. We zouden kunnen zeggen: Er is een directea p o 1 o g i e, nl. die, welke uitgaande van den stelligen wenschhet geloof te verdedigen, als naaste doel heeft het overtuigenvan anderen, — maar er is ook een indirecte apologie,nl. zij die het gevolg is van het voorbeeld, van het levennaar een beginsel, van het stellen eener mooie daad.

De laatste, de indirecte is de beste. Want de Daad gaatboven het Woord.

En ware kunst is Daad.Bovendien ware kunst is diepe ernst. Geen liefhebberij,

geen min of meer onschuldig of te verontschuldigen tijd-verdrijf, zooals velen wel meenen, zooals zelfs Huygens dacht,maar ernstige daad, maar levensuiting in hoogste potentie.

Do kunst is de bloei van het leven 1Is dit waar, dan volgt hieruit onmiddellijk, dat zij wortelt in

het leven; dat zij het leven veraangenaamt; en het leven geeft.Hierin liggen bevat: èn haar grootheid, èn haar samenhang

met andere levensuitingen.De bloem is allereerst voortbrengingsorgaan. Om dat te

22

kunnen wezen, wortelt zij in de aarde, onderscheidt zij zichdoor vorm en kleur van de andere deelen der plant.

Evenzeer is de kunst ook allereerst levenverwekster.Het sieren van het leven is haar tweede plicht.>> All the great arts have for their object either the support

or the exaltation of human life, — usually both"')Duidelijk is dus het nauwe verband tusschen kunst en leven.Krachtige kunst eischt krachtig leven.Waar 't leven kwijnt, zien we ook de kunst kwijnen, ont-

aarden tot ijdel gespeel, tot nietig amusement, tot demorali-seerend zingeprikkel.

Maar ook, waar gezocht wordt en getwijfeld, waar demenschheid zich een wereldbeschouwing en levensleer moetverwerven, waar strijd is tusschen de geesten en zoo hetleven wordt verdiept en stijgt in belangrijkheid, weerspiegelenzich dat zoeken en twijfelen, dat streven en die strijd in de kunst.

Dit gold voor alle tijden.Dit geldt bijzonder voor onze heftig bewogen dagen, met

hun herleving van het idealisme, met hun verlangen het ge-heele leven te kunnen omvatten, met de Sehnsucht naar degroote synthese. Zoo bijzonder geldt dit, dat velen zelfs dekunst niet alleen tot draagster en verspreidster der denk

-beelden willen maken, maar den strijd willen doen beslechtendoor haar-alleen.

In 1894 dorst Allard Pierson een rede uitspreken met dentitel: Kunst het aangewezen strjdperk der geesten in onzen

tijd 2). Dus niet alleen weerspiegeling van den strijd, maarde strijd-zelf 1

We zullen weldra zien, dat deze opvatting de onze nietkan zijn, daar ze den invloed der kunst misschien wel niet,maar haar werkelijk vermogen toch zeker stellig overschat.Maar al kunnen wij Piersons conclusies niet alle deelen, veleder feiten, die hij constateert, zijn er niet minder waar omen verluchten onze beweringen duidelijk.

1) Ruskin: Lectures on art, § 31.

2) Uit de Verspreide Schriften van Allard Pierson. (Tweede deel, blz. 422 vv.).

23

»De kunstvragen", zegt hij, „waarmee onze tijd zich bezighoudt, zijn geen technische, maar uitsluitend wijsgeerige vragen.Het goed recht van de klassieke kunst, van de realistische,de naturalistische, de symbolische of eenige andere ... kanmet vrucht niet anders dan uit een wijsgeerig oogpunt be-handeld worden".

Dit kunnen wij beamen. Maar Pierson gaat verder: »Waarnu alle wijsgeerig zoeken zoo veel teleurstelling en ontgooche-ling baart, vraagt men zich af: indien het eens mogelijk waseen strijdperk te vinden, waarop deze ontmoedigende er-varing niet kon plaats vinden, zou dit immers het aangewezenstrijdperk zijn voor den menschelijken geest, zooals hij thansgeworden is". Want, argumenteert hij verder: »ten aanzienvan de kunst komen vanzelf al de vragen te voorschijn diede filosofie van vroegeren of lateren tijd, met name de meta-fysika bij u doet rijzen. Zij komen nu evenwel te voorschijn,niet langer in een wijsgeerigen vorm, in den vorm der ab-stractie, maar op volkomen concrete wijze, en daaraan ligthet hoofdzakelijk, dat zij niet terstond door allen als wijs.geerige vragen worden herkend.... Ik geloof vast, dat deoplossing der wijsgeerige vragen slechts langs dezen wegmoet worden gezocht en voorbereid".

Wel draagt Pierson hier de kunst iets op, dat haar taakniet kan zijn, maar er volgt toch ook uit, dat, wie alshij zoo veel verlangt van de kunst, ze wel tot de belang

-rijkste levensmotieven rekenen moet. »De kunst", vervolgthij dan ook, »is in onzen tijd geroepen het beste in ons totbewustzijn te brengen: edelen strijdlust en vast vertrouwenin den uitslag van den strijd. De kunst zij voor ons nietlanger aanhangsel noch aanvulling, maar het onmisbare, datmeer en meer beheerschend elk gebied van ons weten, onsdenken en ons trachten, ons redt van alle gemeenheid doorons als levensdoel te doen aanvaarden de heerlijke metamor-fose die bestemd is op al ons doen en laten een nieuwenstempel te drukken, den stempel van den adel onzer natuur,van het beste in ons wezen".

Er leven veel zulke teleurgestelde zoekers, die elders niet

24

vindende, wat hun ziel verlangt: verdieping en daardoor ver-hooging van het leven, deze nu vragen aan de kunst, die ze

zoodoende tot de hoogste levensdaad willen verheffen. Ikroep nog een getuige op, een van hen, die in de laatstetientallen van jaren ver-strekkenden invloed hebben geoefend,een, voor wien ook de kunst was levensverdieping en ver

-hooging tevens, die, medestrijder bij de herleving van het -

idealisme der Prerafaelite Brotherhood, verder gaande danRossetti en zijn onmiddellijken aanhang, het leven dichterbenaderde. Voor John Ruskin ook zijn kunst en leven on-scheidbaar: »De kunst van een volk is de uitdrukking vanzijn maatschappelijke en staatkundige deugden. Ze is eenwiskunstig nauwkeurig exponent van zijn ethische levens-kracht.... Een natie is eerst dan haar geërfden bodem enherinneringen werkelijk waardig, wanneer zij deze door voor

-treffelijke daden en kunsten nog schooner aan hare kinderenoverlevert" ').

Natuurlijk stelt Ruskin, zulk een harmonie verlangendtusschen leven en kunst, ook hooge eischen aan 't volk, datkunst maakt. »Als Engeland in staat wil zijn groote kunstvoort te brengen, moet het zijn majesty stainless bewaren.Want de schoonheid der bereikbare kunst is de graadmetervoor de zedelijke reinheid en hoogheid der gemoedsbeweging,die ze geteeld heeft ".

Groote kunst, zoo luidt de heerlijke les, die Ruskin onsgeeft, is niet immoreel, kan het niet zijn, want: »the highestthing that art can do is to set before you the true imageof the presence of a noble human being".

In waarheid: het grootste wat de kunst vermag is deschepping van een edel mensch.

Aldus Ruskin in zijn bezielend idealisme.Is dat te verwezenlijken? hooren wij vragen.Wij antwoorden: ja!En als de vrager vervolgt: Door wie en waar? Waar is

die hoogste uiting der kunst mogelijk? In welk land, bij

1) Lectures on art (passim).

25

welke menschen kan zij die bereiken? dan luidt ons weder -

woord : Al het aardsche is onvolmaakt en alle menschenwerkgebrekkig. Maar is kunst inderdaad de bloei van het leven,wortelend in, sierend en gevend het leven, dan moet dehoogste kunst ook wortelen in de meest volmaakte wereld.beschouwing, d. i. in het katholicisme; — dan moet de hoogstekunst sieren het menschwaardigste leven, d. i. het echtkatholieke leven; — dan moet de hoogste kunst geven enverbreiden het hoogstontwikkelde leven, dat is het katholiekeleven, waarin de menschelijke vrijheid, overbroed door deGenade, kan stijgen tot heiligheid.

Wij, die dit weten, zijn niet verrast, zooals de studentenvan Oxford door Ruskin's woorden: »De kunst brengt ver-edeling van den ethischen toestand". Wij toch weten dit ookdoor de historie der kunst zelf. Zou de vrager verdervragen: Groeide ooit een kunst uit zóó reine bedoelingen,verhief zij zich ooit met zóó edele aspiraties, ontplooide zijte, eeniger tijd zóó weelderige levenspracht? Dan zeggenwij: Onze kunst getuigt het. Zij heeft den opgang, die hiervereischt wordt. Uit onze levensleer en eeredienst steeg zij opin alle uitingen: bouwkunst en liturgie, beeldhouwkunst en kerk

-zang, schilderkunst en dramätiseering der kerkelijke daden zelf.In onze dichtkunst weerspiegelt zich het rijkste leven, zij

geeft niet de lagere functies alleen, maar zij beeldt ookde hoogere uit. In haar zang grommen niet alleen de donkeretonen der zwarte passies, maar klinken luide ook de klaremetaalgeluiden der edele hartstochten.

Zij wortelt in het leven, zij siert het leven, zij geeft hetleven; maar bovendien nog: zij voert tot den Gever van hetleven. Zooals de bloem het voedsel uit de aarde behoeft,maar haar rijke kleurenpracht vraagt aan het licht der zon, zootrekt onze kunst uit de aarde sappen, maar dankt haarweelderigste schoonheidsontplooiing aan de bevruchtende be-straling van het eeuwige licht.

Hierin verschilt de katholieke kunst niet van het katholiekeleven. En ook: evenzeer als wij overtuigd zijn dat hetkatholicisme de leidster moet zijn voor de maatschappij, wil

26

deze haar volste ontwikkeling verkrijgen, evenzeer moet hetvoor ons duidelijk wezen, dat de katholieke kunst de leidingdient te hebben in de kunstwereld. Niet alleen in het belangvan het katholicisme, maar op de eerste plaats van de kunst-zelf.

Hoe moet het katholicisme die leiding voeren?Ten eerste met het Woord.Ten tweede door de Daad.Met het Woord. Door mee te spreken, in zake kunst

-philosophie en critiek. Mee te onderzoeken naar het wezen-der kunst, haar ontstaan, doel en werking, haar relaties met

andere levensuitingen, haar toepassing in de practijk.Door de Daad, d. i. door het voortbrengen van kunst

-werken.Veroorloof mij op enkele der genoemde punten iets nader

in te gaan.Wie de kunstphilosophie en critiek grondig wil behandelen,

komt noodzakelijk op wijsgeerig, en dus ook op apologetisch-terrein, want de groote vragen der aesthetica staan in nauwverband met philosophische problemen. We kunnen zelfszeggen : zooveel wijsgeerige stelsels, zooveel definities vankunst, zooveel opvattingen van haar wezen, doel en werking.

Lees eens in de reeds genoemde rede van Allard Piersonop bladzij 430 en 431 de opsomming van enkele der velevragen, die voortvloeien uit de beide oorspronkelijke philo-sophische:

is kunst glpo o-i , nabootsing van zinnelijke waar -neming, of ç44YC:S van de idee in de dingen? Ieder diervragen voor zich geeft aanleiding tot breedvoerige verhande-lingen. Niets natuurlijker nu, dan dat in onzen, zooveel meergecompliceerden tijd de meeningen nog oneindig verder uiteen

-loopen en we moeite hebben alle opvattingen te kennen en•te waardeeren, nog meer moeite misschien, uit de elkaartegensprekende en soms weer samengaande definities de onsmeest-waar-schijnende te nemen, laat staan de eenig ware

te vinden.Hugo Spitzer heeft onlangs getracht de verschillende

opvattingen te groepeeren en onderscheidt dan, ten eerstehen, die het begrip van het aesthetische »so weit fassen, dasz

27

sie alle Eindrücke, die bei einem bestimmten, seit Kant mitVorliebe als »interesselos" bezeichneten Verhalten des Subjekts,Lust over Unlust verursachen also auch einfache Sinnes

-empfindungen als ästhetische Impressionen betrachten ".Anderen, zooals Kant, Herbert, Wundt, Jodi enz.. »fordern

eine gewisse Erhabenheit des ästhetischen Objekts überdie primitive Empfindung durch das Hervortreten gewisserformaler Momente in dem ersteren, so dasz sie nur Vorstel-lungen im Gegensatze zu elementaren Empfindungen denäesthetischen Charakter vindiciren".

De derde groep aesthetici echter »deren Stimmführer undvornehmster Repräsentant in unseren Tagen Volkelt ist, bildeneinen so hohen Begriff des Aesthetischen aus, dasz sie ihnlediglich da verwirklicht sehen, wo alle Faktoren des vollendetenKunstgenusses und der allseitigsten ästhetischen Naturbe-trachtung gegeben sind" 1 ).

Perkt Spitzer zoo de drie groepen af in hun opklimmingvan eischen, het is duidelijk, dat hiermede de zaak in deverste verte niet is afgedaan. Integendeel. In iedere groepvallen weer onderverdeelingen aan te wijzen. De nuanceeringenzijn uit den aard der zaak nog talrijker dan de hoofdkleuren.Van Kants »interesseloses Wohlgefallen" tot De Goncourtssnobistische definitie: »Schoon is datgene, waarvan het publiekeen onwillekeurigen afkeer heeft"; van Morris' misschienidealistisch bedoelde, inderdaad plat-materialistische kunst

-theorie tot Gabriele d'Annunzio's eclectisch -aristocratischeopvattingen; van de meening dergenen, die bij de dierenal kunstuitingen willen zien, tot Hello's hoogstijgende be-schouwingen, — wat al schakeeringen, wat al verschil vanmeeningen, wat al variëteiten van wenschen!

Doch als we dieper op de zaak ingaan en elke bepalingof theorie ontleden in haar oorsprong en bedoelen, stuiten wetelkens op de vraag: »Is er een objectieve waarheid, ja ofneen? en zoo ja, welke is die waarheid ?"

Wie het bestaan dier objectieve waarheid ontkent, vervalt

1) Der Begriff Iles Aesthetischen. (Deutsche Literaturzeitung 1906, n. 31, Sp.

1925-1926).

28

lichtelijk tot op de spits gedreven subjectivisme; wie datbestaan aanneemt, vindt daarin de natuurlijke afbakening vanzijn theorie.

Toch is er maar één absolute waarheid !En ware kunst is onvereenigbaar met leugen.»Le mensonge qui atteint la poésie envahit un sanctuaire",

zei Hello met recht.Dus moet er één antwoord bestaan op de vragen: Wat is

kunst? Wat is schoonheid? Wat is poëzie? enz.Naar dat ééne antwoord, zoo moeilijk te geven, zoo wichtig

in zijn gevolgen, moet gezocht worden. En wij mogen bijdat zoeken ons licht niet onder de korenmaat zetten.

Niet minder meeningsonderscheid vernemen we, als wij devragen stellen, die met het voorgaande nauw verband houden:Hoe is de kunst ontstaan? en Welke is haar werking?

Hier verklaart de materialist alweer anders dan de idealistof de spiritualist; de darwinist anders dan de aprioristisch-aangelegde geschiedphilosooph.

Dit zijn nu wel is waar zoo goed als louter theoretischevragen, en dus zouden de verschillende beantwoordingen nietzoo veel kwaad kunnen doen, wanneer uit die antwoordenniet voortvloeiden verschillende uitspraken omtrent de be-teekenis, het doel der kunsten, en omtrent de middelen, welkede ontwikkeling en verbreiding der kunst kunnen bevorderen.Dat doel en die middelen worden vaak bepaald naar watmen van het ontstaan veronderstelt.

Hier zijn we dus op het terrein der practijk en van deonmiddellijke aanraking met het leven, zoodat het dringendnoodig is dat ook hier klaarheid heersche.

Zeker, ik onderscheid. Er is gradatie. We mogen uitsprakenals: »I1 n'y a pas de grand art, il y a l'art", niet anders dancum grano salis opvatten. Er is kunst en kunst. Kunstnijver-heid, verbruikskunst, vermaakkunst. Ze mogen niet slechtsbestaan, ze hebben recht er te wezen, ze steunen zelfs de

29

hoogere kunstuitingen in belangrijke mate. Maar, — op eenenkel punt wil ik slechts wijzen, — nu is het juist voorge-komen, dat men de roeping der kunst in haar hoogste stij-gingen neerhaalde, door ze te meten met de maat passendbij minder hooge uitingen. Ik verwijs naar het Zeitschrift furBildende Kunst, dat in 19o5 een reeks uitspraken gaf vanallerlei kunstenaars, waar de groote verscheidenheid vaninzicht treffend bleek en waar ook omtrent de nu besprokenzaak getuigenissen voorkomen. En om elders een aanhalingte ontleenen, verwijs ik naar Morris' werk, dat onder dentitel Kunst en Maatschappij in nogal stroef Nederlandsch isvertaald en dat ons op blz. 141 te lezen geeft: »Het doelder kunst is het geluk der menschen te vermeerderen doorhun schoonheid en afwisseling te geven,_ om in hun vrijentijd te genieten en hen te beletten genoeg te krijgen zelfsvan de rust en hun hoop en lichamelijk genot in hun werkte geven, of kort gezegd, 's menschen arbeid gelukkig enzijn rusttijd vruchtbaar te maken.... Daaruit volgt, dat echtekunst een ongemengde zegen voor het menschdom is".

Zie, deze omschrijving van het doel, let wel van het doelder kunst, is in haar algemeenheid een uiting van ontzettendebeperktheid van horizon en een enorme platheid. Zeker watMorris zegt is ook door de kunst te bewerken, en kan ookde menschen goed doen, maar er is zooveel meer, zooveelbreeders, diepers en hoogers, waar Morris niet van spreekt,maar dat we o. a. hooren in het sonore stemgeluid vanOzanam als hij zegt: »l'Art est le moyen de faire l'éducationde 1'homme, de civiliser les sociétés et d'honorer Celui quiest parfaitement beau, comme il est bon et vrai" 1 ).

Hierin ligt alles, de levensverhooging en verdieping tegelijk;de verbruikskunst, de sierkunst, de vermaakkunst, maar ookde verheffingskunst, de louterende kunst, en, niet de minsteonder de zusteren, de aanbiddende kunst. Deze is er ook, jazonder haar zou de ring niet gesloten zijn. Geen breeder,

1) Les po?ees franciscains, p. 13.

3 0

dieper, voller en wijder-klinkende toon dan die van het: TeDeum laudamus.

X *

Waar het geheele gebied der aesthetica beheerscht wordtdoor de eenheid van het doel en de opvatting, verwonderthet ons niet, dat bij zooveel verschil in meening aangaandede grondbeginselen, er eene niet-te-ordenen verwarring heerschtin de afgeleide begrippen en stellingen. Nog chaotischer wordtde toestand, wanneer wij de relaties der kunst tot anderelevensuitingen willen bepalen, die elk weer op verschillendewijze worden beschouwd en nu, gekoppeld aan de wisselendemeeningen omtrent kunstzaken, een oneindige reeks opvattingenhet aanzijn schenken. Op het practische terrein der critiekkomen daar nog zooveel subjectieve factoren bij, dat het eenwanhopig beginnen is daar eenheid te zoeken. Volslageneenheid trouwens zou hier volstrekt ongewenscht zijn. Maarwel moet er eenheid heerschen aangaande de hoofdzaken ofliever: de opvattingen betreffende de hoofdzaken moetenstrooken met de waarheid.

Merken we nu op hoe uiteenloopend gedacht wordt overmoraal, godsdienst, maatschappij, politiek, natuurwetenschap,om maar enkele zaken te noemen, dan blijkt er uit, dat weniet verbaasd hoeven te staan, wanneer we over de verhou-ding van ieder hunner tot de kunst telkens anders hoorenoordeelen. Wat heeft kunst met strekking te maken? hoorenwe vragen, zoowel met de stembuiging, die absolute ontken

-ning verwacht in 't antwoord, als die welke bereid schijnt teonderscheiden. Wat is de verhouding der critiek tot de kunst ?Welke beteekenis heeft de hartstocht voor de kunst en welkezijn haar rechten? Hoe moeten we denken over: »fart pourl'art"? Welke is de juiste verhouding van vorm en inhoud,

van objectivisme en subjectivisme? Wat is leelijk, wat ismooi? Wat is de plaats van het tooneel in de kunst? ... ik

noem maar eenige van de voornaamste punten, en ieder ziet

duidelijk, hoe groot het aantal antwoorden is, dat wij hierverwachten mogen.

3 1

Niet minder moeilijk is het de betrekking te bepalen vanden kunstenaar tot de kunst. Wat kan en moet van zijn persoongeëischt worden? Hoe is zijn verhouding tot moraal, godsdienst,wetenschap, maatschappij? Allemaal vragen, die ons onmiddel-lijk brengen zoowel op sociaal, als op godsdienstig en wijs

-geerig terrein. Is, mogen we nu vaak vragen, de ware kun-stenaar inderdaad de Uebermensch, dien velen met alle geweldin hem slechts willen zien of waartoe ze hem willen opvoeren,of is hij de nederige dienaar van de schoonheid, die juistdaardoor aan de schoonheid haar volle recht kan doen weervaren ?

De punten aanstippen is toonen, hoe groot de verwarringis, hoe noodig ook hier orde moet komen in den chaos,klaarheid in de duisternis.

T É

Misschien zegt iemand: Dat is allemaal theorie. De kunstheeft daar niets mee te maken. De kunst is leven, is daad!

Wij antwoorden : De kunst heeft hier veel, ja alles mee te maken.Zeker de kunst is leven, is daad 1 Maar is ze leven, dan

wortelt ze ook in het leven, van het volk niet minder dan indat van den kunstenaar. Wat iemand is en kan, wordt vooralbepaald door zijn godsdienst, door zijn wereldbeschouwing enlevensleer. »Niet uw wetenschap, die ook in het gunstigstegeval altijd beperkt is, maakt u tot hetgeen gij zijt, maar weluw wijsbegeerte", zegt Pierson terecht, al voegen wij erbij, dater nog iets hoogers dan de wijsbegeerte bij moet komen.Maar onbetwistbaar is het, dat de wijsbegeerte op het levender volken grooten invloed uitoefent, zoowel op de massa alsop het individu. »Niets is bezield, zoolang het door haar nietbezield is geworden", zegt Pierson alweer. Men meent weleens dat de groote denkers staan buiten het leven der volken.Dat is een dwaling. Integendeel geen strooming van eenige

beteekenis of zij gaat van de groote denkers uit. Het volkweet dat meestal niet en ondergaat dien invloed, onbewustdaarvan. Maar daarom is de uitwerking niet minder krachtig,soms zelfs nog krachtiger. Want worden de wijsgeeren vaakniet begrepen, gewoonlijk zelfs niet gekend door het groote

3 2

publiek, hun conclusies bereiken andere mannen, geleerdenals zij, en ook weer anderen minder geleerd, en ze drup-pelen door tot derde, vierde, vijfde rangs-geleerden, die zeóf onvolledig, óf misverstaan overnemen en verder brengentot de massa, voor wie de naam der eerste vindersmeestal een onbekende klank blijft. En, dit is het gevaar-lijke: wat door den ernstigen denker wordt uitgesproken nabreedvoerige toelichting, met misschien herhaalde reserves,met ernstig voorbehoud of slechts als niet meer dan hypo-these wordt gegeven, verliest in den mond der mindere ge-leerden, der half-weters, van de massa, al die beperkingenen wordt tot één woord, één term, die vaak een geheelanderen zin heeft gekregen in het vulgaire gebruik, dan inglen mond des bedachtzamen wijsgeers. Bij ons snelle levenverdichten de groote problemen zich »zum Schlagwort", zegtStein. »Man kämpft heute nicht mehr, wie ehedem mit durch-dachten Theorien sondern nur noch mit dem abkürzendenVerfahren des Schlagworts" ').

Die »Schlagwörter", die korte conclusies, gecristalliseerdsoms in bepaalde vormen, onafhankelijk van den wil desvinders en vaak strijdende met zijn bedoeling, of deze opz'n zachtst verminkend, zijn nagenoeg alles wat van de grooteproblemen doordringt tot de massa. Vraag eens wat de menschendenken bij woorden als conservatisme, individualisme, subjec-tivisme, realisme, naturalisme, feminisme, evolutie, bij of termenals »fart pour l'art", en honderd andere 1 Wat al vaaghedenen onjuistheden!

En nu worden deze juist in de kunstwereld zooveel gebruikten geven daar zoo gereedelijk aanleiding tot misverstand.Populariseering van wetenschap brengt steeds hare gevarenmee, maar nergens komt dit zoo sterk uit, als waar de kunstzich tot draagster van half begrepen termen maakt, of ookwel den strijd zelf gaat voeren. Door haar schoonen vorm,door de macht van haar beeldspraak voert zij zoo licht mee,waar ze niet bewijzen kan, of verblindt zij den onervaren of

1) Dr. Ludwig Stein, Nietzsche's Weltanschauung und dare Gefahren, S. 102.

33

oppervlakkigen toeschouwer. Hoe vaak laat b.v. Fredérik vanEeden zich in een wijsgeerig betoog niet verleiden tot hetvolledig uitwerken van een beeld, dat ter verluchting mochtstrekken, maar niet als inherent deel der bewijsvoering.

Ik kan hetgeen ik hier beweer niet beter bewijzen dandoor nog een citaat uit Piersons genoemde rede, waarbij ikme zal veroorloven enkele woorden te onderstrepen en enkelevraagteekens in te voegen.

»De meest afgetrokken vragen, de vragen die de meestennauwlijks begrijpen, wanneer zij op wijsgeerigen trant wordenvoorgedragen, worden terstond concreet en algemeen be-vattelijk (?), zoodra zij als vertolkt worden op kunstgebied. Devragen blijven wijsgeerig, maar verliezen haar afschrikkendaanzien; zij blijven wijsgeerig, maar richten zich onmiddellijktot ons gevoel, tot ons gevoel voor lust en onlust; zij nemen

terstond een waarneembaren vorm aan, waardoor het ons

mogelijk is onmiddellijk te beslissen of het praktische ant-

woord, op die vragen gegeven ons al dan niet behaagt....

Ik zou willen zeggen: de kunst spreekt een filosofische taal,waarin geen woord filosofie voorkomt, waarin geen enkelgeleerd woord of abstracte formule wordt vernomen. Maardoor het lokkende en behagelijke van hare werken heeft zijhet publiek reeds medegesleept in de een of andere richtingen met de daad partij doen kiezen voor hetgeen, waarin dedenker niets anders kan zien dan de oplossing van .een wijs

-geerig probleem. Ik zou meenen, of liever ik geloof vast, datde oplossing der wijsgeerige vragen slechts langs dezen wegmoet worden gezocht en voorbereid" 1 ).

Met verbluffende menging van scherpzinnige opmerking engewaagde conclusies heeft Pierson hier zoowel practisch alstheoretisch aangetoond, wèlke de werking is der »Schlag-wörter" in kunstwerken. Met behulp van een methode, waar-

door de zekerheidskansen in de redeneering even sterk ver-

minderen als de aanschouwelijkheid stijgt, wil hij de grootewijsgeerige vragen oplossen. Dat wil Pierson, hetgeen beteekent,

1) T. a. p. b1. 433•CXXXI. Y. 3

34

dat, waar een zoo veelomvattende geest tot dergelijke dwalingkan komen, toch zeker het groote publiek niet bevoegd is meete praten in zoo ernstige zaken, waarbij abstraheeringsver-mogen een der noodzakelijkste vereischten is. Met des tedringender kracht echter bewijzen zijn woorden hoe verstrek-kend de invloed der kunst is op het denken, leven en doender menschheid.

De feiten trouwens bewijzen hetzelfde. Als we de namennoemen van Darwin, Nietzsche, Ibsen, Tolstoi, Morris, Ruskin,Kloos, Multatuli, – ik doe maar een greep — dan herinnerenwe ons allen hoezeer hun geschriften, zoowel hun kunstwerkenals de louter theoretische beschouwingen, heele geslachtenhebben geleid, vaak verkeerd geleid, in het zoeken naar eenlevenswet. Wie kan het aantal noemen van de door Couperus'boeken verziekelijkte karakters en hersenen; wie het getalder slachtoffers, aan welke door den Kleinen Johannes denegatiezucht werd ingegeven, op zijn best de twijfel geleerd,zonder hen de gegevens voor een synthese te verschaffen?

X

Hier ligt een wijd veld te bewerken voor den katholiekenaestheticus. Als hij op grond van, en in verband met zijnlevensbeschouwing de vraagstukken gaat bestudeeren, kan hijveel bijdragen tot verheldering der hoofden en verklaring derbegrippen. Hij exponeere zijn ideeën. Maar hij doe dat breeden diep. Vooral vermijde hij eenzijdigheid en houde rekeningmet alle factoren. Zijn wetenschap en zijn kunstgevoel moetensamen arbeiden.

Er zijn er, die sterk zijn in den opzet der allereerste wetten— iets wat voor ons niet moeilijk is — maar zwak in deuitwerking der postulaten, of zich verloopen in onvruchtbaargetheoretiseer over details, doordat ze uit het oog verliezen,dat kunst leven is, en als alle leven moeilijk te benaderen.Wie het leven ontleedt, snijdt zoo licht te diep en brengtden dood. Zoo drukt hun wetenschap vaak de poëzie dood.Anderen gaan soms te uitsluitend van feiten uit en veroor-

35

deelen elke wijsgeerige redeneering als aprioristisch getheoreti-seer; terwijl zij die ik boven bedoelde, meenen, ook in dekunst alleen met geredeneer er te komen. Beide methodenmoeten samengaan. Want het geldt hier uiterst verwikkeldevraagstukken, die diep inzicht en subtiel meevoelen eischen.

En terwijl wij ons verheffen mogen op het voordeel, onsgeboden door het vaste standpunt, vanwaar wij de veelheidder feiten ordenend kunnen overzien, moet ons des te scherpervoor oogen staan de plicht, hier naar beste weten en met

alle inspanning mee te werken.

Noodig zijn dus goed opgezette, breed uitgewerkte, vol-

komen zaakkundige principieele beschouwingen over de hon-derden punten. Vooral zaakkundig. Noch uitsluitend speculatief,noch eenzijdig empirisch, maar gebaseerd op het diepste inzicht,zoowel in het wijsgeerige denken als in het practische kunnen.

Naast dit op de eerste plaats theoretisch werk, de practischetoepassing in een concreet geval: de critiek in den engeren,meer alledaagschen zin. Ook deze heeft veel te doen. Daarbijzij ze bijzonder doordrongen van haar verantwoordelijkheiden zorge niet alleen volkomen bevoegd te zijn met betrekkingtot het meer uitsluitend technische deel der kunst, maar dringeook door tot het dieper beginsel van elke kunstuiting, houdeook rekening met haar sociale en historische beteekenis, lettevooral op haar invloed op het zieleleven. Zij moet hoog staanin alle opzichten: technisch, zeker — dit is onmisbaar, maarmoreel vooral, dat is nog noodzakelijker. Ze zij voorzichtigen rechtvaardig, rechtvaardig ook jegens tegenstanders, ookal kost het moeite zich in eene andere levensleer en kunst-theorie in te denken. Zij vergete niet, dat de wet der christe-

lijke liefde evenzeer voor haar geldt, en dat er maar heel

weinig menschen werkelijk te kwader trouw zijn. Er is geencritiek denkbaar die breeder van opvatting kan zijn en moestzijn dan de katholieke, wat ook tegenstanders in hun ge-woonlijk verregaande onwetendheid betreffende katholiekezaken en roomsch leven wel beweren.

Vooral zij de katholieke critiek kiesch. Zij kenne liefde-

3 6

loosheid, noch zelfbehagelijke beterweterij, noch spotzucht.Grondige kennis en veel-begrijpen spotten niet 'licht, dan alleenmisschien waar klaarblijkelijke kwade trouw moet wordenbestreden. Maar zucht tot kwetsen, gebrek aan liefde, quasi-heroische zelfverheffing kunnen niet samengaan met dieptevan inzicht, breedheid van opvatting, veelheid van weten en be-grijpen, — met de wijsheid, welke zeker hij moet bezitten, die overanderer zieleleven en de uitdrukking daarvan wil gaan oordeelen.

Er is nog een terrein, 't welk vermeld moet worden: datder Kunsthistorie. De geschiedenis gaf steeds den ontwikke-lingsgang der volken weer en was zoo hun meesteresse. Dekunsthistorie doet hetzelfde in heel bijzondere mate. Als ikmij ter verluchting dezer bewering mag beperken tot deletterkunde, wijs ik er op, hoe uit de vergelijkende littera-tuurgeschiedenis 't menschenstreven in veelheid van lijnenopstijgt, hoe de letterkunde aller volken en tijden is als eenfuga, naar Goethe's mooie woord, waar hetzelfde thema vanstrijd en verlangen, verzuchtingen juichen, dan hier, dan daaren dan ginds weer, wordt gehoord en doorklinkt en samen-komt met andere stemmen, om weer weg te sterven enstraks elders in nieuwe toonschakeering, in ander rythme tespreken van diezelfde onsterfelijke zielbewegingen.

Als ergens het overheerschen der wijsgeerige idee blijkt,dan hier. De kunstgeschiedenis toont ons: hoe de volken hunwezen hebben uitgedrukt in de kunst; hoe hun godsdiensthen dreef tot groote scheppingen ; hoe hier machteloos werdgeworsteld met het gegeven, doordat bij de artiesten hetinwendig evenwicht ontbrak ; hoe ginds een kunstenaar bezweekin den strijd met zijn stof, doordat hij in den strijd des levens,in de worsteling der geesten door twijfel en negatie werdverslagen; hoe elders de stof geheel werd overwonnen engedwongen naar zin wil, in zin vorm door den meester,die na lang streven het eigen evenwicht gevonden had.

Bijzonder merkwaardig in dit verband is het na te gaan,hoe de groote sagen zich in verloop van tijd ontwikkeld

37

hebben. »Naar des menschen gemoed neemt alle ding zijnbeelde", zei Coornhert. Dat woord is hier op zijn plaats. Ver-gelijk eens Wolfram von Eschenbach's christelijk epos Parcivalmet het gelijknamige muziekdrama van Richard Wagner.Draagt het eerste geheel den stempel van het katholicismeder 13e eeuw, Wagner wierp hetzelfde kleed om den modernendrager van zin beslist-niet - christelijke wereldbeschouwing.

Tusschen Hartmann von Aue's Arme Heinrich, Long-fellow's Golden Legend en Hauptmann's dramatische bewer-king van hetzelfde gegeven, is niet minder verschil dantusschen de bewerkingen door Silvio Pellico, d'Annunzio,Crawford, Phillips en nu onlangs door Cesareo geleverd vande door Dante in den vijfden zang van zijn Inferno voor't eerst behandelde lotgevallen van Francesca da Rimini.

Elk dier bewerkingen draagt den stempel van haar tijd enhaar maker. Elders toonde ik al aan hoe slaande de Faust-sage dit bewijst. Waar een katholiek ze behandelt, is er eenoplossing, wordt het streven gevolgd door het vinden; wieze buiten het katholicisme heeft willen bewerken kan niet totde bevrijding komen. Zelfs Goethe slaagde daarin niet, zoo-dat, volgens het woord van Görres de Faustsage nog steedsop haar slotzang wacht, terwijl de met haar zoo nauw ver-wante sage van Don Juan in de 19e eeuw haar afsluitendebewerking vond, toen de katholieke dichter Don José Zorrillazijn Don .yuan Tenorio scheef. In hetzelfde jaar 1844, terwijlLenau vruchteloos trachtte deze stof te beheerschen, schreefZorrilla in een paar weken zijn meesterwerk, dat van hetontstaan af tot nu toe voortdurend het Spaansche volkboeide als de uitbeelding van zijn innigste wezen. En datintiemste wezen, met al zijn gebreken, is geloovig, zooals bijDon Juan, niet den opera-held natuurlijk, maar de huivering

-wekkend schoone verschijning met zijn onbuigbaren trots enwit-laaiende passie, ook op den bodem van het gemoed hetgeloof ligt; zooals we bij Faust den twijfel vinden, en nietsdan den twijfel. Inderdaad is Don Juan demonischer danFaust, en toch niet minder psychologisch-diep. Zijn reddingis dan ook geheel en al gemotiveerd en bevredigend, terwijl

3 8

Vischer geen derde deel der Fausttragedie behoefde teschrijven, om ons te overtuigen, dat Goethe zijn held tocheigenlijk maar — 't woord is van Lewis — »in den Himmelhineingeliebelt hat". Zet Dona Inés eens naast Gretchen, enzeg of het ewig-weibliche door deze Spaansche scheppingniet inniger en verhevener tevens is uitgebeeld dan door hettoch in alles in-burgerlijke Duitsche Gretchen.

Ook als we Zorilla's werk vergelijken met de andere Don Juan-drama's zien we dit. Molièi'e haalde Don Juan naar benedenom hem de beperkte opdracht te geven den dichter te wrekenop zijn tegenstanders. Byrons werk is niet af, maar of we, aanManfred denkende, wel op een verlossend slot zouden mogenhopen, is zeker zeer twijfelachtig. En Lenau moge het zinne-lijke element hebben kunnen aandikken tot perversiteit; hoezwak en slap en gebrekkig zijn z'n slotscènes, hoe zenuw-spannend tragisch en toch psychologisch -volkomen-bevredigendis het einde bij Zorilla.

Zorilla's werk heeft onvolkomenheden, — de dichter zelferkende dit — maar zielkundig en moreel staat het zeer hoogen daardoor ook kon het aesthetisch zulke bijzondere quali-teiten vertoonen.

Zoo is de litteratuurgeschiedenis vol feiten van slaandekracht. Als de moderne wetenschap zich verheft op wat zegedaan heeft, en sommigen vreezen, dat dit schaden zal aande kunst en het geloof, wijzen we op den katholieken dichterZanella, den eersten, die de wetenschap verheerlijkte om hetdichterlijk schoone, waarmee ze de wereld verrijkte. Leopardischold op den vooruitgang:

u Universale amore,Ferrate vie, moltiplici commerciVapor, tipi e cholèra i piü divisiPopoli e climi stringeranno insieme"'),

1) Paul Heyse vertaalt:

»Allgemeine Liebe,

Des Handels Weltverbindung, Schienenwege,Dampf, Presse, Cholera, die fernsten VölkerUnd Himmelsstriche werden sie verschmelzen".

39

en rekende de Ginestra gelukkig, omdat ze niet denken konen lijden als de menschen. Zanella bezingt de resultaten dergeologie en paleontologie, verheerlijkt het vervolmaakte werk-tuig, juicht als het kanaal van Suez gegraven wordt, volgtmet microscoop en telescoop de natuur in haar verste schuil-hoeken, en raakt in verrukking, als hij, een tak rozen inNapels ziende, overweegt wat de schepping aan weergaloozeheerlijkheden bevat.

Te onzent hebben we beleefd, hoe beweerd werd, dat deverjonging van de kunst was uitgegaan van niet-geloovigenen dat is waar — maar er werd ook beweerd, dat die voor

-uitgang krachtens het niet-gelooven is gekomen en niet uithet geloof kon voortspruiten. Maar wij noemen het jaar 1858,we spreken eerbiedig den naam Gezelle uit, en we weten, —de historie leert het — dat hier een katholiek, katholiek enpriester tot in het hart zijns harten, meer deed voor de schoon-heid dan heele geslachten te zamen.

De kunsthistoricus kan verder gaan en wijzen op het innigverband tusschen de voortbrengselen der kunst en den persoonhunner scheppers; op hun godsdienst en levensleer. Hij laatde feiten spreken en het zal blijken, hoe adel van karakterbij den maker de oorzaak was van adel in het voortgebrachte,hoe zij de eersten werden onder de meesters, die de schoon

-heid dienden met volkomen overgeving van hun geheelepersoon, die in het volle besef van de verhevenheid hunnerroeping, wel zelfbewust, toch inderdaad waren de nederigedienaars van het ideale, welks onvervreemdbare rechten zijmet gewetensvolle hulde eerbiedigden.

Als ik zoo dikwijls artiesten van allerlei rang en kwaliteitzichzelf hoor verheerlijken, en zich zie opblazen tot Ueber-menschen en heroën, denk ik aan Michel Angelo, die naeen lang leven in dienst der kunst, toen het lichamelijkegezicht hem verliet, schreef:

,, Giunto è già '1 corso della vita miaCon tempestoso mar per fragil barcaAl comun porto, ov' a render si varcaGiusta ragion d'ogni opra trista e pia.

40

Onde l'affettuosa fantasiaChe l'arte si fece idolo e monarcaConosco ben quant'era d'error carca;Ch'errore è cia che 1'uom quaggiü desfa.

I pensier miei già de' mie' danni lieti,Che flan or s'a due morti m'avvicino?L'una m'è certa e l'altra mi minaccia.

Nè pinger, nè scolpir fia phi che quetiL'anima volta a quell' amor divino,Ch'aperse a prender not 'n croce le braccia" 1 ).

Michel Angelo wist het, wat de kunst beteekent, maar ookdat zij niet alles is, en dat boven haar nog lichter beeldenstralen. Hij zou het woord van Hello hebben toegejuicht, toendeze ziener sprak: »Tout chef-d'oeuvre est une ébauche".Elk meesterstuk is toch nog maar een schets ! De rijpekunstenaar weet dat. Voor zijn geest heeft hij altijd meergezien, dan hij vermag uit te beelden, en waar wij, zijnbewonderaars, verbaasd en ontsteld opblikken naar wat hijgemaakt heeft, en hem willen prijzen om zijn schepping,zal hij, wetende wat hij maakte en wetende wat hij wildemaken, ziende hoe groot nog het verschil is tusschen het

1) In Knackfusz, monografie vind ik (S. too) de volgende vertaling van ditsonnet:

»Am Ziel der Fahrt ist angelangt mein Leben— Wie schwach der Kahn, wie wild des Meers Gewalten —,Im Hafen, wo der Landende gehaltenIst, Rechnung über all sein Thun zu geben.

Die mich die Kunst zur Gottheit liesz erheben,Zum einz'gen Herrn, die Freude am Gestalten;Jetzt seh' ich, wieviel Irrtum sie enthalten,Und wie wir gegen unser Bestes streben.

Die eitle, frohe Schaffenswonne endet,Da sich ein zwiefach Sterben mir bereitet;Ein Tod ist da, den andern seh' ich nahen.

Nicht mal' noch meiszl' ich mehr; die Seele wendetZur Gottesliebe ruhig sich, die breitetVom Kreuz die Arine aus, uns zu umfahen".

4 1

materielooze oerbeeld in zijn geest en het verstoffelijktenavormsel daarvan, zich klein voelen bij zijn werk en nietrusten voor hij door alweer vernieuwde inspanning en moeitehet ideale iets dichter zal hebben benaderd. »Tout chef-d'oeuvre est une ébauche". Wie dit begrijpt, zal met allevermogen streven naar eigen volmaking in technisch opzicht,maar ook in moreel.

Ook in moreel opzicht. Men hoort zoo dikwijls critiekenals: »Hij heeft gestreefd zichzelf te geven en heeft dat gedaan".Met recht merkt Bruns op : »Das ist heutzutage die irrigeMeinung, wenn einer nur sich gebe, so sei das schon etwas.Es fragt sich aber nur wer dieses Ich ist, das etwas gibt, ober eine Persönlichkeit mit innerem Gehalt ist, and ob diePersönlichkeit versteht das, was sie in sich hat, so dichterischwieder zu geben, dasz andere sich in ihn einfühlen können".

Zeer ware woorden. Loopen- er niet veel proletenzielenmet de schoonheid (1) van hun rijke (!) leven te koop, bewerendedoor hun producten het geestesleven van hun volk te ver-rijken? Dwaasheid ! Rijker wordt de menigte alleen, wanneerze beter wordt. Neen de kunst wordt niet gediend door lagezielen, noch door snobs en übermenschen of zelf behagelijkesurrogaat-heroën. »You can have noble art only frone noblepersons", zegt Ruskin in paragraaf 27 van zijn Lectures onArt, welke paragraaf ik wel in zijn geheel zou willen aanhalen.Wie nu geen »noble art" verlangt, moet dit zelf weten, maarhij kome hier dan ook rond voor uit en sta niet verbaasd,noch zette een hooge borst op, als er zijn, die hem met zijnonedele kunst de deur wijzen.

Onwillekeurig zijn we al gekomen tot de Apologie met deDaad, de apologie van het kunstwerk-zelf. We zagen hoenauw de betrekking is tusschen iemands persoonlijkheid enhetgeen hij voortbrengt, tusschen den kunstenaar en zijn kunst.Hij moet hoog staan in alle opzichten: moreel hoog, technischhoog.

Moet hij dan het leven niet kennen? Mag hij dan niet

42

weten wat strijd is? Zullen de hartstochten ook de lagere,ook de laagste, voor hem dan niet bestaan? Zal hij ons danaltijd rondleiden tusschen blanke tempelmuren en doen ver

-keeren tusschen asceten en heiligen?Wie zoo vraagt bewijst zijn eigen bekrompen eenzijdigheid,

weet niet wat hoogstaande menschen zijn, kent geen enkelenheilige. Heiligen zijn niet gelijk hun verheerlijkte beeltenissen,die de kerken en altaren sieren, ze zijn niet alleen de ont-stoffelijkte zielen, juichende in het Eeuwige Licht. Heiligenzijn zij, die den strijd hebben gestreden tegen de donkerstemachten rondom hen en in hen, die meermalen opgestegen,neen, opgekropen zijn uit de diepste afgronden, die de uitersteduisternis van zielsellende hebben doortast met angstig uit

-gespreide handen, die in verstikkende benauwdheid en ver-latenheid van alle licht en leven hebben gezucht en gesteenden gekermd, die alle hulpmiddelen hebben moeten aangrijpenom zich op te werken uit de diepten, die, door lichthongerverteerd, maanden en jaren lang het licht moesten derven,

dat zij toch wilden zien. Zij wilden, dat is hun leven. Endoordat zij wilden, werd hun Wil geholpen door de Genade.Maar wie alleen de werking der Genade op en in hen ziet,

miskent hen, weet niet wat heiligen zijn.En wat zijn hoogstaande menschen anders dan zij die

willen? Wie niet in de diepten is afgezonken, kent niet hetbranden van verlangen naar de hoogten. Wie de duisternis

niet heeft geproefd, smaakt nooit ten volle de wellust vanhet licht. Hoog staan wil vooral zeggen: met moeite enangst en nood zijn opgestegen, en met volle kennis van alles,het kwaad zoowel als het goed, het goede willen.

Wie zoover is gekomen, kent alles: de schaduw en hetlicht, het goed en het kwaad, de smart en de vreugde.

Onafhankelijk van partijen en richtingen kan hij zijn eigenlied zingen. Hij plaatst geen woorden onder noten van anderen,maar noten en woorden zijn van hem; daar hij weet, dat

kunst één moet zijn in oorsprong en uiting. Zoo is hij Meester

en geen dienaar, dwingt tot luisteren door de waarheid vanzijn woord, door de echtheid van zijn vorm. Hij is niet van

43

zijn tijd, maar hij is zijn tijd. Niet als begeleider loopt hijmet de menigte mee, als leider gaat hij haar voor. Want hijkent de wereld zooals zij inderdaad is. Niet alleen het lagere,maar ook het hoogere; niet alleen het natuurlijke leven, maarook dat in de Genade. Hij weet wat realisme is, maar ookwat idealisme beteekent. Hij proefde den bitteren twijfel,maar smaakte ook het Geloof. In zijn borst gloeide de haat,maar ook verteerde hem de liefde. Hij weet wat kleinzieligemodepop, wat prikkelende bekoorster, wat felle demon devrouw kan zijn, maar ook en vooral, hoe breed haar ongepeildeliefde de armen weet uit te strekken, hoe zij zich kan geven inonbesmette reinheid, wat sterke en sterkende bescherm- engeleiengel zij juist in de verborgenheid vaak is. Hij ondervond,hoe benauwend de wanhoop persen kan, maar voelde ookzijn hart opengaan voor de koele vertroosting der hoop,wanneer hem in stille overweging de verlossende werkingder smart zich openbaarde.

Zoo kent hij het leven in zijn onderste lagen, in zijn breedsteuitgestrektheid, in zijn edelste stijgingen. Zoo weet hij ookwat de kunst als haar meestomvattende taak heeft te doen:opvoeden, beschaven, veredelen, verheerlijken, de schoonheidbrengen in al haar uitingen, de schoonheid uitbeelden in alhaar vormen, de Schoonheid aanbidden in haar oneindigtalrijke toch in één Kern samenloopende stralen. »Il esttemps que fart proclame la beauté ').

Wie speurend onze tegenwoordige kunst nagaat, ontmoetheel veel schoons. Met blijdschap legt hij zijn oor te luisterennaar het gedruisch der groote massa's, die hard werken aanden bouw der moderne kunst. Maar hij moet ook waarnemen,dat lang niet alles goed is, wat gedaan wordt, ook al is debedoeling de beste, ook al wordt gewerkt met de hand nietalleen, maar met het hart tevens, ook al worden er tallooze

1) Hello, 44•

44

levens gegeven met offerwaardige toewijding aan de zaak,die men dient. Want hoe velen de kunst met haar gavenzegent en verblijdt: één blijdschap brengt zij slechts zelden:de vreugde des levens om en door de verheffing des levens.Een bewijs? Waar is in onze dagen de humor in de kunst?Men versta mij wel. Dien humor bedoel ik, welke een derrijpste uitingen is van onzen geest, den humor, die uit dieptevan gevoel, klaarheid van blik, vastheid van overtuiging voort

-komt, den humor, die uit het volste levensbegrijpen sprekend,in den klank zijner woorden vertolkt de erkenning, dat alleshier toch maar betrekkelijk is, die de wereldgeschiedenisbegrijpt als de ware Comédie-humaine, de Commedia in denzin als Dante dat woord opvatte; den humor, die, zoo nauwverwant met het optimisme, te voller levensvreugde brengt,naar mate zij te dieper het levensleed heeft gepeild. Diehumor, dat optimisme moeten het Laus vitae zingen inhonderdmaal ruimer zin dan d'Annunzio vermocht, het lausvitae, dat weet, zooals de katholieke Engelsche dichterThomson zingt, dat na eiken dag van leed, toch eenmaaleen dag van blijdschap volgen zal:

DAnd if men ask you why ye smile and sorrow,Tell them ye grieve, for your hearts know To-day,Tell them ye smile, for your eyes know To-morrow".

Een zieke vogel zingt niet.Toch: er zit zooveel muziek in het menschenhart. Laat

de Kunst niet alleen gelijken op den vogel, die gewond metmoeden, zwaren vleugelslag het nest zoekt, of steunende vanpijn daarin wegkrimpt, machteloos zuchtende om 't verlorengenot der blauwe oneindigheid; — laat zij ook, laat zij vooralgelijken den vogel, die in een roes van zelfbewuste krachtopstijgt met fikschen vleugelslag, die zijn levensvreugdig liedzegenend doet neerparelen op de aarde.

Gelukkig dringen deze begrippen door, langzaam nog, welis waar, maar ze bereiken toch al meer hoofden en harten.Of moest ik zeggen harten en hoofden? Mij dunkt van ja lWant waar eenmaal de liefde is, komt het begrijpen van zelf.

45

Vooral in kunstzaken, waar zonder liefde niets begrepenkan worden.

Zie wat Verriest gedaan heeft op zijn wonderen tocht doorons land. Hoe heeft hij eerst de harten geopend voor hetrijke leven van Gezelle, voor de warmte, die hemzelf door-gloeit, en hoe is het toen klaar geworden in veler hoofden.

Verriest heeft honderden den zegen van de kunst gebracht,en is grooter apologeet in zijn redevoeringen over den Vrienden Meester dan menig prediker in de lucht, die vergat datadel en schoonheid niet te scheiden zijn. Eigenlijk is hetbeschamend te moeten vaststellen, dat Verriest's woorden ookbij ons, zijn geloofsgenooten, velen een openbaring waren.Want wat anders liet hij ons zien dan den echt katholiekendichter, wat: anders dan de volmaaktste harmonie tusschenkunst en leven! Maar ook weer: gelukkig dat hij gekomenis, en gelukkig dat hij niet alleen staat, dat er hier en eldersbeweging komt in de massa, beweging in onze eigen gelederen.

Zie in Engeland Thomson, in Frankrijk René Bazin, inItalié Fogazzaro, bij wie de adel hunner kunst voortkomt uitden adel van het zieleleven. Moge die beweging groeien inkracht, groeien in uitwerking, tot stijging van de kunst, totheil van de menschheid.

Er is nog iets. Zal de kunst geven, wat ze geven kan,dan moet zij worden gesteund. Dus niet alleen de kunstenaarsdragen een groote verantwoordelijkheid, tnaar ook het volkbegrijpe wel in wier handen vooral »der Menschheit Würde"gelegd is, dat de kunstenaars dus recht hebben op waardeering,steun, medewerking. Er zijn kunstuitingen, die volstrektonmogelijk worden zonder directen materieelen steun, er zijnandere, die zonder dien steun óf maar weinig kunnen uitwerken,óf kwijnen. Maar alle behoeven den zedelijken steun, dienbegrijpen en sympathie bieden. Men geve er zich toch vooralrekenschap van, dat zonder schoonheidshulde een volk nietleeft maar hoogstens vegeteert, en doordringe zich sterk vanhet besef der groote moreele en sociale beteekenis der kunst.

46

Laten alle groepen 'hun krachten inspannen. De voort-brengers en de genietende aanschouwers. Dan zal de katholiekekunst haar taak kunnen volbrengen, en een apologie wordenvan stevige kracht. Niet door het op den voorgrond geplaatsteopzet van apologie te beoogen. Maar onwillekeurig, als directgevolg van haar bestaan in schoonheid. De ware, grootekatholieke kunst, opgedrongen uit de diepte van ons hart,uit de volheid van ons leven, uit de klaarheid van ons weten,bloesem van de nobelste levensbeschouwing, kristalliseeringvan de beste levensdaad, wordt noodzakelijk, de stralendsteverheerlijking van ons geloof, in haar indirectheid de meestdirecte apologie.

»Die grosze Synthese ist die Sehnsucht unserer Zeit". Wijweten, waaruit die synthese moet worden opgebouwd.

Doordringen wij ons er diep van, dat een der krachtigstehelpers bij dien bouw de Christelijke knnst moet zijn, diealleen geheel, zooals Ruskin dat verlangde »NFT Ao;vou Soüs"kan spreken, die alleen de volmaakte bevrijding, de z ápc1S

brengen kan, het gevolg van het leven in de groote synthese.Dat is de taak.En het middel?Ada Negri, levende in de laagste kringen der maatschappij,

doorworstelde hunkerend naar roem en naar levensgenietenallerlei leed en smart, en wierp haar van-haat gloeiende zangende wereld in het gezicht.

Giovanni Pascoli, haar tijdgenoot, die niet minder zwaargeslagen werd door het lot, zoodat zijn gansche leven destriemen niet weggroeiden, zoodat al zijn zangen er debloedende herinnering aan bewaren, zegt in de voorrede totzijn bundel gedichten Myricae: »Questa parola potrebbeessere di odio, e è d'amore: Dit woord had een woordvan haat kunnen wezen en het is er een van liefde ".

En Giovanni Pascoli is een der meest beminde dichters vanzijn volk.

M. A. P. C. POELHEKKE.

TIJDVERDRIJF.

Lief mevrouwtje keek met gespannen aandacht uit hetraam, 't gebeurde niet dikwijls dat iets uit dit raam gezienmevrouwtje interesseerde. Hoe kon 't ook anders? Eenstuk wal, hooge boomen, verder akkerland, goud golvend inden zomer, zwart stoppelig in andere seizoenen en nooitiets anders voorbij dan boeren en werklui.

Neen, 't was niets voor de mondaine Haagsche, 't stondhaar tegen, zooals alles haar tegenstond in dit achterhoekschegrensstadje, waar haar man kantonrechter was. Zij kon erzich niet wennen, het was alles zoo klein, zoo burgerlijk, zoopeuterig, zij bleef er vreemd. Zij voelde zich bedompt, be-snoeid, benepen, zij verveelde zich. Zij hield van niemanden wist, dat niemand var. haar hield, en zij zoo gewoon be-wonderd, gevleid, bemind te worden !

Men vond haar »raar", en een raar mensch in een kleinestad is veroordeeld, onherroepelijk veroordeeld.

Diep ongelukkig zou Suzette zich dus in die onsympathiekeomgeving gevoeld hebben zonder haar Frits; als Frits thuiswas dan leefde zij op. Hij was zoo gezellig, zoo vroolijk, zooflink, hij had de rechte manier met haar om te gaan alsmet een groot kind, hij stoeide, lachte, dolde den heelerdag met zijn kind-vrouwtje.

't Was eigenlijk niet zooals het behoorde. Zij was tocheen heusche, deftige rechtersvrouw. Maar prettig was hetzeker, zoo gerust, als zij hem in de nabijheid wist — maarach! Frits was zooveel uit, alleen 's avonds had zij hemheelemaal voor zich. Wat was de dag lang zonder hem!Het poppenhuishoudentje had zij met behulp der reeë meidgauw afgedaan. Zij rekte het kopjeswasschen en stof afnemenvan haar prulletjes zoo lang mogelijk — dan ging zij zich

48

kleeden zoo omslachtig mogelijk, een beetje handwerken, watlezen, brieven schrijven —in wandelen had zij geen zin, in visitesnog minder. De dames hier hadden zoo'n manier haar opte nemen: druk pratend, bleef er geen ruche, geen strik vanhaar toilet onopgemerkt, onbesproken. — Zij had niets tedoen en sleet meest haar tijd droomend vóór het raam,alleen denkend aan 't uur, dat Frits weer thuis kon brengen.

Frits merkte wel, dat zijn vrouwtje zich hier moeilijk konschikken, maar hij kon er niets aan veranderen, hij was eenmaalhier geplaatst, hij kon goed opschieten met de lui en begreepniet, hoe Suzette, zoo lief en zoo zacht, nergens sympathievoor opvatte. Lief en zacht, dat was Suzette, en zij wist het.Die liefheid en zachtheid waren haar groote charme; nu demeeste vrouwen zelfstandig, kordaat, brutaal, vol durf optreden,trok zij aan juist door die ongewone zachtheid, door haar goedgesoigneerde liefheid van stem, van gebaren en oogopslagen,daarmede had zij als jong meisje altijd zoo'n succes gehad.

Suzette, zacht en lief als haar naam, Suzette altijd in lichte,teer gekleurde japonnen — Suzette met haar groote, smee-kende oogen, overal steun en bescherming zoekend, met haarafkeer van fietsen en zenuwangst voor auto's, Suzette, die geenenkel examen had gedaan, die heel bescheiden aardige stukjesop de piano kon tokkelen, maar voor Wagner de oorensloot en Tjaikowsky's naam niet kon uitspreken, lieve teereromances kweelde met zwak vogelstemmetje, flauw viel bijhet zien van een spin of een muis — Suzette was in onzentijd een abnormaliteit, en daar zij bovendien mooi, eleganten rijk was en zich dus veroorloven kon weeldepopje te zijn,omfladderden haar reeds vroeg aanbidders van allerlei soort,rang en stand.

Op een studentenbal had zij kennis gemaakt met Frits,

den grooten, goedigen reus Frits; zij had hem diep aangezien

met haar mooie, blauwe, zachte oogen, en Frits — modernridder als hij zich voelde — achtte zich verplicht die stommebede om bescherming te beantwoorden en haar aan te bie-den op zijn armen door het leven te worden gedragen.

Suzette voelde zich veilig op die sterke armen en in triomf

49

droeg hij haar zijn huisje binnen. Een teleurstelling was 'them, dat Suzette nu niet tieren wilde, dat zij 't kopje liethangen, dieper dan zelfs Frits lief was. Had Suzette maareen baby gehad, een aardig dochtertje, een speelpopje,dat zij opgefrischt en opgemaakt uit de handen van Stiende flinke meid kon krijgen, want van schreeuwende, viezekindertjes moest zij niets hebben — helaas! Baby verscheennog maar niet, hoewel zij reeds twee jaar getrouwd waren.

Maar vandaag keek Suzette met heel andere gevoelens dananders uit het raam, haar oogen vonkelden met meer levens

-lust, het bloed joeg sneller door haar aderen en wierp eenlief blosje op haar leliewangen. Zij kon de oogen niet af-

houden van het stuk singel voor haar; er stond een groenekermiswagen, met kleine raampjes bedekt door miniatuurgordijntjes achter ronde geraniums, getrokken door een suk-

kelig, slecht onderhouden paardje.De wagen werd bewoond door een donker gekleurde,

donkerharige, donkeroogige familie, de vader in een half

sleetsche groene houtvestersjas, de moeder in een roodenrok en goor wit jak met iets als een italiaansch hoofddekselop de gekroesde haren, een kind op den rug, twee, drie, om haarheen dreinend -- aardig dit huishoudentje te zien in hun gedoe.Suzette vergat er haar eenzaamheid, haar grieven, zich zelf door 1

De jongetjes gingen uit met apen en marmotten op denarm, de meisjes riepen voorbijgangers aan om een centen dreunden een liedje voor. Vader zat ketels te lappenof stoelen te matten, er werd een vuurtje gestookt, moederspeelde zoo gezellig keukentje, de ketel werd over het vuur ge-hangen, de aardappelen, de kool, een kip of worst erin geworpen,en alles druk doende, druk pratend of luid schreeuwend.

Maar 't meest keek Suzette naar een meisje van twaalf àveertien jaar, een blond kruilekopje met door de zon goud -gebruind gezicht, sterk afstekend bij al die zwartkoppenrondom haar, prachtige, donkere oogen onder gewelfdewenkbrauwen en gekrulde wimpers, een aardig mopsneusje

en lief mondje -- zij kon zoo moederachtig doen met diekleine heuvels rondom haar, zoo echt pittig; terwijl zij op

CXXXI. i. 4

5 0

het trapje zat aardappelen te schillen beredderde zij allerleimet hen, 't was een lust haar te zien. Neen! dacht Suzette,'t kind hoort daar niet tusschen, 't is zeker gestolen, enalle mogelijke heidinnetjes en kermiskinderen uit romans enopera's kwamen haar voor den geest: Preciosa, Granida,Mignon. Zij bedacht allerlei mooie naampjes voor haar,zocht ouders voor haar uit, zelfs den tooverprins zag zij heelin 't verschiet.

Frits was verbaasd thuis komend in plaats van zijn kwij-nend, hangerig vrouwtje, een opgewekt, levendig ding te zien,dat hem dadelijk vleide:

— Och beste man 1 Laat ons eens naar die menschen gaankijken. Ik heb nog nooit een heuschen kermiswagén vanbinnen gezien.

Frits vond dit nu juist geen gebrek in haar opvoeding,maar hij was te blij, dat eindelijk iets haar warm maakte, enna 't eten gingen zij er dus heen.

Suzette stak alle fijne bonbons, waaraan zij zoo gaarne bijhet dessert knabbelde, bij zich, en zoo in haar rose teagown, een witte capeline over de blonde haren, fijne, dunneschoentjes aan de voeten, ging zij geleund op haar man —het singeltje op.

't Had geregend en de schoentjes werden door en doornat, al trippelde zij om de plasjes. — 't »Kamp" viel niet

mee, 't was er een echte »boel ". Zij moest hoog haar rokkentrousseeren en een benauwde lucht prikkelde haar in den neus.

De kinderen grabbelden in den modder, maar lieten dieinteressante bezigheid om hen te omsingelen en centen te

vragen. Preciosa — zooals zij 't mooie kind noemde — drib-

belde heen en weer met een jammerlijk schreeuwend mormeltje

om haar hals.— Is dat geen snoesje? Er zit ras in, vind je niet?

't Eerste gaf Frits gaarne toe, het tweede vond hij niet

— dat mopsneusje, nu ja....— Demandez son nom, vite! drong Suzette aan.— Maar vrouw, waarom jij niet?— Je n'ose pas.

5 1

— Zoo'n heldin!Frits lachte en vroeg toen:— Zeg eens, jonge dame, hoe heet je?'t Kind zag hem met haar prachtoogen verbaasd aan, als

verstond zij niet; toen kwam de moeder met een ander.jeugdigzigeurinnetje dichter bij en nam de vraag over; in eenonmogelijk Duitsch-lijkend taaltje kreeg het meisje eerst een

standje en toen volgde het antwoord:

— Marfa 1— Wie alt is sie?— Zwölf. -- 't Kon ook elf zijn.

— Ist es dein Kind?Een stortvloed van woorden. Frits merkte nu dat het een

soort platduitsch was en hij begreep er zooveel van, dat heteen kind was van een overleden zuster, evenals die en diewijzend op een paar groezelige, leelijke jongens.

— Ja, dat moet je gelooven, dacht Suzette, het kind isbepaald gestolen, en ofschoon alles in haar fijn organisme ertegen op kwam, begon zij moedig haar bonbons onder devuile kinderen uit te deelen.

Voor dien avond had zij er genoeg van, maar den volgendendag verliet zij het raam niet meer. Stien moest eten brengennaar den overkant. Ketels en stoelen waaraan niets mankeerdewerden onderzocht, of er geen foutje aan was, en toen terreparatie aan den baas toevertrouwd, alles voorwendsels omPreciosa te lokken, en eindelijk stond zij, tot Stiens grooteverontwaardiging, in 't mooie wit en goud empire-salon.Verlegen en schuw bleef het meisje vóór haar staan en Suzettesprak haar toe lief, een weinig geaffecteerd in haar kostschool

-Duitsch.Marfa begon te antwoorden eerst wat verlegen, toen vlotter

goed verstaanbaar. Zij was niet graag in dien boel, 't gafzoo weinig, zij leerde waarzeggen en zij moest dansen met detambourijn — dat vond zij wel prettig maar de menschen hierhielden niet van zingen, neen. De familie werd van de eenegemeente naar de andere gejaagd, en dan over de grenzengezet. Maar — en hier flikkerden haar oogen ondeugend — zij

5 2

kwamen toch weer terug iets verder, zonder dat de »polies"'t merkte.

— Of men goed voor haar was?Tante wel maar Er niet.

Er dat was de baas, het kind, arm duifje, dat zij was,sidderde blijkbaar voor hem.

Zou Marfa dan niet graag in een mooi huis wonen, zooalshier, niet meer zwerven, zich netjes kleeden, goed eten, nietbedelen?

Daar lichtte het heelemaal op in de mooie oogen, hetvolle gezichtje schitterde ervan — geen slaag meer krijgen,hier blijven — en toen begon zij te vreugdedansen op het mooiewit en blauwe kleed, zoo gracieus en licht, dat Suzette moeitehad, het onoogelijke schepseltje niet in de armen te nemenen aan het hart te drukken.

Met een gulden in de hand ging Marfa heen, en Stien kwammet stoffer en blik de sporen van haar balletkunst van hettapijt afschuieren, maar even later hoorde men erbarmelijkgillen. Aan den overkant werd Marfa begroet met een drachtslagen — zeker om den gulden van de rijke mevrouw, diezij in haar kleeren had verborgen om hem niet af tegeven.

Frits vond zijn vrouwtje in tranen, nerveuzer dan ooit, odat kind! zij moest het redden, het ging daar onder, zij wildeer voor zorgen, zij wilde er moeder voor zijn.

Frits was er niets geestdriftig voor, hij zag met zijn oogvan practisch man te duidelijk alle bezwaren, maar Suzetteverzekerde, dat niets haar gelukkig kon maken dan het bezitvan Marfa, en om haar te kalmeeren ging Frits naar buiten enhaalde het kind, dat, een hoopje vodden gelijk met dentambourijn aan haar voeten, in een hoek lag te snikken. Hijnam haar mee naar Suzette, en nu zagen zij haar bont enblauw geslagen armen, die Suzette schreiend kuste.

— Wat voor godsdienst heb je, vroeg Frits.Een beetje onhandig maakte het kind een kruis. Stien

nam haar mee naar de keuken en gaf haar een boterhammet koek en onder het eten verstomde het huilen, maar

53

mevrouwtje lag doodsbleek tegen Frits' borst te trillen en teschokken en telkens hoorde hij haar snikken:

— Och mannie, lieve mannie toe, maak er werk van 1

x

De wagen was weg, de politie had tot doorreizen aange-maand, maar kleine Marfa was achtergebleven. Suzette hadhaar zin, voor f25 was 't kind haar afgestaan, en nu waszij netjes gefatsoeneerd. Een flink bad, de wilde haren afge-kort, kousen en schoenen aan de voeten, een blauw katoenenjurkje, witte boezelaar, Suzette vond haar wat vreemd, nietzoo snoezig, Precioza-achtig meer.

Ernstig nam mevrouwtje haar taak op, zij probeerde haar zelfte leeren, maar reeds na een halse week gaf zij het op, gingmet het kind naar de zusters, om haar buiten de schoolurenles te laten geven in godsdienstleer, lezen, schrijven.

Suzette scheen een ander mensch geworden, zij had nu eenlevensdoel vertelde zij overal. Frits trok een leelijk gezicht ... enhij dan? Och ja, jij — je bent zoo'n groote, goeie man, jekunt je zelf zoo goed helpen, maar zoo'n kind, dat geheelvan mij afhankelijk is.

Zij maakte grootsche plannen om het kind te beschaven,te ontwikkelen, er iets bijzonders van te maken. Zij draafdedoor op haar stokpaardje, en Frits zag haar met plezier aan.Zoo'n heel nieuw vrouwtje; hij had het hart niet haar dieillusies te ontnemen, 't was toch al een ontgoocheling geweest,dat Marfa geen gestolen prinses bleek maar eenvoudig eenketellappersdochter en gewoon Birch heette.

Alle dagen hoorde Frits wonderen van haar, zij kon reeds zooaardig Hollandsch praten, zij kende al de letters, zij was zoovlug, en de zusters bereidden haar voor tot de eersteH. Communie, ó 't was een schat van een kind.

Maar wat Suzette het meest aantrok, dat was haar kinder-lijke bewondering voor »Madame", zooals zij haar noemenmoest. Zij kon met zoo'n vereering naar haar opzien, naarhaar fijne, blanke, blonde damesschoonheid. Zij was zoo blij

54

met elke kleinigheid van haar, een afgedragen blouse, eendasje, een strikje; door dansen uitte zij haar dankbaarheid,anders kon zij niet.

De groote dag der eerste H. Communie naderde! In de stadwerd druk gepraat over de laatste gril van het vreemdemevrouwtje, maar toch ieder wilde bij de plechtigheid zijn inde zusterskapel.

Marfa zag er allerliefst uit in het door Suzette voor haaruitgezocht los af hangend, wit jurkje, onder den wazigensluier. Wit was ook het altaar, wit van leliën en rozenen azaleas: wit als haar kinderjurkje moest alles rondomhaar zijn. Alles had Suzette zoo besteld. Zij zelf was inzwart en wit, zooals het de pleegmoeder van het bruidjepaste. Te elegant, werd er toch gefluisterd door menschen,die altijd wat zeggen willen, zelfs op iets zoo stemmigs alszwartwit en witzwart.

De Rector sprak aandoenlijk tot het zoo bevoorrechte kind,hij prees haar edele weldoenster en wenschte haar geluk,want door haar had dit kind een nieuwe ziel gekregen. Uheeft ze haar gegeven — want die ziel sluimerde in haarvorige omgeving — u heeft ze haar gegeven met haar liefdevoor God, haar nieuw gevoel voor plicht, haar kennis vangoed en kwaad, haar besef van verantwoordelijkheid, haarteerheid van geweten; door u is een jong zieleleven gaanbloeien; God geve haar schoone bloemen, Hem ter eere enu tot geluk!

En niemand die niet diep getroffen was, toen het verwaar-loosde kermiskind, terwijl de zusters met haar reine stemmenhet A d o r o te devote zongen, nederknielde naast haarpleegmoeder en voor 't eerst haar God ontving.

Ja, 't was een heerlijke, een mooie dag, en Suzette schreefbrieven vol opgewonden vreugde naar huis en naar haarvriendinnen. Marfa was een engel haar door God toegezonden.Zij was nu een moeder. Zij kon meejuichen en meejubelen,zij ook had een ziel aan den hemel geschonken.

55

Jammer dat zulke dagen morgens moeten hebben en over-morgens, dat van hen als ketenen uitgaan andere dagen, diezich schakelen en schakelen altijd verder.

Suzette's caprice voor Preciosa had zijn hoogtepunt bereiktop den grooten feestdag. Marfa liep »Madame" nog steedsvol vereering na, maar bij haar lessen was zij minder aan-dachtig, zij had buien van niet begrijpen, van neerslachtigheid,van wildheid. Soms was zij verdwenen, dan vond men haarterug dansend op het plat van het dak of huilend in eenhoek van den tuin haar rozenkrans biddend.

De zusters klaagden over haar, het kind was moeilijk tebehandelen. Suzette vermaande eerst zacht, toen strenger;zij sloot het kind op tot straf, maar zij sprong door het raamen kwam eerst 's avonds terug berouwhebbend in tranen.Maar Suzette kon den doorgestanen angst niet vergeten enzond haar zonder een vriendelijk woord naar bed. Zij begongenoeg van Marfa te krijgen, want een ander groot belangvervulde haar.

Baby kondigde zich aan, en Suzette was dikwijls ziek, zwaken lusteloos; het vreemde kind werkte op haar zenuwen, zij moestmaar niet te veel binnen komen. Bij Stien in de keuken waszij goed — het meisje deed ook zoo vreemd, bepaald vangoede afkomst was zij niet, en groot talent kon »Madame"ook niet in haar ontdekken, zij werd hoe langer hoe gewoner.

Baby vervulde Suzette's horizont: zij zond haar stralen vooraf,zij verguldde, zij verlichtte alles in en om haar, en toen zijer eindelijk was, zoo'n mooi, lief, blond dochtertje, toen be-sloot zij Marfa dienst te laten doen als kindermeisje.

Marfa was trotsch in haar nieuwe hoedanigheid, zij aanbadBaby, zooals zij 't de moeder deed. Baby liet zich aanbiddenen vertroetelen, maar »Madame" was in den laatsten tijd zookoel, zoo effen, zoo onverschillig. Marfa was er van over-tuigd, dat zij ten volle voor haar taak berekend was. Hoevelezigeunerkindertjes had zij niet met succes behandeld enals zij uitmuintte in haar taak, dan kon het niet anders, of»Madame", zou haar prijzen en weer lief en hartelijk voor haarworden als vroeger.

5 6

Eenige weken later gebeurde er iets vreeselijks. Frits was

uit, en daar kwam die angstwekkende man E r aan de deur.— Ongelukkig stond de huisdeur open, hij kwam binnen envervulde het mooie vertrek met de jeneverlucht uit zijn keelen de ruwe, grove woorden uit zijn mond. Angstig drukteSuzette Baby aan het hart en Stien, pootig als zij was,trachtte hem met bedreigingen en goede woorden de kameruit te krijgen.

Zooveel verstonden zij uit zijn koeterwaaisch, dat hij geldmoest hebben of Marfa terug. Marfa had zich verstopt, wasnergens te vinden. Van avond kwam hij weer om kind ofgeld te halen.

Toen Frits thuis kwam vond hij een zenuwachtig huilend,bevend vrouwtje.

— Och mannie, wat moeten wij beginnen? Die verschrik-kelijke man met zijn akelige vieze lucht en zijn gemeene

woorden! Laten wij hem Marfa teruggeven, dan zijn wij vanalles af!

— Maar vr-ouwtjelief, dat meen je niet. Weet je dan nietmeer wat de Rector zeide? Wij hebben immers c h a r g ed ' á m e, die nieuwe ziel van dat kind gaven wij haar, wijmoeten zorgen, dat zij ze niet weer verliest in die bedorvenomgeving.

— Ja, ja, ik weet het wel, maar och God! ik was zoo bangvoor die wildeman, net een menscheneter. Hij zal mij en Babykwaad doen, je zult het zien, en met het kind is toch nietsaan te vangen. De bohême-aard komt weer boven, wijmoeten ze ergens onder dak brengen in een gesticht voorverwaarloosde kinderen of zoo iets, heel ver van hier, maareerst van dien kerel af zijn.

Frits zond den veldwachter naar den kermiswagen met eenbangmakerij en Stien met een aalmoes. De zigeuners trok-ken af maar Suzette bleef ongerust; zij kon Marfa niet meerzien en vertrouwde haar het kind nauwelijks meer toe,totdat eenige weken later zij Marfa betrapte, naar zigeunerma-nier met Baby — haar Baby — op de schouders rond-draaiend en zingend.

57

Dat liet den beker overloopen. Suzette barstte uit, zooalsalleen lieve, zachte vrouwtjes het kunnen, als zij vergetendat zij zacht en lief zijn ; niets ontbrak, grieven, verwijten,bedreigingen, klappen zelfs — neen! er was niets aan te doen.De volgende week moest dat ellendige kermiskind naar eengesticht, dan kwam er misschien nog iets van haar terecht,hoeveel 't kostte kwam er niet op aan, als zij haar maarniet meer te zien kreeg, neen, nooit meer, en Baby mocht zijniet aanraken, niet meer naar haar wijzen, zij bracht haarongeluk aan met haar zwarte vingers — weg — weg....Stien — breng haar naar achter dat ongelukskind ... ik kanniet meer, ik word ziek -- gek 1

's Avonds was Marfa verdwenen. Frits deed nog moeite ietsvan haar te hooren. Men wist alleen dat de kermiswagen eenuur verder weer de grenzen was overgezet.

Suzette juichte. Dokter had moeten komen om te zien ófBaby niets geleden had van die zigeuner-behandeling. God-dank 1 Baby bleef frisch en opgewekt en zij herademde: 'twas zoo het beste, daar bij die nare menschen, daar hoordeMarfa thuis. 't Hielp niets een parel — maar een parel wasMarfa niet — uit het slijk op te visschen. Zij keerde ertoch weer in terug.

Frits lachte om haar manke vergelijking. Spoedig had ookhij het Marfa-incident vergeten.

Een jaar was er voorbij, toen Suzette aan de telefoonwerd geroepen.

— De Moeder van het gesticht wil mevrouw spreken. Kanu even komen?

— Ik? Nu dadelijk? Broer moet in het bad.Baby was Baby af; zij had haar voorrechten en rechten

moeten deelen met den nieuwen Baby, ook wel genaamdBroer, een prachtstuk van een stevigen, molligen jongen.

— Er is haast bij, mevrouw, dadelijk !Suzette gaf Broer voor zijn badje over aan Juf, want zij

5 8

had nu een Juf, en in zijn zuigelingsverstand juichte Baby-Broer, omdat hij niet achteruit ging bij den ruil. Het lieveMamaatje bracht een half uur door met van japon te ver

-wisselen, toen een kwartier om het hoedje vast te prikken,vijf minnten voor de handschoenen, eindelijk was zij klaaren op straat.

Zij zag er lief uit in haar rose en 'witte blouse, met denhoed vol half ontloken rozen en rozenknopjes op het blondekroeshaar, een jong meisje, geen indrukwekkende moedervan twee flinke kinderen, zelf zoo frisch en rozig.

— Wat die waarde moeder hebben mag; zeker zoo ietsvan de nonnetjes — een wissewasje van zingen in de kapelof een fancy-fair voor de weezen. — He já — dat zou leuk zijn.— Zij dat op touw zetten en dan een costuum kiezen, eenbloemenmeisje — neen, dat was niet waardig genoeg — eenSpaansche — daar was zij te blond voor — Gretchen?

Zij schelde aan, de portierster opende.— Gelukkig dat u er is, mevrouw, 't zal niet lang meer

duren, zegt dokter.Suzette werd bleek.— Wat niet lang duren, wat bedoelt u, zuster?— 0 heeft Moeder 't u niet gezegd, 't is dat kind dat

wij toen hier hadden — wij hebben ze nog voorbereid voorhaar eerste H. Communie. Gisteravond kwam zij aanbellen,zoo verarmoed, met bebloede voeten en een wond aan hethoofd — zij had zich hierheen gesleept.

-- Marfa?— Ja juist, zoo heet zij. 't Was vreeselijk zooals zij toege-

takeld was, wij brachten ze naar bed, zij had de koorts,ijlde. Dadelijk lieten wij den dokter komen en hij heeft haarlaten bedienen — maar zij roept altijd om u en om Baby— zij wil u vergiffenis vragen.

De knieën knikten onder Suzette.Maar waarom — waarom — stotterde zij, is zij hierheen

gekomen?— Zij dwongen haar bij die kermismenschen tot allerlei

leelijke dingen en zij wilde niet — zij kon niet meer —

59

want zij mocht niet. Is dat niet mooi mevrouw? Onze lieveHeer had het verboden, zoo was haar geleerd; hier was zijondeugend geweest, en zij was weggeloopen uit vrees vanopgesloten te worden en omdat Madame niet meer van haarhield. Maar nu is zij teruggekeerd, want het was toch nogbeter hier, daar hoefde zij niet Onze lieve Heer boos temaken, en werd niet geslagen en mishandeld als zij hetweigerde.

De non veegde haar oogen af.— Mijnheer de Rector zegt: zij is een martelares, en o zij

was zoo blij en zoo gelukkig, toen zij gebiecht had en OnsHeer ontving — een engeltje leek zij reeds.

— Waar is zij, vroeg Suzette doodsbleek, van het hoofdtot de. voeten bevend.

De zuster bracht haar in een kleine kamer haastig totziekenvertrek ingericht, en daar lag Marfa blank en rein op hetsneeuw-witte bedje, en zij zag met haar koortsoogenSuzette aan — spreken kon zij niet meer. — En toen werdhet in eens licht in lief mevrouwtjes ledig hoofd en voor eenoogenblik zag zij nu heel duidelijk wat zij had gedaan,welke verantwoordelijkheid zij op zich had geladen, door eennieuwe ziel aan dit kind te geven, dat voor haar niets geweestwas dan een speelpopje, een gril — een tijdverdrijf.

— Danke ... danke. .. bracht het kind met moeite er uit.En zij dankte nog!

— Marfa — Marfa — snikte Suzette op haar knieënvallend voor het bedje.... vergeef mij !

Marfa hoorde niet meer, het zieltje was bij God!

DE WATERLELIE.

Non sunt condignae passiones hujustemporis ...

Dat ik,als een bladen een bloem

op het water, zal staanals een blad en een bloem op uw Wezen,

en Gijboven mij,onder mij,

in mij levend zult zijn,en in U ik zal levende wezen!

Dat ikin het lichten den stroom

van uw wisselend Schoon,zonder einde zal wiegen en wagen;

of stilin liet vlakvan uw een-

heid zal staan, en voldaannaar geen enkele vreugd meer zal vragen 1

Dat ik,die uit stofen zoo klein

en zoo niet-zijnde ben,slechts in U en 't Oneindig kan leven;

6i

dat Gij,die zoo grooten alleen

zijnde zijt, mij uw Zijnen zijn vreugd te genieten wilt geven 1

Nu zalik, o Heer 1in het slijk

van den donkeren grondmijnen wortel gewillig versteken,

nu 'k weetdat mijn bladtoch in 't licht

eens zal drijvende zijn,en mijn bloem in genot uit zal breken !

D. L. R.

RUSSISCHE PELGRIMS ').

1. NAAR HET H. GRAF.

Van ongelijke, gespleten trappenkomen ze af,de Russen, met zware stappennaar de kerk van 't Heilig Graf.Hoe zouden die pelgrims zachter gaan,met hun moede beenen,in hun plompe laarzen met ijzer eraan,over uitgesleten steenen

Ze dringen, mannen en vrouwen,met hun vettige jassen aan,den wijd-open, nog veel te nauweningang door, en blijven staan....Ze moeten eeren den zalving-steenmet buigingen, kruisen en kussen,en eeren de kandelaars daarom heenen de sierlampen daar weer tusschen.

1) 't Volgende heeft minder de beteekenis van een opheldering dan van een

bevestiging. Verzen staan altijd onder de verdenking, of het wel zoo is.De H. Graf kerk en het plein daarvoor liggen merkelijk (een 20 treden) lager

dan de zijstraat, die er op uitkomt.

Het recht van openen en sluiten der kerkdeur behoort erfelijk aan een

Turksche familie.De basiliek bestaat uit meerdere ineenloopende gebouwen. Aan den ingang

bevindt zich ter aanwijzing van de plaats, waar het lichaam van Christus in

lijnwaad en specerijen gewikkeld werd, de Steen der Zalving; links, onder dengrooten koepel, ligt de kapel van het H. Graf, rechts van den Zalvingssteen isde opgang naar Calvarië. De nissen boven in den koepel hangen vol lampen.

De Russische pelgrims behooren bijna allen tot de mindere klassen. ]assen

in plaats van mantels is een eigenaardigheid in de vrouwenkleedij. Iets minder

bekend is misschien, dat de pelgrims hun laarzen (of zich zelf ?) zoo met traan

en vet insmeren, dat ze aan de lucht op een afstand te herkennen zijn.

63

Weer ijzeren spijkerslag op steenen 't schuiflen van moeden... .De Russen dringen om 't Graf opeenen om hun leidsman, den vroede.Met moeite worden ze uiteengezetom het Graf des Heeren,zonder gedachte en zonder gebed,in droom, te vereeren.

Ze kijken met groot-open oogennaar de Graf kapel,dan 't hoofd achterover gebogennaar koepel en lampenstel...Met glimmend-blij kindergezichtblijven ze aldoor maar kijkenen wachten op kaarsen van zwaar gewicht,eer hun devotie mag blijken.

Hun kaarsen, die ponden wegen,hebben ze eindelijk één voor éénvan roebel-vrome popen gekregen,en zonder kaarse bleef er geendan hun geleider alleen.Nu mogen ze allen ook kruisen slaanen diep ten gronde zich neigen en knielenen de steenen kussen en op weer staanen opnieuw al voort ... de goede zielen.

Ze gaan, moe -stappend, lijk ze kwamen.Het Graf was leeg.Of ze nog troostende mare vernamenvan die omhooge steeg?Het donkert; ze zien niet goed waar ze gaan,en ijzer schuurt knersend de steenen,als hadden ze voetboeien aanhun moede beenen.

64

11. NACHTWAKE.

De Turksche wachter is het wachten moe,hij rammelt met 't ijzeren slot: de kerkdeur moet toe.

Over 't kerkeplein naar binnen komener nog haastig en haastig gaan er uit;ze gaan waken of slapen de vromenen de anderen. De wachter sluit.

Op Calvariën dicht saamgedrongen staanveel Russen in een lucht van wierook en traan.

De laatkomers halen een morsigen lap,met geld uit hun morsige kleeren;het rammelt niet hard en 't hangt al slap,maar 't lijdt nog 'n kaarsje ter eere des Heeren.

Begonnen is al en opnieuw begint het gezang,dat doorgaat, herhaald, al uren, vijf uren lang.

Daar wisselen vrouwen en mannen, twee korenin een vreemd-zacht lied;wie verder afstaat, meent een orgel te hooren,en wie kwam zien, gelooft zijn oogen niet.

Als 't cirkelend uit fonograafplaat gedreven geluidZingt mysterieus boven die groez'lige massa uit

hun klanklichte, klankreine liedstrofe zondereen trilling van zielswillen of 'n zucht van wee,stil -effen, iets zwakker, iets voller slechts, onderden ademgang van hun droomenvree.

De wekbel klept op voor het monnikenkoor.De Russen gaan slapen met 't lied in hun oor.

En ze slapen vast bij die klanken,dat het is als lagen ze zachtde gangen langs op de hardsteenen bankenhun droomen doordroomend in bede-nacht.

65

Nog 'n enkele Russische vrouw gaat rond,maakt kruisen en buigt en kust den grond.

Zij heeft het den heelen dag al gedaan,maar wil bij haar blinkende hengen komen .. .Eén kan ook 't gebaren van kleinen verstaanen onnoozelen vervromen.

Jerusalem. Fr. E. VAN KROONENBURG, O.F.M.

CXXXI. 1. 5

VERZEN.

NAJAARSAVEND.

't Is de kille, trieste najaarsavendmet gore lucht en vele hemelzuchten.'t Is treur en huiver, klacht zo klagend,als stond alom een somber leed te duchten.

Ik ga, omhuld van schimmerig vervlieden,langs water, wat zo zwart is als mijn stemming....

Er traagt een aak, geboomd door forse lieden —de zeilen hangen slap en zonder stuwing.

't Is droef en doods, en flets en vagend,de nacht aan 't matte hart des najaars klagend.

1 aan het roer, bij kleine roef blijdt óp

een lied, dat licht en liefjes glijdt en vlijt op

't water grauw ... 0 lieve lied, o zoete wijze!Wat blonde blijheid doet mijn ziel herrijzen 1

67

Q UI L AETIFICAT.

O Gij, die zijt de absolute vreugdeen jeugd die alle jeugd doet blijde zijn.

naar U wendt mijn hart zijn sterke stuwing,vóór 't slinkt en kwijnt van wereld-pijn....

Ik wil de vreugd en het verblijden,de extase-zaligheid der stage heuvelen.Ik wil de jeugd met reine, grote ogen,met blijde lied en blanke vleugelen !

STORMNACHT.

Ik ga gaarne in den stormnacht,als de sterke regen nederslaat,en 't wilde waaien mij omwapperten dwingt en duwt, als hoog in haat....

0, in den nacht ... de grote stormvol wilde weelden en gebaren,met donkre wolken ... en een stemals strijdende groot -legerscharen... .

0 in den nacht, hoogmoedig trotshet hoofd den storm toewenden —zich heffen hecht en recht en sterk;veel sterker dan die waaiebenden! . . .

68

LOTUS.

Gij zijt de Lotus, waarvan de wijze peinzers denkenin stille nachten aan den heilgen vloed.

de Lotus, wondere der bloemendie alle wijsheid op u staren doet.

Gij zijt de Lotus, met mysteriën van knoppen,roodgevlekt als waren zij gewond....Gij de Lotus, in het zwarte water,zwijgend met uw bleken lijdensmond.

Gij zijt de Lotus, die de wijzen zoekenergens staande in den ongewissen stroom.

de Lotus, in een stoet symbolen,Werklikheid in alle vaag gedroom !

Gij zijt de Lotus, uit smarten-bloei geboren —Lotus van Lijden 1 Bloem van bloemen uitverkoren !

DE BEEK.

De beek, — de beek neuriezacht murmeltmet drukke lippen in het lage bed,en kust en strookt haar boord gebrokkeld...en... huppelt voort met kabbellichte tred.

K. M.

NIEUWE UITGAVEN.

MARTIN DUNK (MARTINUS DUNCANUS) 1505-

i590 Biographischer Beitrag zur Niederlän-

dischen Kirchengeschichte von DR. FELIx RITTEN.

Münster i. W. Druck und Verlag der Aschen-dorffschen Buchhandlung, 1906.

De schrijver van het hier aangekondigde boek is de jeugdigepriester, Dr. Felix Rütten, geboren te Kempen 7 Januari1881, thans »Religionslehrer" aan het gymnasium te Burg-steinfürt, die, ter verkrijging van den graad van doctor inde theologie, tot onderwerp zijner dissertatie koos MartinusDuncanus.

De overleden archivaris van Amersfoort, de ZeerEerw.Heer Van Rootselaar, schreef mij eens: » Om eene biographievan Duncanus te schrijven moet men zijn goed theoloog enlatinist". Dr. Rütten beantwoordt aan die vereischten. Meteen ontzaggelijk geduld heeft hij alles, wat door en overDuncanus geschreven is, gelezen en bestudeerd. Meer dan42 schrijvers, waaronder i6 Nederlanders, heeft hij geraad-pleegd ten einde een zoo juist mogelijke biographie te leverenvan Martinus Duncanus, die den roden November i 505 teKempen is geboren en op lateren leeftijd in ons vaderlandeen bolwerk trachtte op te werpen tegen de leer van hen, diezich noemden de reformatoren van de Roomsch-Katholieke Kerk.

Niet als voorwerp van letterkunde behandelde Dr. Rüttenzijne stof, want daaraan is gewoonlijk het gevaar verbonden,dat men historisch-romantische verhalen opdischt. Hij schreefzuivere historie, gestaafd door gezaghebbende bronnen.

Met de grootste belangstelling hebben wij de studie ge-lezen. En geen wonder. Martinus Duncanus, de laatste pastoorder O. L. Vrouwe Kerk, genaamd de Nieuwe Kerk, te

70

Amsterdam, en Meester Jacob Buyck, de laatste pastoor vande St. Nicolaaskerk, genoemd de Oude Kerk, zijn onskatholieken van Amsterdam lief, omdat zij in die troebeletijden standvastig zijn gebleven in het geloof en al hunnekrachten hebben ingespannen om door hun voorbeeld en leerHolland in 't algemeen en Amsterdam in het bijzonder tewapenen tegen de zoogenaamde reformatiën en de daaraanverbonden politiek, den opstand tegen het wettig gezag.

Dr. Rütten beschrijft eerst het jeugdige leven van MartinusDuncanus, aldus genoemd naar zijn vader Hendrik Donk,die, behalve landbouwer, ook nog het ambt van notaris,advokaat en landmeter bekleedde en tevens het beroep uit

-oefende van kleermaker en rietdekker. Al deze ambten enberoepen werkten echter nadeelig op zijn geldmiddelen, zoodathij meermalen daarover met zijne vrouw, Sophia Bosch, ver-schil had. Zij echter was »um so frommer" en bad Goddagelijks, dat Hij haar een zoon mocht schenken, die priesterzou worden. God verhoorde haar gebed en schonk haar eenzoon, die bij zijn geboorte zoo klein was, dat de klomp zijnsvaders hem tot wieg kon strekken. Op jeugdigen leeftijdwerd hij door zijn moeder naar de latijnsche school gezonden,alwaar hij hoegenaamd geen vordering maakte. »Mein Geistwar roh, blöde und stumpf", getuigt hij later van zich zelf.

De vrome moeder spoorde haar zoon aan, dat hij toch zijntoevlucht mocht nemen tot God, de H. Maagd en S. Catharina,

de patrones der wetenschap. Vurig bad de kleine Maarten,en met buitengewone krachtsinspanning werd hij weldra deeerste van zijn klas. De vader echter maakte van hem liever

een kostwinner, nam hein van school en deed hem in deleer bij een pottenbakker. Zijn lust tot de studie kon hij

evenwel niet onderdrukken, en toen hij twaalf gulden gespaard

had, • vluchtte hij in 1517 met goedkeuring zijner moeder naarNijmegen, alwaar hij, ofschoon niet zonder eenige moeiten,

in de Fraterschool werd aangenomen. Vlijtig doorliep hij deklassen der Broeders van het Gemeene Leven en hij wasweldra rijp voor de universiteit. Geldgebrek noodzaakte hemechter twaalf jaar in Nijmegen te blijven, alwaar hij door het

7 1

geven van privaat-onderwijs zijn kommervol bestaan tot 1529voortsleepte. Met vier gulden van zijn vader en vier thalervan een medelijdende vrouw reisde hij naar Leuven, in dehoop zijne studiën in de zoo beroemde hoogeschool verderte kunnen afmaken. Ofschoon hij voorzien was met een warmeaanbeveling van het Fraterhuis, zoo gingen nog enkele maandenvoorbij, alvorens hij als student werd ingeschreven. RuardTapper, met wien hij later meermalen in aanraking zoukomen, en die destijds professor in de theologie te Leuvenwas, bezorgde hem een plaats in het Domus PauperumStandonicae. De regels van het college van Standonk warenzeer streng, zoowel paedagogisch als wat betreft de studiën.Dr. Rütten wijdt enkele bladzijden aan de wijze, waarop indat college geleeraard werd. De examens waren buitengewoonzwaar, en de examinandus had een vergelijkend examen teondergaan met over de honderd medeleerlingen. Voor dengraad van licentiaat was Duncanus in 1531 de tweede vande 103 mede-concureerenden. Onmiddellijk daarop begonDuncanus zijne theologische studie, welke hij een tijdlangmoest onderbreken, daar hij tot sub-regent van het College-Standonk benoemd werd, omdat hij zich »soo vroom endegeschickelyck (ge)droeg ende by alle vlyticheit dede om dieschamele clercken in alle deuchden ende geleerdheyt 't onder-houden". In 1 534 werd hij regent van het Standonkhuis teMechelen, en in 1536, toen hij nog te Mechelen verbondenwas, werd hem de H. Priesterwijding te Brussel toegediend.Duncanus bleef nog vier jaar te Mechelen en werd alsdanbenoemd tot Pater Domus Standonicae te Leuven. Deze postgaf hem tijd tot verdere studiën, en hij behaalde binnendrie jaar den titel van bacalaureus in de theologie, voorwelken graad minstens vier jaren studie gesteld werden. Dengraad van licentiaat en doctor in de theologie heeft hij nietkunnen behalen, daar de kosten daaraan verbonden voor hemte zwaar waren.

In I54.1, aldus op 36-jarigen leeftijd, werd hij op aan-beveling van Ruard Tapper benoemd tot pastoor te Wormer.Daar had de Reformatie wortel geschoten en de Wederdoopers

7 2

telden vele aanhangers. Tapper, de Groot- Inquisiteur, vondin Duncanus, die doorkneed in de theologie en streng opge-voed was, den rechten man op de rechte plaats.

Zijne komst te Wormer was niet van de aangenaamste.Men weigerde hem een woning, ja zelfs levensmiddelen, zoodateene aanbeveling van zijn vroegeren studiemakker, WillemPietersz. Cinnesius, pastoor der Nieuwe Kerk te Amsterdam,aan diens vader, den burgemeester van Wormer, hem zeer testade kwam. Duncanus, die in zijn jeugd en ook op laterenleeftijd aan de grootste ontberingen gewoon was geraakt enzijn leven wilde wijden aan de zielezorg en het bestrijden dernieuwe leer, aanvaardde met mannenmoed zijn harde taak:Wormer te zuiveren van de Wederdoopers en de nog katho-lieke inwoners te wapenen tegen de meer gematigde, dochanti-katholieke beginselen van Menno Simonszoon.

Duncanus begon onmiddellijk met een school te openenvoor de jeugd, waar onderricht gegeven werd zoowel in devakken van lager onderwijs als in het latijn. Deze schoolwerd langzamerhand druk bezocht, zoodat zij zelfs leerlingenuit andere plaatsen tot zich trok. Hoogst voorzichtig wasDuncanus met de boeken, die hij zijn leerlingen in handengaf en weerde uit zijn school de Colloquia van Erasmus,samenspraken, welke hij allerverderflijkst noemt. Hij schreefdaarom een leerboek, dat hij aan zijn vroegeren leermeesterNicolaas de Castro opdroeg.

Professor Dr. A. H. L. Hensen, die in 1896 zijn MartinusDuncanus in de Bijdragen voor de Geschiedenis van hetBisdom Haarlem uitgegeven heeft, gebruikte in hoofdzaakvoor zijne studie de Corte beschrijvinghe van 't leven en stervenvan den weerdigen Heer Meester Martinus Duncanus. Datboekske is een jaar na den dood van Duncanus opgestelddoor de uitvoerders van zijn laatsten wil: Jacob van Hees,kapelaan te Amersfoort, en Hendrik van Westrenen. OokDr. Rütten putte voor zijn proefschrift uit de Corte beschr j=vinghe. Hij vond echter de biographie te partijziek gesteld,en zij verdient daarom niet het volle vertrouwen. Belangrijkvoor de geschiedenis is het derhalve, dat Dr. Rütten ook tal

73

van andere bronnen raadpleegde, waardoor het juiste lichtvalt op Duncanus.

Dr. Hensen eindigt zijne belangrijke studie met het jaar1558, toen de groote Kempenaar naar Delft werd verplaatst.Daar besteedde Duncanus zijne vrije oogenblikken aan hetschrijven van vele dogmatische verhandelingen en strijdschriften.Aangezien echter de vruchtbare werkzaamheden van Duncanusop dat gebied buiten de grens liggen van Dr. Hensen's studie,zoo breekt deze hier den draad zijner biographie af.

Maar Dr. Rütten geeft nog tal van bladzijden, die wijals een belangrijk vervolg van Prof. Hensen's studie mogenbegroeten.

Met onze recensie zijn wij gebleven bij het leerboek, datDuncanus voor zijne leerlingen schreef. Van dit boek bestaandrie uitgaven met aanbeveling van vier geleerde mannen,te weten van Pastoor Gerardus Christianus van Buiksloot,Crispyn van Arendonk, Joannes Cornelis Spaan van Amsterdam,rector van het Augustinessenklooster te Grootebroek, en vanClaes Jacobsz van Rotterdam, prior van het klooster S. Mariabij Hoorn. In zijn samenspraken worden de sprekende per-sonen telkens met naam en familienaam genoemd. Het zijnmeest oud-leerlingen, als bijv. Mathias Hovius, de latereaartsbisschop van Mechelen. Ook ongeveer 40 oud scholierenuit Amsterdam, Alkmaar, Hoorn, Leuven, Mechelen enz.treden in zijn boek op; ja zelfs uit Kempen; hetgeen welbewijst, dat de roep van zijn school ook tot zijn geboortestadwas doorgedrongen.

Als nu Duncanus door zijn optreden het vertrouwen zijnerparochianen gewonnen had, begon hij zijn strijd tegen deleer der Mennonieten, welke ook in Wormer wortel hadgeschoten. Zijn arbeidsveld was natuurlijk in den beginnezijn eigen parochie. Meer dan tien jaar heeft het echtergeduurd, voordat Duncanus in een brief aan den abt vanGladbach kon schrijven: »Soviel weiss ich, dass unsereGemeinde voll von Wirren war, jetzt aber ruhiger und inbesserem Zustande ist, jedoch noch nicht ganz frei vonUnkraut". In de provincie Noord- Holland evenwel was het

74

aantal Mennonieten niet minder geworden, en de leer vanMenno Simons werd bij honderdtallen van geschriften in hetgeheim verspreid door Jan Clasz.: »coman [koopman] JanClaessen". De pastoor der Nieuwe Kerk Nicolaas Canniuswist zulk een geschrift machtig te worden en zond het aanDuncanus, die daarop een weerlegging het licht deed zien.Hij deed zulks in het latijn, daar, zooals hij schrijft, hem hetlatijn gemakkelijker was dan het hollandsch. Hij droeg zijnboek, waarvan hij de hollandsche uitgave aan een anderoverliet, op aan de stedelijke regeering en de burgerij vanAmsterdam.

Dr. Rütten geeft dan den zakelijken inhoud van dit verweer-schrift, waarmede hij bewijst, dat Duncanus niet alleen een

apologie geschreven heeft, maar ook de leer van Menno inhaar beginsel aangrijpt.

Na een hoogst vruchtbaren arbeid van zeventien jaar teWormer werd Duncanus benoemd tot pastoor van deSt. Hyppolitus-kerk te Delft. Zijn vaderstad Kempen hadechter in 1553 zich reeds alle moeiten gegeven hem in haarmidden als pastoor te doen optreden. De abt van Gladbachschreef aan Duncanus, dat in Kempen de geestelijken zichmisdroegen en dat Herman von Wied de Hervorming wildeinvoeren. Duncanus antwoordde, dat hij Wormer niet verlatenkon en dat bovendien »kein Prophet ist angenehm in seinemVaterlande". Indien hij echter »legitime vocatus" wettig geroe-pen werd, dan zou hij komen. Daarop werd hij door den Aarts

-bisschop en den abt officieel uitgenoodigd. Hij predikte tweeof driemaal in de kerk te Kempen en beloofde een beroepvoor Kempen in overweging te nemen. Spoedig was hijterug bij zijne parochianen en schreef naar den Aarts-bisschop, dat hem duidelijk gebleken was, dat zijne landsliedenvan hem niet gediend waren. »De brasserijen der Kempenarenen de macht der adellijken" zouden hem bovendien allevrijheid ontrooven om te arbeiden. Tegen zulk een levenwas hij niet meer bestand. Ofschoon slechts 47 jaar oud,zoo kon hij geen twee mijlen ver loopen, ook het paard-rijden op onbegaanbare wegen viel hem te moeilijk, »dagegen

75

in Wormer werde man zu Schiff oder zu Wagen überallhingebracht".

Den 23 Juli 1558 werd hij door de Regeering te Delftberoepen. Hij aanvaardde zijn ambt den 17 September.

In Delft had hij echter met de grootste zwarigheden tekampen. Velen waren nog besmet met de opruiende leer vanDavid Joris(z.) ; ook het opluikende Calvinisme en de berooideadel trachtten troon en altaar omver te werpen. Met ijver,doch zonder hoop, zooals Duncanus aan den Hove van Hollandschreef, begon hij het bekeeringswerk. Groot geschil had hijevenwel met de Delftsche Magistraat, toen hij aan hen, dieop hun sterfbed de genademiddelen der H. Kerk geweigerdhadden, geen kerkelijke begrafenis toestond. Ook als Censorlibrorum werd hij door de nieuwgezinden zeer gehaat, vooraltoen hij de goedkeuring onthield aan een vertaling van hetboek van Herrick Nicolaes, hem door Lambertus Hortensiusvoorgelegd, Duncanus stoorde zich evenwel niet aan al dehinderpalen, welke men hem in den weg wierp. Vol vertrouwenop de Goddelijke Voorzienigheid bleef hij dag en nacht arbeidenvoor het heil der aan hem toevertrouwde kudde. Toch vondhij nog den tijd om een aantal controversen te schrijven,welke later in druk werden uitgegeven.

Het eerste boekje Vant rechte Evangelische Avondmael,verscheen in 1567. In tegenstelling van zijne vroegere penne-vruchten, welke in het latijn zijn uitgegeven, schreef Duncanusnu zijne verweerschriften in het hollandsch, omdat hij met het»ongeletterde volk" rekening wilde houden. Zijn boekje Vantrechte Evangelische Avondmael diende »tot trooste van allegoede Christene-menschen tegen een valsch blasphemischende venijnich boecxken geheeten: »Den Val der Room-scher Kereken". Van dit »venijnich boecxken", »gedructAnno i 5 56 by my Steven Wierdman", is de plaats vandruk niet bekend. Duncanus meent Londen; Knuttel, inzijn catalogus der pamfletten-verzameling, Antwerpen. Ook denaam van den schrijver is niet bekend. Misschien kan mijnemededeeling, dat genoemd boekje in 1558 herdrukt is, aanleidinggeven tot het vinden van den naam van den onbekenden

76

schrijver. In de boekenveiling van Jacobus Koning 1796 komtin den catalogus voor: » Den Val enz. ghej5rint tot Utrecht bymy Harmen van Borculoe 1558". In 1558 trad men driesterop dan in 1556, toen men anoniem en uit Londen een god-lasterend geschrift op bedekte wijze in Holland moest ver-spreiden. Het boekje van 1558 geeft misschien meer licht.

Het tweede boek van Duncanus Een cont onderscheyt tus-schen Godlylae ende afgodische beelden verscheen ook in 1567.Het handelt over de beeldenvereering, een onderwerp, waar-over hij in 1566, het jaar der beeldstormerij, had gepredikt.Duncanus onderteekent zich hier voor het eerst: »MartinusDonk van de stadt van Kernpen in Coelslant". Deze hol

-landsche onderteekening en de beknoptheid van den inhoud»zeigen uns — zegt Dr. Rütten — dass Donk diesmal rechtpopulär sein will".

In 1576 verschenen nog twee geschriften van den onver-moeiden Duncanus. In het een worden besproken Die vruchtender ecclesie Christi, in het ander Die warachtighe GhemeijnteChristi.

Het eerstgenoemde werk valt geheel uit den trant zijner gewonegeschriften, ofschoon het wel eene apologetische strekkingheeft. De titel op zichzelf klinkt reeds bizonder: Van won-derlicke wonderheiden, dewelcken gevonden ende ó edaen wordenmet Gods gratie in veel ende groote landen van Indien, entotten chrisielicken geloof nu dagelycx bekeert worden. Hijschreef dit boekje, dat hij aan zijn vriend Cinnesius, pastoorder Nieuwe Kerk te Amsterdam, opdroeg, om te bewijzen,dat de Katholieke Kerk de ware kerk van Christus is. Hijbehandelt Mexico, Japan, China, Turkeye enz. en verhaalthoe door wonderen en martelaarsbloed de Katholieke Kerkin »Indiën" en in de nieuw ontdekte landen zich uitbreidt.

Die Warachtige Ghemeynte Christi draagt hij op aanNicolaas a Nova Terra. Deze eerste bisschop van Haarlemhad hem in 1566 verzocht een verweerschrift in de hol

-landsche taal te schrijven tegen de sekte der Mennonieten,die een boek hadden uitgegeven, betrekking hebbend opde Wederdooperij. Daar Duncanus reeds in 1549 zijn Con-

77

futatio in het latijn had uitgegeven, zoo gevoelde hij geenlust daarvan eene hollandsche vertaling te leveren. Hij schreefeen geheel nieuwe verhandeling, waarin hij den lezer be-wijzen wil, dat het ware geloof slechts in de ware kerk tevinden is.

In i68 verscheen Van die verg hiffenisse der sanden endevan die rechtvaerdichmakinghe. Thans is de opdracht van zijnwerk, dat hij in 4 boeken verdeelt, aan den burgemeester enraad van Haarlem. Deze stad had hem vroeger, toen hij nogpastoor te Wormer was, meermalen in nood om hulp verzocht.Met zijn opdracht wilde hij de geloofstrouw der Haarlemmersin het licht stellen. Voor zijn geschrift »ontfinck [hy] vandenselven Bisschop een hooghe silvere[n] cruesel [beker] weer-digh 25 gulden".

In 1569 zag het licht Van die Kinderdoop. Het eersteBoeck, sprekende van die erfsonde. Drie jaar later, en wel inI 572, verscheen Het tweede Boeck, sprekende van die trachtende vrucht des Doops. De uitgave van Het derde Boeck,verciarende dat men die kinderen moet doopen werd eerstgedrukt in 1591, na den dood van Duncanus. Hij draagt inde voorrede van Het eerste Boeck zijn geheel werk op aande stad Delft. Hij prijst Margareta van Parma met grootenlof; in mindere mate den Hertog van Alva. In zijn slotverzentoont hij nog eens duidelijk aan, dat hij zich niet kan vereenigenmet een overijlden en bloedigen kamp tegen de nieuwgezinden,maar dat hij betere gevolgen verwacht van een vreedzaamoptreden. Van een dergelijk gevoelen geeft Duncanus in zijnverder leven nogmaals blijk.

Het Derde Boeck, dat, zooals gezegd, na den dood vanden schrijver werd uitgegeven, is door Duncanus geschrevenin 1572, toen hij -- zooals Dr. Rütten schrijft — slechtskorten tijd deken van het kapittel van de Hof kerk te 's Gra-venhage was. Dat Duncanus »nur ganz kurze Zeit" dekenwas, durf ik niet onderschrijven. Hij ontving den titel vandeken den 3o Aug. 157r en eerst na zijn dood in 1591wordt als zijn onmiddellijke opvolger genoemd Sasbold Vos -meer. Wel was het kapittel in dat jaar reeds verstrooid,

7 8

maar Duncanus bleef tot aan zijn dood deken van het kapittel,al was het dan ook maar in naam.

Uit hetgeen hiervoor vermeld is, zien wij duidelijk,dat Duncanusonvermoeid zich bezighield met het schrijven en uitgeven vanverschillende boeken, welke Dr. Rütten in Hoofdstuk VI zijnerstudie: Donk als theologischer Schriftsteller nader bespreekt.

Niettegenstaande het schrijven dier werken hem ongetwijfeldveel tijd vroeg, vond hij nog gelegenheid om de provincieNoord-Holland, en bij voorkeur zijn oude standplaats Wormer,te bezoeken. Ook bezocht hij het Standonker-College te Leuven,waar verschillende studenten van hem ondersteuning ontvingen.In Mei 1569 ging hij met zijn vriend Arnold Sasbout naarden Briel op uitnoodiging van den Magistraat, ten einde daarwerkzaam te zijn voor de bekeering der Mernlonieten. Bij aldie werkzaamheden bezielde hem nog steeds de lust tot hetgeven van onderwijs, zooals blijkt uit zijn boek, waarin meer-malen voorkomt: »honorium von 12 gulden vierteljährl ch".

Ofschoon Duncanus bij het begin zijner herderlijke bedie-ning te Delft al de zwarigheden aan zijn ambt verbondenaan het Hof van Holland had blootgelegd, verbleef hijaldaar toch ruim dertien jaar, totdat eindelijk zijne voorzegging,dat noch hij, noch zijne ambtsbroederen in Delft zouden ge-duld blijven, in vervulling kwam. Door den val van Den Brielkwam in Delft en in vele andere steden zulk een beroering,dat de geestelijkheid op zelfbehoud moest passen. Hij vertrokuit Delft, nadat hij benoemd was tot deken te 's Gravenhageen tot raadsheer in het Hof van Holland.

Dr. Rütten schrijft, dat Duncanus in Januari 1572 tot dekenis benoemd. Hij schijnt deze mededeeling te gronden opeen paar posten in het kasboek van Duncanus, o.a. die vanJanuari 1572, betreffende de uitgaven voor onkosten aan zijnebenoeming verbonden.

De benoeming tot deken is echter niet geschied »imJanuar 1572", maar den 3o Augustus 1571, zooals PaterVan Lommel z.g. ons mededeelt ').

1) Bijdr. B. v. /1. DI. IV, blz. 378.

79

Duncanus bleef tot Mei in Delft, en nadat hij, als deken,zijn vroegeren kapellaan Ioannes Faber als opvolger geïnstal-leerd had, vertrok hij naar 's Hage. Slechts eenige wekenmocht hij aldaar verblijven. Na de mislukking van Bossuom Den Briel te heroveren, kozen vele steden de partij vanOranje, zoodat het zaak was, dat de spaansche troepen op-trokken naar Rotterdam. Duncanus sloot zich bij hen aan.Als evenwel in laatstgenoemde stad het krijgsrumoer ookte sterk werd, vertrok hij na een verblijf van nauwlijksveertien dagen naar Utrecht, alwaar hij bij vrienden eenschuilplaats vond. Doch ook daar bleef hij niet werkeloos enpredikte in de kerk van de Balaye van Utrecht (waarschijnlijkomdat hij de duitsche taal machtig was).

In September benoemde de Bisschop van Haarlem hemtot pastoor der Nieuwe Kerk te Amsterdam; welke stad denkoning nog getrouw was. Feestelijk »werd hij den 23 Sep-tembris des nachts met toortsen ingehaelt".

Slechts zes jaar mocht hij in Amsterdam verblijven, dochook daar gunde hij zich geen rust, want de partij van Oranje,de Calvinisten, liet geen oogenblik verloren gaan om detrouwgeblevenen tot zich over te halen. IJverig predikte hijtegen die secte, een wakend oog houdend op de handelingenvan de nieuwgezinden, waartegen hij de Magistraat meermalenwaarschuwde. Zijne buitengewone werkzaamheden ondermijn-den echter zijne gezondheid, welke toch reeds zoo zwak was.Nadat hij in 1572 gedurende den Advent eiken avond ge-predikt had, werd hij ziek en moest tot Aschdag 1578 hetziekbed houden. In zijn gedwongen rust schreef hij, »siendedie aenstaende perijkelen", »een devoot bedeboecxken", dathij opdroeg aan Meester Jacob Buyck, den pastoor der OudeKerk, die zijn goedkeuring den galen Februari z 578 aan hetboekje verleende: »Preces has utiliter imprimi ac utilius legiposse judico". Van dit boekje, te Amsterdam gedrukt, is geenexemplaar bekend.

In het voorjaar van 1578 verscheen onder den naam vanMartinus Donckanus: Corte confutatie ende wederlegging hevan een fenynich boeck des Byencorf der H. Roomscher Kercken,

8o

Ghemaect door den seergheleerdeu heer H. Martinus Donckanus,pastoor tot Amsterdam. Ghedruct int jaar 1578.

Dr. Rutten zegt -- en terecht — dat deze Confutatie nietop order van Duncanus het licht kan gezien hebben. Deschrijver grondt zijne meening 1 0. op het epitheton »seergeleerden heer", dat Duncanus toch niet aan zich zelf kongeven, 2°. op den naam Donckanus, onder welken naam hijnooit een boek heeft uitgegeven, want hij noemde zich steedsMar/inns Duncanus, Quempenes of Kempensis, 3°. op hetverzwijgen van den naam van den drukker, en ten laatste,omdat het Voorwoord een aanprijzing geeft van het boek Vanhet nieuwe sacrificiurn des Christendorns, een boek, dat eersteen jaar later het licht zag.

Duncanus deelt dan ook zelf in het Voorwoord van zijnSacrifccium mede, »dat de Confutatie zonder zijn voorkennisen tegen zijn wil is uitgegeven". Titel en Voorwoord zijn nietvan hem en over de spotternij »seer geleerden heer," is hijniet best te spreken. Van zijn handschrift zijn soms »geheeleregels weggelaten, zoodat de zin veranderd is".

De scherpzinnige Dr. Rütten tracht eene verklaring tegeven van dien stand van zaken. Met die verklaring kunnenwij ons zeer goed vereenigen, uitgenomen daar, waar hij zijnvermoeden uitspreekt, dat pastoor Meester Jacob Buyckmisschien wel de hand heeft gehad in de geheime uitgaveder Confutatie. Jacob Buyck is volgens mijne overtuiging eente ridderlijk man om zich tot zulke praktijken te leenen.

Ziethier de verklaring van den schrijver.Het antwoord van Duncanus op het schotschrift van Marnix

De Byencorf lag reeds van 1569 in handschrift. Duncanusvond de uitgave ontijdig, omdat Michael Bajus in pennestrijdwas over het H. Sacrament des Altaars met Marnix. Bajusdoelde met zijn geschrift op een onderling eens worden metMarnix. Duncanus wilde met zijn scherpe polemiek tegenMarnix zijn vriend Bajus niet hinderen en vertraagde de uit

-gave. Zijne ambtsbroeders, die kennis droegen van het manus-script, schijnen het heimelijk weggenomen te hebben enlieten het, met weglating van enkele regels, drukken.

Si

Dr. Rütten vermoedt nu, dat Jacob Buyck, die volgens denschrijver »überall schnell und ohne vorsichtigen Blick auf dieGeusen" optrad, waarschijnlijk de bewerker was. Deze ziens-wijze mogen wij niet onderschrijven. Wel ontstond later vande zijde van Buyck een scherp optreden tegen Duncanus,maar van een lage handelwijze, als hier het geval was, mogenwij hem niet verdenken.

De schrijver bespreekt nu verder de verhouding tusschende beide pastoors. Groot verschil ontstond tusschen henbeiden over de gewetensvraag: mogen de katholieken vanAmsterdam ook den eed op de Satisfactie afleggen? Dun-canus als politicus had met alle kracht tegen de aanneming

der Satisfactie zich verzet. Nu het echter een gewetensvraaggold, antwoordde hij, dat de eed geoorloofd was. Buyckdaarentegen zeide, dat de aflegging van den eed volstrektverboden was. Laatsgenoemde wendde zich toen tot den

Bisschop van Haarlem en het schijnt, dat hij bij dat schrijveneen particulieren brief, welken hij van Duncanus over dezeeed-quaestie ontvangen had, bijgevoegd heeft.

Godfried van Mierlo verklaart zich in zijn antwoord onom-wonden voor het geoorloofde van den toenmaals gevorderdeneed, zoowel voor geestelijken als leeken. De bisschop prijst

wel den ijver der beide pastoors, doch beschuldigt hen vanweinig doorzicht. Hij bestempelt den particulieren brief vanDuncanus zelfs als tamelijk dwaas »satis absurdo", doch laater onmiddellijk op volgen, dat hij een anderen brief van hemgekregen heeft, welke van dat geschrift zeer verschilt.

Dr. Rütten schrijft verder: »Weil ausserdem die Rückkehrder Protestanten zugestanden war, glaubte er [namelijk-Buyk]dem Eide auf die »Satisfactie" nicht zustimmen zu können.So verliesz er [Buyck] vielleicht ganz kurze Zeit vor dem26 Mai Amsterdam", Hier vaart de geachte schrijver in hetschuitje van professor Fruin. Ofschoon Dr. Rütten alles ge-lezen heeft, hetgeen door Fruin, Hensen, Alberdingk Thijm S. J.en door mij geschreven is, zoo kan ik op degelijke grondenmij toch niet vereenigen met hetgeen de doctor schrijft opblz. 72 (laatste alinea) en blz. 75 (noot I). Het staat meer

CXXXI. r. 6

82

dan zeker vast, dat Buyck en Duncanus, de eerste door hetgepeupel weggejaagd, de tweede per schuit uitgevoerd, opdenzelfden dag en wel op den 26 Mei Amsterdam hebbenmoeten verlaten. Beiden zijn evenwel onmiddellijk in de stadteruggekeerd, meenende dat het oproer gedempt was. Hunverblijf duurde kort. Buyck ging vrijwillig, Duncanus ge-dwongen (waarschijnlijk in Augustus)'). Nog verschil ik metDr. Rütten als hij meent, dat Buyck in zijn vers Ad miserarnpatriana doelt op den eed van de Satisfactie. Die eed ismeer dan waarschijnlijk in Amsterdam niet afgelegd, wantzooals ik schreef in De(n) Katholiek (Dl. CXI, blz. 69-86):»De geschiedenis leert ons, dat vele katholieken en gerefor-meerden aan de oproeping tot aflegging geen gehoor gaven ".De zin:

»Impia Quempenas tunt jüramenta colorans,Ad perjurandum civibus auctor erat",

heeft betrekking op den Matthias-eed. Deze eed maakte hetgeschilpunt uit tusschen de beide pastoors. Onmogelijk kon

Buyck den Satisfactie-eed »goddeloos" noemen, want zijn ker-kelijke overheid had hem geoorloofd genoemd, zooals hier-voor gezegd. Deze bemerking geldt ook voor blz. 79 (alinea 2).

Den Satisfactie-eed heeft Duncanus nooit ongeoorloofd ver-klaard; wel heeft hij uit politieke inzichten geijverd tegen deaanneming der Satisfactie.

De dissertatie wijdt verder enkele bladzijden aan de heftigegeschriften van Buyck tegen Duncanus. Reeds vroeger hebben

wij gezien, dat Duncanus in zijn strijd tegen de nieuwgezindenaan een vreedzaam optreden de voorkeur gaf. Voorzichtigheid

en toegeeflijkheid verkoos hij boven het vasthouden aan hetonbereikbare. Buyck daarentegen had niet die ervaring vanzijn ambtsbroeder, met wien hij dan ook 4o jaren in leeftijd

verschilde. Zijn jong, opbruisend karakter deed hem sterke

uitdrukkingen gebruiken, welke wij ons nu wel wachten zouden

neder te schrijven. Dr. Rütten, en vóór hem Prof. Rensen,

waarschuwen dan ook tegen een onvoorzichtig gebruik van

1) Zie mijn 7acobus Buyckius, blz. 31.

8 3

Buyck's handschriften in zake zijn geschil met Duncanus. DatBuyck evenwel Duncanus hoogachtte en als een vroom priestereerbiedigde, blijkt wel uit zijn slotvers waarin hij verzoekt,dat Duncanus »hem behulpzaam moge zijn in het gebed, endit kunt gij, daar gij heiliger zijt [dan ik]. Uw gebed is Godeaangenaam. Ik wensch dat gij mij daarin gedachtig zijt ".

Hoofdstuk V der dissertatie betreft Duncanus' verblijf teAmersfoort, alwaar de katholieke godsdienst nog ongestoorduitgeoefend werd. Lang duurde de rust niet van den vier enzeventigjarigen grijsaard. Op den inden Maart 1579 werdAmersfoort, dat geweigerd had zich bij de Unie van Utrechtaan te sluiten, door de geunieerde troepen ingenomen, enDuncanus, als verdacht van invloed gebruikt te hebben ophet stadsbestuur, werd te Utrecht gevangen gehouden. Doorgoede voorspraak en tegen een losgeld van honderd guldenwerd hij losgelaten.

In 1581 werd zijn vreedzaam leven opnieuw verstoord.Franciscus Polenburgius, rector aan de school te Hoorn,beschuldigde Duncanus en zijn lot- en metgezel, Pater FranciscusSilverschoen, dat zij Hoorn verraden zouden hebben. Beidenwerden des nachts uit hun bed gehaald. Duncanus werd ge-vangen gehouden in het St. Agathaklooster; Pater Frans bijden wachtmeester. Zij werden beiden scherp ondervraagd,doch men vond geen schuld in hen. Polenburgius erkendelater zijn schuld en verzocht vergiffenis, welke hem bereidwilligwerd geschonken.

Duncanus' biograaf Van Hees, kapelaan te Amersfoort,die ooggetuige was van zijne levenswijze aldaar, verhaalt in zijnCorte heschrijvingke, dat Duncanus als een kluizenaar leefde.Elken morgen stond hij om twee uur op en bad totvier uur op zijn knieën voor al zijn weldoeners, vrienden,dienstboden, biechtkinderen enz. Daarna bad hij zijn brevier,en na zich gekleed te hebben droeg hij het H. Misoffer op.Het schijnt, dat, behalve de studie waaraan hij zich wijdde,Duncanus zich ook belastte met zielzorg, zooals blijkt uitzijn gebed voor zijn biechtkinderen. In zijn onderhoud voor-zagen zijne vrienden, o. a. Lindanus, Torrentius en Bajus.

84

De eerstgenoemde bisschop bood hem een standplaats aante Lottum, daarna te Gent, waarvoor hij echter bedankte.

Tijdens zijn verblijf te Amersfoort verschenen nog driewerken van zijn hand, namelijk Van het nieuwe sacrificiumdes Christendoms, dwelck is het lam Godts enz.; Van hetnieuwe sacrificium des Christendoms, dwelck is ons Paschlammenz., en Roemen het nieuwe sacrificium des Christendons,dwelck is ons paesch-lam. die opgheofferde Christus salnutthigen. Deze drie boeken hebben allen dezelfde dag

-teekening en titel van den schrijver: Authore MartinoDuncano Quempenate quondam Guormarianorum, post Delphen-sium, postremo Amstelredamensium Pastore et HagensiumDecano, nunc tertium exulante ab omnibus. Tantwerpen bijHenrick Wouters op Onser Vrouwen Kerckhof in den guldenSonne. Anno zs80.

Dr. Rütten recenseert deze drie boeken en zegt »Duncanusgibt ein feierliches Bekenntnis seines Glaubens an die katho-lische Lehre über das Altarssacrament, wie er sie in dervorliegende Schrift darstelle. Der Titel des ganzen Werkesist insofern nicht genau, als Donk in Wirklichkeit die ganzeLehre über die Eucharistie als Sacrament und Opfer erörtert ".

Tot aan het laatste oogenblik zijns levens bleef Duncanusaan den arbeid, ofschoon zijne gezondheid, waarover hij inWormer reeds klaagde, niet van de beste was. In den herfstvan 1589, toen hij uit zijn studeervertrek kwam, viel hij vaneen paar treden, waardoor een beenwond ontstond. Ditongeval wierp hem op zijn laatste ziekbed. Hij ontsliep inden Heer op 85-jarigen leeftijd, en werd in de kerk van hetS. Agathaklooster te Amersfoort ter aarde besteld, waar ookzijn trouwe vriend Silverschoen een laatste rustplaats hadgevonden.

Zooals in het begin gezegd, waren Hezius en Westrenusde uitvoerders van zijn laatsten wil. Aan hen had hij opge-dragen zijne nog niet gedrukte geschriften uit te geven.

De executeuren wendden zich voor deze opdracht aanMichael Hetsroey, kanunnik en boekkeurder te Antwerpen,een oud -scholier van Duncanus. Voor zoover wij weten is de

8 5

Catholyke catechismus, met wederlegginghe van den Heydel-bergsche enz., het eenigste boek, dat de executeuren lietendrukken. Gebrek aan de noodige gelden zal zeker wel dereden geweest zijn, dat de overige nagelaten handschriftenniet in druk zijn verschenen. Achter genoemd boek voegdenHezius en Westrenus hun Corte Beschrijvinghe van 't levenende sterven van Martinus Duncanus.

Hoofdstuk VI van het proefschrift is een zuivere theolo-gische beschouwing over Donk als theologischer Schriftsteller.Aan de godgeleerden zullen wij de recensie van dit hoofdstukoverlaten. Ik ben niet competent om te verklaren of enkelegeschriften van Duncanus besmet of niet besmet zijn met deleerstellingen van zijn vriend Michael Bajus, die zooals wijweten professor was aan de Universiteit van Leuven, waar hijleerstellingen verkondigde, welke in vele opzichten overeen

-kwamen met de beweringen der protestanten. In de Histoire del'Eglise Chrétienne van Professor Clement Siemers, met goed-keuring van het Bisdom Doornik en van het vicariaat-generaalvan Munster (1857), lezen wij: »Bajus considerait la liberté,non comme la faculté de choisir, mais comme une nécessitéintérieure, qu'on ne peut appeler liberté que parcequ'elie n'estsoumise a aucune conction extérieure. Il declarait, en mêmetemps, la volonté de l'homme déchu entièrement corrompue,au point que toutes ses actions sont des péchés. D'autrepart, il distinguait entre la justification et la sanctification,et faisait marcher celle-ci en première ligne, soutenant queceux-là seulement sont justifiés de Dieu par la remision despéchés, qui auparavant déjà ont été sanctifiés par sa graceprévenante".

De faculteit te Parijs, de Sorbonne, verwierp vele stellingenvan Bajus, waardoor een hevige theologische strijd ontstond.De zaak werd voor de pauselijke rechtbank gebracht, en PausPius V veroordeelde in 1567 de 76 stellingen van Bajus,zonder dat echter in de pauselijke constitutie de naam vanden steller genoemd werd. Bajus draalde nog lang met zijnonderwerping aan de uitspraak van den H. Stoel. Eindelijkonderwierp hij zich, en hij stierf in 1589 op 77jarigen leeftijd

86

»avec la réputation d'un homme de grande érudition et d'unepureté de moeurs irréprochable" (Siemers).

Dr. Rütten roemt in Duncanus zijne groote kennis derH. Schrift, zijne eruditie in de vaderlandsche literatuur enzijne diepgaande kennis van het Hebreeuwsch en nog meervan het Grieksch. Ook prijst hij, dat Duncanus, in tegenstellingvan zoo vele schrijvers van zijn tijd, gewoonlijk zeer hoffelijkschreef en grofheden vermeed.

Hoofdstuk VII geeft een lijst der boeken door Duncanusgeschreven, samengesteld uit de catalogi der Nederlandsche,Belgische en Duitsche bibliotheken, alsmede uit de opgaven

van Hezius in zijn Corte Beschryvinghe. De bibliotheek vande stichting Amstelkring en de mijne hebben de lijst ook

aangevuld, daar zij drukken en exemplaren bevatten, welkeDr. Rütten niet waren tegengekomen. De schrijver maakt

een zeer nauwkeurige vergelijking tusschen de verschillende

uitgaven en stelt dan vast, welke werken, door Van Hees

genoemd, noch in druk noch in handschrift bekend zijn.

Tevens worden enkele geschriften van Donk opgegeven,welke Van Hees voornemens was te laten drukken.

Als slot laat Dr. Rütten een lijstje volgen van de portrettenvan Duncanus. Den Zeergel. Heer zijn bekend: i ° . het inolieverf geschilderde portret, berustend in het bisschoppelijkmuseum te Haarlem, afkomstig uit de pastorie van Wormer;2 0. een zeer slechte copie van N °. i, met achtregelig vers,

gemaakt na den dood van Duncanus, in de pastorie te

Wormer; 3 °. een koper-gravure bij Foppens Bibl. Belgicaen 4°. een geschilderd portret, dat Duncanus in 1572 liet

maken, volgens zijn kasboek: »Pro me ad vivum pingendocum sancte Martino, 5 fl 6 st." Dr. Rütten heeft niet kunnen

uitvinden, waar het berust.

Wij bevelen aan allen, wien de geschiedenis der katho-lieken van vóór 1578, het jaar der alteratie, lief is, het boek

van Dr. Rütten ten zeerste aan. Met de grootste nauwkeurig-

8 7

heid heeft de schrijver ons het leven beschreven van hem,die zeker een der groote figuren was in de Nederlandschekerkelijke geschiedenis der zestiende eeuw. Moge zijn werk,dat ook te verkrijgen is bij de firma C. L. van Langenhuysen,door velen gelezen worden 1

BERNARD J. M. DE BONT.

MR. DR. D. A. P. N. KOOLEN, AdministratieveRechtse raak. — Leiden, Uitgevers-Vennootschap

»Futura", 1906. 8i bladzijden. Prijs fo.6o.

ÏZR. DR. H. A. G. VAN GROENENDAEL,Administra-

tieve Rechtspraak, Proefschrift ter verkrijgingvan den graad van Doctor in de Staatsie eten -schap aan de Rijhs- Universiteit te Utrecht. —Utrecht, Wed. J. R. van Rossum s 1906. IXen 432 bladzijden. Prijs: f 3.—.

Een geschrift over administratieve rechtspraak behoort niettot de werken, in welke een leek op juridisch gebied ge-woonlijk groot belang stelt. En ook onder hen, die in meerdereof mindere mate zich aan de studie van sociale vraagstuk

-ken wijden, zijn talrijk de groepen, welke aan een dergelijkonderwerp bij den eersten blik niet het noodige gewichttoekennen.

Nochtans: zal de invoering van administratieve rechtspraakhet individu in den modernen Staat grooteren waarborg tegenonrechtmatige behandeling van den kant van de overheid,grooteren waarborg tegen rechtskrenking brengen, zoo iswerkelijk de behandeling van een. onderwerp als dat deradministratieve rechtspraak eene taak, wel waard, de aan-dacht ook van leeken op juridisch gebied in grootere matete trekken dan tot nu toe werkelijk het geval was.

Wel mag hier niet verzwegen worden, dat naar de opinieeener bepaalde rechtschool, welke in alle landen van onswerelddeel talrijke verdedigers telt, de invoering der admini-stratieve rechtspraak geenszins ten doel heeft, de rechten deronderdanen tegen onrechtmatig ingrijpen der overheid —

88

met name der administratieve overheidsorganen — te be-schermen. Maar op de eerste plaats wordt eene dergelijkebescherming toch werkelijk bereikt, en bovendien kan ookde aangevoerde opvatting wel niet anders worden staandegehouden dan door eene juridische gedachtenkonstruktie vanzeer spekulatief karakter en door middel eener terminologie,welke door de massa nimmer zal worden aanvaard.

Beide geschriften, boven vermeld, behandelen hunne stofop een wijze, welke waardeering verdient. Doch beide be-handelen ze naar een verschillend plan, en bieden ook ver-schillende gezichtspunten. Terwijl toch Mr. Koolen meer eenoverzicht van den inhoud en eene daarmede verband houdendebeoordeeling der in te voeren regeling geeft, wijdt Mr. vanGroenendael belangrijke gedeelten van zijn werk aan eenonderzoek naar de rechtsphilosophische grondgedachten deradministratieve rechtspraak.

I. MR. KOOLEN zag zich voor eene taak gesteld, welkeeigenaardige moeilijkheden biedt. Hij had voor de gewonelezers der »Futura"-uitgaven op bevattelijke en beknopte wijzeeen onderwerp uiteen te zetten, hetwelk uit zijnen aard allicht tothet behandelen van ingewikkelde nevenvraagstukken verlokt, enbovendien ook bij eene beknopte wijze van bewerking gemakke-lijk aan duidelijkheid zou verliezen. Voor de samenstellingvan zulk een werk was eene scherpe zelf kontrole noodig;doch de schrijver heeft door een bewust methodisch arbeideneen geschrift geleverd, dat niet alleen voor zijn doel uitstekendgeschikt schijnt, doch ook buiten den kring, waarvoor hetgeschreven werd, van praktisch nut kan zijn. Hij zelf gingdaarbij van de gedachte uit, »zonder in bijzonderheden af tedalen", den klemtoon te leggen op de » groote beteekenis, diede invoering der administratieve rechtspraak voor de rechtender onderdanen heeft", en zonder aanhaling van schrijversen tevens zonder »pleidooi voor het min of meer wensche-lijke van dit of dat stelsel" voor den niet-deskundige eenoverzicht te geven van dit voor het rechtsleven zoo gewichtigonderwerp (bl. 5-6).

89

Na eene korte inleiding ter vaststelling van eenige hoofd-begrippen (bl. 7-IT) zet de schrijver in een historisch overzicht

(bl. i I-26) uiteen, hoe vóór de grondwetsherziening van1887 verschillende, groepen van administratief- rechtelijke ge-schillen (vgl. bl. 17--2o) niet meer in administratief beroepwerden afgedaan, maar aan de beslissing der administratiewaren ontrokken, om ze aan den gewonen rechter ter kennis-name over te dragen. Hij behandelt dan de grondswets-herziening van 1887, waarbij den wetgever de bevoegdheidverleend werd, tot invoering der administratieve rechtspraakover te gaan (bl. 22), om na vermelding der werkzaamhedender staatscommissie van 15 September 1891, de aandachtte vestigen op de drie wetsontwerpen, den 17 Februari 1905door minister Loeff ingediend, waarbij het tegenwoordigeministerie den 13 Januari 11. nog een vierde voegde (bl. 24-25).

Vragen, waarom eene specifiek administratieve rechtspraakwenschelijk geoordeeld wordt, en of en in hoeverre deze'aan den gewonen of aan een administratieven rechterdient te worden opgedragen, zal een oningewijde meestalniet aanstonds of niet juist weten te beantwoorden. Tochbieden de gewoonlijk aangevoerde argumenten en gezichts-punten voor hem geene bijzondere moeilijkheden, en deschrijver heeft ze voor hem kort uiteengezet. Vooreerstzijn de administratieve organen reeds van nature geneigd,eerder met de belangen van den Staat dan met die deronderdanen voldoende rekening te houden. Dienovereen-komstig zal de onderdaan door administratief appèl in velegevallen weinig bereiken, daar bij zijn beroep van een lagerop een hooger orgaan het laatste, als van eenzelfden geestbezield, licht geneigd is, de eerstgegevene beslissing te hand-haven, terwijl bovendien de administratie ten slotte steedsjudex in propria causa is (bl. 14-15). Daarom is buiten deadministratieve organen een rechter ter beslechting van ad-ministratieve geschillen wenschelijk. De gronden, welke vooren tegen de opdracht dezer geschillen aan den gewonenrechter pleiten, zet Mr. Kooien in het zesde hoofdstuk (vgl.bl. 43 vv.) uiteen. Hij komt daar tot de gevolgtrekking,

dat de regeering goed deed tusschen twee tegenovergesteldeopinies een middenweg te kiezen en de benoeming vaneen administratieven rechter voor te stellen, die aan dengewonen rechter zou zijn verbonden (bl. 47).

Wat de schrijver verder in het zesde hoofdstuk omtrentdeze vraag en omtrent eenige andere punten aanvoert, kunnenwij hier niet nader uiteenzetten. Evenmin kunnen wij ingaanop het vijfde hoofdstuk (praejudicieele geschillen bl. 36-39),het zevende hoofdstuk (konflikten bl. 57-61), het achtste(schorsings- en vernietigingsrecht der Kroon (bl. 61-62) en hetnegende (het proces bl. 62--81).

Een voor velen direkt belangrijker onderwerp behandeltde schrijver in het derde hoofdstuk, namelijk de vraag, welkegeschillen ter kennisneming der administratieve rechtsmachtdienen te worden gebracht (bl. 26-32). De- schrijver zetuiteen, dat deze geschillen, gelijk in het wetsontwerp geschiedt,tot de publiekrechtelijke rechtskonflikten dienen te wordenbeperkt, terwijl eenvoudige belangen, wier krenking gegrondis op schennis van publiekrechtelijke wetten of voorschriften,ter beslechting niet in aanmerking komen.

De administratieve rechter diene buitendien zelf uit temaken, of hij in voorkomende bepaalde geschillen ter zakebevoegd is, en dienovereenkomstig moge de wetgever nietverschillende rechtsgeschillen enumereeren, maar alle moge-lijke konflikten onder een algemeene formule samenvatten,opdat de onderdaan zich in ieder voorkomend geval naareigen verkiezing op den rechter kunne beroepen (HoofdstukIV, bl. 32-36).

Door het verspreiden van geschriften als het hier besprokenezullen de uitgevers der »Futura "-uitgaven er niet weinig toebijdragen, den gedachtengang van meeruitgebreide kringenin aktueel-praktische richting te leiden en eenigszins breederte maken.

II. MR. VAN GROENENDAEL verdeelt zijn lijvig boekdeelover administratieve rechtspraak in drie hoofddeelen. Hij be-spreekt de wetsontwerpen van minister Loeff in het derde

9 1

deel (bl. 340-419), en geeft in het eerste deel een uitgebreidoverzicht van de voornaamste litteratuur, welke in Nederlandover het aanhangige onderwerp verscheen (bl. 17-238). Inhet tweede deel zet de schrijver den inhoud der buitenlandschewetgevingen op administratief rechtelijk gebied uiteen, enbuitendien voegde hij aan zijn werk een inleiding toe, inwelke hij zijne rechtsphilosophische ideeën in het kort uiteenzet (bl. i -- i 6).

Het boek van Mr. Groenendael heb ik met bijzondere be-langstelling gelezen en het leeren kennen als een werk, datdoor ernst van onderzoek en door konsekwenten gedachten

-gang indruk maakt. De schrijver merkt in zijn voorwoord op,dat het verzamelen van materiaal ter beoordeeling van hetvraagstuk en van de aanhangige wetsontwerpen meer danhet uiteenzetten van eigen denkbeelden bij de samenstellingvan zijn werk op den voorgrond heeft gestaan (bl. VIII,vgl. 417). Desniettemin heeft hij met de uiteenzetting en destaving . van zijn eigen gedachtengang een stuk werk vanwerkelijke waarde geleverd, en beide hoofdafdeelingen vanzijn boek mogen dienovereenkomstig met gelijke waardeeringworden vermeld.

In zijne materiaalverzameling ruimt de schrijver nevens debuitenlandsche wetgevingen aan de Nederlandsche litteratuureen ruime plaats in. Hij verdeelt zijn materiaal in drie groepen,onder welke hij afzonderlijk de algemeene litteratuur, dieover de aansprakelijkheid der gemeenschap wegens schadedoor hare organen veroorzaakt en die over bijzondere onder

-werpen samenvat. Trekt dit overzicht reeds door den grootenrijkdom van het verzamelde materiaal de aandacht, zoo isook de wijze, waarop de schrijver de aangevoerde werkenanalyseert en den gedachtengang kort en kernachtig weetweer te geven, eene verdienste, welke aan zijn boek zeerten goede komt.

Bij de kenschetsing en de verdediging van zijn eigen stand-punt legt Mr. van Groenendael den nadruk op de gedachte,dat de invoering der administratieve rechtspraak ten slotteslechts de bescherming der rechten van de onderdanen tot

92

doel kan hebben (bl. 354)• Ook Mr. Kooien (bl. t5) maaktedeze gedachte tot basis van zijn betoog en ging daarbij uitvan de stelling, dat evenals de priváatpersoon tegenoverzijne medeburgers rechten heeft, zoo ook de onderdaanrechten kan doen gelden tegenover de overheid. Het mogevelen minder begrijpelijk toeschijnen, dat voor de verdedigingvan eene dergelijke stelling nog een betoog wordt noodiggeoordeeld, maar toch baart dit onder hen, die in de juridischelitteratuur eenigermate zijn ingewijd, geen bijzonder opzien.Daartoe is te zeer verspreid de meening, volgens welke vanrechten der individuen tegenover den Staat eigenlijk geensprake kan zijn, daar hun bestaan ondenkbaar en dus onaan-neembaar is. Terwijl nu Mr. Koolen deze stelling, overeen

-komstig den geheelen opzet van zijn geschrift, slechts kortvermeldt als eene, welke tegenover de andere, meer gang-bare en door hem aanvaarde staat (bl. r -- i6), wijdtMr. Groenendael meerdere bladzijden van zijn geschriftaan de bestrijding daarvan (bl. 340-347 vgl. 347.-36i).Hoewel nu in vakkundige kringen aan de gewraakte theseniet altijd dezelfde beteekenis als in leekenkringen wordttoegekend, en Mr. van Groenendael ook zelf wil toegeven,dat zij met bepaalde restricties desnoods »in zekeren zin« kanworden verdedigd (bl. 342), zoo zal het toch moeilijk zijn,deze these ooit als basis te aanvaarden en deed ook Mr. vanGroenendael een verdienstelijk werk, met daarop de aandachtte vestigen en de stelling beslist te bestrijden.

Eene belangrijke uitbreiding zou Mr. van Groenendaelaan de artikels 13 en 14 van de wet wenschen te geven.Hij stelt daarbij het beginsel op den voorgrond, dat de over-heid, wanneer ze in strijd met de wet iemand gedwongenheeft, onrecht te dulden, eo ipso de verplichting heeft, ditonrecht te herstellen (bz. 357 vv.).

Deze verplichting werd tot nu toe niet systematisch erkend.Mr. van Groenendael wenscht daarom de toekenning vaneen algemeene aanspraak op herstel van schade, door onrecht

-matig optreden der bestuursorganen veroorzaakt: en hijwenscht deze aansprakelijkheid niet, gelijk in de artikelen 13

93

en 14 geschiedt, tot bepaalde gevallen beperkt te zien. Hoe-wel deze artikelen ter bevordering eener niet al te inge-wikkelde rechtspraak van werkelijke praktische waarde zijn,zoo is toch Van Groenendael's beroep op het misbruik, watbijv. van de preventieve hechtenis gemaakt wordt (bl. 388),wel in staat, aan zijn betoog kracht bij te zetten.

Met het hierboven gezegde schijnt mij de richting van Mr.Groenendael's werk en ook zijn arbeidsmethode in voldoendemate voor de lezers van dit tijdschrift te zijn gekenschetst.Zijn boek mag beschouwd worden als eene aanwinst voor debestaande litteratuur en zal door velen met vrucht kunnenworden ter hand genomen.

Een enkel woord nog over de »Inleiding «, aan welke deschrijver vóór het eerste hoofdstuk eene plaats inruimt. Deschrijver geeft daar in het kort eene uiteenzetting zijneralgemeene rechtsideeën. Enkele gedachten hadden daar dooreene scherpere formuleering wel iets aan waarde kunnenwinnen en het geheel is misschien ook wat al te schema-tisch behandeld. Maar daarentegen biedt deze inleiding eenaantal van ideeën, welke van een scherperen philosopischenblik blijk geven dan in de meeste rechtskundige geschriftente bespeuren is.

Freiburg. DR. G. J. LIESKER.

Praxis Pontijicalis sea Caereanoníalis Episcoporunepractica expositio auctore P. J. B. DE HERDT.

Editio altera. Lovanii, J. van Linthout, 1904-

1905.

De eerste uitgave van bovengenoemd werk verscheen in1875. Zij was »summo studio elaborata", gelijk wijlen Kardi-naal Dechamps bij de goedkeuring getuigde; en daaruit laatzich dan ook verklaren, dat de behoefte aan een nieuweeditie niet zoo spoedig gevoeld werd. Na de verschijningechter van de authentieke collectie der Decreten van deH. Congregatie der Riten (1898— Igo1), werd eene ver-beterde en vermeerderde uitgave noodzakelijk.

94

Die wijzigingen en aanvullingen zijn vol dankbare piëteitjegens den hoogstverdienstelijken Mechelschen kanunnik, dooreen onbekende hand met de grootste nauwkeurigheid, aange-bracht. Noch de indeeling noch de volgorde van het boekis echter veranderd.

De S. Liturgiae Praxis van de Herdt was jaren langen is nog voor de meeste priesters in ons vaderland de gewonebron voor caeremoniën en rubrieken'), alhoewel in den laat-sten tijd het Manuale Liturg icu7n van Victorius ab Appel-tern — in de Ned. Kath. Stemmen te recht hoog geprezen —meer en meer terrein verovert; doch de Praxis Pontifi-

calis treft men uiterst zelden in pastoors- of kapelaans- biblio-theken aan.

Dit is wel uit te leggen. Immers daarin worden op deeerste plaats de »officia pontificalia" behandeld, waarmede

slechts weinigen, en dan nog zelden, te maken hebben.Toch is dit boek niet alleen voor de »geleerden" en de

»geestelijken der curie". Gelijk bekend is, worden in het('aeremoniale Episcoporun2 te gelijk ook de koorcaeremoniënen de plechtige officies bij afwezigheid van den Bisschop be-

schreven; en deze beschrijvingen, door de Praxis Pontificalis

van de Herdt nader toegelicht en uitgelegd, vormen de eenigeveilige norma, volgens welke, in grootere kerken vooral, deplechtigheden overeenkomstig den geest der H. Kerk, endaardoor dan ook stichtend, verricht kunnen worden.

De Praxis Ponüficalis is nl. gesplitst in drie afzonderlijke

deelen; doch de uitleggingen volgen nauwkeurig de indeelingen volgorde van het Caeremoniale. In het derde deel volgt

dan een uitgebreid artikel: De praelatis (waarin ook deallerjongste instructie over de Protonotarii Apostolici, van21 Februari 19o5, nog is opgenomen), en daarna een afzonder-lijk »boek", bevattende »notae in Pontificale Romanum".Terwijl de Praxis in het algemeen genomen uitmunt dooruitvoerigheid, ware hier een weinig meer uitwerking niet over-bodig geweest. Nuttige aanwijzingen zijn naar onze meening

1) De tiende uitgave verscheen bij J. van Linthout 1902-1904.

95

achterwege gebleven b.v. bij Caput I: De Confirmalione,wat, in het geheel, ruim één bladzijde beslaat. Dergelijkecapita zullen door den clerus curatus nog wel 't meest wordennageslagen, en dan zou de pastoor daar pro memorie gaarneaantreffen de »qualitates patrini", wat er gedaan moet worden,als de vormeling te laat komt of te vroeg heengaat enz.Overigens zijn bij deze nieuwe uitgave ook hier weer nuttigeaanvullingen aangebracht. Zoo wordt III, n. 376 uitdrukkelijkgeleerd : »Officium St. Martyrum pridie die consecrationisFEcelesiae vel Altaris] non dispensare a recitatione officiidiei currentis" ; waarbij gevoegelijk herinnerd had kunnenworden, dat het niet geoorloofd is op den consecratiedag inde ecclesia consecranda de H. Mis te lezen, ook al is de kerkvroeger reeds ingezegend.

Ten slotte meenen wij nog te moeten opmerken, dat hetvolgen van enkele ritus en consuetudines in de omgevingvan den auteur geobserveerd — al zijn deze zelfs door denH. Stoel »laudabiles" genoemd -- in ons land meer bevreem-ding dan stichting zou verwekken.

Wij sluiten onze korte bespreking met den wensch, datdeze nieuw uitgegeven Praxis Pontifccalis een dikwerf geraad-pleegde vraagbaak worde voor clerici en sacerdotes, opdatdaardoor de luister van onzen heerlijken eeredienst verhoogdworde en de geloovigen steeds meer bezield worden metdiepen eerbied voor de Heilige Geheimen, die wij vieren.

M.

De ware Godsdienst opnieuw bewezen entoegeliditdoor FR. DRIJVERS, pr. — Drukkerij P. Drijvers,

Werchter (België) 1906. 176 blz. 8°; prijs i fr.

Nu allerwege, tengevolge van de herhaalde aanvallen vandwaling en ongeloof op de Katholieke Kerk, onder de katholiekenhet verlangen naar meerdere en diepere kennis der katholiekegeloofswaarheden levendiger wordt, moet elke poging omdat rechtmatige verlangen te voldoen en de katholieke mannenen jongelingen op het gebied der apologie voor te lichten,

Evan harte worden toegejuicht. Van apologetische geschriftentoch is de markt volstrekt nog niet te vol. Zulk een pogingnu heeft de in Vlaanderen welbekende pater Drijvers S. J.voor het Vlaamsche volk gedaan en, het zij terstond gezegd,met veel talent.

Op korte maar klare wijze wordt de geest van den lezergewapend tegen de aanvallen van het moderne ongeloof, inhet eerste deel door het bewijs van den goddelijken oorsprongder Katholieke Kerk, in het tweede deel door meer diepereen wijsgeerige toelichtingen van door ongeloovigen en pro-testanten bestreden geloofswaarheden. Na voorop het bestaanvan God voor het verstand te hebben aangetoond en de ver-plichting om Gods geboden te onderhouden, na de mogelijkheiden kenbaarheid der goddelijke openbaring bewezen te hebben,laat de schrijver volgens de methode van Kard. Dechamps,in duidelijke en bevattelijke taal den goddelijken oorsprongder Kath. Kerk zien door het uiteenzetten van deze driestellingen: De Kerk vertoont zich als goddelijk: i. in hettegenwoordige; 2 0. in de geschiedenis; 3 0

. in hare stichting.Daarna volgt het bewijs dat de Katholieke Kerk alleen deware Kerk van Christus is, waaruit de schr. ten slotte besluitdat een ieder die dezen godsdienst als den waren kent, ookverplicht is dien te omhelzen `).

Vele ongeloovigen echter worden door een nevel vanvooroordeelen belet deze bewijzen omtrent de Kath. Kerk inte. zien. Zelfs geldt dit voor sommige afgevallen katholieken,omtrent wie de schrijver de volgende opmerkelijke verklaringten beste geeft: »Toch zeggen wij niet, dat er onder onzevrijdenkers, die ofschoon nog Doopsel en H. Communie ont-vangen hebbende, toch van jongsaf in een dampkring vanongeloof geleefd hebben, sommige niet te goeder rouw zijnen waarlijk onbekwaam, om door de nevelen heen te zien, die

1) Eén kleine bemerking slechts: Op blade. 38 wordt gezegd: »De van deKerk losgescheurde volkeren ... bewaren er de hoofdwaarheden en vooral dezedenleer van. Ook niet die verminkte leer kunnen vele Schismatieken enProtestanten... hunne zaligheid bewerken". Zou hier wellicht bedoeld zijn:ondanks die verminkte leer?

97

hen omringen ". Voor hen nu tracht het tweede gedeelte vandit boekje eenige moeilijkheden op te ruimen, die misschienhun terugkeer tot de Kerk versperren.

Achtereenvolgens wordt daar gehandeld over God en zijneigenschappen, over de ziel, het geloof, de bovennatuurlijkeorde, de erfzonde, de mysteries, de H. Schrift, onfeilbaarheid,geloof en wetenschap, gezag en vrij onderzoek. Beknopt,maar duidelijk wordt het noodige van elk dezer punten be-sproken, somtijds zeer volledig: zoo worden bijv. in hethoofdstuk over de H. Schrift zelfs de jongste beslissingender Bijbelcommissie vermeld.

Het boek is in het Vlaamsch geschreven, althans zuiverHollandsch is het niet. Wat den druk aangaat: het papier ende uitgave zelve zien er niet uit, zooals wij in Holland gewoonzijn; als prijsboek voor jongens die van de lagere schoolkomen, gelijk de uitgever zou willen, dunkt het ons te zwaarvan stof; voor hen is het dan ook niet geschreven; beterzou het gebruikt kunnen worden op de godsdientslessen derpatronaten. Moge het vooral in handen komen van zoekendenbuiten de Kerk.

P. J. v. BEUZEKOM.

Kerkstemmen, of;ebeden en gezangen der RooinschKath. Kerle door Fa. DRIJvaas. — 568 bladz.;linnen band, f 1.25.

»Het beste kerkboek, dat we in Vlaanderen bezitten", zoonoemt de schrijver van het theologisch overzicht der DietscheWarazzde deze uitgave. Het boekje mag ook onder de besteHollandsche kerkboeken meetellen. Als motto koos de eerw.schrijver: »Bidden gelijk de H. Kerk bidt". Aan deze ge-dachte getrouw blijvend, heeft Pater Drijvers een boek samen

-gesteld, dat in den vollen zin liturgisch is.Behalve de gewone gebeden, die in ieder kerkboek gevonden

worden, vindt men er tal van liturgische verklaringen, nietslechts van de H. Mis, maar ook van de feesten en plechtig -

CXXXI. 1. 7

98

heden der H. Kerk, alsook de gebeden en gezangen van alleZondagen en hooge feestdagen en op de meest gevierdeHeiligen. De hymnen -- Eucharistische en andere — zijnallen in metrische vertaling, zoodat zij op Gregoriaanschewijze in het Hollandsch gezongen kunnen worden. Wat devertaling betreft, zonder gewrongen te zijn, is ze over hetalgemeen nauwkeurig. Als voorbeeld mogen dienen de tweeeerste strophen van het »Lauda Sion":

Sion, lóof uw ZaligmakerUwen Herder, uw Bewaker,Loof Hem in gezang en lied.

Durf zooveel gij kunt Hem loven,Allen lof gaat Hij te boven,Hem volprijzen kunt gij niet ".

Vooral aan ontwikkelde katholieken, die wat dieper willendoordringen in den geest der H. Kerk, is dit boek aan teraden. Op de jongste retraite der studenten van de Universiteitenin Nederland werd door sommigen de wensch geuit eenboek met liturgische gebeden te bezitten. We gelooven, datdit kerkboek aan hun wenschen zal tegemoet komen. Overenkele Vlaamsche uitdrukkingen zullen zij zich niet ergeren.Moge het niet slechts in Vlaanderen maar ook in Holland degezonde godsvrucht bevorderen.

P. J. v. BEUZEPOM.

Bibliotheca Ascelica Mystica. Series operum selec-torum, quae denuo ea'enda curavit A. LEHMKÜHL

Se J.Fase. I: sWeinoriale Vitae Sacerdotalis auctore

CLAUDIO ARVIS,ENET. De Sacrijlcio Missae,auctore JOANNE CARDINALI BONA, Ord. Cist.Friburgi, Herder, 1906. U. 8 0 .

De firma Herder is van plan een reeks herdrukken van oude

ascetische werken uit te geven en tegelijk eenige veel gebruikte

99

boeken in het Latijn te doen vertalen. Voorloopig zullen eenlo of 12 deeltjes verschijnen, later zullen er nogmeerderevolgen.

Onder hooge bescherming dient deze uitgave zich aan.Zijne Eminentie Kardinaal Fischer, Aartsbisschop van Keu-len, heeft er een aanbeveling voor geschreven en daarindeelt Z. E. mede, dat hij zelf de firma Herder daartoeheeft aangespoord. Het is ietwat beschamend te lezen, hoeZ. E. daartoe gekomen is: »Quippe dolendum videtur quammaxime a sacerdotibus, in quorum praecipue commodum haec»bibliotheca" paratur, libros asceticos superioris aevi Basqueprimi ut dicitur ordinis passim ignorari ... Quotus quisquee clero est, ut hoc exemplo utar, qui insignem tractatumS. Thomae Aquinatis »De perfectione vitae spiritualis" autpraeclarum ejusdem Angelici Doctoris opusculum »Contrapestiferam doctrinam retrahentium homines a religionis ingressu"noverit aut legerit". Als ge kleurt bij deze niet onverdiendeterechtwijzing, dan zal de kerkvorst u tegelijk verontschuldigen.Want de meeste dier werken zijn uitverkocht of alleen te be-reiken voor hen, die de opera omnia van de schrijvers bezitten.Het zij mij geoorloofd er bij te voegen, dat het spreekwoord»onbekend maakt onbemind" ook hier ten volle van toepassingis. Door deze Bibliotlteca wordt thans de kennismaking metde anders ontoegankelijke werken gemakkelijk. In een handigformaat half lees- half devotieboek zijn als eerste deel ver-schenen: Menzoriale vita sacerdotalis, van Claudius Arvisenet,en De Sacrificio Missae, van Kardinaal. Bona.

Het eerste werk is te bekend om er veel van te zeggen.Arvisenet behandelt daarin het priesterschap, het leven enwerken van den priester, de godvruchtige oefeningen endeugden, welke met het priesterlijk leven noodzakelijk moetenverbonden zijn. Door de indeeling in hoofdstukken en denaphoristischen vorm der zinnen doet het Memoriale onmiddellijkdenken aan de Imitatio van Thomas van Kempen, en bij het lezenblijkt niet de vorm alleen, maar ook menig zinnetje aan deIanitatio ontleend. Als ge echter tusschen beiden een verge-lijking maakt, vergeet dan niet, dat Thomas nog geheel totde middeleeuwen behoort en Arvisenet leefde in de tweede

7`»

I00

helft der achttiende eeuw. Dan zal het u ook niet verwon-deren, dat het werk van Arvisenet dat kernachtige mist, watde Izrnitatio zoo aantrekkelijk maakt en altijd nieuw doet blijven;dan zult ge het den Franschman en achttiende-eeuwer ook nietkwalijk nemen, als zijn vermaningen hier en daar een zoetenbijsmaak hebben; aan de groote waarde van dit werk doetdit alles geen afbreuk. De schrijver kent het priesterlijk leven,de pastoraal -theologie beheerscht hij, en ge voelt het bij iedereregel: het is geen theoretische kennis, deze priester heeftzelf beleefd waartoe hij anderen aanspoort.

Minder bekend, maar niet minder waard, is het tweedehier geboden werk: De Sacrificio Aissae: »tractatus asceticus,continens praxim attente, devote et reverenter celebrandi". Deschrijver is Kardinaal Bona, in geur van heiligheid gestorvenden 28en Oct. 1674. In een inleiding, met de nederigheidvan een heilige geschreven, wordt ons de oorsprong van ditwerk verklaard. Zwaar drukte op den pas gewijden priesterde verantwoording dagelijks het onbloedig Offer der NieuweWet voor eigen en anderer zonden te moeten opdragen.Daarom las hij wat de H. Vaders en bijna alles wat laterenover het H. Misoffer hadden geschreven. Al lezend maaktehij aanteekeningen, verzamelde die later en voegde er vanzichzelf eenige gebeden en beschouwingen bij. Oorspronkelijkwas het slechts voor eigen gebruik bestemd, eerst later, opaandringen zijner vrienden, heeft hij het uitgegeven onderbovenstaanden titel. Aan dat »voor eigen gebruik bestemd"ontleent dit werkje zijn groote aantrekkelijkheid. Als wijdit boek lezen, doordringt ons telkens weer het innig verkeervan een heilig priester met God ; wij mogen een blik slaanin zijne ziel en getuigen zijn, hoe hij zich voorbereidde voorhet H. Offer; hoe hij door velerlei beschouwing de aandachtlevendig wist te houden; hoe hij God dankte na iedere H. Mis.Ook had hij alles geordend om, als de bezigheden weinig tijdvoor gebed lieten, toch het noodzakelijke niet te vergeten.

Dat alles deelt Kardinaal Bona ons mede, niet om van zichte laten spreken of eigen voortreffelijkheid te toonen, maar omaan anderen van eigen overvloed mede te deelen en daardoor

101

alleen tot navolging aan te sporen. De korte inhoud derzeven hoofdstukken mogen hier volgen: I Over de H. Misin het algemeen. — II Over hetgeen in den priester vereischtwordt om rechtmatig en godvruchtig te celebreeren. — III Ver-schillende overwegingen vóór de H. Mis. — IV Over de naastevoorbereiding (niet gebeden). — V Over het lezen der H. Mis. —VI Wat te doen na de LI. Mis. — VII Manier om de H. Miste lezen, als men niet lang kan bidden.

Moge deze Bibliotheca veel koopers en lezers hebben: opdatniemand de vermaning van Thomas van Kempen als tot zichgericht behoeft te beschouwen: »Wee den ongeletterdenklerk zonder heilige boeken, want die is zichzelf en anderendikwijls een oorzaak van dwaling. Want een klerk zonderheilige boeken is als een soldaat zonder wapens, een paardzonder teugels, een schip zonder riemen, een schrijver zonderpennen, een vogel zonder vleugels, een klimmer zonder ladder,een schoenmaker zonder priem, een regent zonder regels, eentimmerman zonder hamer, een kleermaker zonder naald endraad, een barbier zonder scheermes, een schutter zonderpijlen, een reiziger zonder staf, een blinde zonder leidsman.Deze allen zijn weinig of niets waard en komen niet vooruitzonder werktuigen en een goed leermeester". En deze uitgaveaanbevelend, zeg ik het onzen grooten asceet na: »Van aldeze rampen en schade aan de ziel bevrijde ons de liefde-volle Heer Jesus Christus en Hij zij ons alles in allen nu enin eeuwigheid. Amen" 1 ).Amsterdam. L. J. BOOGMANS, Kap.

De titels der Litanie van jezus' U. Hart intoespraken overwogen door Fr. HUGO THIEMAN,0. F. M. — Nijmegen, L. C. G. Malmberg, 1906.

Den 27en Juni 1898 heeft de H. Congregatie der Ritengoedgekeurd de litanie van het H. Hart van Jesus en denzen April 1899 werd het gebruik dezer litanie aan de geheele

1) Docirinale 7uvenum, Cap. VII.

IO2

katholieke wereld toegestaan. Uit de bestaande litanieën,welke echter nooit door Rome waren goedgekeurd, koos deCongregatie er eene, welke reeds bijna twee eeuwen inFrankrijk in gebruik was en al in het jaar 1720 was ge-beden door het volk van Marseille, toen de stad door depest bezocht werd. Aan dit gebed ook schreef men het toe,dat de stad van deze ramp verlost werd. Deze litanie issamengesteld door de eerbiedvaardige zuster Maria MagdalenaRémusat, uit verschillende gebeden, welke in gebruik warenin de kloosters van de orde van Maria Visitatie te Paray leMonial, Dyon, Moulin en Lyon. Deze litanie eerbiedwaardigom haar oorsprong, geheiligd door vele wonderen, wilde deCongregatie behouden, maar om door 33 aanroepingen hetgetal levensjaren des Heeren te gedenken voegde zij -bij debestaande litanie een zestal aanroepingen uit verschillendeoude kloosterlitaniën samengelezen.

Het spreekt van zelf, dat een litanie met zooveel zorggekozen, na lang onderzoek goedgekeurd een onuitputtelijkebron is voor overwegingen over het H. Hart, terwijl men zekeris in zijn overwegingen te worden geleid, niet door gevoels-menschen tot zoetsappige devotie, maar door de leer der H.Kerk tot het kennen en navolgen van het Goddelijk Hart.En als men tot anderen over het H. Hart moet spreken,wordt de gewijde redenaar door iederen titel gewezen opeen nieuwe schoonheid van dit aanbiddelijk Hart.

Het is echter op verre na niet gemakkelijk van iederentitel aanstonds de juiste beteekenis te geven of de benamingaan het H. Hart gegeven op degelijke gronden te verklaren.Pater Hugo Thieman deed dus een nuttig werk een verklaringvan »De titels der litanie van Jezus' H. Hart" in het lichtte geven, en hij koos daarvoor den vorm van toespraken.Bevorderlijk voor de ruime verspreiding en lezing van dit

boek is deze vorm zeker niet, het groote publiek leest geen

preeken. Ware de vorm van overwegingen gekozen en, inplaats van de groote letter en het royaal 80, het formaat vaneen devotieboekje, het werk zou zijn weg gevonden hebben

ook onder leeken; thans zal het wel grootendeels beperkt

103

blijven tot hen, die het gebruiken willen bij het samenstellenvan preeken en toespraken over het H. Hart. Maar verdiendehet nu wel aanbeveling ook voor hen reeds het materiaalin den vorm te kneden? Mgr. P. W. Keppler, bisschop vanRothenburg antwoord: »Neen ". Sapienti sat! »Das hohe undheilige Interesse des Predigtamtes selbst verbietet alle Be-strebungen, welche darauf abziehen, den Verwalter desselbender eigenen Arbeit fast ganz zu entbinden".

Moge de vorm minder gelukkig zijn, de inhoud dezer toe-spraken verdient allen lof, ten minste, als ieder op zich be-schouwd wordt. De schrijver beschikt over een groote god-geleerde en wijsgeerige kennis en weet die uitmuntend aanzijn onderwerp dienstbaar te maken. Velen zullen misschienzeggen, dat deze toespraken te geleerd zijn, dat de schoolschebetoogtrant niet genoeg vermeden is om ze tot echte volks

-preeken te maken: het zij zoo; maar wie ze voor zich zelfgebruiken wil is er zeker van een degelijken grondslag tehebben om op voort te bouwen.

Niettegenstaande den degelijken inhoud bevredigt echterhet werk als geheel niet. Er is iets eentonigs in, wat hetdoorlezen tot een zware taak maakt en het geeft ten slotteniet, wat wij zouden verwachten, een beeld van H. Hart. Deoorzaak ligt, dunkt mij, hierin, dat de schrijver wel alle aan

-dacht heeft geschonken aan de titels afzonderlijk, maar datde litanie als geheel niet door hem verstaan is. De litanievan het H. Hart bestaat niet in een ordelooze opeenvolgingvan aanroepingen van het H. Hart, waarbij wij de eigen-schappen en deugden van dat H. Hart opnoemen, zooals zeons het eerst voor den geest komen, maar er heeft m.i. bijsamenstellen dezer litanie zeker een leidende gedachte voor-gezeten. De 33 aanroepingen kunnen gevoegelijk in driegroepen worden verdeeld. De titels i — xi spreken van devoortreffelijkheid van het H. Hart in zich (1 -7) en van dedeugden, die het beoefend heeft (8—r i). De tweegroep 12-22

stelt ons het H. Hart voor in zijn betrekking tot de menschenals het middenpunt, waarom wij ons allen moeten vereenigen(12-14), als het voorbeeld, waaraan wij gelijkvormig moeten

104

worden (15-18) en als de uitdeeler aller weldaden (19-22).

De derde reeks toont ons den Zaligmaker in zijn lijden (22-27),

in zijne verheerlijking (28-29) en als de voltooier onzer zalig-heid (30-33). Misschien geven anderen aan een andere groe-peering de voorkeur, de hier gegevene is slechts vrucht vaneen oppervlakkige beschouwing, maar orde is er onmiskenbaar.Dat dit aan den schrijver ontgaan is, heeft natuurlijk op hetgeheele werk een nadeeligen invloed uitgeoefend. Want zooalleen is het mogelijk onderscheid te vinden tusschen titels,die oppervlakkig beschouwd hetzelfde schijnen te zeggen;zoo kunnen velerlei herhalingen worden vermeden en wordteen geleidelijke voortgang verkregen, waardoor ten slotte eenbeeld van het H. Hart, wel niet volmaakt, maar toch alsgeheel ons voor den geest staat.

De op- en aanmerkingen zouden misschien iemand af-schrikken het werk zich aan te schaffen. Dat zou mij spijten:want het werk van pater Thieman is een degelijk boek, datmet veel vrucht gebruikt kan worden.

Amsterdam. L. J. BOOGMANS, Kap.

Das Freiburger Münster. Ein Führer für Ein-heimische und Fremde von FRIEDRICH KEMPF,

Münsterarchitect und KARL SCHUSTER, Kunst-maler. Mit 93 Bildern. 12° (VIII U. 232)Freiburg, Herdersche Verlagshandlung, 1906.

Geb. in Leinwand M 3.—.

De Freiburger bemint zijn kathedraal, en wie eens het gelukhad, dit kunstwerk te genieten, begrijpt en deelt die liefde.

De Freiburger Münster draagt eerbiedig een overleveringvan tijden, die groot waren door godsdienst, geestescultuuren aesthetisch leven.

Het is de eenigste groote gothische kerk, welke de midden-eeuwen zelf voltooiden.

Er staat een heerlijke gedachte in steen. opgebouwd, inevenmaat en rhythme klaar gezegd, nog altijd levend en

lo,

te begrijpen uit de ranke stijging naar omhoog van hetgelijnte, dat opbloeit naar breede ornamenten-ontplooiing,teer-omvangen vensterrosetten en lenige sculpturen, — naarden allerfijnsten torenspits, waar de blauwe hemel henen -schijnt door het open ornamentiek.

Bouwkundigen hebben het Mgr. von Keppler verweten,dat hij na de voleinding der Kölner Dom in '83, dit gebouw»der schönste Dom der Welt" noemde, en wellicht zullendezelfden het mij euvel duiden, wanneer ik de FreiburgerMünster een der meest innige en sierlijke gothische bouw

-werken noem.Het zij zoo, maar zeker is deze kerk het juweel van den

Breisgau.Bijgevolg is er hooge eerbied in die streek voor de

kathedraal. Een goed teeken voor het volk, dat er woont.Meestal vloog de koopman op de kerken toe. Dan bouwde

hij in de hoeken (Winckel) zijne winkels tegen de kerk aan,of zette zijn magazijnen dicht bij de groote portalen, waarde menschen naar binnen en naar buiten stroomen.

De Freiburger hield zijn kathedraal vrij.Op een groot plein staat zij alleen. De huizencirkel blijft

op een eerbiedigen afstand terug. En als men dan op eenkleine verhevenheid de kerk ziet, dan ligt zij daar zoo schoon ;dan komt zij zoo vrij en triumfantelijk uit boven het kleineen drukke gewoel der menschenhuizen; dan komt de geheeldoorsneden toren zoo luchtig en beweeglijk opvliegen uit desteenen macht der muren; dan kleurt het zachte rood derroode zandsteen zoo mooi samen met het groen van dendichtbegroeiden Schlossberg, die uit het Rijndal opgaandede eerste der Schwarzwalder bergen is en de achtergrondvormt van Freiburg.

Het fijne boekje, dat ons ter bespreking werd opgedragen,geeft een zeer minutieuse beschrijving van alles wat er waarde-vols gevonden wordt, hetzij op historisch hetzij op aesthetischgebied, in, aan en rondom de besproken kathedraal.

Het werkje wordt kunstliefhebbers warm aanbevolen. Maareerlijk zij gezegd, dat het op reis minder praktisch is; danzal men meer hebben aan een simpel Wderl-boekje. Alsknap geschreven werk overtreft het echter, èn op kunstgebiedèn op historisch, al zijn voorgangers.

Mogen de bearbeiders veel belangstelling ondervinden alsloon voor hun zeer vele moeiten,

Rotterdam, October 1906. JOS. VAN VEEN, Pr.

KLEINERE MEDEDELINGEN AANLEZERS EN SCHRIJVERS.

EEN VADERLANDSCH PIONIER. — In Dr. A. PetermannsGeogr. Mittheilungen (1906, Heft VI) komt een belangrijkartikel voor van een onzer landgenooten J. M. M. van derBurgt, welbekend in de geleerde wereld door zijn DictionnaireFrancais-Kirundi'). Het is de beschrijving van een tocht inhet binnenland van Duitsch Oost-Afrika, toegelicht door eenuitvoerige en zorgvuldig bewerkte kaart.

Van Mwansa ten Zuidoosten van het Victoria-Nyansa(meer)gaat de reis het binnenland in tot aan Uschirombo en demissie Mariahilf. Voor de aardrijkskunde dezer streek wordenvele nieuwe gegevens verstrekt en vroegere verbeterd; want,zooals zich begrijpen laat, is er voor deze nieuwe land- envolkenkunde nog heel wat te doen.

Wat mij echter vooral aantrok, is de toekomst-muziek, die,zonder bepaald opzet van den schrijver, overal door dezebladen heenklinkt. Daar zijn er dan, Gode zij dank! nog,die zich niet terugtrekken in het verleden maar durven arbei-den voor de toekomst. Pater van der Burgt begint aldus:

1) Zie in De Katholiek V. 1904 (DI. CXXVI, 61. 86) een bespreking daarvandoor Dr. J. Schrijnen.

I07

»Toen ik in Juli 1892 te Bagamoyo 1) aan land stapte, hadik om over Kilimandinde-Bukumbi naar Uschirombo =) te komeneen karavaanreis van tachtig dagen te maken. Elf jaren later,toen ik na een tweejarig verlof daarheen terugkeerde, brachtmij de spoorweg Mombasa—Port Florence 3) in twee dagennaar Victoria-Nyansa. Zeker een geweldige vooruitgang !"Na dezen spoortocht ging de reis verder per zeilscheepjezuidwaarts de kust van het meer langs tot aan Mwanza,dat weder op Duitsch gebied ligt, en van daar het binnen-land in: een voetreis van acht dagen. Daar heerschen nog demeest primitieve toestanden en zeden onder allerlei duodecimo-potentaatjes met onmogelijke namen. De missionarissen hebbener ontzettende moeilijkheden te overwinnen. Maar krijgenzij eenmaal vasten voet ergens, dan begint tegelijk met hetchristendom de ontwikkeling, langzaam maar zeker, ook inhet donkerste gedeelte.

Zoo werd de reeds genoemde missie Mariahilf (.Notre-Dame-Auxiliatrice) gesticht op i6 Februari 1891 te Uschirombo inhet binnenland. Dat was toen een door rooftochten verwoesteen uitgeplunderde streek, waar malaria-koortsen het levenondermijnden. Drie paters (Gerboin, Lombard en Capus) entwee broeders (Leo en Ernst) zetten er zich neder. »Menkan zich nauwelijks een voorstelling maken — zegt P. v. d.Burgt — wat het zeggen wil midden in een neger-millieueen europeesch cultuur-centrum te stichten. Dat moet iemandmeegemaakt hebben ". De beginselen waren dan ook jammerlijk.

Maar thans, twaalf jaar later, is het christen-gewordendorp het uitgangspunt van tien bloeiende missiën. De gods-dienstige statistiek (van 1903) geeft hoogst bemoedigendecijfers en tevens is het heele aanzien veranderd. Ziehierde beschrijving: »De kerk met hare architectonisch onbe-rispelijke lijnen, opstrevenden klokketoren en inwendigen

1) Een haven in Duitsch Oost -Afrika tegenover Zanzibar ongeveer.2) Missie Mariahilf voornoemd.3) Mombasa is een havenplaats in Engelsch Oost-Afrika door een spoorweg

verbonden met Port-Florence aan den Noordoostelijken oever van het Victoria-Nyansz.

I08

pijlerbouw maakt een goeden indruk. Overal in 't rondgroeien ooftboomen van allerlei slag. Lange en goed schoon

-gehouden lanen, met Mango boomen omzoomd, doorsnijdenhet dorp. Het missie -terrein (loo H.A.) is welig beplant.Vooral de moestuin is in goeden doen".... Een stuk moeras-grond in de natuurschap werd een prachtige aanleg vanBananen, Eucalyptus- en Kazar-boomen. De grootste zegenzijn de waterbronnen, die thans op elke, missie-post ge-graven worden. »In 't jaar 1895, toen ik te Mariahilf ge-plaatst was — zegt P. v. d. B. --- kwam ik op de gedachteom midden in den tuin van het Zusterhuis op goed geluknaar water te graven. Iedereen maakte er zich vroolijk over,ook de Negers. Maar ik gaf 't niet op, en zie op een dieptevan 6 M. vond ik uitstekend drinkwater en overvloedig ook.Of de Negers hun oogen uitkeken ! Thans krijgt elke nieuwemissiepost zijn waterbron.... Deze ontdekking telt onder degelukkigste oogenblikken die ik in Aequatoriaal Afrika be-leefd heb"....

Men ziet, 't is de oude geschiedenis, die weer jongwordt. Een groote duizend jaar geleden ging het in Europaongeveer op dezelfde manier toe. En al zijn de afstammelingenvan die stoere barbaren door overbeschaving verouderd enheel wat zenuwslapper geworden, de Kerk is jong genoeggebleven, om nog een nieuw werelddeel te beschaven. Godzegene onze wakkere missionarissen! Met hen zeggen we:» Soli Deo gloria".

C.

DE MESSIANISCHE PSALMEN.VI.

(Vervolg van Dl. CXXX, bl. 22S vv.)

PSALM LXXI (HEBREEUWSCH LXXII).

INHULDIGINGSLIED OP DEN KONING-MESSIAS.

r. Een psalm op Salomon').2. 0 God, geef den Koning uw oordeel,

En den Zoon des Konings uwe gerechtigheid;Hij zal oordeelen uw volk naar recht

En uwe armen naar billijkheid.3. De bergen zullen vrede voortbrengen 1) voor het volk

En de heuvelen gerechtigheid.4. Den armen uit het volk zal hij recht verschaffen, den verdrukten

redding schenken,En den verdrukker zal hij vernederen 3)•

5. Zij zullen u vreezen, zoolang de zon schijnt 4)

En zoolang de maan bestaat, van geslacht tot geslacht.

1) Aldus de Vulgaat en vele anderen. Dit heeft den zin, dat David dit liedheeft gedicht op Salomon's troonbestijging. Anderen vertalen door Salonzon,en meenen dat hij dit lied toen evenals het hooglied op den Messias heeftvervaardigd.

2) Nasalz beteekent voortbrengen. Vergelijk Ezechiël XVII : 8-23; JoëlII: 22 enz.

3) De Revue Biblique, i Jan. 19o5, werpt deze woorden uit den tekst, omeene zekere maat in den psalm te vinden. Om geen andere reden beschouwthij dit versdeel als eene glossa. Hiertoe echter zou men moeten bewijzen, dathet metrum in den psalm vaststaat en geene afwijking toelaat. Zie echter

V. Io, 15 en 16.

4) In 't Hebreeuwsch staat jiraoec/za : zij zullen u vreezen. Zoo leest ook de

H. Hiëronymus.

CXXXI. 2 en 3. 8

II0

6. Nederdalen zal hij als regen op een weidegrond ')En als druppelen, die ter aarde druipen.

7. Gerechtigheid zal ontspruiten in zijne dagenEn volheid van vrede, tot de maan niet meer is.

8. En hij zal heerschen van zee tot zeeEn van den stroom tot de grenzen der aarde l).

9. Voor hem zullen de woestijnbewoners 3) zich nederwerpen,En zijne vijanden het stof lekken.

ro. De koningen van Tharsis en de eilanden zullen hem offer-geschenken aanbieden 4 ).

De koningen van Arabië en Saba 5) zullen hem gaven offeren..ii. En alle koningen zullen hem aanbidden,

En alle heidenvolkeren zullen hem dienen.r2. Want hij zal den verdrukte redden, die om hulp roept 6),

En den behoeftige, die geen helper heeft.13. Over den geringe en den arme zal hij zich ontfermen,

En de zielen der noodlijdenden zal hij verlossen ').74. Van verdrukking 8) en geweld zal hij hunne zielen bevrijden,

En kostbaar is hun bloed voor zijn oog.15. En hij zal leven. En men zal hem geven Arabisch goud 9),

En men zal voor hem bidden onophoudelijk 10),

Den ganschen dag zal men hem zegenen.

1) Gez beteekent afgemaaide weide en ook afgeschorene vacht. De eerste be-teekenis rijent beter met het volgende versdeel. Symmachus en de H. Hiëronymusnemen het in de tweede beteekenis.

2) Voor areds ontbreekt het artikel, en het wordt terecht verstaan van ganschde aarde, vooral indien men let op de volgende verzen 9-11.

3) In het Hebreeuwsch lezen wij tzijim, van tzij, dat woestijn, wildernis be-

toekent. Vandaar vertaalt men het door woestijnbewoners. Zoo wordt het ook

Ps. LXXIII : 14, door woeste volkeren, woestijnbewoners vertaald. De beteekenis.

wilde dieren, die men Is. XIII : 21 en Jerem. L ; 39 aantreft, past niet in den zin.

4) Tharsis was eene stad' in Spanje, een der beroemdste handelplaatsen der

Pheniciërs in het Westen. Het wordt als kustland der Middellandsche Zee

genoemd naast hare eilanden.

5) In 't Hebreeuwsch staat Schjeba en Seba. Schjeba is gelukkig Arabië. Seba

is waarschijnlijk Meroë.

6) Meschazveah, participium piël van schawak, om hulp roepende.

7) Josiah wijst op den naam Jesus: Verlosser.

8) Milloch beteekent van verdrukking. In het tweede versdeel staat bloecr

voor leven. De Vulgaat heeft hier: in eere is voor hem hun naam.

9) Dit vers kan den koning en ook den arme tot onderwerp hebben. Wij

verstaan het van den koning en vatten wejitien onpersoonlijk op: men zal

geven.10) Men zal voor hem bidden, namelijk voor zijne verheerlijking in zijn rijk.

III

i6. En er zal vruchtbaarheid zijn van graanIn het land; op de toppen der bergen

Zal zijne vrucht golven en ruischen als op den Libanon ');Zij zullen opspruiten uit de stad als het gras uit de aarde.

rry. Zijn naam zal zijn L) tot in eeuwigheid;Zoolang de zon schijnt, zal blijven zijn naam,

En in hem zullen zij gezegend worden 3);Alle volkeren zullen hem zalig prijzen.

r8. Gezegend zij de Heer, de God van Israël,Die wonderdaden doet, Hij alleen;

19. En gezegend zij de naam zijner heerlijkheid voor eeuwig,De gansche aarde worde vervuld van zijne glorie!

Amen 1 Amen 120. Hier eindigen de lofliederen van David, den zoon van Jesse.

»Op Salomon", zegt de H. Augustinus, »wordt wel alstitel van dezen psalm aangegeven; maar er worden zulkezaken in gezegd, die in 't geheel niet toepasselijk zijn opSalomon, den menschelijken koning van Israël, volgens het-geen de schriftuur van hem getuigt. Doch op den HeerChristus zijn zij allertoepasselijkst. Vandaar begrijpen wij danook, dat het woord Salomon in figuurlijke beteekenis wordtgenomen, en daardoor Christus wordt te kennen gegeven.Want Salomon beteekent vredemakend 4), en daarom wordt ditwoord in een allerwaarsten en allergeschiksten zin gebezigd vanHem, door wien als Middelaar wij vijanden, die wij waren, verge-ving der zonden ontvangen hebben en met God verzoend zijn".

Wij laten de vraag verder rusten, of wij het opschrift vanden psalm moeten wedergeven op Salomon, als ware Salomonhet onderwerp van het lied; of wel door Salomon als waredeze koning de vervaardiger. Bij de oplossing dezer vraagzal men bezwaarlijk tot eene zekere beslissing geraken.

1) Gelijk het golft en ruischt op den Libanon.2) Letterlijk volgens het Hebreeuwsch.3) Het Hebreeuwsche hitl!paël: wejitbarchoe moet hier opgevat worden als

passief of als niphal: wenibrechoe. Zoo vindt men in de beloften der aarts-vaders niphal, in Gen. XII : g, XVIII : 8 en XXVIII : 14; en hithpaël, inGen. XXII : a8 en XXVI : 4. In hem zullen zij zich gezegend noemenomdat zij werkelijk in hem gezegend zijn.

4) Pacificus.

II2

Wel echter meenen wij als bewezen te mogen aannemen,dat de psalm, gelijk wij den beroemden kerkvader van Hipporeeds hoorden zeggen, rechtstreeks en in den letterlijkenzin Christus en niet Salomon betreft. Dit leert ons de over-levering der joodsche rabbijnen, en de christelijke overleveringder vaders. Deze overtuiging dringt zich op, wanneer wijdezen psalm vergelijken met de overige plaatsen der schriftuur,waar spraak is van het koningschap van den Messias. Dochvooral blijkt dit door den ganschen inhoud van den psalm,gelijk wij zullen zien, en door de eigenschappen, die aan deheerschappij van dezen Koning worden toegekend. Dezeeigenschappen kunnen aan geen ander rijk dan dat van Christusworden toegeschreven.

De psalm bevat vijf strofen. De eerste (v. 2-4) leert ons,dat gerechtigheid de kenmerkende eigenschap zal zijn vanden Koning Messias. De tweede (v. 5-7) kondigt ons deneeuwigen duur en den voorspoed van zijn rijk aan. In dederde (v. 8 —II) vernemen wij, dat zijn rijk al de volkerender gansche aarde zal omvatten. De vierde (v. 12-15) steltons de liefderijkheid van den Messias -Koning jegens de armenen verdrukten voor oogen. De vijfde (v. 16-17) voorspeltden rijkdom, den roem en de zegeningen van het Mes

-siaansche rijk.De drie volgende verzen behooren niet tot den psalm. De

twee eersten (v. 18-19) bevatten eene doxologie, waardoor hettweede psalm-boek 2) evenals de overige boeken wordt besloten.Deze boeken vormden vijf verschillende verzamelingen vanpsalmen, die vroeger of later werden bijeengebracht. Vers 20

geeft te kennen, dat de lofzangen van David, die de ver-zamelaars totdusverre konden vinden, aan het einde zijn.

1) Rnerr. in Ps. LXXI.2) De psalmbundel bevat vijf boeken. Het eerste boek eindigt Ps. XL : 14.

Het tweede eindigt Ps. LXXI : i8 en ig. Het derde eindigt Ps. LXXXVII :53.Het vierde eindigt Ps. CV : 48. Eindelijk het laatste wordt besloten- doorPs. CL : 6. Aan het einde der vier eerste boeken wordt eene kortere of langeredoxologie aangetroffen. De geheele psalmbundel sluit met het woord: Alleluja.

113

2. 0 God, geef den Koning uw oordeel,En den zoon des Konings uwe gerechtigheid;

Hij zal oordeelen uw volk naar rechtEn uwe armen naar billijkheid.

3. De bergen zullen vrede voortbrengen voor het volk,En de heuvelen gerechtigheidl

4. Den armen uit het volk zal hij recht verschaffen, den verdruktenredding schenken,

En den verdrukker zal hij vernederen.

Naar alle waarschijnlijkheid werd naar aanleiding der troon -bestijging van Salomon, terwijl David nog leefde, dit lieddoor dezen vervaardigd 1). Het begroet den nieuwen koningzijn zoon, maar veel meer nog den Koning Messias, die medezijn zoon zou zijn en als zoodanig door Salomon, was vooraf-gebeeld. Dezen houdt hij uitsluitend voor oogen. Hij smeektGod, dat Hij aan den Koning Messias, die uit hem zal voort-spruiten, en aan wien de Vader zijn zetel zal schenken, dieeigenschappen verleene, welke Hem tot zijne hooge zendingnoodig zijn. Hij smeekt voor den Christus, die de groote Zoonis van David en moet heerschen over diens geestelijk rijk,de gerechtigheid af, die eigen is aan God 2). Het is diegerechtigheid, die eenzelvig is met de heiligheid Gods, diede rechten van God doet gelden, die de rechten der deugdvoorstaat, die het onrecht in elke zonde of overtreding bestrijdt,die aan iedereen recht doet en naar verdiensten loon of strafschenkt. Hij wenscht den Koning Messias Gods oordeelen 3 )

toe; en die smeeking zal in vervulling gaan; want de Vaderheeft aan den Christus alle oordeel gegeven 4 ). Bij dien Koning

1) Zulks blijkt: i °. uit het opschrift, dat door de meesten vertaald wordt: opSalomon; 2 0 . Uit het slot, dat onmiddellijk na dezen psalm volgt, en luidt:hier eindigen de lofliederen van David, den zoon van Jesse; 3 0 • Omdat invers 2 van den koning spraak is, die zoon is des konings; 40 . Dit wordt be-vestigd door vergelijking van den psalm met II Kon. XXIII : 3 en 4, die totDavids laatste woorden behooren.

2) Er staat: o God, geef uze gerechtigheid, dus de gerechtigheid die eigen

is aan God.3) In 't Hebreeuwsch staat het meervoud za edsidkatcha.4) Vergelijk met de voorgaande aanteekening Jo. V : 22, oznne judicium : alle

oordeel.

II4

zal geen onderscheid van personen zijn'). Hij zal allen oor-deelen naar hunne werken. De armen en verdrukten zullen

bij dien Koning, die in Davids stad als Koning der armengeboren is, niet ten achter staan.

Uit die heilige gerechtigheid zal de vrede voor het volkvoortvloeien. Het land van Palestina, dat een land van bergenen heuvelen is, zal door dien .Koning van gerechtigheid enheiligheid voor het volk vrede brengen. Boven den heuvelvan Davids stad zal het engelen-woord weêrklinken : »Vredeaan de menschen van goeden wille" '). Op den berg der zalig

-heden verkondigde Jesus het zoete woord: »Zalig de vreed-zamen, want zij zullen kinderen Gods genoemd worden" 2). Opden berg Thabor verschijnt die hemelsche Koning als de wel-beminde Zoon, die ons het welbehagen des 'Vaders brengt 4).Op den Golgotha-heuvel verzoende Hij door zijn offer deaarde met den hemel en verwierf Hij als Middelaar denvrede tusschen God en den mensch 5). Op den berg Sionsprak Hij: »Vrede zij u, gelijk de Vader mij gezonden heeftzoo ook zend ik u.... Ontvangt den H. Geest; wier zondengij vergeven zult, zijn ze vergeven" s). Op den Olijf berg zondhij zijne apostelen als vredegezanten door het doopsel totalle volkeren en voer hij op om den hemel te openen.Waarlijk: de bergen zouden door Hem vrede voortbrengenvoor het volk en de heuvelen gerechtigheid. De zoon vanDavid zou de trooster, de helper, de Zaligmaker, de Koningder armen zijn. In Bethlehem wordt Hij het eerst aan armeherders getoond. Tot Hem smeeken de blinden: »Jesus! Zoonvan David, ontferm u onzer!" Voor Hem valt de Kananeescheneder, en roept: »Heer, zoon van David, heb medelijden metmij, mijne dochter wordt deerlijk door den duivel gekweld ".Hij vernedert de duivelen, die het menschdom verdrukken.

Hij werpt den boozen geest uit en de scharen vragen zich

af: »Is deze niet de Zoon van David?" Hij vernedert de schrift-geleerden en Phariseën, die de tollenaars verachtten, de weduwen

1) Coloss. III : 25 Eph. VI : 9.2)Lc. 11 :14. 3) ML. V:9. 4) Mt. XVII : 5. 5) Coloss. I : zo. 6) 70. XX : 21 —z3.

11 5

uitzogen, de barmhartigheid en gerechtigheid verwaarloosdenen wier bekers vol roof en onreinheid waren. Ja de KoningMessias, de Zoon van David, zou een Koning vol gerechtig-heid en heiligheid, een Koning des vredes, een Koning voorde armen en verdrukten zijn.

5. Zij zullen u vreezen, zoolang de zon schijnt,En zoolang de maan bestaat, van geslacht tot geslacht.

6. Nederdalen zal hij als regen op een weidegrondEn als druppelen, die ter aarde druipen.

7. Gerechtigheid zal ontspruiten in zijne dagenEn volheid van vrede, tot de maan niet meer is.

Terwijl de zanger den Koning Messias nu aanschouwt inde toekomst, geraakt hij in vervoering en richt tot hemwoorden, die op geen Salomon noch eenigen sterfelijkenkoning passen. Hij zal zetelen op den troon van zijn vaderDavid en heerschen tot in eeuwigheid, gelijk de engel totMaria sprak'). Zijns rijks zal geen einde zijn; het zal duren,zoolang zon en maan zullen stralen aan den hemel. Vangeslacht tot geslacht zal hij door zijne dienaren, met diepontzag, als eeuwige Koning erkend en met godsdienstigevreeze vereerd °) worden. Zijne kerk, zijn rijk, zal blijvenbestaan tot het einde der wereld, en met aanbiddend geloof,met nederige liefde, met smeekend vertrouwen zullen zij denGoddelijken Gezalfde huldigen tot aan de voleinding der dagen.Die eeuwige Koning is nog niet aanwezig; hij zal neder-dalen, zegt de profeet. Vanwaar zal Hij nederdalen? Van-waar anders dan van den hemel, dan uit den schoot desVaders? 3) Zoo zegt Hij werkelijk: »Ik ben van den Vader uit-gegaan en in de wereld gekomen"'). »Ik ben nedergedaald vanden hemel" J). » Hij zal nederdalen ", zegt de zanger, als de regen

1) Lc. I: 32-33•2) Yijrahoecha: zij zullen u vereeren, van jarelz, dat vooral godsdienstig ver

-eeren, God aanbidden, kinderlijk ontzag aan den dag leggen, gebezigd wordt.Zie Spreuken III : 7; Job I : r en g; Ps. XXXII :8; Is. XI : 2, 3 enz.

3) Jo. I: i8.4) Jo. XVI : 28.5) Jo. VI : 38.

116

die nederdaalt op het gras dat geschoren is'), als regen-druppelen, die het land bevochtigen. Eene afgemaaide weidegroeit weèr door den regen, en de grond, die er door bevoch-tigd wordt, brengt vruchten voort. Zoo zou het stille, zegen-rijke, verkwikkende, genadevolle afdalen van den Messias zijn.Dauwt, hemelen van boven, roept Isaïas uit, en dat de wolkenden rechtvaardige regenen; dat de aarde zich opene, en denHeiland doe ontspruiten').

Op de aangehaalde woorden laat Isaïas onmiddellijk volgen :»En tegelijk ontspruite de gerechtigheid". Zoo ook zegt depsalmzanger na het afdalen van den Messias als een vrucht-bare regen te hebben voorgesteld, dat in zijne dagen, namelijkwanneer hij als Messias de volheid zijner genade over hetaardrijk zal uitstorten, de gerechtige zal ontspruiten. Ja schoon,liefelijk, heerlijk zal de rechtvaardige bloeien, gelijk de bloemenen kruiden met frischheid en hernieuwd leven, na door deregendroppelen besproeid te zijn, groeien en hunne bloesemsontsluiten 3). Door de genade, die de Zaligmaker, door zijngoddelijk lijden zal verdienen, zal de gerechtigheid in deharten van velen worden aangekweekt, en hun een overvloedvan vrede geschonken worden. Het rijk van den Messias-Koning zal een rijk van gerechtigheid en vrede zijn. Vredeverkondigen de engelen bij zijne geboorte aan de menschenvan goeden wil 4). Zoo zal het duren tot aan de voleindingder wereld, totdat de maan niet meer zal bestaan.

8. En hij zal heerschen van zee tot zee,En van den stroom tot aan de grenzen der aarde.

q. Voor hem zullen de woestijnbewoners zich nederwerpen,En zijne vijanden het stof lekken.

1) Gez beteekent een gras- of weidegrond die afgeschoren afgemaaid is. Deze

beteekenis wordt hier vooral gevorderd door het tweede versdeel. Gez beteekent

echter ook eene vacht. Zoo neemt het de H. Augustinus en legt het dan uit

als eene zinspeling op het wonder van Gedeon, waarbij eerst de vacht en later

de grond rondom bevochtigd werd. Door de vacht verstaat hij het joodsche

volk, dat Christus eerst met zijne genade bezocht; door den drogen grond de

heidenen, die door Hem na de verwerping der joden geroepen werden.

2) Is. XLV : 8.

3) Vergelijk Ps. I : 3 en 4; Ps. XCI : a3; Isaïas LXI : ii.

4) Lc. II : 13-14•

I17

io. De koningen van Tharsis en de eilanden zullen hem offer-geschenken aanbieden,

De koningen van Arabië en Saba zullen hem gaven offeren.ir. En alle koningen zullen hem aanbidden,

En alle heidenvolkeren zullen hem dienen.

Na gewezen te hebben op het altijddurend voortbestaanvan Christus' rijk tot het einde der wereld, kondigt de zangeraan, dat Christus' rijk ook algemeen zal zijn en zich zal uit-strekken over de gansche wereld. De zee, die de profeet totuitgangspunt neemt en evenzoo de stroom, zijn geen anderedan de Middellandsche Zee en de Euphraat, die door deIsraëlieten bij voorkeur de zee en de stroom werden genoemd.De andere grenzen, die worden genoemd, zijn onbeperktgenomen of liever zijn geen andere, dan het uiterste eindeder wereld. Ook de profeet Zacharias spreekt later op dezelfdewijze '). Zijne wet en heerschappij zullen zich doen gelden bijde onbeschaafdste volkeren; de nomaden der woestijn zullenzich voor hem nederwerpen en hem huldigen als hun heer.Zelfs zijne vijanden zullen gedwongen worden hem te erkennen,en zich voor hem vernederen in het stof. Overal zal hij alsMessias-Koning vereerd worden. De vorsten van Tharsis envan de eilanden, de koningen van landen in en om de Mid-dellandsche Zee, in het westen, de heerschers van Scheba enGelukkig Arabië, van Saba of Meroë in het verre zuidenzullen hem aanbidden en dienen. Reeds korten tijd na zijne ge-boorte zullen de wijzen uit het oosten Hem hunne eerste ge-schenken aanbieden, goud, wierook en myrrhe. Ja, alle koningenen alle volkeren zijn Hem rechtens onderworpen. Zij moetenHem aanbidden, zij moeten Hem dienen. De Vader sprak totHem: » Ik zal u de heidenvolkeren geven tot uw erfdeel ende grenzen der aarde tot uw bezit" 2). i Mij is alle macht ge-geven — zegde Christus — in den hemel en op aarde" 3).»Alle knie moet zich voor Hem buigen", zegt de apostel').

Dat eeuwige en algemeene rijk zal een zegen zijn voorallen, vooral voor de armen en ongelukkigen.

1) Zach. IX : io. 2) Ps. II: 8. 3) Mt. XXVIII: i8. 4) Philip. II :10.

I18

12. Want hij zal den verdrukte redden, die om hulp roept,En den behoeftige, die geen helper heeft.

13. Over den geringe en den arme zal hij zich ontfermen,En de zielen der noodlijdenden zal hij verlossen.

14. Van verdrukking en geweld zal hij hunne zielen bevrijden,En kostbaar is hun bloed voor zijn oog.

De heerschappij van den Messias-Koning zal, gelijk wij inde vorige verzen zagen, den scheidsmuur tusschen joden enheidenen, tusschen volkeren en volkeren omverhalen, ze allenin één rijk van God en onder éénen schepter vereenigen, enze allen doen deelen in de genaden en gaven, die Hij deeenige Middelaar en Verlosser hun verworven heeft door zijnbloed. Diezelfde Christus zal den scheidsmuur omverhalentusschen vrijen en slaven, tusschen rijken en armen, tusschenmachtigen en nederigen, tusschen menschen en menschen.Door Hem zullen allen kinderen Gods, broeders in één gezin,leden van één rijk worden. Hij zal door zijn goddelijk voor-beeld, door zijne schoone leer, door zijne goddelijke wet vanrechtvaardigheid en liefde, door zijne beloften en belooningenhet opnemen voor de armen, voor de hulpeloozen, voor deweduwen en weezen, voor de verdrukten. Hij zal hun helper,hun vriend, hun lotgenoot, hun redder, hun Koning worden.Het zal zijn leuze en regel zijn: al wat gij aan den minste mijnerbroeders zult hebben gedaan, zult gij aan mijzelven hebbengedaan. Een beker koud waters, in zijnen naam gegeven aan eendorstige, zal zijn loon niet missen. Hij is de barmhartige Sama-ritaan, die zich over den vreemdeling ontfermt, den hulpeloozebijstaat, den gewonde verbindt en hem niet verlaat zonder inal zijn nood hem gelenigd te hebben. Ziedaar de Koning derliefde, de Koning der barmhartigheid, de Koning voor wien hetbloed of het leven der armen kostbaar is, omdat het het bloed

is van zijne broeders, van hen, die geroepen zijn om eeuwig tedeelen in zijne gelukzaligheid en heerlijkheid.

15. En hij zal leven; en men zal hem geven Arabisch goud;En men zal voor hem bidden onophoudelijk,Den ganschen dag hem zegenen.

I19

z6. En er zal vruchtbaarheid zijn van graanIn het land; op de toppen der bergen

Zal zijne vrucht golven en ruischen als op den Libanon;Zij zullen opspruiten uit de stad als het gras uit de aarde.

Hij zal leven 1), dat is, hij zal als Koning blijven optredenin welvaart en volle kracht. Hij zal zich verheugen in de liefdeen verknochtheid zijner onderdanen; hetgeen blijken zal doorde rijke geschenken en het goud van Arabië, het voortreffe-lijkste goud, dat zij hem brengen. Zij zullen onophoudelijkvoor hem 'bidden 2). Namelijk gelijk zij hem goud offeren,ofschoon hij het niet noodig heeft, zoo zullen zij onophoudelijkde beste heilwenschen voor en tot Hem uiten, en voortdurendden bloei afsmeeken voor zijn rijk. Zij zullen hunne verlangenstot God opzenden, dat zijne macht, zijne grootheid, zijne heer

-lijkheid, zijne heiligheid, die Hij gewis reeds zonder gebedenbezit, meer en meer mogen erkend, bemind en verheerlijktworden. Eindelijk zal die liefde, behalve door offers en doorheilbeden ook door lof van de zijnen den ganschen dag aandien Goddelijken Koning betuigd worden. Dag aan dag, vanden vroegen morgen tot den laten avond zal zijn naam wordengeprezen, zal zijn lof worden verkondigd, weerklinken bij deplechtigheden, bij de H. Mis, in de getijden, de psalmen engezangen ter zijner eer. Nooit zal men ophouden in zijn rijkHem te verheerlijken.

En terecht 1 Overvloedig zijn de zegeningen en genadender regeering van dien Goddelijken Koning. Zij worden onsvoorgesteld door een rijkdom van granen, die groeien enen bloeien en vruchten dragen niet slechts in de dalen deslands, maar tot op de kruinen der bergen, en in hun weelde-

1) Op twee wijzen wordt dit vers verklaard. Men verstaat het van den arme,waarvan in de vorige verzen spraak was. Men verstaat het echter ook vanden Messias-Koning. Deze laatste opvatting verdient onzes inziens de voorkeur:i°. Zoo verstaan het de Vulgaat en de Septuagint; 2°. in den geheelen psalmis de Koning het Subjekt; 3 0 . onmiddellijk vooraf in V. 13b en v. 24 zijn dearmen meervoudig.

2) Het voor hem bidden in het Hebreeuwsch is eigenlijk wegens hem bidden. Dit

beteekent het voorzetsel be, evenzeer als het Latijnsche de en het Grieksche grspi.

I20

rigen groei golven en ruischen, gelijk het geboomte zichbeweegt en ruischt op den Libanon. Zoo overvloedig zullende zegeningen en genaden zijn, die van dien GoddelijkenKoning zullen uitgaan, en voedsel, kracht, leven en gelukaan de zielen van Christus' rijk zullen verschaffen. Zijn goddelijkwoord zal zijn als een vruchtbaar graan op den akker, datdertig-, zestig-, honderdvoudige vruchten zal dragen.

Onder den invloed van die zegeningen, van die genaden,van dat goddelijke woord zullen de onderdanen van Christus'rijk zich op ontzettende wijze vermenigvuldigen. Zij zullen inhet rijk van Christus ontelbaar zijn evenals de grassprieten,die ontspruiten en opgroeien op een uitgestrekten weidegrond.Zij zullen ontspruiten en opgroeien uit de stad, zegt deprofeet, evenals het gras uit de aarde. Thans volgt het slotvers:

17. Zijn naam zal zijn tot in eeuwigheid,Zoolang de zon schijnt, zal blijven zijn naam,

En in hem zullen zij gezegend worden;Alle volkeren zullen hem zalig prijzen.

Zoolang de zon de aarde zal bestralen, tot het einde dertijden, tot den jongsten dag, gedurende de eeuwen der eeuwenblijft zijn naam. Niettegenstaande het verzet der helschemachten, niettegenstaande de bestrijding van het ongeloof zalde naam van den Messias - Koning door zijn immerdurend rijk,overal in de wereld door ontelbaren erkend, bemind, vereerd,verkondigd, geprezen, geheiligd en aangeroepen. worden. Geheeleenig is die naam; geen andere is aan heim gelijk; buitenhem is in geen anderen naam heil en zaligheid ). Die naam isals uitgegotene olie; hij verlicht, hij voedt, hij geneest deziel. Die naam is heilig en ontzagwekkend. Het is een naamboven alle namen. Hij zal immer voor de onderdanen deshemelschen Konings vol zoeten troost, vol hemelsche ver-kwikking, eene bron van kracht, een voorwerp van zoeteliefde, een voedsel van vrede, vreugde, leven, gelukzaligheidzijn. De naam van dien God en Koning is honig in denmond, welluidendheid in het oor, en gejuich in het hart.

1) Hand. IV : 12.

I2I

Zoo zullen alle volkeren in dien nazaat van Abraham, indien zoon van David gezegend worden'). De beloften aanAbraham, Isaak en Jakob gedaan zullen in dien GoddelijkenKoning vervuld worden. Allen, die dien Koning zullen erkennen,aanhangen en gehoorzamen, zullen uit zijnen mond het ver-blijdende woord vernemen: komt, gezegenden mijns vadersbezit het rijk, dat voor u bereid is van den beginne derwereld. En alle volkeren onder den invloed dier zegeningenzullen hem prijzen. Niet slechts bij den intocht van Jerusalem,maar over de gansche aarde zal het uit den mond allervolkeren eeuw in eeuw uit weerklinken ter eere van denGoddelijken Koning, die ons de zegeningen der verlossing endes heils heeft gebracht; hosanna den zoon van David!

z8. Gezegend zij de Heer, de God van Israël,Die wonderdaden doet, Hij alleen!

19, En gezegend zij de naam zijner heerlijkheid voor eeuwig,En de gansche aarde worde vervuld van zijne glorie 1

Amen! Amen!zo. Hier eindigen de lofliederen van David, den zoon van Jesse.

Deze woorden behooren eigenlijk niet tot den psalm. Zijzijn eene doxologie, waardoor dit tweede psalmboek evenalsde andere psalmboeken wordt besloten. Zij is echter de breed-voerigste van die allen, en dit is mogelijk het geval, omdatze onmiddellijk volgt op het verhevene lied, dat wij hebbenuiteengezet. Om alles wat in de voorafgaande psalmen, maarvooral in den laatsten is uitgedrukt, wordt de God van Israëlgezegend, dat is geprezen, gedankt en verheerlijkt. Aan Hemalleen, die als Schepper al de wetten der schepping beheerscht,zijn de vermelde wonderdaden en vooral dat der nederdalingen geboorte van den Koning-Messias, den grooten Verlosser,te danken. Met nadruk wordt de hoofdgedachte van het slot-vers van den psalm herhaald: geloofd zij in eeuwigheid zijnnaam boven alle namen, de naam, voor welke alle knie zichmoet buigen 1 De gansche aarde zij vol van zijne heerlijk-heid. Amen. Amen.

1) Gen. S. XX: I I —i8.

122

Wanneer wij nu den inhoud van dit prachtige lied nog-maals samenvatten, dan vinden wij in de eerste stroof eeneomschrijving van de bede: uw rijk kome. Door den Zoon desKonings, den grooten Zoon van David, die tevens de Zoonis van God, kome het Godsrijk, het rijk van Gods gerechtig-heid, het rijk van Hem, die den vollen en waren vrede zalschenken, en de Redder der ongelukkigen zal zijn I).

Dat Godsrijk, dat rijk van gerechtigheid en vrede, hetwelkHij komt stichten, die zal nederdalen van den hemel als eenweldadige en vruchtbare regen op een dorren grond, zal

immer duren op aarde tot aan de voleinding der dagen, zal

blijven bestaan en onvergankelijk zijn, zoolang de zon zalschijnen en de maan haar licht zal geven 2).

Het zal een rijk zijn, dat algemeen is. Zijn Koning zal

heerschen over de gansche aarde, over alle volkeren enkoningen 2). Die Koning zal voor de ongelukkigen, de armen,de verdrukten, die Hem erkennen en Zijne hulp inroepen,

een liefderijke helper, een medelijdende en innige vriend, een

Zaligmaker en Heiland zijn 4).Die Koning zal heerschen in volle kracht. Hij zal zich

mogen verheugen in de rijke offers, in de onophoudelijke

heilwenschen, in den nooit zwijgenden lof zijner onderdanen;

en door zijne heerschappij zullen hun wederkeerig de rijkste

zegeningen geworden.Zijn naam zal zijn een naam boven alle namen; een naam

die blijven zal tot in eeuwigheid, een naam die de bron isvan zegen voor alle volkeren, een naam die overal ver

-heerlijkt wordt 5).Gewis, die voorspellingen werden niet verwezenlijkt in een

aardschen koning of in een Salomon. Zij zijn slechts en ten vollevervuld in den grooten Zoon van David, in den Koning Messias.

Reeds eeuwen en eeuwen heft de kerk dezen heerlijken

psalm op het hoogfeest van Kerstmis alsmede van de Epiphanieof van de verschijning des Heeren en gedurende het geheeleoktaaf met ware feestvreugde aan ter eere van den pas-

1) V. I -4. 2) V. 5-7. 3) V. S-IT. 4) V. I2-14. 5) V. 15-17.

123

geboren Messias -Koning, dien de wijzen kwamen aanbidden,

en die kwam om de armen te troosten. In de metten vanKerstmis ') stijgt dat inhuldigingslied met juichende liefde enmet hooge geestdrift op uit volle koren ter eere van dengeboren Messias-Koning, dien de engel aan arme herders aan

-kondigde met het woord: »Zie ik verkondig u eene grootevreugde, die aan het geheele volk zal zijn: Heden is u inde stad van David, de Verlosser geboren, welke Christus deHeer is" 2). Met alle recht heeft het gedurende den advent,de voorbereiding van dit schoone feest, weêrklonken : »Dauwthemelen van boven en dat de wolken den Rechtvaardigeregenen, dat de aarde zich opene en doe voortspruiten denZaligmaker". Want als een milde lenteregen, die uit de wolkennederdaalt, de dorre aarde bevochtigt en ze vruchten doetvoortbrengen, zoo is uit den hemel op deze aarde neder-gedaald het Koningskind van David, geboren uit den schootvan eene maagdelijke Moeder om de gansche aarde met zijnezegeningen te bevruchten. Hij is gekomen om te zetelen opden troon van David en te heerschen in het huis van Jakobin eeuwigheid 3). Hij is gekomen om de vorst des vredes tezCin, den vrede te brengen aan de wereld; zijn rijk zal ver

-menigvuldigd worden en aan den vrede zal geen einde zijn j).Hij is de Koning der armen, arm geboren om de armen tetroosten, de armen te bemoedigen, de armen te helpen, denarmen het evangelie te prediken en het heil te schenken.

Maar vooral op het feest van de Epiphanie of van 's Heerenverschijning en gedurende het oktaaf is deze psalm het lied,dat de kerk als inhuldigingslied bij de komst van den Koning-Messias doet weerklinken. Reeds dadelijk bij den introitus dermis begroet zij den Goddelijken Koningszoon, die geboren isin dezer voege: »Zie de Heer is als Heerscher gekomen enin zijne hand is het rijk, de macht en het gebied. Heerschenk uw oordeel aan den Koning en uw gerechtigheid aan

1) Tweede nocturn, 2de psalm, in de metten van Kerstmis.2) Luc. II:3) Isaïas IX : 6-7.

124

den Zoon des Konings I" In de metten klinkt deze psalmboven allen uit en verkondigt dankend en prijzend, dat hetrijk van den Messias-Koning een rijk zal zijn van gerechtigheiden vrede, een rijk dat eeuwig zal voortduren tot aan de vol

-einding der dagen, een rijk, dat zich zal uitstrekken van zeetot zee en alle volkeren zal omvatten. Al de koningen deraarde zullen nedervallen voor den Koning van dat rijk; enzullen Hem aanbidden en de heidenvolkeren zullen Hemdienen. In de wijzen, die begeleid door eene wondersterre teBethlehem dat Goddelijke Koningskind komen aanbidden, Heingoud, wierook en myrrhe als hunne geschenken komen aan-bieden en als Zaligmaker vereeren, erkent zij de eerstelingenvan de vorsten der heidenen, die later over de gansche wereldChristus als hun Koning hebben gehuldigd. De kerk houdtniet op dien dag en het geheele oktaaf dankend de woordenvan den psalm te herhalen: »De koningen van Tharsis en vande eilanden zullen geschenken offeren; de koningen van Arabiëen Saba zullen Hem hunne gaven aanbieden ", en zij noodigtalle hare kinderen uit om evenals de eerstelingen der heidenenhunnen Koning door het kostbaarste goud te eeren, onop-houdelijk Hem te aanbidden en Hem gedurig den geheelendag te prijzen. Zoo moet het woord van den psalm in ver-vulling gaan: » Zijn naam zal blijven, zoolang de zon schijnt; enin Hem, den Zoon van David, zullen alle volkeren der aardegezegend worden".

F. J. P. G. VAN ETTEN, 0. E. S. A.

PRAEDESTINATIE EN KATHOLIEKEGESCHIEDSCHRIJVING.

Hieronder vermeld ik den breedvoerigen titel van het aca-demisch proefschrift, waarmede onze landgenoot Th. vanOppenraay, priester van het aartsbisdom Utrecht, Io Juli I.I.aan de Alma Mater van Leuven het doctoraat in de theologie

behaalde 1). Een zeldzame onderscheiding, wanneer men zichherinnert, dat sedert 1841 de Leuvensche universiteit slechts

57 uitverkorenen den theologischen doctorshoed waardigkeurde, terwijl zich hieronder niet meer dan zes Noord -Nederlanders bevonden. Het feit- alleen dezer promotie, waar-van de plechtigheid werd opgeluisterd door de hooge tegen-woordigheid van Mgr. den Aartsbisschop en diens Vicaris -generaal, verdient dus op zich genomen al met eere te wordenherdacht.

Maar ook de stof, welke de jonge doctor tot onderwerpzijner dissertatie koos, en de wijze van behandeling verdienenniet minder onze waardeerende aandacht.

Geen streng-dogmatisch of in wijderen zin theologischonderwerp, dat zoo luttele kans van nieuwe gezichtspuntenoplevert en om wetenschappelijk iets te beteekenen, nogandere en hoogere eischen stelt, dan waaraan zelfs een teLeuven pasgevormde doctor gewoonlijk kan beantwoorden.Neen, met een gelukkigen greep vond de Schr. zijne stof ophet gebied der dogmen- geschiedenis, wier beoefening uitnemendpast in het kader van onzen meer critisch-positief dan specu-latief aangelegden tijd en zich daarom in de godgeleerdewetenschap hoe langer zoo ruimer baan weet te maken.

1) Tu. VAN OPPENRAAY, La doctrine de la p9'édestination dans t'eJ Lisereformée des Pays-Bas, depuis l'orgine jasqu'azc synode national de Dordrechten 1óz8 et 1619 (Louvain 1906)

CXXXI. 2 en 3. 9

126

Nog gelukkiger wordt deze greep, wanneer hij zich niet vast-zet op strijdvragen uit vèrafgelegen eeuwen en landen,zooals Gnosticisme en Manicheïsme, of uit de oude doos eenerreeds verdwenen generatie, zooals de dwaalleer van Hermesen Günther, met welke soort van ons tegenwoordig volkomen.koud- latende controversen wij indertijd op het seminarie uitden treure werden vergast, doch wanneer hij welbewust zichbepaalt tot een stof van echt-vaderlandschen en nog altoos

actueelen aard.Mag als zoodanig niet de praedestinatiel.eer gelden, die

jarenlang het schibboleth was en tot op onze dagen hetmeest-karakteristische leerstuk blijft der Gereformeerde Kerkin Nederland? Daar is een tijd geweest, en het wasjuist de tijd, waarin het thema van Dr. van Oppenraay'sdissertatie zich beweegt, dat »misschien niet ééne zaak zóó •

spoedig geheel het »geloovige volk" in beweging en opgewon-denheid bracht als het geschil der Leidsche professoren in detheologie." — »Als een loopend vuur sloeg de twist overvan Leiden naar Amsterdam en naar alle andere steden vanHolland. Afgelegen dorpen werden evenmin verschoond vanhet voortdurend redetwisten en elkander verketteren ter willevan de »praedestinatie en den aankleve van dien" 1). Ja hetscheelde maar weinig, of de nauwelijks gevestigde Republiekder Zeven Vereenigde Provinciën ware door dit theologischtwistvuur in den lichtelaaien brand van een verwoeden burger-oorlog gezet, om daaraan naar menschelijke berekeninggeheel en al ten gronde te gaan.

Wat dezelfde praedestinatie-leer nog beteekent in hetNederlandseh Calvinisme onzer dagen, behoef ik wel nietvoluit te zeggen. Maar zonder overdrijving kan worden ge-constateerd, dat zij niet slechts op het dogmatisch systeem,

doch tevens op de christelijke levensopvatting der tegen

-woordige Calvinisten een overwegenden, zoo al niet beslis -senden invloed uitoefent.

1) Nuyens, Geschiedenis der Icerkelvvjke en politieke ,geechillen (Amsterdam 1886)

blz. '54.

I27

Ziedaar in 't algemeen de verdienste geschetst, die aanDr. van Oppenraay's dissertatie reeds om de keuze van hetonderwerp eigen is.

Zijn wijze van behandeling verraadt overal een ernstigstreven naar kalme en eerlijke objectiviteit. En gerust konhij in zijn »Woord vooraf" de ruiterlijke verklaring geven:»Nous avons uniquement en vue de faire une oeuvre historiqueet nullement une oeuvre polémique" (p. XIII). Des te ge

-makkelijker viel hem deze objectiviteit, aangezien »nousn'avons nul interêt a défendre un groupe plutót que l'autre"(t. a. p.). Reeds jaren geleden heeft Dr. Nuyens dit opge-merkt ') : »Wanneer het den strijd tusschen Staats- en Prins-gezinden, Remonstranten en Contra-remonstranten geldt, danstaat de Katholiek geheel en al buiten de partij. Niet éénvan beiden, die hem lief is door herinnering aan vroegeredagen; niet één van beiden kan hij als geestverwant erkennen.Beiden hebben hem, ofschoon in verschillende mate, in zijnevoorvaderen achteruitgesteld, verdacht verklaard, vervolgd.Mocht al de ééne partij hem minder vijandig zijn geweest,de andere heeft, in begrippen omtrent de vrijheid van deKerk en hare verhoudingen tot den Staat, met hem meerderegemeenschap ".

Van dit gunstige standpunt is door den Schr. ruimschoots,geprofiteerd, om dezen eens zoo heftigen partijstrijd metvolkomen onpartijdigheid te behandelen. Zelfs niet de minsteinspanning schijnt hem dit te hebben gekost. Want zóóuittermate koel en nuchter blijft aanhoudend zijn verhaaldezer van »odium theologicum" gloeiende verwikkelingen,zóó weinig gevoelt hij persoonlijk zich daarin betrokken— en van de lezers veronderstelt hij blijkbaar hetzelfde —dat hij meermalen den draad van zijne uiteenzetting onder-breek , om onverwacht tot een uitteraard-dorre bibliographischeuitweiding over te gaan.

Bibliographie schijnt trouwens zijn geliefkoosde studie tezijn en krijgt daarom in dit proefschrift een breede, misschien

1) Onze Wachter, 1876.

I28

wel te breede plaats. Indien wat de Schr. dienaangaandevoor wetenswaardigs heeft verzameld — hetgeen niet weinigis en soms uit verscholen hoeken verrassende dingen aanhet licht brengt — ware verwerkt tot noten aan den voetof tot een bibliographisch aanhangsel, dan zou de tekst zekerveel aan leesbaarheid en aantrekkelijkheid hebben gewonnen.

Wat nu betreft de gevolgtrekkingen, waartoe dit specialeonderzoek heeft geleid, zoo kunnen wij die ongeveer aldussamenvatten.

Om het oorspronkelijk karakter van de Nederlandsch-Hervormde Kerk te kennen, moet men verder teruggaan dangewoonlijk geschiedt, namelijk tot vóór 1566. Want reedsvóór genoemd jaar bestond er te Londen een Calvinistischegemeente van uitgeweken Hollanders, die haar eigen dogma-tische geschriften had. Welnu, deze zijn lang niet den strengenkant uit, waar het de praedestinatie-leer geldt, doch veeleergematigd, en somwijlen zelfs dubbelzinnig op dit punt.

Eerst na 1572 kwamen hier te lande in algemeen gebruikde Nederlandsche Confessie en de Heidelbergsche Catechis-mus. Ook deze zijn, wat de kern van het praedestinatie-leerstuk betreft, weliswaar in streng-Calvinistischen geest, maarlaten nog verschillende strijdvragen, daarmêe samenhangend,open of daaromtrent verschillende opvattingen vrij. Nietweinig voorstanders der gematigde richting, d.w.z. der alleen-voorwaardelijke praedestinatie, zien wij dan ook, geheelonafhankelijk van elkaar, met minder of meer talent en succes,in de voornaamste plaatsen van ons vaderland den kanselbeklimmen: zoo bijv. Hubert Duifhuis te Utrecht, CasparCoolhaes te Gouda, Gellius Snecanus te Leeuwarden, om nogvan andere predikanten en van strijdvaardige leeken als DirkCoornhert te zwijgen. I-Iet zijn de voorloopers van Arminius.Zij worden om hunne afwijkende meening in de leer derpraedestinatie door hunne ambtsbroeders wel vermaand enberispt, doch geenszins uitgestooten. Nog heerscht onderlingeverdraagzaamheid.

Zoo was het in de eerste periode, van 1550 tot 1603,maar geenszins in de tweede, van 1603 tot 1619. Toen

129

kwamen de twee voornaamste kampioenen op het tooneel:Gomarus en Arminius. Door hunne vijandschap sloeg de reedslang smeulende vlam naar buiten; geheel het protestantscheNederland werd in twee partijschappen verdeeld, die elkaar be-streden op leven en dood. Eenerzijds de gematigde Calvinistenof Arminianen, die steun zochten en vonden bij de lands-regeering; anderzijds de fanatieken of Gomaristen, die onderleiding hunner militante voorgangers het gewone volk in denrug hadden. Eenigen tijd zweefde tusschen beide partijen deweegschaal der overwinning, totdat het zwaard van prinsMaurits haar ten gunste der Gomaristen deed overslaan.De grijze staatsman Oldenbarnevelt eindigde op het schavot,en de Synode van Dordrecht liet geen andere keuze, dan ófvolle onderwerping aan hare geloofsdecreten, óf ontslag uit de»bediening des Woords", zoo geen ballingschap en gevangenis.

De onverzoenlijke richting heeft dus over de gansche liniegezegevierd. Met dit feit komen wij te staan voor een opmer-kelijk verschijnsel : bij zijn eerste opkomst droeg het Neder

-landsch Calvinisme een geheel ander karakter. Wanneer hetuitdrukkelijk gewaagt van de »praedestinatie en den aanklevevan dien", geschiedt dit aanvankelijk steeds in gematigdetermen en heeft de richting, die Arminius naderhand zou voor-staan, blijkbaar de overhand. De omstreeks i68 ingevoerdeNederlandsche Confessie en de Heidelbergsche Catechismusbrengen hierin weliswaar verandering en prijzen de strengepraedestinatie-leer aan, maar ook daarna wordt voorloopigaan de op dit stuk rijzende twistvragen nog geen overwegendbelang toegekend. Jaren achtereen laat over en wêer de grenszich plooien en verschuiven, totdat op de Synode van Dordt,officieel en onverbiddelijk, de scheidingslijn zoo strak mogelijkwordt doorgetrokken.

Dit merkwaardig proces in zijne ontwikkeling te hebbengevolgd en beschreven, is de hoofdverdienste van Dr. vanOppenraay's geschiedkundig onderzoek. Nog grooter zou dieverdienste zijn, wanneer hij ook ernstig had gestreefd naareen behoorlijke verklaring dezer evolutie van denkbeelden.Want de geschiedenis stelt zich niet alleen tot taak, een

130

aaneengeschakeld verhaal van het gebeurde te leveren, zijtracht ook het onderling verband en vooral de oorzaken dierfeiten na te gaan. Wanneer hij aan dit gedeelte zijner taak, dathet meest belangrijk kon worden, is gekomen, laat de Schrijvereenvoudig het gordijn vallen en zijn publiek voor een grootvraagteeken staan. Eerst brengt hij allerlei vragen op hettapijt, die onze weetgierigheid prikkelen; maar ten slotte laathij ze rustig liggen en maakt hij zich ervan af met de lako-nische opmerking: »Le temps nous a fait défaut pourrechercher les causes qui ont opéré ce changement dans lesdoctrines de l'église réformee" (p. 2 59).

Toch zijn deze oorzaken, waar het vooral op aankomt bijeen dergelijke studie, niet zoo moeilijk na te speuren. Reedskwamen ze mij onwillekeurig voor den geest, terwijl ik metDr. van Oppenraay's proefschrift en eenige andere, daaraanverwante literatuur kennis maakte. Om niet in dezelfde foutals die ik zooeven heb gewraakt te vervallen, dien ik althansde voornaamste dier oorzaken met een enkel woord aante stippen.

Terstond trekt al het verschijnsel onze aandacht, dat deoorspronkelijk-Calvinistische gemeente in Londen, als het warede bakermat der Nederlandsch-Hervormde Kerk, op het stukder praedestinatie leer zoo gematigd is. Haar dogmatischegeschriften ademen nog een echt-Hollandschen, d. i. kalmenen bezadigden geest, die afkeerig is van uitersten. De intran-sigentie komt eerst binnen met den invoer uit het buitenland,te weten met de Confessie, die aan den Franschen CalvinistGuido de Brès het aanzijn dankt, en met den HeidelbergschenCatechismus.

Zien wij verder niet van meet af die beide richtingen evenzootegenover elkander staan? Het zijn, reeds in 1566, de zoo-genaamde »rekkelijken" en de »preciesen'). Tot eerstgenoemde

1) Vgl. Fruin, De voorbereiding in de ballingschap van de Gereformeerde Kerk

van Holland, Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis V, (1895) blz. t8 Verspreide

Geschriften, II, blz 235 v. v. Zie tevens Blok, Geschiedenis van het Nederl.

volk, III, blz. 94 en IV, blz. ioo.

'3i

partij behooren echte Hollanders als Laurens Jacobs Reaelen de gebroeders Coornhert; tot de tweede uitgeweken Zuid -Nederlanders als de onstuimige Modet en Dathenus. Onderhein en hunner aanhangers heerschzuchtigen invloed zien wijreeds in i 571 de Synode van Embden naar den strengenkant uitgaan. Na 1572 komen »de woelige ballingen uitVlaanderen en Brabant" ') zich bij honderden, ja duizendenin ons land vestigen. Zij vormen het toenemend contingentder »heftige menigte", die straks den fanatieken Gomarus zalerkennen als stichter van een reeds door Reael gevreesd »viewPausdomme", en die grof-fulmineerende predikanten als »Smoutden aartsberoerder" (door Vondel zoo gebrandmerkt) onvoor-waardelijk toejuichen zal. Op hun breeden zoom steunt prinsMaurits, wanneer hij vierkant tegenover Oldenbarnevelt en deStatenregeering partij kiest. Met hun luidruchtigen bijval inden rug, hakt eindelijk de Synode van Dordt den Gordiaan-schen knoop door, en maakt zij, die zich een nationale Synodenoemt, de eigenlijk anti-nationale, immers van buiten afingevoerde en tegen den gematigden Nederlandschen volksaardindruischende, praedestinatie-leer van Calvijn en Beza tot »funda-ment der Religie" 2).

Daar zijn nog andere omstandigheden, welke deze verklaringhelpen toelichten. Het geslacht der predikanten, waaruitGomarus was voortgekomen, had grootendeels zijn opleidingaan buitenlandsche universiteiten genoten, bijv. te Génève,te Saumur en te Heidelberg. Bracht het vandaar niet denCalvinistischen zuurdeesem mêe ? En Gomarus-zelf was eenVlaming, uit Brugge afkomstig ; van huis uit behoorde hijdus tot de onverzoenlijke ballingen. Daarentegen stond dewieg van Arminius te Oudewater, en te Leiden ontving hijzijn theologische vorming.

Alweer dezelfde tegenstelling, tusschen het vreemde en hetzuiver-hollandsche element.

Wij zien haar eveneens verpersoonlijkt in den Zuid-Neder-

1) Fruin, Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog ('s Hage I9o4) blz. 227.2) Nuyens, t. a. p. blz. 177•

132

lander Marnix van St. Aldegonde, den erkenden leider vande „fanatieken" eenerzijds, en in den Haarlemschen notarisDirk Volkertsz. Coornhert, den talentvollen woordvoerder der»libertijnen", om welke twee hoofdfiguren immers de oor-sprong van den fellen partijstrijd, die eens den boezem derNoord-Nederlandsch-Hervormde Kerk verscheurde, kan wordengegroepeerd. Niemand minder dan Fruin zag »in Coornhertden voorlooper der remonstrantsche regeering, die over debetwiste geloofsartikels het zwijgen oplegt, in Marnix denvoorlooper der contra-remonstranten, die, verzekerd, dat hunmeening ontwijfelbaar waar is, de tegenpartij tot zwijgenveroordeeld hebben en voor zichzelf alleen de vrije predikingvorderen" l).

Uit de wrijving dier twee groote factoren, welke het Cal-vinisme ten onzent hebben gevormd, de een opkomend uitde natie-zelve, de ander ingevoerd van buiten af, laat zichde klimmende strijd over de praedestinatie-leer in hoofdzaakverklaren. Dan wordt ons ook begrijpelijk, dat in den beginnehet idee der vrijheid nog overheerscht en het systeem vanconfessioneelen dwang eerst geleidelijk veld wint. Dan be-hooren wij ons evenmin af te vragen, waarom de strenge leer,ofschoon door de Confessie en den Heidelbergschen Cate-chismus beslist voorgestaan, nog jarenlang zooveel afwijkendemeeningen naast zich kon dulden. Want deze geloofsregels,hoezeer ook door verschillende kleinere Synoden aangeprezen,werden zelf eerst op de Synode van Dordt algemeen endefinitief verplichtend gesteld.

Het vreemde element had immers geruimen tijd noodig, omzich geheel in ons land in te burgeren en daar volstrekt

-overheerschend te kunnen worden.

Dr. van Oppenraay, wiens voorspoedigen eersteling wijoprecht en dankbaar waardeeren, zal ongetwijfeld deze op-bouwende critek gaarne ten goede houden. Zijn werk ver-raadt, haast op iedere bladzij, den grondigen, nauwkeurigen,

1) Tien jaren, blz. 256.

1 33

over een rijke eruditie beschikkende geleerde, die zijn vormingkreeg aan het voortreffelijke »Séminaire historique" van pro-fessor Cauchie, zelf een meester in opbouwende critiek, maarnatuurlijk in onze Noord-Nederlandsche geschiedenis minderthuis dan op het overige veld zijner uitgebreide wetenschap.

Mogen op dezen welgeslaagden eersteling nog veel andererijpe pennevruchten van den Leuvenschen doctor volgen ! Hijnam een gelukkig begin, dat immers het halve werk heet..

Aan de geschiedenis van het Nederlandsch Protestantismeis van onzen kant nog maar weinig gedaan. Met terzijdestellingvan Dr. Nuyens' boven aangehaald boek en van enkele, doorpater Allard geleverde Studiën, heeft de katholieke weten-schap hier een volslagen tekort. En hoeveel daarentegenheeft vooral onze middeleeuwsche kerkgeschiedenis te danken')aan eminente geleerden als Moll en Acquoy, om van hunnaaste voorgangers en talrijke volgelingen niet eens uit-drukkelijk te gewagen. Toch geloof ik stellig, dat van onzenkant zeer veel ertoe kan worden bijgedragen, om de ge-schiedenis der Hervorming in Nederland, die gelukkigerwijzereeds door de Apologetische Vereeniging »St. Petrus Canisius"in studie genomen werd, op het juiste standpunt, d. i. vaneen juste milieu, terug te brengen. Een uitnemend kennervan ons middeleeuwsch verleden, zelf niet -katholiek, deUtrechtsche Rijksarchivaris Mr. S. Muller Fz., heeft onlangsde stelling verkondigd, dat de geschiedenis der middeleeuwenhet best kan worden gebaat door »ons gemeenschappeljkwerk", die het produkt zou wezen der »liefde" van onsRoomschen, en van het a nuchter oordeel" der Protestantschegeleerden 2).

Zoo deze stelling werkelijk grond onder de voeten heeft,dan geldt zij wederkeerig voor het onmisbare aandeel, datwij, Katholieken, nemen kunnen en nemen moeten aan eenbehoorlijke geschiedschrijving van het Nederlandsch Protestan-tisme. Aan Dr. van Oppenraay de eer, met de verwezen-

1) Vgl. Jan Kalf in Van onzen Tijd, Jaarg. VI (19o5) blz. 52.2) Weekblad De Amsterdammer 31 Dec. 1905, No. 1488.

1 34

lijking dezer taak het eerst en voorgoed te zijn begonnen.Wanneer hij op denzelfden weg, en met even groot succes, blijft

voortgaan, zal dit een zwaarwichtige reden te meer zijn om

het katholieke Nederland, dat van Leuven uit reeds zooveel

eminente geleerden ontving, aan de roemruchte Alma Mater

met onvergetelijken dank te verplichten.

DR. GISBERT BROM.

VONDEL'S OVERGANG.

Vondel heeft eerst op een leeftijd, die voor velen al heteinde begint aan te kondigen, voor hem echter een tijdperkwas van rijker weliger bloei, de waarheid »de beste perle" inhet katholiek geloof mogen vinden. Maar gezocht heeft hijhaar zijn veelbewogen leven lang, in alles, overal. De waar

-heid wilde hij volgen, waar zij ook voor hem uitging; in hetgewone maatschappelik zakeleven ten koste van welstand enrustige ouderdom, met de bitterste ontbering en versuffendebroodarbeid; in de woelige strijd der staatgeschillen metgevaar van goed en leven; in de godsdienst ook met nooitverflauwende moed tegen alle menselik opzicht, in voortdurendeverwikkelingen met machtige predikanten. Vondel's overgangtot het rooms-katholiek geloof vindt dan ook zijn menselike ver-klaring enkel en alleen in die zieledrang naar waarheid en recht.

De waarheid was Vondel's liefde, Vondel's hartstocht. Waarhet gold haar te verdedigen, ontzag die ridderlike man niemandof niets. In zijn Roskam, die de logenprofeten al te ruw de schurf-tige huid schuurde, geeft hij in ommetrek zijn eigen beeld:

»Want waerheyd (dat 's al oud) vind nergens heyl nocht heul:Dies roemtmen hem voor wijs, die vinger op den mond leyd.O kon ick oock die konst: maer wat op 's harten grond leydDat weltme na de keel: ick word te stijf geparst,En 't werckt als nieuwe wijn, die tot de spon uytbarst".')

En blauwopzwellende striemen haalt zijn roede over deruggen van hen, die dienaars van de waarheid heten, maargebogen en gekropen hebben voor de logen:

1) Roskam, (x63o), 62 vlgg.

136

»De lange mantels, en de breed gerande hoên:Die, onder de gemeent, soo grove logens voên:En sulck een' logentael betreed den stoel der waerheyd,En schept er duisternis, wt middaghs heldre klaerheyd" ').

Wie nu in Vondel's zieleleven een dieper inzicht te ver-krijgen wenst, zal schrijnende teleurstelling hebben gevoeld

bij de beschouwingen, waarin Prof. Kalif van Vondel's Roomsworden verklaring heeft pogen te geven 2). In zijn Studiënover Nederlandsche Dichters der zeventiende eeuw, geeft hijals eerste duiding van die zielsontwikkeling deze kenschetsingvan Vondel's karakter:

»Wie als Vondel beurtelings zoozeer aangetrokken en afge-stooten werd door de wereld, moest behoefte hebben vóóralles aan een vaste overtuiging, vasten grond voor zijne voetenvan waar hij zijn oog in het rond kon laten gaan; doch vooriemand met zijn karakter, zijne neigingen en behoeften, washet niet gemakkelijk zich dien vasten grond te veroveren.Dat die grond moest liggen in de nabijheid van de eene ofandere kerk — daarvan was hij, hoewel misschien onbewust,overtuigd; zich een levensbeschouwing te vormen, een zedelijkstandpunt te kiezen, onafhankelijk van eenig kerkgenootschap— daarvoor was de tijd niet rijp en Vondel niet de man" 3 ).

Zeker had Vondel behoefte aan een vaste overtuiging, alsieder man van karakter, maar meer dan anderen hij, voor

1) Hoer Libertatis Ergo, (1630), vs. 65 vlgg.2) Reeds in 1867 heeft Mgr. Drabbe, toen nog leraar op Hageveld, Vondel's

zelfstandigheid van karakter verdedigd tegen Van Lennep, die in Vondel'sovergang veel te veel invloed toekende aan uiterlike omstandigheden en op-wekkingen van vrienden. (De Katholiek, 1867, blz. 352 vv.) In het XII' deelvan zijn Vondel-uitgave geeft Van Lennep hierop een vrij onbeduidend antwoord(blz. 197, vlg.). Prof. Kalif heeft getracht op een andere manier Vondel's geloofs-verandering te verklaren, maar ook deze bekwame en kunstgevoelige Vondel -kenner heeft in zijn beoordeling van dit grootse feit, onwillekeurig Vondel'spersoon verkleind en min achtenswaardig voorgesteld. Hoe dit mogelik is vooreen schrijver, die zo hoge bewondering gevoelt voor Vondel, kan maar opéén wijze worden verklaard: dat alleen een katholiek een katholieke ziel, eenkatholiek karakter ten volle begrijpen kan. Naar dat meer volkomen inzichtheb ik gestreefd; of ik het doel heb mogen bereiken, moet het oordeel vananderen mij leren.

3) Eerste Deel: Vondel-Cats. Haarlem 1901, blz. 104.

1 37

wie de waarheidszin geworden was een zieledrift, die hemgeen rust kon laten, hem deed zoeken en streven nachtenen dagen.

Zetten wij nu in enige klare woorden, wat volgens Dr. Kalff'smening de eigenlike richting heeft gegeven aan dat ziels-proces, dan blijkt de uitkomst al droef-armzalig voor een geestvan zo grote omvang als Vondel. Dan is bij slot van reke-ning heel de onderbouw, waarop zal steunen dat prachtwerkvan Vondel's katholieke zieleleven, niets anders dan een aanzijn levenstijd te wijten achterlikheid van geest, en een aanzijn karakter eigen kleinheid van opvatting.

Maar Vondel was, de bewijzen zijn overvloedig in aantal,juist wel de man om »zich een zedelijk standpunt te kiezen,onafhankelijk van eenig kerkgenootschap ". Laat Vondel zelfzièh uitspreken, we zullen het horen in niet te misduidenhelderheid van woorden.

In het treurspel, dat Oldenbarneveld wreekt en verheerlikt,getuigt Palamedes van zichzelf een karaktertrek, die ookgeheel is van Vondel:

»De guide vryheyd, die vast treurt, en slaet aen 't quynenIck reys aen reys dus lang, heb tegens 't ondermynenDer boosen voorgestreên: ick blijf haer schutsheer noch,En voorspraeck tegens list, en uytgemaeckt bedrogh,Soo lang een' druppel bloeds sal uyt mijn' aders leecken:Soo lang mijn' suyvre tong kan suyvre waerheyd spreecken" ').

De liefde voor de vrijheid stuwde Vondel even sterk alsde drang naar waarheid. Zonder vrijheid kan hij niet leven:

»Ick dien geen' dwingeland, nocht geen vermetel hoofd:Dat niets prijswaerdigh acht, als 't geen sijne harssen looft" 2).

Diezelfde vrijheid eiste hij met onverzettelike wilskracht ookin het godsdienstige:

»Vergun' uw' mede -Christ vry oeff'ningh van't Gelooff" 3).

1 ) Palamedes, 1047, v1gg.7) Pal., 917, 918.3) Bede, aen de o j5er vyanden van de voorstanders der veyheydt tot Leyden

(1626), vs. i5.

138

En wie het als zijn recht beschouwt, te heersen over dezielen, roept hij toe:

»'t Is sielen tyranny,Ghesmeet op 't aen-beeld van de Kerck'lijcke heerschappij" ').

Duideliker nog, in ronde Hollandse woorden:

»Die Christenen ontzeit den Christelijcken beker,Dat's een geweldenaer in Christus Koninkrijck;God Vader heeft syn feest bereit voor yegelijck

Die in den Soon gelooft, dat woort blijft vast en zeker" 2).

En die vrijheid-verdedigende verzen ontspringen zijn over-kropt gemoed, niet alleen als hij rechtstreeks hekelt de ver-volging om het geloof, of als hij zich verblijdt over de vrijheidgeschonken aan vervolgde Remonstranten; maar bij elkebizondere gebeurtenis die het beeld der vrijheid voor z'nverbeelding zet, in elk lied het vaderland ter eer gezongen,breekt die vrijheidzin in nieuwe klanken uit.

In zijn Zegesang, de door hem hoog vereerde stadhouderFrederik Hendrik toegezongen, heeft het enkele geluid van»vryheyd", een nieuwe wel-ader doen openschieten:

'Maer vryheyd, handvest, wat is dit?Sijn 't enckle krachteloose klancken?Niet, niet, ó edelste aller rancken!

Laet yeder eygnaer hier af sijn.De vryheyd als een' sonne schijn'

Op allerhande slagh van menschen,Die om 't gemeene beste wenschen.

Men maeck van 't Christelijck geloofGeen' plondering en sielenroof:

Men onderdruck geen vroom gewisse,Met boeten en gevangenisse:

Maer laet God rechter van 't gemoed,Uw Vader storte hierom sijn bloed" 3).

Zijn Triomftorts, ontstoken ter ere van de glansrijke over-winning op het Slaak, laait op in deze helrode vlam men

1) T. z. pl. vs. 19, 20.

2) Misbruick des kerckelycken bans, (1623), vs. I, vlgg.

3) Zegesang (1629), vs. 570, vlgg.

1 39

»En ghy, die hier te land 't gewisse plet,En doemt uw' eyge wet,

En nypt, en grypt: sie toe, sie toe, sie toe:Rechtvaerdigh is Gods roe" ').

En dan de bijtende spot, die hij uitgoot over de vijandenvan die godsdienstvrijheid, in Rommelpot (1627), De boerencategismus (1629) en Een otter in 't bolwerck (163o), enzovele andere hekeldichten, die de felle uiting gaven vanzijn hartstocht voor vrijheid van geweten.

Met dat alles voor ogen wilde ik wel vragen, of Vondeluit aard en neiging niet eer behoorde tot de »vrije geesten"of libertijnen, door wie reeds in die tijden gepredikt werdeen kristendom boven geloofsverdeeldheid ; tegen die vrijgeestenjuist werd door het »priesterdom" het grauw aangehitst 2) :

»Verworght den vryen geest: of stort hem van een' rots"').

Dat Vondel inderdaad door zijn tijdgenoten, als vrijgeestof libertijn werd begrepen, kunnen overvloedige schimpenbewijzen. In bijna elk schimpvers, dat aanblafte tegen Vondel'shekelingen, wordt die benaming hem toegeworpen. Mannenzonder godsdienst, riepen ze, waren de vrije geesten, en dusook Vondel. In een stuk rijm dat een antwoord zijn moestop het slot van Vondel's Trioniftorts, wordt hem verwetendat hij Gods daden geheel verduistert; en de volgende kant-tekening moet het broddelvers ontwarren en de zin voorieder openleggen:

»oost dreygt de Goden ende andere met een siet toe etc.ende Godts rechtveerdighe roede, die selve de roede verdient,omdat by niet alleen sonder Godt leeft ofte Godsdienst, maeromdat hij de Goden meest in alle syne gedichten ofte scheld,ofte streecken ende steecken geeft. O stoute, boose endeGodloose mensch ! Daeroni o -oost sie toe, sie toe, hael nietu eyó hen roe" 4).

1) Triomftorts (1630, vs. 25, vlgg.2) Palameaes, 559.3) T. z. pl., 565.4) Bij Unger (1630-1636) biz. 368, aant. 3.

140

Een van de overtalrijke antwoorden op Vondel's bekendeAcademie-vrab en, draagt tot opschrift: Antwoordt op de achtvoorghestelde vraghen vande Amsterdamsche Academy.

Eerst gheweest Brabandtsche Camer, maer dien naam ver-latende uyt haet, omdat de Brabanders sin Liefhebbers vande Religie, ende sy vande Goude Vryheyt, dat is te segglienduldinghe van Dwael-Gheesten ende misverstanden').

Een ander heet:Volslaghen antwoordt op de acht Libertijnsche-Arminiaensche

vraghen, van de Amsterdamsche Ac ademi 9 )

Vondel had gevraagd:

»Of dwang van vrome Christen-sielenNiet streckt om Hollandt te vernielen ?" 3 )

En zeker iemand antwoordt:

»Nu volght in sijn Cereens gesanghOff't niet streckt Hollant te vernielenDe dwangh van alle Christen zielen,Doch 'k meen hij meent consciensi-dwangh.

Hier wort by my van hem verbeytHoe verd hy acht Conscienty dwinghenDerft hy eens met dat stockjen springhenSoo is zijn antwoort haest bereyt.

Noemt hy in Kerck, Kercks PolityDwangh! wie heeft oyt connen wijsenKerck sonder Wet, die was te prijsen,

En niet stond in Vry-geestery" 4).

In felle woede voegt een ander hem toe:

»T'is de Slimste Tong van 't Land,Die met smaetheyds laster-schandGod, en d'hooge Macht gaet schennen,En tot liegen sich wil wennen:

Daer van 't Lybertijnsch gebroet,Daeg'lix haer professi doet" 5 ).

1) Bij Unger (1630-1636) blz. 269.

2) Bij Unger (163o--1636) blz. 279.3) D'Amsterdamsche Academi (1630) vs. 5, 6.4) Bij Unger (1630-1636) blz. 26!.

5) Bij Unger (1630-1636) blz. 301, vs. 23, vlgg.

'4'

Zou nu inderdaad die man, door iedereen beschouwd alseen geestverwant van Coornhert, als aanhanger van het vrijekristendom, in ieder geval een vrijheid -uitsluitend kerkgenoot-schap hebben gezocht? Volgde hij zijn aard en neiging, nooitwas Vondel een kerkgenootschap ingetreden dat hem bondaan een vaste geloofsleer, en allerminst de Katholieke Kerk,die voor elk geloofspunt eist onweerspreekbare onderwerpingaan haar gezag en haar uitspraak. Maar een andere stuw-kracht dreef hem waar zijn vrijheidsdrift niet heen wilde,zijn machtige liefde voor de waarheid. Strijd zal er komen,maar de machtigste in hem, de waarheid, zal overwinnen.

Vondel zocht, en zijn karakter dwong hem te zoeken, zolang tot hij z'n overtuiging zou vestigen op een vaste rotsgrond.

»De waerheyd als een rots in 's weerelds wilde zeeDe woeste baren stuyt der sinnen, die onevenSteeds worden van den wind der leeringen gedreven" 1 ).

Hoe kwam Vondel er toe, die waarheidgrond te zoekenin de Katholieke Kerk? Ook hier wederom is de verklaringvan Prof. Kalif een misverstand, een kleinering van Vondel'skarakter als mens en als kunstenaar.

Hoe het oude geloof Vondel meer aantrok dan het nieuwe derHervorming, wordt ons opengelegd in de volgende bespiegeling:

»Dat het oude geloof voor een dichter als Vondel veelaantrekkelijks moest hebben en dat hij ten slotte tot hetKatholicisme overging, laat zich wel verklaren. Het Katholi-cisme, rekbaarder dan het nieuwe geloof, drong hem nietsteeds en overal partij te kiezen tusschen hemel en aarde,liet hem vrij in zijne vereering der Oudheid, zijne liefde voorpoëzie; de ondoorgrondelijke mysteriën des geloofs gavenhem gelegenheid tot bevrediging zijner behoefte aan hetoneindige, zijner neiging tot contemplatie ; de zinnenstreelendeeeredienst met haar dramatisch karakter moest den kunstenaarliever zijn dan de eenvoud, verheven doch naakt, van hetProtestantisme" ).

1) Antidotum (1626), vs. 4, vlgg.

2) T. a. pl. blz. iio.

CXXXI. 2 en 3. 10

142

Zeker is de uiterlike glans en majesteit van de RoomseKerk voor Vondel geweest een aantrekking: hij was kunstenaar.Maar zou een kunstenaar als Vondel, een karakter als Vondel,zich tevreden hebben gesteld met de uiterlike praal, als aanzijn scherp onderzoekende geest was gebleken, dat die pracht-vertoning het hulsel was van twijfel, dat ook die praal vanbuiten geen vaste onwankelbare waarheid waarborgde? Danzou die geniale man na 54 jaren een geheel nieuwe levens-weg hebben ingeslagen, verlokt door een kleurenschittering,als een kind door een bont-glimmende kapel.

»So paeytmen 't slechte volck: soo leydmen kinders slaepen"').

De uiterlike godsdienstvertoning zonder de levenslag derwaarheid brandt hij deze merken op het momaangezicht:

»De waerheyd eyscht het hart, en niet soo seer 't gebaer.Dit laeste sonder 't eerst, dat maeckt een' huychelaer;Die by een cierlijck graf seer aerdigh 2) word geleecken:Vol rottings binnen, en van buyten schoon bestreecken" 3).

De vrome Vondel voelde eerder wantrouwen voor uitwen-dige godsdienstpracht, dan de kunstenaar in hem er doorwerd aangetrokken.

»0 reuckeloos geslaght, die, met uw' guycheltroni,Meent God te paeyen, door een' bloote ceremoni:Wat stoft ghy, op uw' kerck, met cherubins bemaelt?Der heemlen hemel self Gods grootheyd niet bepaelt" 4).

En elders:

»De Heyligheyd hing noyt in kostelycke stof;Al was de Tempel heel van louter goud gegoten,

Gesmeed van diamant. Wie anders denckt, is grof.Oock word de Godheyd met kappel noch kerck besloten:

Se straelt in 't heyligh hart: waer dat is, daer is God.'t Eenkennig Bygeloof wil poppen, met den sinnen" 5).

1) Palamea'es, 788.2) Eigenaardig.3) Roskam, vs. 9, vlgg.4) Inwying van den Christen tempel t' Amsterdam (1630), vs. 57, vlgg.5) Op 't afbeeldsel der selver tempel (1630), vs. i, vlgg.

1 43

Meer dan dertig jaren later vinden deze woorden hun weer-klank in De Heerlijckheit der Kercke in deze volgende verzenvan de Róómse Vondel:

»Zich aen cermonien, die ydel zijn, vergaepen,Vernoeght aen dop en schors, en niet met kerne en pit,Is loutere ydelheit. al hangt de boomgaert, witVan bloesem en vol geurs, in zon en frissche luchten;Wat baet den boom de geur en bloesem, zonder vruchten ?" ')

Zonder twijfel werd Vondel getroffen door de naar buitenstralende schoonheid, die de Katholieke Kerk heeft neerge-legd in haar eredienst voor Hem, die is de Oneindige Schoon-heid in wezen. Maar niet eer zou hij zich buigen voor debegrippen en leerstellingen, die de dragers waren van datogenschoon, voordat aan zijn overtuiging was gebleken, datdeze aantrekkende schoonheid inderdaad was de splendorverf, de straleglans der waarheid.

»Men hangt vergeefs aen 't uiterlijck zijn hart.Wat met tieras of koper wort gebonden,

Dat spat in 't eindt; hoewel het eeuwen tart.Vergaept u niet aen hout of steen uitwendigh:De ware Kerck staet vast, en duurt bestendigh" 2).

Een enkele opmerking nog moet ik invoegen, naar aan-leiding van enige zijdelingse beweringen in Dr. Kalff's aan-gehaalde woorden.

Dat de Kerk Vondel vrij liet in zijn liefde voor poëzie,is niet, omdat het Roomse geloof »rekbaar" is, maar een

-voudig omdat de Roomse Kerk geen dingen veroordeelt, dieeen veroordeling niet verdienen. Ook hier is de grondslagwaarheid. En meent Dr. Kalif nu inderdaad, dat de Katho-lieke overtuiging Vondel niet drong »steeds en overal partijte kiezen tusschen hemel en aarde ?"

Dan wil ik hem even herinneren, wat ik bij hem zelf hebgelezen over Vondel, pas Rooms geworden:

1) Eerste Boeck, vs. 962, vlgg.2) Klaghte over het verenge/zecken der Kercke van Sinte Katharine t' Amsterdam,

(1645) vs. 70, v1gg.

1 44

» Wel blijft Vondel tot zijn dood belangstellen in de dingenvan dit leven, maar steeds zwaarder en voller van klankwordt de stem die de vergankelijkheid en verachtelijkheidvan al dit aardsche predikt, die uitdrukking geeft aan hetverlangen der ziel naar vereeniging met God. In de Opdraghtaen Eusebia van het treurspel Peter en Pauwels klinkt het:

Wat is ons vleesch, dat toch in 't graf moet rotten?Wat is het lijf, vermast van snoode pracht?

Der wormen spijze, en voetsel voor de motten;Een hindernis van 't geen Godt dierbaerst acht.

Dat's 't wezen uit zijn aengezicht gesneden,De hemelsche en in klay gevange ziel;

Die haeckt te spoên, met wyde en wisse schreden,Naer 't zaligh honck, waer op haer liefde viel" ').

Behalve zijn twee reeds besproken verklaringen, heeftDr. Kalif nog een derde reden genoemd, die Vondel tot zijnovergang zou hebben bewogen. En versta ik het wel, dan zaldit het eigenlike beginsel wezen van Vondel's hele levens-richting:

»Duidelijk bleek, dat Protestantisme en Katholicisme elkbeantwoorden aan onderscheiden behoeften van den mensche-lijken geest, dat het verschil tusschen beider levensbeschouwingovereenkomt en samenhangt met menigerlei verschil vantemperament en geestelijken aanleg" 2).

Waar bloot natuurlik temperament en aanleg toe leiden,Vondel wist het al te goed, en bitter klaagt hij:

»'t Vernuft rust nimmermeer, maer in verandring leeft,En noch op dese tyd Geestdryvers voedsel geeft.

En Christus word een klucht, daer yder van ghelooftAl wat hem schiet, en maelt in't los, en breynloos hoofd" 3).

Die geen vaster grond hadden voor hun geloofsleven engodsdienstleer dan menselik zielsbewegen en natuurlike aanleg,

1) T. a. p., bl. 122.

2) T. a. p., blz. iog.3) Antidotum, vs. 7 vlg. en vs. 39 vlg.

1 45

juist hun stoot Vondel in heilige verontwaardiging dezebazuinklanken in de oren:

»Samaritaenen, die Jerusalem verlaet,Om Bethel en om Dan uw kalvers gieten gaet,In vormen van uw brein, en, tegens Godts geboden,Uw eigen zinlijckheên en nieuwicheên, als Goden,Bewieroockt, offer en aertspriester zet ter zy,Volvoert door 't schuim des volcks uw tempelschendery,En Christus heiligh rijck baldaedigh scheurt aen deelen,Ter schande van zijn' naem, door bloedige krackeelenGelastert, en ontwijdt; 6 ongebonde rot,Hoe kruistge, zonder endt, den eens gekruisten Godt" ').

En droef verwijt hij hun:

2Een kerckgenootschap, daer Godts liefde ons toeberiep,Verworpt men op een waen, en elx byzondre driften" 2).

Vondel begreep hoe langer hoe meer, dat z'n Gods-geloofgeen vaste grond had. De kerkgeschillen, de verdeeldheidder niet-katholieke Kristenen, die altijd meer aan »scheur

-zucht" toegaven, pijnigden hem met onrust en onzekerheid.Hij zag de verbitterende twisten tussen de Remonstranten enContra-Remonstranten, tussen Luthersen en Kalvinisten; inhet kleine kerkgenootschap der Doopsgezinden zovele sektenen meningeil. En in heel de Duitse stam overal dezelfdegeschillen en verdeeldheden:

DMaer, och, ick schrey myn oogen uit,En sal noch in een' vliet verkeeren,

Om datter sulck een Hydra spruitWt kerckgeschil en haet van Heeren;

Een helsche Hydra vol vergift,Die 's Rijns gesonde en soete boorden

Vergiftight, en gants Duitschland schift,En groeit in onversoenbre moorden" 3).

1) De Heerlijckheii der Kereke, derde boeck, vs. IIII, vlgg.2) T. a. p., vs. 1124, 1125.3) De Rijnsiroom (tussen 1629 en 1635), vs. 151, vlgg.

146

De Bijbel, Gods woord, waarop de protestantse Kristensteunde en steunen moest, gaf geen zekerheid voor denk-en levensrichting:

»vermids 's Geest-dryvers vierVerteert d'aensienlyckheyd van het gewijd pampier,Als by in twijffel treckt, en listigh soeckt te planten:Dat niemand als Gods woord 't gheschrift van Gods GesantenOmhelsen sal" ').

Iedereen geeft zijn eigen verklaring van de Schriften, entracht het Bijbels woord

n op den leestTe schoeyen van een drift, en innerlycken Geest:Waer door noodsaeckelyck, die drinckt wt desen beker,Syn vastigheijd verliest en tuymelt gants onseker" 2).

Vroeger reeds klaagde Vondel over het lichtzinnig enmisdadig trekken en scheuren der Heilige Bladen:

»Gy maekt schriftuurs rok nadeloosEen beedlaers rok ten leste.

De letter is de geest te loos,Als die dient tot uw beste:

Maer houdt de letter niet de proef,Zoo verft gy schriftgeschillen

Of knypt die, als een valsche boefDen terlingh, naer uw grillen" 3)•

Vondel begon te voelen, dat zijn begrip van vrijheid ingeloofzaken, te volstrekt, te algemeen was. Hij de man methet grote karakter, de gevoelige ziener, doorschouwde beterdan anderen de noodzakelikheid van een vaste steun voor demens, omdat hij met geniale blik dieper zag in het menselikleven en bewegen.. De waarheidzucht in hem zoekt vasterbodem. Hij begreep dat een godsdienst zonder gezag, d. i.inperking van de vrijheid, niet kón bestaan. De waarheid

1) Antidotum, vs. 15, vlgg.

2) Antidotum, VS. 23, vlgg.

3) Aendachtige betrachtinge over Christus lyden, (tussen 1620 en 5625), vs. 153 vlgg.

1 47

kan niet wisselen en wankelen; zij alleen moet pal staan, alwaggelt en wankelt alles om haar heen, wil zij waarheidblijven, en niet verkeren in logen en bedrog. De waarheidin geloofzaken moet uit haar aard steunen op gezag, omdatzij voor een te groot gedeelte ligt buiten de kring van hetonmiddellik mensen -weten.

Moest hij dan toch het hoofd buigen voor die predikantenvan het geuzen-Trente, van de Dordtse synode, tot dan toezo fel door hem bestreden! Onmogelik. Een menselik goed-dunken kon hem niet zijn een vaste grond; een onfeilbaargezag was nodig en geen minder. Doch waar kon hij dieonfeilbaarheid vinden? In al de protestantse kerkgenoot

-schappen zag hij »vastigheit noch trou",

»Maer welzant, welx gebou door dwarrelwinden stort" ').

Hij ging dan terug naar de oudste tijden van het Kristen-dom. Ook toen rezen er kerkgeschillen:

»Een schadelycke pest, voor lang van d'oude vadersGepleystert, en geheelt, door hun geschreven bladers" 2).

De oude vaders hadden hun licht doen opgaan over deKerk in haar eerste tijden; ook Vondel's levensweg zoudenzij verlichten:

»Wie twijfelt, vraege om raet den mont der oude vaderen" ').

Vondel vroeg hun raad, en zij wezen heen naar de RoomseMoederkerk, want:

»Die paeren 't Katholijck en Roomsch in hunne bladeren" 4).

De Bijbel vond nergens hoger ere, en eerbiediger aan-hankelikheid dan in diezelfde Roomse Kerk:

1) De Heerlijckheit der Kercke, 3, T163, 1164.

2) Antidotum, vs. 9, Io.') Heerl. der Kercke, 3, 1145.

4) T. z. pl. 3, 1146.

148

»waer wort het heiligh bladtGetrouwer voortgereickt, en netter, zonder kladt,Ontvouwen, en bewaert, dan by de rechte moeder,En outste moederkerck?" ')

Onvermoeid blijft hij zoeken naar de bewijzen, of inderdaadde Kerk van Rome, de kerk van Christus is; hij zal in deBijbel

»het heilighdom der zuiverste papierenDe beelden van de Kerck en printen gade slaen,Om uit de schaduwen 't aenstaende licht te ran" 2).

Door vorsende naspeuring schouwt hij dieper in het wezenvan die Kerk, en zoekend ging zijn oog

»door de ryVan heilbelofte en eedt en beeldt en profecy,Om naer de steile Kerck te steigren, langs die trappen,Haer oirsprong, en natuur, en gront, en eigenschappenTe kennen, en al 't geen kan dienen tot een merckVan zekerheit, om vast op deze onfaelbre KerckTe rusten" 3).

In die Roomse Kerk vond hij, ook bij het loeien derstormen, de verheven rustige kalmte van Jezus, slapend ophet Galilese meerschip te midden van angstige Apostelen; dekalmte van het grote geloof in Christus' machtwoord, datdoor de eeuwen heen bewaren zal haar ongebroken eenheid.Van Petrus' tijden af was »het kerckkrackeel gestoockt enaengevoedt" ').

»Van d'eene in d'andere eeu: en zeker, zonder d'ordenDer Kercke, most de Kerck een woeste baiert worden" s).

Hij zag in haar geschiedenis de rotskracht die niet wankelt:

»z'Is eeuwigh, onbeweeght, wat storm, wat buy haer trof,Zy staet, gelijck een rots" 6).

1) T. z. pl. 3, 1031, vlgg.2) T. z. pl. I 218, vlgg.

3) T. z. pl. I, 791, vlgg.4) T. z. pl. 3, 340 .5) T. z. pl. 3, 345, 346.6) T. z. pl. I, 812, 813.

1 49

Wij bezitten van Vondel uit de eerste jaren van zijn overgangtot de Roomse Kerk, een kostbaar prozawerk geheten: GrotiusTestament. De dichter wordt rechtstreeks geloofsverdediger,die voor zijn goedwillende dwalende broeders verheldert en

verklaart wat hun duister kan zijn; die de misverstanden tot

goed begrip terugvoert, en de valse beschuldigingen weerlegt.Uit het laatste van Huigh de Groot's geschriften, zijn »oplossing"of ontwrichting van Rivet's verdediging der scheuring'), heeftVondel »d'aenmerckelijckste hooftpunten bij-een versamelt, en't gheen hier en daer verstroyt was, elck onder sijnen tittelghebrocht, tot gherief des heylgeerigen Lesers, wien by

wenscht dat dit ten beste gedije" 2 ).

Bij die bewerking van de Groot's boek, voegt Vondel eenvoorrede, waarin hij alle »goedtwillighen en verstroyden buyten

de H. Catholycke Kerck", d. i. hen die de waarheid zoeken,.inleidt tot de eigenlike uiteenzetting der bestreden Kerkleer.Vondel spreekt hier uit ondervinding. Bewijs zal het wel nietbehoeven, dat juist die dingen hier worden vermeld, die hijin zich zelf had beleefd. Hij spreekt van het grote beletsel,dat de protestant van het Rooms worden afhoudt: het voor-oordeel tegen de Roomse Kerk, dat hem verblindt en maakttot een mol »belust om in duysternisse d'aerde om te wroeten ".

»Door dit Voor-oordeel ghebeurt het, dat Godtvruchtigeen gheleerde Katholijcken, lichten der heylighe Kercke, hondertjaren lanck, voor menichten van menschen, in den windtschrijven, en met Christus hun toehoorderen ooren om tehooren toewenschen. 'T is al verloren reden gebruyckt, deHeilige Schrift ontvouwen, en die met Concilien, Outvaderen,Kerkelijcke Historien, gewoonten en overleveringen, van hanttot hant ontfanghen, oock met mirakelen bevestight: hetVoor-oordeel luystert na Recht noch Reden, noch HeyligeSchrift, noch Kerck, noch Concilien, noch Outvaders, nochHistorien, overleveringen noch mirakelen: het houdt zijnen

1) Rivetiani apologetici, pro schisnzate contra votum acis fach, discussie.

2) Grotius Testament (1645), slot van de inleiding. Ik heb de aanhaling eenweinig verbogen om een goed zinsverband te krijgen.

150

tret: volght verkeerden of eygen raet, en roept sonder op-houden: Babel, Fabel, Antikrist, Papist; gelijck een wagenop hollen, buyten de heyrbaen invlieght, en na toom nochteugel luystert".

Van de denkredenen, die de »heylgeerighe zielen" kunnenbrengen tot het Roomse geloof, heeft hij het meest naarvoren gezet de verwarrende twisten over het Bijbelwoord, ende noodzakelikheid van het leergezag. De eerste beweeg-reden is de onmogelikheid om uit menselik inzicht alleen,de Bijbel te verstaan als het zuivere woord Gods.

»Wanneer ghy dan nu voortaen de trompetters van Babel,dat is (niet gelijck men blaet en bulckt de Roomsche Kerck)een verwarringe en dolhuys van tegen malkander roependesecten, hoort blasen en rasen: Godts woort, Godts woort, hetsuyvere woort; soo denckt eens na, of sy u niet, onder dienheerlijcken tittel van Godts woordt, hun eyghen woordt,hunnen eyghen sin, vermeten uyt Godts woort gevat, op-veylen.... Joden en Christenen lesen beyde cle Propheten;maer d'een vint hier een uytwendigh, d'ander een inwendighRijck belooft; d'een verwacht eenen heerlijcken; d'anderbelijdt eenen eertijts verworpen en gekruysten Messias enVerlosser. Waarom toch? D'een leest de Propheten met eendecksel op het hart; d'ander leest deselve Propheten meteen leersaem gemoedt, en luystert na zijnen wettigen Philippusof uytlegger. Zo gaat het oock met het lesen van EvangelischeApostolische en Outvaderlijcke schriften: by den eenen methet decksel van Voor-oordeel; by den anderen in waerachtigeootmoedigheyt na den zin der Heylige Kercke en eendrachtig

-heyt der Outvaderen, ghelesen. Zonder dit drijft het gemoedtdes menschen in een grondeloose zee van onghestuymigebaren, van allerhanden winden der menschelijcke en nocherger leeringen omghedreven; want is elcks verscheyde enstrijdighe uytlegginghe Heylighe Schriftuer en Godts suiverwoort; staet het besluyt van een geschil, waer aen saligheytof verdoemenis hangt, aen alle mans oordeel; zo is Godtswoort wanckelbaer en strijdigh, de grondt van ons gheloofonvast, en het gantsche gebouw der Kercke bouwvalligh".

151

Een niet te ontwijken gevolg van het voorgaande is devolstrekte noodzakelikheid van een verhelderend nooit falendlicht, om van de weg der waarheid niet te verdolen in dedonkerte.

»Wilt ghy de nuttigheyt van het Primaetschap des Room-schen stoels kennen? Grotius ontdecktze u, en seyt: »Sondersulck een Primaetschap kostmen niet uyt den twist geraecken;

gelijck heden onder de Protestanten geen middel is, waerdoor men aen een endt der geschillen onder hun geresen,geraken kan ". Wist ghy gaerne hoe hoogh die Primaetschap

en het gesagh der Pausen ginck? Grotius meet die af en seyt:»Onder die uytsteeckende stoelen had de Roomsche Stoeld'eerste plaats, gelijck oock het ghesagh". Ondersoeckt ghywat Schrift, welcke manieren van d'Apostelen zijn? Grotiuswijstse u, en seyt: »pese blijcken ons door een ghelijcke autori-teyt der Kercke, sonder wie Augustyn de Schrift niet geloofde" ".

Onmiddellik uit Vondel's klare woorden zelf zien wij dusbevestigd, wat ons al zijdelings uit zijn gedichten was geblekenomtrent de verstandelike beweegredenen, die hem zacht maarzeker leidden op de weg naar de Katholieke Kerk.

Even mag ik nog opmerken, dat onder de »aenmercke-lijckste hooft-punten" door Vondel uit Huigh de Groot ver-zameld, weer voorop staan juist diezelfde dingen.

In de »Inhoudt" lees ik als eerste opschriften:»Van Ketterijen, uyt misduydinge en verdraeyinge der

H. Schrift ghebroet.»Van de boecken der Machabeen, datse Canonijck, en niet

Apocryph zijn.» Van d'Authoriteyt of gheloofwaerdicheydt der ongeschreven

traditien.»Van d'Authoriteyt der H. Oudt-vaderen, ende hunne schriften.»Van het Primaetschap en d'Opper-hoofdicheyt der Pausen,

ende de preeminentie of onghelijcke waerdicheydt der Bis-schoppen en Regenten der Kercke".

In het laatste gedeelte van De Heerlijckheií der Kerckegeeft Vondel in één bewondering alles te samen, waarom hijin de Roomse Kerk de draagster der waarheid gevonden heeft:

I 5

»Waer wort d'eenstemmigheit der leeringe gevonden,Uit bey de weerelden, door duizenden van mondenEendraghtigh getrompet, en waer met grooter kracht,En nadruck, [om de ziel te wecken, in den nachtDer dwaelingen, zoo lang begroeit in mergh, en aderen,]Dan aen den Tyberstroom? waer straelt het licht der VaderenZoo schoon als in 't gewelf en koor van Vatikaen?Wat ledemaeten zijn hun hooft dus onderdaen,En volgen op zijn' wenck, en staen noch treên niet verderDan Jesus kudde, een' staf, en algemeenen herderGehoorzaemt eeu op eeu? waer wort het heiligh bladtGetrouwer voortgereickt, en netter, zonder kladt,Ontvouwen, en bewaert, dan by de rechte moeder,En outste moederkerck? waer rust haer eerste hoeder,De hooftapostel, en gekruiste martelaer,Dan in haer' zachten schoot, en onder 't Roomsche altaer?" ')

Jarenlang duurde de strijd in Vondel's hart: voor een manvan zijn karakter mocht het zuiver zonlicht der waarheid doorgeen nevel van twijfel worden verzwakt. Op de vraag

»Wat eyscht ghy voor bewijs? hoe bondigh? of hoe kraghtigh?"

zal Vondel antwoorden:

»Dat klaer en helder licht gelijck de middagh doet" 2).

Eén zaak vooral stond de volledige waarheid in het licht.Het eigenaardige van Vondel's protestantisme was de tot hetuiterste doorgevoerde geest van het vrije onderzoek. Voorde vrijheid van geweten, zoo wijd mogelik uitgezet, streedhij onophoudelik tegen de predikanten der overheersendepartij. Gewetensbeulen zijn ze, die in de geloofsleer alleswillen voorschrijven:

»Gewetensbeulen, die, vermomt in rechters rocken,D'eenvoude Gods- dienst plaegd met moord-geweer en stocken" l).

1) Derde Boeck, 3022, vlgg.2) Palamedes, 852, 853.3) Bede aen de opper vyanden van de voorstanders der vryheydt tot Leyden

(1626), vs. i^ 2.

1 53

Alleen Christus' onmiddellike inwerking op de ziel erkenthij in het zoeken naar de waarheid:

»Swijght, hutte des bescheyds, oraklen, en Sibyllen.Synoden, en Rabbijns: in nood en kerckgeschillen,Blijft Christus 's menschen troost, die niemands recht verkort.Wat Priester, wat Profeet was oyt soo overstortMet gaeven vau den geest? Wijck, schriftgeleerde sotheyd:Lichaemlijck woont in hem de volheyd aller Godheyd.Waeck op dan, Burgery van 't nieu Jerusalem:Gehoorsaem 't woord des soons, vereert door 's vaders stem:Aenbid hem, die u, door sijn' salving, kan verstercken:Vergaep u niet te seer, aen prael van sichtbre kercken" 1 ).En juist van de Katholieke Kerk heette het, dat zij de

gewetens bond, en de zieledwang verhief tot wezenlik deelvan hare leer. Zwaar moet voor Vondel geweest zijn dezielestrijd, voordat die hartstochtelik vrijheidlievende, die inmerg en been demokratiese man, bijna tegen wil en dankhet hoofd gebogen heeft voor het volstrekte gezag der RoomseKerk. Zoo lang mogelik had Vondel gestreden, totdat hemdwong de klaargeziene waarheid, voor wier dwang alleen hijzwichtte heel z'n leven lang.

Jaren na zijn overgang lichtte soms in enkele woorden, alsin helle bliksemflikkering, een enkele stip van dat zwaardoorleefd verleden. Telkens als hij die strijd gedenkt, komenvoor zijn oog beeldingen van diepe zware inspanning.

In zijn Geboortezang zingt hij in dankbare herinnering totGodt en »den Zoon,

»Die door de stralen van zijn bloetOns zuiver wiesch, en openbaerde

De beste Perle, die zoo diepBegraven lagh, bestulpt met aerde,

Eer by ons tot zijn Waerheit riep" 2).En wat herinneringen in deze woorden:

»De melck der voester, slimme wennis.En d'eerste ploy van errefleerWort spa verleert door betre kennis" 3).

1) Inwying van den Christen tempel, vs. 149, vlgg.2) Geboortezang (1647) vs. 36, vlgg.3) T. z. p., vs. 45, vlgg.

1 54

Enige jaren vroeger, kort na zijn bekering, deed hij onszien de bijna niet te verwringen kracht van die »errefleer",in angstwekkende schildering:

» Ons voor-oordeel is dickwils soo krachtigh als schadelijckin menschelijcke, en allerkrachtighst en allerschadelijckst inGoddelijcke saken: want het benevelt sulcx het verstant,oock van andersins overkloecke en gheleerde harssenen, dathet licht van de reden, hoe klaer dit oock opga, qualijckkan doorschijnen: insonderheyt als 'er (ick segh nu niet voor-deel van aenzien of genot) een averechtse opvoedinge enlangdurige en quade gewoonte, gelijck een tweede natuer,bij kome, en het licht van d'oogen des harten geheel uyt-blusse, waer door sulcke verblinde menschen, niet als lichaeme-lijcke blinden, die sich noch van sienden laten leyden, maerals reuckeloozen, die zwaerlijck te raden zijn, den onweghinslaen. Wanneer d'een blinde den anderen leydt, vallensebeyde in de gracht. Wat raet, wat middel, om die ellendigente helpen? Hier wordt wat groots vereyscht: hier staet eenblintgeboren te genesen. Wie kan dien mol, belust om induysternisse d'aerde om te wroeten, aen oogen des verstantshelpen: so niet Godts en Christi voorkomende ghenade hiertoe vloeye ? " ')

Als 76-jarig grijsaard voelt hij nog, wat hem gekost heeftzich los te scheuren van de dwaling, om vrij te gaan waarde waarheid is:

.... »d'erfgewoonte van een' godtsdienst, zwaer t'ontwennen" 2).

en vooral in die reeds aangehaalde verzen, waar hij zegt, hoeduizenden van monden eendrachtigh de waarheid trompetten,

»om de ziel te wecken, in den nachtDer dwaelingen, zoo lang begroeit in mergh en aderen" 3).

Er is dus geen twijfel mogelik, dat Vondel door zijn»temperament" en geaardheid eer van de Katholieke Kerk

1) Grotius Testament (1645), begin van de Voorrede.2) De Heerijjckheit der Kercke, 2, 427•

3) T. z. pl. 3, 1024, 1025.

1 55

werd afgestoten dan aangetrokken, dat juist hij met zijn vrijheid -willend karakter een harde strijd heeft moeten voeren. Maardie strijd werd kalmer, toen langzamerhand de duisternis

wegtrok voor het komende daglicht. Het morgenrood klaarde,

weldra vielen de eerste lichtstralen in zijn geest, en duidelikwerd het hem, dat het goddelik gezag gevonden werd alleen

in de Katholieke Kerk, dat zij niet duldde enige menselikeinvloed op geen enkel punt van hare leer. Zo had hij ge-vonden de ware vrijheid, die voor niemand buigt dan voor

God, en niet voor gewetensdwang van mensen.

Toch was dit alles nog niet voldoende. Het Roomse geloot

leert, dat het helderste inzicht in de waarheid der Katholieke

Kerk, zelfs een edel karakter nog niet brengen kan tot delaatste stap, die voert binnen hare poorten. Een genade is hetgeloof, een genade die alleen verkregen wordt door ootmoed

en gebed. Vondel nu droeg in zijn hart een te hoge liefde

voor de waarheid, dat hij niet nederig zou zijn. Op hem hadgeen vat de geestelike hoogmoed, die hij met zo gloeiendespot had gebrandmerkt.

Het geldt iemand, die de vrome uithangt, die » Is eenMunnick in sijn huyt", en om de vermeende heiligheid vanzijn uiterlik doen, zich verheft boven de anderen, zooals deFarizeeër van het Evangelie: »Hij is", zo spot Vondel,

... aen 't klockseel vast gebonden,Acht elck minder als sich self,Hangt steeds boven aen 't gewelf;En 't gewijde heeft uytverkooren,En draeyt om de Kercke tooren,Als de kraeyen, 't wuft gespuys,Om de weerhaen, en het kruys.

't Is al heylich, wat hy wenscht,Wat hy spreeckt, bedenckt, beluystert:Alle menschen zyn verduystert,Blind en dom, en sonder reên,Sexes is verlicht alleen"').

1) Gezang op he Latjnsche woord: Trahit sua quemque voluptas, (omstreeks1620), es. 58, vlgg.

156

Ook in een brief van 1667, aan Joachim Oudaen die niet hemredetwistte over het geloof, wijst de tachtigjarige op diezelfdehoovaardij des geestes, als de oorzaak van alle afdwaling:

»Michel de Montague, ridder van Sint Michiel, een uitgeleerten scherpzinnigh scepticus, of twijfelaer, en orakel by dendrost Hooft, heeft wys en verziende d'oirzaek van deze ver

-stroitheit der gezintheden en oordeelen aengewezen. Hy noemtde verwaentheit van het menschelyk verstant Nimroth : diezyn gebouw aen starren optrekt, om den hemel te beoor-loogen, en ondertusschen in zijn werk verstroit wort, door deverscheidenheit der tongen en menschelyke oordeelen. Perdamsapientiarn sapientium, et prudentiam prudentiuvn reprobabo.Uit dien hoogmoedt des verstants, by elk int byzonder op-gevat, volght deze straf van verstroitheit, en zoo spreekt elkeene byzondere tael. Dit getuigen heele stapels boeken, enzoo veelerhande strydige slaghordens en gedeeltheden. Elkvoert zijnen eigen vont, gelyk eenen afgodt, ten altaere enbidt hem aen. Zulk een baiert leght hier van allerleie ge-voelens zonder orde, en dit leert ons dat'er niet zekers is,buiten hetgeene Godt zelf eens zeker en vast gestelt heeft.Hemel en aerde zullen vergaen, myn woort zal niet vergaen".

Vondel bad in nederig gebed tot de Vader van het licht.Hij beschouwde zich als een blindgeborene, en was over-tuigd dat hij van zijn blindheid niet genezen kon worden, »soniet Godts en Christi voorkomende ghenade hier toe vloeye" ').

Dankbaar erkent hij, dat Christus hem

»tot zijn Waerheit riep,Uit geen verdienste, maer genade" 2).

De waarheid, getuigt hij, kan niet zegevieren

»Zoo lang men d'Ootmoet noch ontbeer;Die schiet te traegh haer eedle wortelen

In steen van 't eigenzinnigh hart,Het welek verhardt in tegensportelen,

En by zijn opzet blijft verwart" 3).

1) Grotius 7estarent (Voorrede).2) Geboortezang, vs. 40, 4i.3) T. Z. pl. vs. 48, v1gg.

1 57

Inderdaad Vondel was katholiek in geestesrichting en levens-willen, lang voor hij in de Kerk was binnengetreden. Immers

zijn die kristenzielen, die jaren en jaren rondtasten in dikwelsheldhaftig zoeken naar het licht dat niet wil dagen, zonenvan diezelfde Moeder, al dragen zij nog niet de uiterliketrekken die haar gelijkenis tonen. Zo was ook Vondel, dieonbewust leefde het geloofsleven, dat hij later met volledigbegrijpen zo innig zou lief hebben.

De strijd was gewonnen, en Vondel had de gewichtigestap gedaan. »Vermoeit van ijdel dolen" 1), vond hij rust inden schoot der Kerk. Die zielevrede werd de bron van nieuwekracht. Vondel voelde zich katholiek kunstenaar, katholiekdichter. En de bekroning van de grootse gebeurtenis in zijnleven waren zijn Roomse prachtverzen.

De blijde dag van zijn overgang was het begin van eenhernieuwde levenslente. De waarheid die zich aan hem hadgeopenbaard, ontwikkelde zich breder en breder, zijn oogschouwde altijd dieper in haar binnenste wezen, en uit diediepe kennis uit die volrijke ziening ontsprongen de heerlikeschoonheidsopenbaringen, die zijn z'n Roomse gedichten.

13. W. E. MOLLER.

1) Altaergeheirnenissen, 3, 1699.

CXXXI. 2 en 3. ii

ICE GULDEN MIS.(Vervolg van Dl. CXXX (1906, II), blz. ¢38).

II.

Het onderzoek naar den oorsprong van de Gulden Mismoet gesplitst worden in drie afzonderlijke vragen:

A. Waarom heet zij »Gulden" Mis.B. Welke bijzondere beteekenis of kracht wordt eraan

toegeschreven.C. Waarom wordt zij gedaan op den Quatertemperwoensdag

van den Advent.Andere vragen van meer ondergeschikt belang, bijvoorbeeld:

waarom wordt ze ook »Schippers-Mis" of »Reizigers-Mis"genoemd, waarom wordt ze steeds vroeg in den morgen enmet ontsteking van veel licht gecelebreerd enz., zullen bij debehandeling der drie hoofdvragen successievelijk ter sprakekomen.

A. WAAROM HEET ZIJ »GULDEN" MIS.

Met onverstoorbare hardnekkigheid heeft men minstens150 jaar lang — en het zal nu ook nog wel niet uit zijn —herhaald : De Gulden Mis wordt zoo genoemd, omdat zijvroeger in het Missaal met een gouden letter begon, of gelijkanderen zeggen, geheel met gouden letters was geschreven,of ook, zooals de rubricist Hartmann vertelt, omdat de begin-woorden »Rorate coeli" in gouden letters »gedrukt" (1) werden').

1) Hartmann, Ph., Réßertorium rituum, 6e Aufl. (Paderborn 1890), S. 314 § i i 6

1 59

Mijn ordebroeder Herman Janssens is bij mijn weten de eerstegeweest, die in 1755 dat idee op papier heeft gebracht '), enna dien tijd is het niet meer uit de boeken te slààn. Som-migen zeggen er voorzichtigheidshalve wel bij : »meent men",of zoo iets 2), maar intusschen wordt het toch maar gezegden voortverteld, zoodat bijvoorbeeld het Kerkbericht voor

Roomsch-Katholieken te Rotterdam, in zijn nummer van16 Dec. 19o5, aan mijn brave stadgenooten datzelfde nogeens kwam vertellen, zonder »meent men" erbij, en FelixRutten, ter wille van een meer ontwikkelden lezerskring, datnog eens dunnetjes overdeed in de Stemmen onzer Eeuw, ook

weer zonder de gebruikelijke veiligheidsklep »meent men" 3).Naar aanleiding van die gulden letters heb ik twee opmer-

kingen te maken:i'. De G. M. is bijna overal en reeds eeuwen lang bekend

onder die benaming »Gulden" Mis (Missa aurea). Wanneernu werkelijk die benaming afkomstig is van die gulden letters,dan moet toch het gebruik van die letters óók eenigszinsalgemeen zijn geweest. En dan zullen we toch wel een ofander Missaal uit den ouden tijd voor den dag kunnen halen,waarin die gouden letters voorkomen,

Maar dan zeg ik: Afferantur codices: Voor den dag metde boekenl

Reeds de schrijver in de Revue théologique vond het in18 59 al zeer bevreemdend, dat tot dan toe nog niemand het

1) Janssens, H., o. f. m., Explanatio rubricarum [Yfissalis Romani (Antverp.1755), p. 25 n. 16: »Missa vulgo A ure a, sic dicta quia primitive, ob excel-lentiam Mysterii fuit litteris aureis exarata". Hetzelfde in de 3e uitgave (Ant-verp. 1 757) P. 27 n• 9•

2) Zoo bijvoorbeeld [Dr. J. J. F. Wap], De feestvierende katholijke Kerk inNederland (Venlo 1863), blz. 3; hetzelfde in den sen druk (Venlo 1897), blz. 9.Van der Heijde n E., Kerkelijk Mis- en Lofboekje, 3e dr. (Turnhout 1899),blz. 217.

3) .Stemmen onzer Eeuw, I- (Amsterdam 2905), n• 50, blz. 395. — Het aange-haalde Rotterdamsche Kerkbericht voegt er nog bij, en wel in gespatieerdendruk, dat de G. M. »in de week voor Kerstmis" wordt gevierd. Wat ook alniet waar is. Want als de te Zondag van den Advent op 27 November valt,

dan komt de G. M. in de twee de week voor Kerstmis te staan.

i6o

bestaan van die gulden letters met de stukken in de handhad kunnen bewijzen '). Hij vermeldde evenwel niet of iemandooit opzettelijke nasporingen omtrent dit punt had gedaan.Om nu zooveel mogelijk zekerheid te verkrijgen, ben ik zelfeens op onderzoek uitgetogen. Het resultaat was.., natuurlijknul. Tusschen de 30 tot 40 oude Missaals, zoowel in drukals in handschrift, en geen van alle jonger dan de eerste helftvan de 16e eeuw, heb ik aan den lijve gevisiteerd; maargulden letters vond ik niet. Nog sterker. Pater Kronenburg,de bekende Redemptorist, heeft zich reeds 20 jaar lang voordie gulden letters geïnteresseerd, en nog heel wat meer Mis-saals doorgewerkt dan ik, maar ook hij vertelde mij, dat hijnog nooit iets van dien aard heeft gevonden.

2 °. Maar verondersteld eens, dat die G. M. oorspronkelijktoch met gulden letters geschreven was, of met een guldenletter begon, wat waren we dan nag verder? Niets. Danwerd de kwestie eenvoudig verschoven en zou aldus luiden:Maar waarom werd juist die Mis en geen andere met goudenletters geschreven.

Janssens weet er wel raad op en zegt: Ze werd met guldenletters geschreven »ob excellentiam mysterii", d. w. z. om hetgroote geloofsgeheim, de Menschwording van Christus, waaraanzij was toegewijd. Maar dan vraag ik: Zijn de mysteriesvan Paschen, Pinksteren, Sacramentsdag of Kerstmis dan ookgeen groote geloofsgeheimen? En als het soms juist om hetmysterie van de Menschwording te doen was, waarom schreefmen dan niet liever de Mis van Kerstmis met gulden lettersin plaats van die Gulden Mis, die toch in allen gevalle maareen vóórfeest is van Kerstmis.

Weshalve ik tot het besluit kom, dat men die gulden letters,de »gedrukte" van Hartmann incluis, gerust naar het Brokken -huis mag brengen.

Er bestaat echter nog eene andere verklaring van het woord»gulden", welke vooral bij niet -Nederlandsche schrijvers ge-

1) Revue tdaéologique, IV (Paris 1 859), p. 647-648; ongeveer hetzelfde in

Nouvelle revue théol., IIT (i 8 7 1 ), P. 224•

161

vonden wordt. Volgens hen zou de benaming »gulden" haaroorsprong danken aan de pracht, waarmede de G. M. vroegerwerd gevierd.

Ook daarmede kan ik geen vrede hebben. Doch voordatik mijne bezwaren ga uiteenzetten, dienen wij eerst kenniste maken met de vermaarde Gulden Mis te Hildesheim, welkeons door Johannes Busch, die ze zelf in 1439 heeft bijgewoond,wordt beschreven. Het is deze beschrijving van Busch, welkeaanleiding heeft gegeven tot bovengenoemde verklaring. Enhet Latijnsche Glossarium van Ducange — in zijn latere uit-gaven, wel te verstaan — heeft ervoor gezorgd, dat die ver-klaring een rondreis maakte door alle mogelijke boeken: vanrubricisten, geschiedkundigen, chronologen en lexicographen.

De Windesheimsche kloosterhervormer Jan Busch, dien wijreeds in ons eerste artikel hebben genoemd, vertoefde in 1 439te Hildesheim, om het klooster te Sulta bij Hildesheim tehervormen. Een onmisbaar element in iedere kloosterher-vorming was, dat de kloosterlingen zich ook in hun kleeder-dracht zouden voegen naar de voorschriften van den nieuwenregel, dien zij moesten aannemen. En om nu aan heelHildesheim te toonen, dat het klooster te Sulta in eer endeugd hervormd was, ging Busch aan het hoofd van allebeschikbare kloosterlingen, alle in het nieuwe habijt gestoken,naar de Gulden Mis, welker plechtigheid hij zelf aldus beschrijft:

»In Hildesheim en in Saksen wordt de h e b d o m a d a c o In-

m u n 1 s ') voor de overledenen gehouden op den eersten Zondag naSint Michael z). En op Zaterdag na c o m m uni s wordt de GuldenMis van de H. Maagd Maria gezongen met begeleiding van orgelspel,en bijgewoond door alle prelaten, kanunniken, wereldgeestelijken en

1) »Hebdomada communis" is de zgn. »Meindwoche" of »Gemeine Woche",waarin de overledenen werden herdacht. Zie Grotefend, Zeitrechnung, I, i. V.

Meindwoche, en Ducange, Glossarium mediae et infzmae latinitatis, i. v. Com-munis. De onverstaanbare lezing »conciones" in plaats van »communis" wordtuit Leibnitz, G., Scriptores rerum Brunsvicensium, II (Hannover 1710), p. 494overgenomen door Franz, A., Die ijlesse int deutschen lllittelalter, (Freiburg19o2), S. 286 Anm. i.

2) Met het feest van Sint Michael is bedoeld dat van 29 September. DeG. M. te Hildesheim werd dus gevierd in het begin van October.

162

kloosterlingen van alle orden en uit de geheele stad: Benedictijnen,Reguliere Kanunniken, Predikheeren en Minderbroeders. Die Misduurt bijna 3 of 4 uren wegens de groote staarten (propter caudasmagnas), die men toen met zingen en orgelspelen placht te maken.Aan allen die tegenwoordig zijn, wordt dan een aanzienlijk honorariumals presentie-gift geschonken. Prelaten, zooals ik, kregen een kuiken'),fijn toebereid met kostbare specerijen en andere dingen, volgens degewoonte van het land; daarbij nog een gebraden kuiken, een halvemaat (stopa) wijn, een blank tarwebrood, zoo groot dat het voorons allen aan tafel genoeg was, en vier Lubecksche geldstukken(solidi). Dat zijn de presentie -giften voor alle prelaten. De broederskregen ieder twee Lubecksche solidi voor hun tegenwoordigheid" z ).

Deze beschrijving van de lIildesheimsche G. M., door JanBusch geleverd, werd in 1710 voor het eerst in druk uit -gegeven door Leibnitz in zijn Scriptores rerwn Brunsvicensium,en ging vandaar over in een der latere uitgaven van Ducange'sGlossarivan. waar, onder het slagwoord »Missa aurea", een

groot gedeelte van den tekst uit Busch-Leibnitz werd mede-gedeeld, gevolgd door deze toelichting:

sHabes nominis rationem; quod iterum firmat Chronicon S.Godehardi Hildesheimense ibid. [d. i. bij Leibuitz] p. 408: ItemMissam singulis annis instituit de beata semper hirgine Maria, q u a mob suam magneficenliam 4uream vocamus " 3).

1) Zoo versta ik ten minste de woorden »pullus cbaritatis". Pul/as is eigenlijkelk jong gedierte. Het appositum charitadis beteekent over 't algemeen, dat ietsten Beschenke wordt gegeven, gelijk het woord salutis (galea salutis, portasalutis, cornu salutis) alles aanduidt wat heil aanbrengt,

2) Joh. Busch, Citron. Windesh. ed. cit., p. 417 s. Leibnitz (1. c.) geeft eeneeenigszins andere redactie. De Annalen u. Akten der Brüder des gem. Lebens..

zu Hildesheim, hrsg. von R. Doebner (Hannover 1903), deelen p. 326 nietsnieuws over de G. M. mede.

3) Ducange, Glossarium etc., ed. Basileae 5762, i. v. Missa aurea. — In deoorspronkelijke editie, door Ducange zelven bewerkt, komt het woord »Missaaurea" niet voor. In welke latere uitgave het voor 't eerst verscheen, weet ikniet; ik denk in die van Frankfort 1710. Het bij Ducange aangehaalde Chro-

nicon S. Gedehardi werd uitgegeven door Leibnitz in zijn Scripts. rer. Brunsv.,

t. II; zie aid. p. 408 Het werd geschreven door Joan. Legatius O. S. B., die

te Hildesheim op het eind der 15e eeuw leefde. — Over het invoeren der»Missa aurea" te Hildesheim zie Chronicon episcojtorune Hildeshemensiaenz, bijLeibnitz, 1. c., t. I (Hannover 1707), P. 759 en in de Monumenta Germaniae,

SS., t. VII, p. 869; verder Franz, a. a. O., S. 285 f., en Citron. Windeshem.,

ed. Grube, p. 418 nota i; cf. p, 409 nota I.

163

Nu was de kwestie voor goed opgelost. De G. M.heette dus »gulden" omdat zij »net zooveel pracht en luistergepaard ging. Het hooge gezag dat het Glossarium genooten terecht nog geniet, was voldoende om aan de gegevenverklaring burgerrecht te verleenen, vooral daar het oudeChronicon S. Godehardi, door het Glossariurn als bewijs.plaats aangehaald, het uitdrukkelijk bevestigde. En zoo zienwij Haltaus 1 ), Grotefend 2), Menzel 3), Binterim 4), de beideuitgaven van het Kirchenlexikon J), Moll 6), Falk 7), Franz 8 ),de tijdschriften Revue théologique, 3), Nouvelle revue théolo-gique 10) en Le Beffroi 11

), benevens de rubricisten Merati 13),

1) Haltausii, Chr., Calendarium medii aevi, praecipue Gersnanicum (Lipsiae

;7 29), p. »03, § XXXIX, — Aan datgene wat een andere chronoloog, Weiden.

Bach, A. J., in zijn Calendarium 5islorico-christianum medii et novi aevi (tegens -

burg 1855), pag. 184 over de G. M. zegt, is geen touw vast te knoopen.

2) Grotefend, Zeitrechnung, I, i. v. Missa aurea. Hij voegt er nog bij, dat de

benaming »Gulden" Mis zijn ontstaan dankt wellicht »noch eher nach den an

dem Tage gegebenen Präsenzgeldern". Over deze bewering zal straks in den

tekst nader worden gesproken.

3) Menzel, W., Christliche Symbolik I (Regensburg 1854), S. 121, i. v. Messe;

vgl. S. 346.

4) Binterim, J., Die vorzüglichsten Denkwürdigkeiten der christkatholiscjzen Kirche,IV, 3 (Mainz 1828), S. 238.

5) Kirchenlexikon von Wetzer und Weite, VII (Freiburg 1851), S. 102-103.

2e Ausg., IV (Freiburg X886), Sp. 524, i. v. Engelamt.

6) Moll, Kerkgeschiedenis, II. 3, blz. 2ß5.

7) Falk, F., Marianunz Mogüntinum (Mainz í906), p. 201 f.; hetzelfde uit-voeriger in Der Katholik 1903. II (Mainz 1903), S. 96.

8) Franz, Die Messe etc. S. 286. — Franz vergist zich waar hij zegt, dat

Ducange het woord »Missa aurea" zou afleiden van de rijke presentie -giften.

Ducange verklaart niet anders dan ik boven heb aangegeven; het bijgevoegde

citaat uit het Chron. S. Godeharai laat daaromtrent geen twijfel over.

9) L. c., p. 648.10) Tome III (1871) ß p. 224.

it) L. c., p. 169 note 3.12) Merati, C. M., Novae observaliones ..... ad Gavanti Commentaria in

Rubricas, t. I, pars I (August. Vind. 1740)', Observ. praelimin., n. XXXV,

P• 5 2-53• — Merati schrijft den tekst uit het Glossarium van Ducange, zonder

evenwel zijn bron te noemen, zóó letterlijk over, dat hij ook de verwijzing

naar een andere plaats van het Glossarium zonder commentaar overneemt

zoodat men uit Merati niet goed wijs kan worden, als men niet weet, dat het

Glossarium eigenlijk aan het woord moest zijn.

164

Zaccaria '), Romsée 2), Van der Stappen 3), Victorius vanAppeltern'), enz. enz. in allerlei vormen herhalen: De G. M.heet »gulden" wegens den luister waarmede zij werd gevierd.

Maar naar mijn bescheiden meening, is die verklaring vanhet Ghronicon S. Godekardi, en dus ook van allen die hetGlossarium van Ducange hebben nageschreven, niet in denhaak, evenmin als eene andere verklaring van Grotefend,.welke ik daar juist in een noot heb aangehaald, dat namelijkde G. M. haar naam zou ontleenen aan de rijke presentie -gaven welke er aan verbonden waren. Want er bestondenin de Middeleeuwen verschillende Missen, welke »GuldenMissen" werden genoemd, zonder dat daarbij van eenigeuitwendige plechtigheid en nog veel minder van presentie -giftensprake was. Straks zal ik dat uitvoerig aantoonen, waar ikover de ware beteekenis van het woord »gulden" zal handelen.

Eén bewijs wil ik echter alvast leveren, omdat het hierhet best op zijn plaats is.

Den 22sten Februari 1367 maakte eene zekere Richildis vanSobernheim, stiftsdame in het klooster Dalem bij Mainz, inhaar testament verschillende bepalingen, waarvan de eerstealdus luidt:

»Ten eerste geeft en legateert zij [Richildis] terwijl zij hare zielGode aanbeveelt, aan iederen priester van het Cisterciënserkloostervan den H. Disbodus in het bisdom Mainz één goudgulden, echteronder deze voorwaarde, dat ieder van hen op haren sterfdag degulden Mis leze" 5).

1) Zaccaria, F. A., Onomasticon rituale selectum, t. II (Venetiae 1787) p. 20.Zaccaria citeert ook al uit Ducange zonder hem te noemen, en verhaspeltdaarbij de citaten op echt Iialiaansche manier. Daarna maakt hij 't nog gekkerdoor een debatje aan te gaan me den straks te noemen Willem Burius, die overde G. M. in België spreekt, terwijl Zacarria die van Hildesheim bedoelt.

'-) Romsée, T. J., Opera liturgica, I (Leodii 1791), p. 26 nota.3) Van der Stappen, J. F., Sacra Liturgic, II, ed. 2 (Mechliniae 1902),

Q. 282, sub II. r°, p. 265.4) Victorius ab Appeltern, O. Cap., Manuale liturgicum, I (Mechliniae 1901)

p. 152, nota 4.5) Gudenus (V. F. Liber Baro de-), Codex diplomaticus anecdotorum res

Moguntinas, Francicas, Trevirenses.... illustrantium, III (Francofurti 1751).

P• 473-474. Het testament is daar geheel afgedrukt, p. 474 ss. Vgl. Falk.,Marianum Moguntinum en in Der Katholik, 11. cc.

165

Uit het feit, dat hier van »lezen" gesproken wordt, en datalle priesters van een en hetzelfde klooster op een en denzelfdendag de G. M. moesten opdragen, kan men, dunkt mij, welmet zekerheid besluiten, dat het geen plechtige Missen zijngeweest. Ook wordt er volstrekt niet gesproken van presentie -giften; de goudgulden, waarvan het testament gewaagt, iseen gewoon stipendium. Tevens lette men er wel op, dathet testament dagteekent van het jaar 1367, terwijl hetChronicon S. Godehardi, welks verklaring wij boven hebbenverworpen, eerst ruim een eeuw later werd geschreven (zieboven, blz. 162 noot 3), dus in een tijd, waarin men, vooralte Hildesheim, de ware beteekenis van het woord »gulden"best kwijt kon zijn.

Een derde verklaring van het woord »gulden" is, dat hetzijn oorsprong zou hebben in de grootheid van het Mysterie— de Menschwording van Christus — waaraan de Mis istoegewijd. Aldus Burius '), Brassinne "), Kuckeisen 3), en Vander Stappen 4), welke laatste deze verklaring slechts alsmogelijk voorstelt.

Doch hierop antwoord ik met de vragen, welke ik bovenreeds heb gesteld: Waarom worden dan de Missen vanPaschen, Pinksteren, Sacramentsdag, en vooral die van Kerstmisgeen »Gulden Missen" genoemd?

Maar wanneer nu alle gangbare verklaringen van het woord»gulden" worden verworpen, wat moet dat woord dan wèl.beteekenen?

Niets anders dan »voortreffelijk".

1) Burius, G., Onomasticon quo voces obscuriores in Officio Ecclesiastico 7

Missali, Breviaria ac Martyrologia Romano.... etymologiee explicantur (uitge-geven achter Burius' Brevis Romanorum Pontificum notitia etc.), Mechliniae

1675, P. 77. Hetzelfde in de ed. novissima, Augustae Vindelic. 1 7 69, P. 49 1 s-2) Brassinne, A., Elucidatio clublorum in celebratione Missarum praesertim

votivarum.... occurrentium (Lovanii 1733), P: II, n. XV.3) Kuckeisen, J. o. f. m., Isagogicon ecclesiasticum (Heidelberg 176o), p. 8.4) L. c., II, Q. 282 sub II. 2 0, p. 265.

En daarvoor beroep ik mij op het algemeene en feitelijkaan iedereen bekende spraakgebruik van de Middeleeuwen enzelfs van de voor-christelijke tijden. Of liever, ik behoef nogniet eens zoover terug te gaan. Wij, twintigste-eeuwers,noemen ook nog datgene wat wij als voortreffelijk willenaanprijzen, in figuurlijken zin »gulden" of »gouden", en sprekendagelijks van een gulden tijdperk, een gulden woord ofspreuk, een gulden regel of voorschrift, een goudenhart enz. De Navolging van Thomas van Kempen noemenwij allen een »gulden boekske", terwijl de firma Alberts teGulpen onlangs nog herhaaldelijk voor den prijs van f 1.20

een wel wat onwelluidenden »Gulden bundel" annonceerde,zijnde een reeks ascetische verhandelingen. De aardrijkskundekent de Gouden Baai, den Gouden Hoorn en hetGouden Schiereiland, allemaal zoo genoemd om hunnevoortreffelijke ligging, vruchtbaarheid enz. De geschiedkundigekan u in de geschiedenis van ieder land een gouden eeuwaanwijzen en u vertellen, welke de inhoud was van de go u d e nbullen van Andreas II, Karel IV en paus Benedictus XIV,terwijl hij u desnoods nog wel zal mededeelen, dat degeslachtslijst van de edelen in de oude republiek Venetië het»Gouden Boek" werd geheeten, eene benaming, welke ookin onze dagen niet onbekend is. De teekenaar zal u verdervertellen wat de gulden snede is, de klassiek-letterkundigeden inhoud verhalen van den roman »De gulden ezel", ende cultuur-historicus u het zijne mededeelen over den Vantijdof Gulden -besjes-tijd.

Om nu eens een flinken sprong te doen, herinner ik eraan,,dat de thans nog zoo moeilijk te vinden gulden middelweg,voor meer dan 2000 jaren al even lastig te vinden was, toenHoratius dien nog »mediocritas aurea" noemde. DiezelfdeHoratius spreekt elders over mores au r ei, zijn collega Ver

-gilius over saecula aurea, Ovidius over aetas aurea enLucretius over dicta aurea.

Zoo komen wij weer terug naar de Middeleeuwen, waarinde Dicta aurea of Verba aurea van broeder Aegidius vanAssisië vlijtig werden gelezen, ook in de Nederlanden, waar

167

ze Guldene woerde werden genoemd. Ja, in de Middeleeuwen

noemde men compleet alles» gulden" oftewel »aureus" (a, um),wat in de oogen van een of anderen sterveling voortreffelijk wasof scheen. Wie kent niet de Catena aurea van den H. Thomasvan Aquino en de Legenda aurea van zijn ordebroeder denZ. Jacobus de Voragine? Wanneer men een of ander boek

of geschrift voortreffelijk vond, dan was »gulden" of »aureus"een onmisbaar praedicaat. Zoo sprak men van een Tractatusaureus, Sermo aureus, Directorium aureum, Materia aurea,Lectura aurea, Hymnus aureus enz. Vooral boekhandelaars

hadden daar slag van, en brachten allerlei »gouden" boeken

in den handel, als daar zijn: Breviarium aureum, Preces aureae,Repetitio aurea, Quadragesimale aureum, Compendium aureumetymologiae, Speculum aureum animae peccatricis, De guldenLitanie, Dat gulden Gilewichte, Die gulden Veter, GuldenBescouwinghen, Een gulden Onderwijsinghe, Het gulden Op-schrift (allemaal gebedenboekjes) ja zelfs een Gouden Orgel,waarmede bedoeld wordt een liederen -boekje » geluyt maakende

van Gods- en Christi-Eergesangen". Bekende antiphonen tereere van de H. Maagd Maria werden in rijm omgezet oTuitgewerkt en zoo kreeg men een Alma aureum, Regina toeliaureum en een Recordare aureum.

Dat ook bij de Grieken dit figuurlijk gebruik van het woord

»gouden" bekend was, blijkt reeds genoegzaam uit de namenvan de HH. Petrus Chrysologus en Joannes Chrysostomus,welke laatste bij ons in de Middeleeuwen heel familiaar»Jan Guldemont" werd genoemd.

Ook in de liturgie is het woord »gulden" in den zin van»voortreffelijk" ingeburgerd. Algemeen is het bekend, dathet Jubilé-jaar ook »Gulden jaar" werd geheeten. Tevenswerd in vroeger eeuwen alles »gulden" genoemd, wat metde Quatertemperdagen in betrekking stond, waarschijnlijk welomdat op die dagen oorspronkelijk de HH. Wijdingen werdentoegediend. Men sprak daarom in Duitschland van Go 1 d-fasten, de Gulden Week, Gulden Zaterdag en GuldenZondag (Zondag na de Quatertemper-week). Op Hemelvaartsdagsprak men van de »Gulden Noon", daar men verhaalde, dat

168

Christus omtrent het negende uur (hora nona) ten hemel wasgevaren. Onze tegenwoordige »Goede Week" noemde menook wel »Hebdomada aurea" of »Gulden Week", terwijl menten slotte nog eene devotie kende van »die x i j g u 1 d e nv e y d a g e n", welke daarin bestond, dat men op iz afzon-derlijk aangewezen Vrijdagen van het jaar op water en broodmoest vasten, om allerlei genaden en gunsten te verkrijgen ').

Ik geloof, dat ik nu werkelijk met genoeg voorbeelden hebaangetoond, dat het woord »gulden" in figuurlijken zin tenallen tijde beteekend heeft »voortreffelijk". Daarover kan ikdus verder zwijgen (tusschen haakjes: zwijgen is ook al »goud ")_

Maar met dat al zijn we feitelijk nog niet veel verder ge-komen. Want al weten we nu, dat »gulden" Mis beteekent»voortreffelijke" Mis, dan blijft toch nog altijd de vraag:Waarin bestond dan die voortreffelijkheid?

Mijn antwoord luidt: De voortreffelijkheid van de »gulden"Mis ligt daarin, dat men eene bijzondere kracht eraan toe-kende. Korter gezegd: »Gulden Mis" beteekent oorspron-

kelijk »Krachtige Mis".Boven heb ik reeds gezegd, dat er in de Middeleeuwen

behalve onze G. M. van den Q. T. Woensd. van den Advent,nog andere Missen bestonden, welke ook »Gulden Missen"werden geheeten. Daaruit blijkt dus alvast, dat de benaming»Gulden" een geslacht (genus) aanduidt, dat in meerderesoorten (species) wordt verdeeld.

Men had bijvoorbeeld de gulden Mis »Humiliavit" ter eerevan de Vijf Wonden vai. Christus, en de zeven zoogenaamdegulden Missen van den H. Gregorius, welke voor de over-

7) Zie handschrift »ci E r5 (1729) van de Athenaeum-bibliotheek te Deventer

(Catalogus der hss. enz., Deventer 1892, n. 24), fol. 304s. Over deze eigenaardige

devotie, die men zelfs tot aan Paus Clemens I (j- in het jaar 99) doet opklimmen,

spreek ik wellicht later. Vgl. ook Franz. Das Rituale von St. Florian aus dem

zwölften jYahrh. (Freiburg 19o4), S. 26 Anm. I. — Het is natuurlijk niet

mogelijk de bronnen aan te geven van alle voorbeelden, welke ik voor het

figuurlijk gebruik van het woord »gulden" heb aangehaald. De noten zouden

veel meer ruimte beslaan dan de tekst. Mocht iemand naar aanleiding van een

der aangehaalde voorbeelden, vooral omtrent de titels van middeleeuwscheboekjes, verdere inlichtingen verlangen, dan zal ik hem die gaarne verschaffen.

169

ledenen werden opgedragen, terwijl men in Duitschland eenMis kende, welke geen andere benaming droeg dan »d ygulden mess", en die in haar formulier veel overeenkomstheeft met onze Gulden Mis.

In een geschreven Missaal uit de i 5de eeuw, dat teKarlsruhe wordt bewaard, treft men bijv. een » A u r e a miss aHumiliavit" ') aan, en in een handschrift te München vanhet jaar 1591 de »Septem m i s s a e a u r e a e beato Gregorioa Deo revelatae" 2). Deze zeven Missen van Gregorius werdensoms verminderd tot zes 3), en eene eigenaardige devotieschreef voor, dat men bij die Missen zes verschillende gebedenmoest verrichten. Deze gebeden vindt men o. a. in eenhandschrift van het Minderbroedersklooster te Maastricht onderdeze rubriek: »Dit sijn ses deuote gebeden diemen lesen seiin die ses gulden missen voor die sielen" 4). Diezelfdezes gebeden vond ik ook in ongeveer denzeifden vorm in eenhandschrift van de Athenaeum-bibliotheek te Deventer, dochdaar behooren zij niet bij de zes Gregorius -Missen, maar bijde Mis »Humiliavit", die in het register van datzelfde hand-schrift (fol. 4 b.) vermeld wordt als: » A u r e a missa cumsuis orationibus" terwijl de gebeden zelf worden geregi-streerd: »Admonitiones quaedam sex ad m i s s a m a u r e a mpertinentes" 5 ).

Waarom werden nu die Missen »aureae Missac" of »guldenMissen" genoemd?

1) Franz, Die Messe, S. 557 Anm. 3. — Nog in ons hedendaagsch Missaal isde Mis »Humiliavit" voorgeschreven op het feest der 5 Wonden van Christus(pro aliquibus locis).

2) Franz, a. a. •0. S. z59 Anm. a; vgl. S. 253 en 309 Anm. 2,9) Franz, S. 259-261.4) Handschrift n. 4, gebedenboekje, geschreven omstreeks het midden der

15e eeuw. Perk., 330 bladen 85 X 520 mM. De rubriek bevindt zich fol. 323ein roode letters.

5) Hs.. Deventer ii H 2 (539 6) : Libellus quarundam devotarum missarumscrip/us Del ffis aped fratres carthusianos Anno MDLXX, fol. 3. De Mis»Humiliavit" bevindt zich met de 6 voorafgaande gebeden op fel. 50a-53a.

Zij wordt daar niet gequalificeerd als »Missa aurea", doch zulks geschiedt welin het register van het hs. (fol. 4b), zooals blijkt uit de woorden welke ikboven in den tekst heb aangehaald.

170

Enkel en alleen omdat men daaraan een bijzondere krachttoeschreef. Dat zal ik aantoonen uit de rubrieken, welke inde oude Missalen aan deze Missen voorafgaan.

De Mis »Humiliavit" werd bijvoorbeeld ingeleid door eenrubriek van ongeveer dezen inhoud: Wanneer deze Misgodvruchtig wordt g e l e z e n (devote leger i t) voor een zieke,dan zal deze zeker genezing verkrijgen; en wanneer zij vooreen overledene wordt gedaan, dan zal deze aanstonds na deMis uit het vagevuur worden verlost. Ja, de kracht van dezeMis is zoo groot, dat iedereen daardoor van elke weder-waardigheid kan bevrijd worden. En dit alles is zeker waar,want het is door een engel geopenbaard aan den Heiligen

(sic) Paus Bonifacius II, toen deze ziek en den dood nabijwas. Daarom heeft diezelfde Paus zich ook gehaast allerlei

aflaten te verleenen aan diegenen, die de Mis » Humiliavit"vijfmaal zullen lezen of bijwonen').

Ook aan de 6 of 7 Gregorius-Missen voor de overledenen

werd eene bijzondere kracht toegekend. De Missen warentoepasselijk op verschillende mysteriën van het Geloof, en

moesten op zes of zeven achtereenvolgende dagen worden

gelezen. Als dat geschied was, dan werd de ziel, voor welkeze waren opgedragen, zonder twijfel uit het vagevuur bevrijd.

En voor het geval dat zij werden gelezen voor een levende,die in lichamelijken of geestelijken nood verkeerde, dan was hij

na het lezen van die voorgeschreven Missen zeker verlost van

alle wederwaardigheid 2).Men ziet dus, dat de reden waarom die Missen zoo sterk

werden aanbevolen en als voortreffelijk werden geroemd,

dáárin gelegen was, dat zij zoo krachtig waren tegen alle

nooden.

1) Vgl. Franz, S. 157-161 waar ook andere vormen van het verhaal worden

medegedeeld. Het hs. te Deventer vertelt er nog bij, dat paus Joannes XXII

aan die Mis 200 dagen aflaat heeft verbonden (fol. 5oa).

2) Vgl. Franz, S. 2 53 —259. De aanleiding tot het instellen van deze Missen

was eene legende, verhaald door paus Gregorius den Groote (Lib, dialag.,

IV. 55); vgl. Franz, S. 244. — Ook in het Missale Traiectense (ed. Antverp.

1540) komt deze reeks van 7 Missen voor (fol. 730-740), echter zonder de

benaming »Gulden Missen". De volgorde is als bij Franz, S. 254 sub I

I7I

Nog veel duidelijker komt dit karakter van Nood-Mis uitbij de straks reeds genoemde Mis, welke zonder meer »dygulden Mess" genoemd werd. Deze was onder alle middel

-eeuwsche Nood-Missen — want er bestonden nog veel meerMissen welke als krachtig golden tegen verschillende nooden,maar niet alle werden zij »gulden Missen" genoemd — dezeMis, zeg ik, was onder alle Nood - Missen de voornaamste.En, eigenaardig genoeg, zij heeft ongeveer hetzelfde formulierals onze tegenwoordige G. M. van den Q. T. Wd. van denAdvent, en is dus ook toegewijd aan de Menschwording vanChristus. Alleen is dit verschil op te merken, dat »dy guldenmess" op echt middeleeuwsche wijze met allerlei toevoegselsen ornamenten was verrijkt, terwijl onze hedendaagsche G. M.,nu elke afwijking van rubrieken en decreten als uit den boozewordt beschouwd, streng gelezen wordt volgens het formuliervan de »Missa votiva de B. M. V. tempore Adventus".

Het een en ander wil ik uit den tekst en de rubrieken van»dy gulden mess" mededeelen.

Welke groote kracht zij heette te bezitten, blijkt reeds uitde rubriek welke als inleiding vooraf gaat:

»Dy gulden mess; wer in grossen nötten sey der seel oder desleibs, des guetz, oder der eren, der lass im dyse mess sprechen [hijlate deze Mis voor zich doen] als sy geschriben stet, und wiss fürwar, wirt sy mit andacht vollbracht, got und seine liebe muettergewert dich nach deines leibes trost; und wiss auch für war, undwar das muglich, daz got noch mensch solt werden, man erpat inmit disem gepet ') ; man sol auch VII almuesen geben in den erendes heiligen geistes, und sol auch VII leiht [lichten, kaarsen] habenyeglichz als ein daum ellen, und sol die liechter zuntten [aansteken]als der prester die mess anhebt und die antiffen; und spricht sivor der mess" 2 ).

1) Dergelijke onzin is in het godsdienstig leven der latere Middeleeuwenhelaas niet zeldzaam. En als men daarbij de vele andere treurige verschijnselenvan dien tijd beschouwt, dan kan men ook duidelijk inzien, dat datgene watmen de »Hervorming" pleegt te noemen, toch wel losgebroken zou zijn, al hader nooit een Luther of Calvijn bestaan.

2) Zie dezen en de volgende teksten uit »dy gulden mess" by Franz,

S. 282— 284. Dat de Mis »Rorate" (of het juist «dy gulden mess" was, kanik niet met zekerheid zeggen), evenals zoovele andere Nood-Missen, ook soms

172

Vóór den Introitus worden 2 antiphonen gebeden, waarinèn het karakter van Nood-Mis èn de vereering der Mensch-wording van Christus worden uitgedrukt:

»Ille est dies quam fecit Dominus. Hodie Dominus affliccionempopuli sui respexit et redempcionem misit, hodie mortem quarrfemina intulit femina fugauit.

Hodie deus homo factus, cum quod fuit permansit et quod nonerat assumpsit. Ergo exordium nostre redempcionis deuote recolamuset exultemus dicentes: Gloria tibi Domfine"').

Daarop volgt de Introitus »Rorate" waarna 7 Oraties worden

gebeden (Maria-Boodschap, H. Geest, Kerstmis, H. Drievuldig-

heid H. Anna, H. Joannes de Dooper en Alle Heiligen), en naelk der Oraties wordt de ede antiphoon »Hodie deus" herhaald.Hetzelfde geschiedt bij de zeven Secretae en Complendae

(Postcommuniones). Het Evangelie is natuurlijk »Missus est"

(Luc. I. 26-38) 2). Onder het Offertoriurn moest het volgende

gebed worden gesproken:

»Herre got ich opfer dir und deiner lieben muetter Maria das gebetund pit [bid] dich herr das du mir gedenkts, das ich dein geschöpfpin und du mich erbst hast mit deiner menschheit; erloss mich heutvon disen notten nach [tot] deinem lob und nach meinem trost. Amen".

En op het einde der Mis:

»Suesse Kuniginne, ich man [herinner] dich deyner eren, das dichGot aus aller der welt erwelt [uitgekozen] hat, das er sein Gothait

bij wijze van Septenarium, d. w. z. zeven dagen achtereen, gelezen werd, blijktuit Joh. Busch, Chronicon Windeshem. etc. ed. Grube, p. 401: »ArchiepiscopusColoniensis dominos Theodericus de Murs venit ad nos in ieiunio dominicaLetare, septem petens sibi legi sen cantari missas de beata Maria virgine,videlicet parate cell, quod et fecimus et summam missam in summo altari (lebeate virgin cantavimus. Ad singulas missas obtulit cereum unius talenti etdenarium Coloniensem. Ego auteur dixi Patri Arnoldo Huls priori ibidemnostro, quod id vix liceret in tali dominica tale officium pretermittere. Quirespondit : Archiepiscopus mandavit, cui in huiusmodi oportet obedire"(!).

1)Franz (S. 284) vermoedde dat deze antifonen aan een oud officie van Maria-Boodschap ontleend zouden zijn. , Inderdaad is dit zoo. Zie Kronenburg, II.175 en vgl. blz. i /o.

2)Het Epistel is genomen uit Isaias: »Egredietur virga" (XI. i--5. Dit ishet Epistel van den Q. T. V r ij d a g van den Advent). Graduale »A summocoelo". Vers »Post partum". Sequentia »Ave praeclara maxis stella" (Chevalier,Reperfor. liymnolog., I, n. 2045). Offertorium »Ave Maria". Communio »Ecce virgo".Het geheel is wellicht een oud Mis - formulier van het feest van Maria-Boodschap.

1 73

mit deiner menschait veraint had; nu pys heut mein pott [weesheden mijn voorspreekster] zw deinem lieben kindt, das er michdurch deinen willen erlöz von disen notten und von allen meinennotten. amen" ".

Naar aanleiding van de genoemde gulden Missen wil ik eersthet een en ander in het midden brengen.

De meeste lezers zullen uit datgene wat ik heb medegedeeldomtrent de kracht, die men aan de gulden Missen toeschreef,wel hebben opgemaakt, dat de dingen wel wat overdrevenwerden, en men zich daardoor niet weinig schuldig maakteaan superstitie of bijgeloovigheid. Inderdaad, dit is maar alte waar. Wie het interessante boek van Franz daarover wil

1) Franz, a. a. 0., S. 284. — Tevergeefs heb ik tot nu toe getracht in een

of ander Missaal van Nederlandschen afkomst een afzonderlijk formulier vande middeleeuwsche Gulden Mis te vinden. Overal werd ik teleurgesteld. Devolgende bibliotheken en musea heb ik doorzocht: Amsterdam, Univ.Bibl, en Begijnhof; Den Haag, Kon. bihl. en Mus. Meerm.-Westreen.Leiden, Univ. bibl. en Lakenhal; Utrecht, Univ. bibl. en Aartsbiss.Museum; H a a r 1 e m, Biss. Museum, en verder verschillende particuliere biblio-theken. Prof. Dr. Henen had daarbij de welwillendheid voor mij te onderzoekende Missalen der bibliotheek van het Groot-Seminarie te W a r m o n d, en hetStadsarchief te L e i d e n. Toch moeten er, dunkt mij, Missalen hebben bestaan,waarin zich een speciaal formulier bevond. De stichting te Leiden van het jaar1536 spreekt bijv. van »dat officy van den ghulden Misse voerseyt m e t d r i eprof e c y e n,, ende voert als 't bescreven staet in den groten M is s a e lvan 't h o g h e a 1 t a er" (zie boven Deel, CXXX, blz. 455). Er wordt dusgezegd »met drie profecyen"; maar in de oude Missaals is er geen enkeleMis »Rorate" te vinden die er drie heeft. De Mis van den Q.T.Wd. vanden Advent heeft maar twee Lectiones (Epistels, Prophetiae), en de Missavotiva de B.M.V. tempore Adventus maar één; dus juist zooals nog heden inonze Missalen. Men zou dus zeggen dat het »grote Missael" te Leiden eenafzonderlijk formulier van de G. M. heeft bevat. Toch is het mogelijk, dat hetwoord »profecyen" genomen moet worden in den zin van »lectiones", en danzou daaronder ook het Evangelie van de Mis kunnen vallen; de »drie profecyen"zouden dan zijn: de twee Lectiones (Epistels) van den Q.T.Wd. en het Evangelie(L e c t i o Evangelii) van dienzelfden dag. Daarmede zou dan echter tegelijkaangegeven zijn, dat als formulier van de middeleeuwsche G. M. te Leidengenomen werd, niet zooals heden, de Missa votiva de B.M.V., doch de Mis vanden Q.T.Wd. van den Advent.

CXXXI. 2 en 3. 12

1 74

nalezen kan zich ervan overtuigen. Et amplius. Dat men aaneen of andere Mis eene bijzondere kracht toeschrijft, daar isnatuurlijk niets tegen. Maar men moet het niet zóó voor-stellen, alsof die kracht onfeilbaar zeker zal werken. De uit-deeling van bijzondere gaven en genaden geschiedt volgensGods v rij e beschikking.

Geen wonder dan ook, dat tal van ernstige mannen zichtegen dat sollen met die bijzondere Missen, speciaal met de7 Gregorius-Missen (want deze waren de hoofdschuldigen),met kracht verzetten. Gerson, Nic. Jawor, Dionysius de Kar

-thuizer, Jan Busch, Gabr. Biel, Paul Wann, Nic. van Cusa,het Concilie van Trente, provinciale Concilies enz. ') wezenherhaaldelijk erop, en. met kracht, dat het zonde was, aanbepaalde Missen of Missen- reeksen een onfeilbaar.-werkendekracht toe te schrijven, en daaraan nog gebeden, ceremoniënof andere dingen als noodzakelijke voorwaarden ter verhooringtoe te voegen. Laat ik even een paar getuigen noemen, diein hun afkeurend vonnis de »gulden missen" uitdrukkelijknoemen. Daaruit zal dan tevens blijken, dat de ratio formalis,waarom die »gulden" missen werden afgekeurd, alweer geenandere was dan de inwendige kracht die men eraantoeschreef.

»Sommigen — zoo spreekt onze groote, doch maar al te weinigbekende landgenoot, de Eerbiedw. Dionysius de Karthuizer (;- 2471) —zeggen uit geveinsde godsvrucht, dat alwie zooveel of zooveel Missen,die men g u I d e n noemt, leest voor een bepaalde ziel in het vage-vuur, die ziel ook zeker zal verlossen. Men schrijft zoodoende aandat bepaalde getal Missen of ook aan zekere gebeden een zoodanigeen zoo groote kracht toe, en nog wel als 't ware ex opere operato,dat men zich daardoor schuldig maakt aan de zonde van bijgeloof" 2).

Ook Luther, die de zwakke punten van zijne Moederkerkzeer wel kende, trok te velde tegen de bijgeloovigheden,

1) Franz, a. a. 0., S. 299-307.2) Dionysius Carthus., Contra villa superstitionurn quibus circa casltummz vert

Del erralur, art. IX, ed. P. Blomevenna (tegelijk met eenige andere werkjes

van Dion. Carth.), Coloniae 1 533, p. 6i2. Dionysius citeert hier eigenlijk dewoorden van een »quidam doctor".

1 75

welke aan sommige Missen werden verbonden. In een vanzijn smaadschriften tegen het H. Sacrificie der Mis roept hij

spottend uit: »Da sein siben gülden messen erfunden."En even te voren stelt hij de bijtende vraag: » Wo wollenaber die elenden pffaffen unnd leyen [leeken] bleyben, dievon dem vorstandt [begrip] der messen und glauben ssoweyht kummen [gekomen] seyn, dass sie gleych eyn tzaubereydarauss gemacht haben?" ') Inderdaad, Luther had wel eenigrecht om zoo te spreken. Maar hij had tevens moeten be-denken, dat de zaak zelve en het misbruik, dat ervan gemaakt

kan worden, twee verschillende dingen zijn. In de afkeuringvan die »tzauberey" had hij echter volkomen gelijk, wantook het Concilie van Trente, dat echter het woord »Hervor.ming" in gezonderen zin opvatte, zag zich genoodzaakt denpriesters in het algemeen op het hart te drukken, dat zij :

»in de Kerk geheel zullen uitroeien het bepaald getal missen enkaarsen, dat meer door een bijgeloovige vereering dan door warengodsdienstzin is uitgevonden; en dat zij het volk zullen leeren,welke de zoo kostbare en hemelsche vrucht is van dat allerheiligstoffer [der Mis], en waaraan die vrucht hoofdzakelijk is toe te schrijven" 2).

En nog in 16io moest de Synode van Augsburg op hetmisbruik van die 7 Missen wijzen en ze absoluut verbieden

e Niemand wage het die zeven Missen, welke men guldennoemt, te lezen, en niemand wende, ten gunste van wien het ookzij, eenige bijgeloovige gebeden of ceremoniën aan, al wordt zulksonder den schijn van godsvrucht gevraagd" 3 ).

1) Luther, M., Eyn sermon von dent nemen Testament, das ist von der heyligenMesse, in Luther's Werke, VI (Weimar 1888), S. 375•

2) Cone. Trid., Sess. XXII, Decr. de observ. et evitandis in celebratione missae,in fine.

3) Synodus Augustana, an. 16io, pars III, e. 10, n. 5 in Concilia Germaniae,ed. Schannat—Haitzheim—Scholl, IX (Coloniae 1771), p. 63 col. 2: »Missas

illas septem, quas Aureas vocant, nullus dicere praesumat, neque u11as precesaut caeremonias superstitiosas in cujusquam gratiam usurpet, quantumvis subspecie pietatis ad id rogetur et requiratur, nec patiatur mappis altarium, dumsacrificat, herbas, cereos, aut alia, benedictionis auf alio nomine supponi".

176

Uit datgene wat wij tot nu toe omtrent de gulden Missen,welke in de Middeleeuwen in gebruik waren, hebben mede-gedeeld, worden de negatieve conclusies, tot welke wij reedsgekomen waren, bevestigd. De benaming »Gulden Mis" isnamelijk

I ° niet te danken aan gulden letters in het Missaal;20 noch aan de voortreffelijkheid van het mysterie waaraan

zij is toegewijd;3° noch aan de pracht en de plechtigheid, waarmede zij

werd gevierd;4° noch aan de presentie -giften, welke somtijds werden

verstrekt.Van dit alles immers wordt bij de gulden Missen (ier Middel-

eeuwen niet de geringste melding gemaakt, ten minste nietals van een noodzakelijk vereischte.

Daarentegen zijn wij langs positieven weg, d. w. z. door,navorsching van de beteekenis van het woord »gulden" infiguurlijken zin, en door analogie met andere gulden Missen,ook tot een positieve conclusie gekomen, namelijk:

i°. Dat het algemeene karakter van alle g u 1 cl en Missenis, dat zij eene bijzondere kracht bezitten tegen allerlei nooden.

2°. Dat dus het woord »gulden" niets anders beteekentdan »voortreffelijk", en dat speciaal door de benaming»Gulden" Mis, die voortreffelijkheid wordt aangeduid, welkegelegen is in de inwendige kracht welke die Mis bezit terafwering van allerlei nooden.

Korter gezegd: »Gulden Mis" beteekent niets dan »Voor-treffelijke Mis ", of meer in concreto » Krachtige N o o d-M i s".

Nog eenige opmerkingen.Daarstraks heb ik gezegd, dat alles wat met de Quater-

temperdagen in betrekking stond, eertijds »gulden" werdgenoemd (zie boven, blz. 167) en in den stichtingsbrief derG. M. te Brugge hebben wij gezien, dat den Q. T. Wd. inden Advent gulden Metten" werden genoemd '), Zou het

1) Zie art. I (De Katholiek, Dl. CXXX [igo6. II], blz. 448); de tekst van destichting te Brugge luidt: ». . . ut feria quarta quatuor temporum qua in sanctaDei ecclesia canitur sacrum ewangelium Missas est Angelus in matutinis, q u e

1 77

dus niet zeer wel mogelijk zijn, dat onze G. M. juist daarom»gulden" wordt genoemd, omdat zij altijd op den Quater-temperwoensdag valt?

Ik meen deze veronderstelling te mogen afwijzen, omdateerstens de andere Missen, welke vroeger »gulden" Missenwerden genoemd, in volstrekt geen betrekking stonden totde Quatertemperdagen. Ik herinner hier vooral aan degulden Mis van Hildesheim, die begin October werd gedaanen aan de gulden Missen, welke voor de zielerust van destiftsdame Richildis moesten worden opgedragen (boven, blz. 161

en 164). Daarbij komt nog dat de stichtingsbrief van de G. M.te Brugge, waarin ook van »gulden Metten" wordt gesproken,eerst omtrent het jaar 1535 werd opgemaakt. En daar toende benaming »Gulden Mis" voor de plechtige Mis van denQ. T. Wd. reeds zeker een eeuw lang in gebruik was 1 ),ligt het voor de hand, dat de benaming »Gulden Metten"niet aan den Quatertemperdag te danken is, maar aan dereeds lang bestaande benaming »Gulden Mis", welke volgensalgemeen gebruik op het eind van de Metten werd gezongen.

Ten slotte nog een curiositeit, een dubbelganger van onzeGulden Mis, uit ... de Arabische filosofie l Een Arabischeoverlevering verhaalt, dat de Raoá ïl (brieven) van Pythagorasdáárom den naam »gouden" hebben gekregen, omdat Galenusze met gouden letters zou hebben geschreven 2).

Dat is dus juist dezelfde historie als van die gulden lettersin het Missaal, alleen met dit verschil, dat men met diepennevruchten van Pythagoras niet zoo lang heeft liggenmartelen als met onze Gulden Mis.

Of er dan nog nooit iemand geweest is, die het woord»Gulden" verklaard heeft als boven is geschied? Ik geloof

matutine vulgariter auree vocantur.... Missa de supradictaVirgine Maria ad summum altare diste ecclesie, q u e [Missa] e t i am a ure av o cab it u r, cum musica solemnius quo fieri possit.... [cantetur]". LeBeffroi, I. 16q.

1) Zij bestond immers reeds te Delft in 1444• Zie boven, Dl. CXXX, blz. 458.2) Vriendelijke mededeeling van Prof. Dr. T. J. de Boer, thans hoogleeraar

te Amsterdam.

178

van neen. Een paar schrijvers heb ik ontmoet, die eeneindje op weg waren, maar toen bleven ze weer steken.Zoo zegt onze brave Cornelis van Kiel (t 1607), meer bekendonder den naam van Kilian, in zijn Elyrnologacum : » GuldenMisse.. . sic dicta ob excellentiam", d. i. »zoo genoemd omhare voortreffelijkheid" '). Maar waarin die voortreffelijkheideigenlijk bestaat, en daar komt het voor een groot gedeelteop aan, zegt hij niet. Eveneens verwees de schrijverin Le Beffroi en na hem Van der Stappen 2) voor de ver-klaring van »Missa aurea" zeer juist naar de parallellen»Legenda aurea" en »Litaniae aureae". Maar op hetzelfdeoogenblik dwalen beiden weer van den weg af door te be-toogen, dat het woord »aurea" wijst op de voortreffelijkheidvan het Mysterie der Menschwording.

Wij zijn thans gekomen tot onze tweede vraag:

B. WELKE BIJZONDERE KRACHT WORDT AAN DE GULDEN

MIS TOEGESCHREVEN.

De volksmond geeft hierop het antwoord: »Wie in deG. M. komt, krijgt het heele jaar geen ongelukken ".

Hoe levendig dit geloof, ik zou haast zeggen: bijgeloof,nog in sommige kringen voortleeft, bleek mij dezer dagen,toen ik in een der grootere steden van Holland vertoefde.Een jonge man kreeg door een noodlottigen val een hersen-schudding. Aanstonds was de volksmond erbij om te zeggen:»Kijk, Jan van Lisse — zoo zullen we hem maar noemen —is in de Gulden Mis geweest en heeft tóch een ongeluk ge-kregen". Of die redeneering ernstig gemeend was (er wasmaar één die het zeide) kon ik niet achterhalen. Mocht hetzijn, dan is het gelukkig een witte raaf. De menschen kennen

1) Kilianus, C., E/ymologicurn teutanicae linguae, (Traiecti Batay. 11777), i. V.

Gulden Misse. Kilian wordt gevolgd door Colvenerius (le., col. 1351) en Hen-schenius (Acta SS., l.c., p. 539)•

2) Le Beffroi, I. 169 nota 3.—Van der Stappen, 1. c., p. 265,

1 79

dat praatje van geen-ongelukken -krijgen wel, maar als menop den man af vraagt: Gelóóf je het ook? dan beginnenze minstens te lachen. Men neme de proef maar eens,ook met de katechismus-kinderen.

Niet overal zegt de volksmond hetzelfde. Bij Nijmegen wordtverteld dat wie de G. M. en daarbij de N a c h t mis v anKerstmis heeft bijgewoond, het geheele jaar geen onge-lukken krijgt, terwijl elders, met voorbijgaan van de G. M.,hetzelfde wordt gezegd van hen, die de drie Missen vanKerst m is gehoord hebben. Op andere plaatsen kent menaan de G. M. ook voor andere behoeften en omstandighedeneene bijzondere waarde toe, bijv. voor zwangere vrouwen,voor de vruchten der aarde, of ook in 't algemeen voor eenbijzonderen voorspoed in geestelijke en tijdelijke zaken');-maar van al deze volksmeeningen en devoties is de grondtoonsteeds: De Gulden Mis is een bijzonder krachtige Mis. Endit denkbeeld vindt zijn meest praegnante uitdrukking teHouthem in België (West-Vlaanderen), waar men de G. M.,eenvoudigweg noemt »de krachtigste Messe" 2 ).

Hoe oud is nu die meening, dat de G. M. bijzonder krachtigis ter afwering van alle geestelijke en tijdelijke rampen?

Zeker is het dat zij reeds in de 15e eeuw in Duitschlandbestond, zooals wij boven gezien hebben bij de beschrijvingvan » dy gulden mess" (zie blz. 171). Daar heet het immers:»wer in grossen nötten sey der seel oder des leibs, des guetzoder der eren, der lass im dyse mess sprechen ". En datzelfdedenkbeeld keert herhaaldelijk terug, zoowel in de Mis-zelveals in de rubrieken, die daaraan zijn toegevoegd. Of echterdiezelfde meening reeds in de i5e eeuw ook in de Neder

-landen in omloop was, kan ik niet zwart op wit bewijzen.Maar wanneer mijn vroeger betoog opgaat, dat namelijk hetwoord »gulden", aangewend als praedicaat van een of andereMis, diezelfde Mis typeert als Nood-Mis, dan moeten wijbesluiten, dat de bedoelde meening, volgens welke de G. M.

1) Verdere bijzonderheden zie boven, Dl. CXXX, blz. 453 v.2) Le Beffroi, I. X77; vgl. boven, DI.TCXXX, blz. 454.

Ió0

krachtig is tegen alle nooden, reeds in de 15e eeuw inNederland in omloop was, omdat wij die benaming »GuldenMisse" reeds in 1444 te Delft aantreffen.

Men werpe mij niet tegen, dat ik hier met onbewezen ver-onderstellingen werk, en dat men slecht kan aannemen, datde bedoelde overlevering reeds zoo vroeg in de Nederlandenbestond, wanneer men ze nergens in oude bronnen vermeldvindt. Want dat argument is slechts negatief; en hoe waardelooseen negatief argument soms kan zijn, zal ik even met eendicht-bij-de-hand-liggend voorbeeldje aantoonen. Het is zeker— iedereen kan er zich met eigen ooren van overtuigen —dat de volksmond hier in Noord-Nederland vrij algemeen zegt,dat wie de G. M. bijwoont, het geheele jaar geen ongelukkenkrijgt. Dat nu deze volksoverlevering aan alle schrijvers, diein de laatste jaren over de G. M. geschreven hebben, onbekendzou geweest zijn, kan men redelijkerwijze toch niet aannemen.En toch, bij geen van allen wordt er ook maar één syllabevan gerept!')

Waaruit ik besluit, dat men ook het zwijgen van vroegereschrijvers niet zoo hoog moet aanslaan; ofschoon :ik van denanderen kant, toch geenszins wil beweren, dat ik, wat de15e eeuw betreft, het pleit zoo maar gewonnen heb. Verderecontrole mag dus niet overbodig worden geacht.

Voor de 17e eeuw kan ik het bestaan van de bedoeldevolksoverlevering wèl aanwijzen. Het is de reeds vroegergenoemde Mechelsche kanunnik Willem Burius (de Bury,t 1700), die ons daaromtrent eenig licht verschaft in zijn.liturgisch Onomasticon, het eenige werk van ouderen datum,waarin, voor zoover ik weet, ex professo over de G. M.gehandeld wordt. In dat betoog — het beslaat echter slechts2 bladzijden klein-octavo — haspelt onze kanunnik alles doorelkaar, en wil ons zelfs doen gelooven, dat de zgn. Micrologus

1) Alleen het Belgische tijdschrift Le Beffroi zegt (i.e., p. 1 77) : »Leswar ns Flansands paraissent avoir eu aussi une grande confiance en la Messed'Or; on nous dit qu'ils venaient i terre pour l'entendre et qu'y ayant assistéils se croyaient assurés de ne pas faire naufrage pendant toute l'année",

I81

de ecclesiasticis observationibns, een werk uit het eind der12e eeuw, onze G. M. reeds zou hebben gekend.

Toch doet Burius ons nog eenige bruikbare gegevens aande hand, die vooral daarom waarde hebben, omdat de schrijverzelf een Zuid -Nederlander was, en de eerste uitgave van zijnOnomasticon in 1675, dus 25 jaren vóór zijn dood, het lichtzag. Met betrekking tot de volksmeening omtrent de krachtvan de G. M. schrijft hij :

»Het volk stroomt van alle kanten samen en schrijft het aan hethooren van deze Mis toe, wanneer men het geheele jaar voorspoedheeft naar ziel en lichaam" 1 ).

Hier heeft men dus de bestaande volksoverlevering, dochin hare positieve formuleering: men heeft het geheele jaarvoorspoed naar ziel en lichaam. Wel is onze Noord -Nederlandsche formuleering negatief en dus ook scherper:men krijgt het geheele jaar geen ongelukken; maar in dengrond zeggen beide hetzelfde. En vooral teekenend is het,dat Burius ook de woorden »het gehe geheele jaar" gebruikt.Reeds daaruit alleen zou men zonder aarzelen tot de wezenlijkeidentiteit van de twee overleveringen kunnen besluiten.

Andere getuigenissen dan dat van Burius, kon ik voor hetvroegere bestaan der bedoelde volksoverlevering in de Neder-landen, niet vinden, althans niet bij oudere schrijvers. Tochmeen ik, op grond van eene meer nauwkeurige ontleding vande verschillende formuleeringen, waarin wij die overleveringontmoeten, te kunnen bewijzen, dat zij reeds lang heeft bestaan,ook in haren negatieven, Noord -Nederlandschen vorm.

Laat ik voor de duidelijkheid de drie in omloop zijnde— of minstens in omloop geweest zijnde — formuleeringenter onderlinge vergelijking eens naast elkaar plaatsen:

1. Men verkrijgt voorspoed naar ziel en lichaam(Burius).

1) »Ad missam hanc concurrente passim populo, eamque ita non negligente,ut totius anni tum corporis, tum animae prosperitas huius Missae auditioniaccepta referatur". Buries, Onomasticon, ed. cit. ( 1675) , P , 78•

182

2. Men wordt bevrijd van nooden naar ziel en lichaam(dy gulden mess).

3. Men blijft bevrijd van ongelukken, d. w. z. menkrijgt geen ongelukken.

De eerste formuleering is de zwakste. Zij baseert zich opde gedachte, dat iedereen over het algemeen gelukkig wilzijn, zoowel in het tijdelijke als in het geestelijke.

De tweede formule is meer beperkt. Zij beantwoordt aanhet idee, dat men reeds in tijdelijken of geestelijken noodverkeert, en daarvan bevrijd wil worden.

Nog meer beperkt is de derde formuleering. Zij veronder-stelt dat het over personen gaat, die op 't oogenblik wel nietin lichamelijken of geestelijken nood verkeeren, maar die tochmin of meer in gevaar zijn van ze te ontmoeten. En wanneermen daarbij het woord »ongelukken" in zijn dagelijkschebeteekenis neemt, dan gaat het hier meer in het bijzonderover lichamelijke nooden. Met andere woorden: Dederde formuleering beantwoordt aan de gedachte, dat iemandlichamelijke ongelukken min of meer voorziet.

Waaraan heeft nu deze derde formuleering haar ontstaante danken? Het antwoord ligt in de benaming »Schippers-Mis ".

Het Noord- Nederlandsche volk vormt een geslacht, datmidden tusschen groote en kleine wateren geboren is en ge-togen, en dat dus niet alleen in zijn volkskarakter, maar ookin zijn geheele folklore het kenmerk draagt van een, geslacht

van zeevarenden en schippers. Daarover uit te weiden achtik overbodig'). Nu was er in de Middeleeuwen zeer zekergeen bedrijf, dat zoovele gevaren medebracht als dat der zee-

vaarders en schippers, vooral omdat men toen nog niet te

beschikken had over de uitgebreide technische hulpmiddelen,

welke onze eeuw kent.Van den anderen kant is het van belang te weten, dat de

kerkelijke Liturgie reeds vanaf de eerste eeuwen een officieeleplaats heeft ingeruimd aan de belangen van reizenden en

1) Zie bijv. Kern, H., Opmerkingen over het Nederlandsche volkskarakter in

Studies in Volkskracht, I, aA. 8 (Haarlem 1904), blz. 348•

183

zeevarenden. In de ('onstitutiones Apostolicae (3e-4e eeuw)wordt reeds gebeden: »Pro navigantibus ac iter habentibus" ').In het zgn. Sacramentarium Gelasianum en het Sacramen-íarium Gallicanum (5e-7e eeuw) vindt men Votiefmissen» Ad proficiscendum in itinere" =), en het Sacramentarium vanAlcuinus (begin ge eeuw) heeft een Mis »pro navigantibus" 3).Zelfs in ons hedendaagsch Missaal vindt men een Votiefmis»pro peregrinantibus vel iter agentibus", terwijl de Kerk telkenjare op Goeden Vrijdag bidt, dat God » peregrinantibusreditum ... navigantibus portara salutis indulgeat".

Het ligt dus voor de hand, dat ons zeevarend volk wegensde vele gevaren, waaraan het te water was blootgesteld, zijnbijzondere aandacht vestigde op de van oudsher in de Liturgiebestaande gewoonte, om voor reizigers en zeevarenden tebidden. Dat blijkt reeds uit de boven besproken Bercher-vaerders-misse en de Schippers-misse, welke vroeger teAmsterdam bestonden 4). Evenzeer is dus ook de gevolg

-trekking gewettigd, dat de bestaande Gulden Mis, die tochreeds als krachtig geroemd werd tegen alle nooden naar zielen lichaam, door onze zeevaarders en schippers meer bij

-zonder als voor hèn geëigend werd beschouwd, en langzamer-hand »hun" Mis werd.

Daaruit volgt onmiddellijk, dat de overlevering: »bevrijdworden van nooden naar ziel en lichaam ", onder dienzelfdeninvloed van zeevaarders en schippers alras beperkt werd totenkel nooden naar het lichaam. En daar een zeevaarder,

1) Bäumer, S., Geschichte des Breviers (Freiburg 1895), S. 6o8. Uit de gebedender Constitutiones apostolicee hebben zich langzamerhand onze »preces feriales"van het Brevier ontwikkeld. Omtrent de gebeden voor zeevarenden enz. in de7e-9e eeuw zie Bäumer. . 61o, 6ii en 613.

2) Franz, e. a. 0., S. 123 127.3) Franz, S. 132. — Andere missen voor reizenden zie S. 159 Anm. 3 en 1 34.4) Zie boven, Dl. CXXX, blz. 459 v — Walich Syvaertsz, die in 1604 het

bestaan van de Schippers-Mis te Amsterdam vermeldt, spreekt daarvan, als vaneen oud gebruik. In hoever die Schippers-Mis te Amsterdam, toenmaals hetcentrum van onze scheepvaart, invloed kan hebben gehad op de versprei lingvan die benaming door geheel Holland, zal slechts uit te maken zijn doorspeciale onderzoekingen, vooral in de oude kerkelijke en stedelijke archievente Amsterdam.

184

wanneer hij rustig te land een H. Mis bijwoont, welke alsbijzonder krachtig geldt tegen lichamelijke ongevallen, natuur-lijk de toekomst i g e gevaren, welke hem te wachten staan,op het oog heeft, moest onder dien invloed het »bevrijdworden van lichamelijke nooden" zich natuurlijk wijzigen in»bevrijd blijven van lichamelijke ongevallen". En dat isjuist hetzelfde als wat de volksmond nog heden zegt: »Wiede G. M. bijwoont, krijgt het geheele jaar geen ongelukken".Waarbij de woorden »het geheele jaar" tevens wijzen op hetbestaan van een Mis, welke volgens vaststaand gebruik iederjaar terugkeert.

Korter en duidelijker gezegd beweer ik dus dit: De G. M.gold oorspronkelijk als Nood-Mis ter bevrijding van bestaandeof toekomstige lichamelijke en geestelijke nooden. Doch onderden invloed van het Noord-Nederlandsche zeevarende volk,werd deze overlevering gewijzigd in dien zin, dat zij i°. be-perkt werd tot alleen 1 ich a m e l ij k e nooden, en 20. dielichamelijke nooden wederom beperkt werden tot de t o e-k o m s t i g e nooden. Zoo verklaar ik dus, hoe en waaruitonze Noord -Nederlandsche volksoverlevering in haar eigenaar-digen vorm van »geen -ongelukken-krijgen" ontstaan is, en hoetegelijkertijd de benaming »Schippers-Mis" is ontstaan. Inden grond van de zaak zeggen beide precies hetzelfde.

Men zou ten slotte nog kunnen vragen: Hoe komt het,dat juist de Mis »Rorate coeli desuper", toegewijd aan deMenschwording van Christus, in de Middeleeuwen als bijzondereNood-Mis werd uitgekozen?

Een bepaald antwoord zal hierop wellicht nooit kunnengegeven worden. Het ontstaan van devoties, vooral het» waarom", ontsnapt meermalen aan elke controle, niet alleenwat de Middeleeuwen betreft, maar zelfs thans nog. Nu kan

men het ontstaan van de Nood-Mis »Rorate" wel daardoor

verklaren, dat de Menschwording van Christus zulk: een voor-naam geloofsgeheim is, en er tevens den nadruk op leggen,

dat ook de H. Maagd Maria in diezelfde Mis juist in haarhoogste waardigheid, als Moeder Gods, wordt vereerd, maar

185

een alles afdoende verklaring geeft dit niet. Want met eenbeetje redeneeren kan men bijna elk geloofsgeheim en elketitel van Maria-vereering tot de voornaamste maken, Datgebeurt dikwijls genoeg, net als met de deugden en ondeugden.Ook volstaat men niet met bijvoorbeeld er op te wijzen, datin de Middeleeuwen aan de woorden »Et Verbum carofactum est. — En het Woord is vleesch geworden", waarinhet geheim der Menschwording zijn klassieke uitdrukkingvindt, een meer dan buitengewone kracht werd toegekend,tegen alles wat den mensch naar ziel of lichaam kon schaden;want dit is slechts een verschuiven van de kwestie.

Toch is er wellicht een aanknoopingspunt — maar ookniet meer dan dat — te vinden voor het ontstaan der Mis»Rorate" als Nood-Mis. In het hedendaagsch RomeinschMissaal zijn er drie Mis- formulieren te vinden, welke met»Rorate coeli desuper" beginnen, nl. dat van den Q.T.Wd.van den Advent, dat van den Oen Zondag van den Advent,en dat van de Votiefmis ter vereering van O. L. Vrouw inden Advent'). Het formulier van den Q.T.Wd. is zondertwijfel het oudste; het dagteekent zeker van minstens 1300

jaar geleden. Nu komt daarin als eerste Oratie (Collecta) hetvolgende gebed voor:

Oremus.

Praesta quaesumus omnipotensDeus: ut redemptionis nostraeventura solemnitas, et p r a e-s e n t i s nobis vitae subsidiaconferat, et a e t e r n a e b e a t i -t u d i n i s praemia largiatur. PerDominum nostrum Jesum Chris-tum (etc.).

Laten wij bidden.Geef, bidden wij, almachtige

God, dat het komende feest vanonze Verlossing ons bijstand ver

-leene in ons tegenwoordige1 e v e n, en ons het loon dereeuwige gelukzaligheidschenke. Door onzen Heer JesusChristus (enz.).

1) Ook de Mis van Maria-Boodschap (25 Maart) had in de Middeleeuwenden Introitus «Rorate". Behalve bij de drie bovengenoemde Missen, treftmen in het hedendaagsch Missale Romanurn nog een Mis-formulier »Rorate"aan voor het feest der Verwachting van O. L. Vrouw (18 Dec.). Dit feestwordt echter niet overal gevierd, en bevindt zich dus onder de »festa proaliquibus locis".

I86

In deze Oratie wordt dus gebeden om hulp voor het tegen-woordige en voor het toekomstige leven, wat men concreter

zóó kan formuleeren: om voorspoed naar lichaam en ziel.Zou dus in deze Oratie van den Q.T.Wd. de oorspronkelijke

reden liggen, waarom de Mis »Rorate" als bijzondere Nood -Mis in gebruik kwam? Aan belangstellenden zij dit ter nadereoverweging aanbevolen. Het denkbeeld zelf werd mij aan de-hand gedaan door Burius.

Eén ding is ertegen. De Oratie is van den Q.T.Wd., terwijlhet formulier van de Nood-Mis »Rorate" zich sedert eeuwenaansluit, ook wat de Oratie betreft, aan de bovengenoemdeVotiefmis van 0. L. Vrouw. Maar aan dat bezwaar zou des-noods wel te ontkomen zijn.

Tot besluit van dit artikel kan ik gevoeglijk nog eenigeondergeschikte punten behandelen, welke met: de benaming

Schippers-Mis" in verband kunnen worden gebracht.Dat men de G. M. soms ook »Reizigers-Mis noemt, ver-

klaart zich vanzelf. Gesteld eenmaal, dat de G. M. bijzondergeëigend wordt geacht voor hen die te water reizen, danligt het voor de hand, dat zij ook van belang moet zijn voorhen die een tocht over land maken. Ook daaraan zijn velegevaren verbonden, in de Middeleeuwen natuurlijk meerdan thans.

Als verklaring van de benaming »Schippers-Mis" heb ikwel eens gehoord of gelezen — ik weet niet meer waar, maargehoord heb ik het zeker meermalen — dat de schippers enzeevarenden speciaal de G. M. bijwoonden, omdat zij metKerstmis weer waren uitgevaren, en daarom het Kerstfeest

vooraf wilden vieren door de G. M.Nu ben ik wel geen deskundige op het gebied van mid-

deleeuwsche scheepvaart, maar zooveel meende ik toch welervan te snappen, dat voor middeleeuwsche schepen de tweedehelft van de maand December al een heel ongelukkige tijdmoest zijn om uit te varen. Daarenboven, de naam »Schip-

187

pers-Mis" is in Nederland vrij algemeen, en moet dus ookbeantwoorden aan een vrij algemeene gewoonte. En zoudennu werkelijk de meeste schippers in vroegere eeuwen nogtusschen 14-2o December thuis hebben kunnen zijn, terwijlze op 25 December bijna allemaal op zee moesten ronddob-doberen? Voor alle zekerheid ging ik echter mijn licht eensopsteken bij een deskundige van den eersten rang, Prof. Dr. H.Brugmans te Amsterdam, bekend om zijne studiën over mid-deleeuwsche handel en scheepvaart. Tot bescheid mocht ikvernemen, dat er in den winter in de middeleeuwen weinigof niet werd gevaren, en natuurlijk nog veel minder uitge-varen, vooral met het oog op het ijs en het ruwe weder inonze Noordelijke streken. Daarom lagen bijv. te Amsterdamsteeds honderden schepen in »winterlaag", zooals men datnoemde. Nog in de 17de eeuw was dat zoo; aan de opbrengstder convoyen en licenten van de stad Amsterdam kan menduidelijk zien, dat er in de wintermaanden zeer weinig werdaangevoerd.

Men kan dus dat vooraf-vieren van het Kerstfeest zonderbezwaar voor goed opbergen.

Er bestaat nog een andere verklaring van de benaming»Schippers-mis". Ze wordt vermeld — maar ook niet meerdan » vermeld" — door Pater Kronenburg. Sommigen zeggen,dat in de „Schippers- of Reizigers-Mis" herdacht wordt dereis van Maria en Joseph naar Bethlehem, en dat juist daaromdiegenen, die reizen voor hun beroep, deze Mis bijwonen,opdat zij door de voorspraak dier heilige reizigers Gods zegenover hunne tochten mogen verkrijgen ').

Dat deze verklaring uitgevonden is, omdat men ten einderaad was, kan men meer dan duidelijk proeven. En ik zouhet dan ook niet noodig achten verder daarover te spreken,indien er niet een oude tekst te vinden was, die op eengoeden keer door een of anderen kwaadwillige tot steun vandie verklaring kon worden aangevoerd. In een oude uitgavevan het Martyrologium van Usuard vind men op 21 December

1) Kronenburg, Maria's Heer2ijkheia; II. 185.

188

de volgende aanteekening bijgevoegd: »Hic i n q u a r t af e r i a venit ioseph cum maria gravida in bethlehem. lute20" ') Werkelijk zou men geneigd zijn te gelooven, dat hiereene oude traditie wordt vermeld, volgens welke Maria enJoseph op Woensdag (in quarta feria) te Bethlehem kwamen.En die Woensdag zou dan geen andere kunnen zijn dan deQuatertemperwoensdag, waarop onze G. M. wordt gevierd.

Jammer genoeg dat die aanteekening op 21 Decemberstaat, dus juist een dag te laat. De Quatertemperwoensdagkan nooit op 21 December vallen, want als het op 21 Dec.Woensdag is, dan schuift de Quatertemperwoensdag een weekvooruit naar 14 December. De woorden s quarta feria" kunnendus niet beteekenen » Woensdag", doch moeten vertaaldworden: »vierde dag", zoodat de bedoelde uitgave van Usuardalleen wil aangeven, dat, volgens eene of andere overlevering,Maria en Joseph op den v i e r d e n d a g voor het Kerst-feest, dat is dus 21 December, te Bethlehem kwamen 2 ).

In een volgend (slot-)artikel zullen wij spreken over hetverband, dat tusschen de G. M. en den Quatertemperwoensdagvan den Advent bestaat.

Woerden. P. fr. BONAVENTURA KRUITWAGEN, 0. F. M.

1) Martyrilogium (sic) Usuardi monachi. quad ad Karolum magnum scripsit.Cum addilionibus jam ex diuersis martyrologiis collectis. atque de nouo adiec(is(Coloniae, Joh. Landen, c. 1515; cf. fol. y 7 r), fol. y iij r. Cf. Colvenerius,Kalendarium ad 2i Dec. (in Summa aurea, III. 624 en 1353); Holweck, TasiiMariani, p. 294. In de uitgaven van het Martyrologium Usuardi, bezorgddoor J. Molanus (Lovanii 1568) en den Bollandist J. Du Sollier of Sollerius(Antverp. 1714), en ook in de uitgave van Keulen 1490 komt de vermeldeaanteekening niet voor. Behalve in de reeds genoemde editie van Keulen 1515is ze, naar ik meen, ook te vinden in die van Keulen 1521, welke beidebezorgd zijn door de Karthuizers te Keulen. Zie daarover de uitgave vanJ. Sollerius, Praefatio n. 182-184 (p. XLVIII) en vgl. n. 175 (p. XLVI).

2) Welke is de bron van deze overlevering P S lee h t s v l u c h t i g heb ikgezocht in de Revelationes van Birgitta, Hildegardis en Elizabeth van Schönau,en in de Levens van Jesus, geschreven door Ludolphus de Saxonia, Bonaventura,Joan. Brugman en Thomas van Kempen; doch ik vond voorloopig niets.

GESCHIEDENIS VAN DE„NEUTRALITEIT" IN NEDERLAND.

We willen een geschiedenis gaan schrijven. Een geschiedenisvan.. . de neutraliteit der volksschool in ons land, met eenige»ap- en dependenties". Klinkt het den lezer wat weidsch,dat we hier spreken durven van een geschiedenis ? We merkendan maar dadelijk op, dat we den term annexeerden, omdatwe iets van wording en ontwikkeling, iets van groei en bloei,

iets van lijden en strijden wilden vermelden. Bovendien —men spreekt immers ook van avontuurlijke en vermakelijke

geschiedenissen, en van »traurige Geschichten". .. ? Welnu —in die van de neutraliteit in ons vaderland zit zonder twijfel

veel van 't een en veel van 't ander.

Reden alzoo te over, om van de geschiedenis onzer neu-traliteit te spreken. Nu we dit nogmaals neerschrijven, gaan

langs onzen geest voorbij vele, vele knappe mannen, diezich hebben uitgesloofd, om ons een goede neutrale schoolte geven; — die zich hebben uitgesloofd, om oude systemente verbeteren, nieuwe gezichtspunten te openen; — die zichhebben uitgesloofd, om te corrigeeren, te perfectionneerende schoone, de ideale neutraliteit, tot het einde was eendesespereeren, veelmaals, bij het zien van den tegenstand,

bij het ervaren van den afkeer, tegen een onzalig stelsel vannegatie komend, wassend, winnend...

Wij zien natuurlijk ook de kampioenen voor 'n ander en betersysteem tezelfder tijd ons voorbijgaan Dezen zijn de mannenvan den tegenstand en den afkeer, waarvan zoo juist werdgewaagd. Nu zijn dit niet enkel de voorstanders der vrije

school: tot het schrijven van een ware geschiedenis moeten

we vooral erbij voegen, dat daar vele neutraliteitsmannenCXXXI. 2 en 3. 13

igo

van huis uit zijn, die in hunne verwachtingen werden be-drogen — gelijk we aanstonds zullen zien.

Daarom vooral zien wij nu en hooren wij ook al meer. Wijzien een forschen strijd ontbranden... en wij hooren destrijdgalmen uit beide kampen. Wij zien verdeeldheid in't neutrale kamp, wij zien de wapens aldaar tegen elkaargericht, terwijl we het voorwaarts uit de andere legerbendenal krachtiger hooren.

Het geestesbeeld van het verleden en het heden is voorbij-getrokken. Een vluchtig toekomstbeeld aanschouwden we

nog even: dit gaf ons te zien de verstrooiing der neutraletroepen, terwijl we hoorden het »Victorie aan de VrijeSchool !" ... Doch als we geschiedenis schrijven, bemoeienwe ons alleen met het verleden en het heden.

De neutraliteit van ons onderwijs is geboren in 't midden

der vorige eeuw. Een juisten datum, een juist jaartal op tegeven --- wij kunnen het niet, dewijl het » Christendom bovengeloofsverdeeldheid", en de »opleiding tot christelijke en

maatschappelijke deugden ", waaruit het wicht geboren werd,ons onkundig lieten omtrent de geboorte en ook omtrentden doop met z'n mooien naam. Vandaar dat »men" langentijd bezwaar had, de echtheid van dien doopnaam te erkennen,en van een scheldnaam sprak. Maar die scheldnaam is tochlangzamerhand aanvaard en zelfs een eernaam geworden,zooals het wel meer gaat, — en voor de neutraliteit van de

volksschool was 't dan ten slotte ook, dat zoovele knappekoppen zich hebben uitgesloofd, en dat zoovele andere knappekoppen zich heden nog uitsloven ..

Als we al die mannen zouden noemen, waar zout 't einde

zijn? Thorbecke, Kappeyne, en al die mannen van het »Nut".

Levy, Ketelaar, en al die mannen van den »Bond". Gerhard,

Van Houten, en al die mannen van »Volk" en »Volksonder-

wijs". Als we de vele geschriften en redevoeringen zoudenmemoreeren, waarin de idee werd toegelicht of gewijzigd,

waarin verbeterde systemen werden ingevoerd of nieuwe

191

denkbeelden gepropageerd; — als we de tallooze vergade-ringen, die werden uitgeschreven, de talrijke betoogingen,die werden gehouden, de vereenigingen en bonden, diewerden opgericht, alles voor het » Kind van Staat", zouden be-spreken — dan zou 't een recht vervelende geschiedenis worden.Want dan moesten we ook van het verweer en de verweerdersgewagen, dus onze mannen ten tooneele voeren, die deneutraliteit aanvielen: Groen en Schaepman, Kuyper enV. d. Biesen, Lohman en Vermeulen — dan moesten weonze actie vermelden »pour Dieu et nos droits". Dan moestenwe ook nog de tallooze neutralen van huis uit noteeren, diede »onzaligheid", het »verderflijke", het »karakterlooze" enzooveel meer van het neutrale kind, inmiddels volwassengeworden, in woord en geschrift motiveerden — zbo duidelijkof zij van de »onzen" waren... 'n Pierson, 'n Goeman, 'nKnappert, 'n Holwerda, 'n Domela Nieuwenhuis! We zullenzoo'n chronologie maar van de geschiedenis scheiden. Hetspreekt echter vanzelf, dat we wèl namen en feiten zullenvermelden, die op de wordings- en de ontwikkelings- en dehervormings- en de lijdensgeschiedenis hun grooten invloedhebben geoefend.

Niemand onzer is onbekend met het feit, dat de oorspronke-lijke staatsschool, uit de eerste onderwijswetten ontstaan, veelvan het godsdienstig karakter had behouden, dat haar voor-heen kenmerkte. Op die wijze kon de openbare school —velen onzer weten het bij ondervinding — de verschillendeouders althans bevredigen, daar het »zich onthouden van ietste leeren" enz. nog niet insloot, zich te onthouden van eengebed, van een Bijbelverhaal, van een herinneren aan GodsWijsheid en Almacht in verhaal of leesles, van een lofliedop den grooten Schepper van 't Heelal.. .

Dat die bevrediging spoedig in ontevredenheid moest ver-anderen, dat het »réveil" zoo dra kwam en een vrije -

schoolbeweging ook van Roomsche zijde spoedig daaropbegon, — dàt had zijn oorzaak in het zich onthouden, gelikhet behoorde op een voor allen toegankelijke volksschool ; in het

192

neutraal zin en blijven op godsdienstig gebied; in het inacht nemen van den eerbied, verschuldigd ... aan de ge-loovigen èn aan de ongeloovigen, aan de »vromen" èn aande »vrijzinnigen ".

En daar was dan, als van zelf, de neutraliteit der volks-school. En daar vangt dus de geschiedenis aan: de geschie-denis van wording en ontwikkeling — van groei en bloei —van lijden en strijden. Zoo als we reeds zeiden, ze werd 'n5o, 6o jaar geleden, toen men uit alle macht de >kerkelijk-openbare" school ging veranderen in de »openbaar-neutrale",ofschoon men zich voor dien tweeden naam nog een tijdlangschaamde. Officieel werd die naam dan ook niet genoemd,terwijl... bij de niet-officieelen van stonde aan die naamblijkbaar als de eenige werd beschouwd — neutrale school:voilà tout 1

Ze ontwikkelde zich, tot op den huidigen dag; ze mochtzich in veler sympathie verheugen, maar elders bleef men totop den dag van heden ongezind om 'n openbare school tot eenneutrale te maken. En overal kwam intusschen de krachtige im

-pulsie tegen het winnend systeem van doodzwijgen, tegen hetgodsdienstlooze, ja anti-godsdienstige stelsel, door het neutraleonderwijs van de steeds neutraler onderwijzers zoo gaandewegingevoerd, en al uitgebreid, en naar den geest des tijdsgewijzigd.

Zoo ving dus reeds bij de geboorte het lijden en strijdenaan — en nog is het pleit niet beslecht.

In de wet van '57 kon men het .)beginsel" der openbareschool duidelijk uitspreken, maar moest men tegelijk het bij-zonder onderwijs de vrijheid geven, waarop het volgens degrondwet aanspraak maakte. Dit »beginsel" der openbareschool was het neutrale, geboren uit Thorbecke's »Christendom boven geloofsverdeeldheid en de opleiding tot christelijkeen maatschappelijke deugden ", zooals men die van de vorigewetgeving, reeds een eeuw geleden dus, van enkele zijden ennu steeds duidelijker ging verklaren. Het neutrale wicht moestwel van de geboorte af reeds bestookt worden; de oudersen bloedverwanten en vrienden begrepen zeer goed, dat

1 93

menigeen zijn kinderen met dezen misgeborene niet in om-gang wilde brengen: zij begrepen dit zoo goed, omdat zeer immers zelf de oorzaak van waren?

»De stille werking van het Christendom boven verdeeld-heid des geloofs" -- zoo had Thorbecke gezegd — »isoneindig algemeener en grooter dan hetgeen men in dekerkelijke sfeer met oogen ziet. Het Christendom heeft onzewetgeving en ons bestuur, onze samenleving en onze zedendoortrokken; maar dat is niet het bijzonder Christendomeener bepaalde kerk. Het is het ééne licht, waarvan deonderscheidene geloofsbelijdenissen bijzondere stralen zijn; hetis het Christendom boven kerkelijke afzondering, gelijk hetinenschdom is boven de onderscheidene volken en deze allenomvat; gelijk de wetenschap is boven alle vormen en stelsels,waarin ieder, naar de mate van zijn inzicht, de wetenschapzoekt te naderen of tracht haar uit te drukken."

En vele anderen hebben dat »beginsel" van die > algemeenereligieusiteit" helpen verbreiden — de verklaring voltooid,dat met die christelijke deugden slechts de deugden wordenbedoeld, »welke de uitvloeiselen zijn van de algemeenezedelijke opvatting, zooals deze in den christelijken gods-dienst is geworteld en door dezen tot algemeen menschelijkeopvatting is geworden. Aan de opleiding tot de zedelijkheid,niet tot godsdienst, moet volgens de wet van '57 het onder-wijs dienstbaar zijn". Of op een andere plaats, dat de wetdoor de christelijke deugden verstaat de christelijke deugds-betrachting, waardoor wordt aangeduid, »dat het te doenwas om opleiding tot zedelijkheid en dat uit de openbareschool moest verwijderd blijven wat behoort tot het begripvan het Christendom, of van zijn godsdienstige waarheden,zijn feiten, zijn geschiedenis ".

Men proeft hier reeds de negatie van den geopenbaardengodsdienst — men begrijpt zonder eenige moeite, dat deGroen-van-Prinsterer- mannen, en dat straks onze kerkvorstengingen spreken, zich gingen verzetten. Want al mocht ookworden toegegeven, dat het met Thorbecke's systeem »nogwel gaan zou ", dewijl het Christendom inderdaad »onze wet-

1 94

geving en ons bestuur, onze samenleving en onze zeden [had]doortrokken" ; al mochten wij reeds herinneren, wat ook Min.V. d. Brugghen met volle recht zeggen kon: dat »GodsWoord" niet uit de openbare school werd geweerd; al mochtenalle ouders van goeden wille zijn om te bestendigen hetfeit, dat na de wet van i8o6 » Roomsch- Katholieken enProtestanten het lied van vriendschap en vrede" zongen —daar was èène zekerheid, dat het zoo mooi niet blijven zou.De zekerheid, dat een negatief onderwijs-systeem met positievebeginselen in botsing moest komen. De zekerheid, dat watreeds door de wet van '57 werd bedoeld : een algemeen -zedelijke, geen godsdienstig -zedelijke opvoeding, een »ethischeopvoeding, geen uitgesproken godsdienst" straks neutraliteitzou gedoopt worden. De zekerheid, dat deze straks lachenzou en spotten met dat »Christendom boven geloofsver-deeldheid", met dat doortrekken van ons bestuur, onze samen

-leving en onze zeden door het Christendom, .... omdat zj,aan zeden hei Kind van Staat werd toevertrouwd, heelandere levens- en zedebeschouwingen kregen dan vroeger.Was het niet reeds met het oog daarop, dat ook de ge-noemde Min. V. d. Brugghen, zich scharend onder Thorbecke'svaan, bezwoer, dat die algemeen-zedelijke invloed van hetChristendom moest uitgaan van de onderwijzers? »Ik beginmet de stelling voorop te zetten, welker waarheid doorniemand betwist wordt, dat op den onderwijzer alles aan-komt. Gelijk de onderwijzer is, is ook de school, dat staat

vast". M. a. w.: al waren ook alle ouders van goeden wilgebleven, om een »algemeen-religieus" stelsel van opvoeding

te dulden — de geschiedenis, ook die der neutraliteit, duldt

geen stagnatie ! De mannen van den tegenstand hadden dus

ook de oorzaken van hun tegenstand : de neutraliteit van demannen in de school, wel goed voorzien, of beter nog: reedsgezien aan hetgeen als voorspel van de eigenlijke geschiede-nis der neutraliteit kan beschouwd worden. Al werden nude voorstellen tot subsidiëering van ,het bijzonder onderwijs

niet gunstig opgenomen, de vrijheid van een positief systeem

tegenover een neutraal kon men niet ontkennen. De mannen

1 95

van het bijzonder onderwijs hielden vol; ze brachten hunoffers voor hun heilig beginsel ; ze lieten zich niet afschrikkendoor 'n brutaal optreden van de neutrale eenheidsmannen, ookbuiten de school, al durfde 'n Mr. Wintgens o.a. zeggen :»In het openbaar onderwijs moet eenheid heerschen ; hetmoet door een nationalen geest bezield zijn; daarin moetengeen vertakkingen gebracht worden, of men verbrokkelt enverzwakt dat onderwijs. De Staat moet dus geen subsidiëntoekennen aan dat bijzonder onderwijs, dat geroepen is methet openbaar onderwijs den wedstrijd aan te vangen. DeStaat heeft geen recht, met de middelen, door allen saam -gebracht, ten gunste van enkelen, ondersteuning aan hetbijzonder onderw j's te verleenen".

Is het wonder, dat de mannen van de Vrije School degecursiveerde stelling krachtig pareerden en den Staat hetrecht ontzegden, om bij de toegekende vrijheid voor hetbijzonder onderwijs en den eisch van gemeenschappelijkebijdragen voor de openbare school, aan de bijzondere denfinancieelen steun van overheidswege te onthouden? Tengunste van »enkelen", die geroepen zijn den wedstrijd methet openbaar onderwijs aan te vangen, — en de nationaleeenheid te verbrokkelen: wat klinkt zulks beschamend voorde onzen 1 .... Toch moest zelfs het »Nut", dat van denaanvang af een der wakkerste kampioenen was voor de»neutrale" school, — door de genoemde Vereeniging echter de»ethisch-pedagogische" geheeten, — erkennen, dat die »enkelen"onbillijk werden behandeld ; erkennen, dat bij het toezeggenvan het recht op de eigen school ook de plicht van vaderStaat behoort, te helpen en te steunen ; erkennen, dat eenvoor allen toegankelijke volksschool alleen kan beteekenen, ... .een voor allen, die dit wenschen, toegankelijke ... .

Zelfs het »Nut" — zeiden we, want de Maatschappij totNut van het Algemeen behoorde niet alleen tot de krachtigste,maar ook tot de oudste en machtigste strijders voor het Kindvan Staat, dat ze misschien meer dan eenig ander in deneutrale sfeer hielp opkweeken.

Hooren we even, hoe de tegenwoordige Secretaris dier

196

Maatschappij, de heer Bruinwold Riedel, dit stadium derneutraliteitsgeschiedenis beschrijft in zijn brochure: De op-voedende beteekenis van de voor allen toegankelijke Volksschool.

»Nu de aanvankelijk kerkelijke openbare school zich langs.den weg van langzame evolutie van de kerk, van kerkelijkeoverheersching, van kerkelijke denkbeelden, vrij had gemaakt,.en zelfs geen kind der kerk meer was, maar een geheelzelfstandig openbaar opvoedingsinstituut, toegankelijk voor -

alle kinderen, tot welke godsdienstige of nïet-godsdienstigekringen de ouders ook behoorden, nu richtten de kerk

-genootschappen, eenerzijds, en de op het standpunt van hetopenbaringsgeloof staande godsdienstigen, anderzijds, die hundogmatiek als een bestanddeel van de opvoeding hunnerkinderen wenschten opgenomen te zien, weer hun bijzondere -kerkelijke en »christelijk nationale" scholen op.

»Met bewonderenswaardige offervaardigheid hebben deorthodoxen voor dit doel de noodige gelden bijeen gebracht.Doch deze offervaardigheid, waartoe zij om den wille van hungodsdienstig geloof bereid waren, deed hen te meer gevoelende onbillijkheid, welke zij als Staatsburgers ondervonden,wanneer zij aan de eene zijde alle kosten van het door henvoor hun kinderen gewenschte onderwijs moesten betalen entevens moesten offeren de steeds toenemende bijdragen in dedoor Rijk en Gemeente geheven belastingen ten bate van hetopenbaar onderwijs, waarvan zij, krachtens hun overtuigingvoor hun kinderen niet konden genieten en waarmee zij nietinstemden.

»Sedert 1 862 begon men te agiteeren tegen deze onbillijkeregeling; men sprak van restitutie, eischte subsidie — eerstvan de zijde der anti-revolutionairen, later ook van de zijde derKatholieken, die door den Syllabus van Pius IX en 't bisschoppelijkmandement daartoe waren aangespoord. En om aan deze agitatiemeer kracht bij te zetten, maakte men er een godsdienstigebeweging van tegen de openbare school met de bewering,dat de zoogenaamde »neutrale" school eigenlijk was een»godsdienstlooze" school, tegenover hun »school met den

1 97

bijbel". Zonder aan te wijzen, dat in de »school met denbijbel" de opleiding tot christelijke en maatschappelijkedeugden op betere wijze en met meer voldoenden uitslagplaats vond dan in de openbare school of op de meerderevoortreffelijkheid van het onderwijs in hunne scholen te kunnenbogen, plaatsen de antirevolutionairen, met de bekrompenheiden de uitsluiting, aan elken bovennatuurlijken openbarings-dienst eigen, den bijzonderen christelijken godsdienst, met denbijbel als openbaringsboek, tegenover den godsdienst, zooalsdeze, als redelijke, natuurlijke religie, door de voorstandersder openbare school werd erkend en in de gemengde nationaleschool niet werd buitengesloten ".

Aan de anti-revolutionairen, mede aan andere aanhangersvan een bovennatuurlijken openbaringsdienst wordt alzoo eenbrevet van bekrompenheid uitgereikt: christelijke bekrompen-heid valt wel zoowat in de lijn van het »Nut", evenals de»natuurlijke religie in de gemengde nationale school". Watwe nu echter van den Nutskant zelf wel wat bekrompenvinden, is de veronderstelling, dat om aan een agitatie tegeneen onbillijkheid in zake de subsidies kracht bij te zetten,men er een »godsdienstige beweging tegen de openbareschool" van maakte. En meer dan bekrompen de meening,of liever de bewering, dat daartoe de katholieken door pausen bisschoppen werden aangespoord, alsof dus deze mannenvan hun verheven standpunt, gevolgd door duizenden enduizenden strijders, slechts een gevaarlijke neutraliteit, eengodsdienstloos stelsel verzonnen .... » men maakte er eengodsdienstige beweging van' ! .... alleen om vrij te komenvan betaling uit eigen beurs ! Alsof daar zonder gegronderedenen, zonder bewijs in het bisschoppelijk mandement konworden gezegd:

»Van dien onberekenbaren invloed van het onderwijs schijnenzich de voorstanders van den ongodsdienstigen, enkel stoffelijkgezinden geest dezer eeuw beter bewust, dan sommige nalatigeKatholieken. Immers die mannen, welwetende, gelijk hetProvinciaal Concilie spreekt, hoezeer van een godsdienstigonderwijs der jeugd de ware christelijke geest der maatschappij

1 9 8

afhangt, laten niets onbeproefd, om dit onderwijs door eenander, naar hunne beginselen ingericht, te verdringen. Huntoeleg en hunne verwachtingen zijn geen geheim: beide kanmen, ook in ons vaderland, bij monde en in geschriften openlijkhooren verkondigen. Dan eens komen personen, wier betrekkingaan hun schrijven invloed bijzet, den onderwijzer den wegwijzen, hoe hij, zonder vrees voor klachten en onaangenaam

-heden, met veel takt en beleid, bedektelijk de moderne be-ginselen op de school kan voortplanten, zelfs al komen die

ook in strijd met zekere godsdienstige begrippen, b.v. hetgeloof aan wonderen. Dan weder hoopt men, dat zeker soortvan onderwijs behendig zal worden aangewend om langzaamde scherpe afscheiding tusschen verschillende godsdienstigegezindheden uit te wisschen, natuurlijk door uitwissching van

de godsdienstige overtuiging zelve. Dan eindelijk zegt men

zonder omwegen, dat het onderwijs den laatsten stoot moetgeven aan alle soort van godsdienstige vooroordeelen en eenegezondere beschouwing van wereldorde en menschheid in deplaats stellen. Als middel om door de school 's volks lang ver

-traagde godsdienstige ontwikkeling te bevorderen, geeft menop: een volslagen ongeloof, dat zich boven elken vorm vankerkelijk geloof verheft. Die taal wordt gevoerd door mannenvan naam, en om strijd geven vele anderen, in tijdschriften,dagbladen en elders, hunne instemming met die beginselente kennen ".

Zoo iets behoort tot onze kwalificatie »traurige Geschichte":op zulk een naïeve wijze een waar en ernstig woord vanzulke hoogstaande mannen — al zijn het dan ook in de oogen

van het »Nut" slechts Roomsche bisschoppen — tot een optouw gezette agitatie te stempelen! Maar al te krachtigmoeten zij het later vernemen uit den mond van hun

»intellectueele", dus aan geen bekrompenheid lijdende geest

-verwanten, hoe goed de onzen toch hadden gezien, wat ervan het algemeene »onze zeden doortrekkende Christendom",

wat er van die »redelijke, natuurlijke religie" in de neutraleschool overblijven zou! Of zou men onbekend zijn met deuitingen van vele partijgenooten? Onbekend b.v. met Mr. V.

1 99

d. Biesens belangrijke nota bij het verslag der Comm. vanRapporteurs over de onderwijs-novelle, in welke nota »ver

-schillende uitspraken van voorstanders der openbare Staats-school over de zoo hoog geroemde neutraliteit" wordengegeven? Uitspraken dus van mannen, niet van den tegen-stand, maar uit het eigen kamp?

Wij zullen ons beperken tot het geven van slechts éénfragment uit Mr. V. d. Biesens bloemlezing, zooals deRegeering de nota in de Mem. van Antw. noemde — eenfragment, dat wel het tegengestelde van bekrompenheid vanblik en begrip bewijst en der M. tot Nut van 't Alg. devolle maat in zake de ware geschiedenis der neutraliteittoemeet l Van dit fragment kan zeker niet gezegd worden,dat we daarmede de historie vooruitloopen, daar het reedsin het jaar '68 door den Amsterdamscheu hoogleeraar Dr.Pierson werd geschreven :

» Een Staat, die op zijn school aan de jeugd een godsdienstmeedeelt, welke in de oogen van vele zijner burgers dennaam van godsdienst niet meer verdient, is dat een Staat,die zijn onderwijs heeft geregeld met eerbiediging van elksgodsdienstige begrippen?

»Met speie niet met woorden. Is het, om iemands gods-dienstige begrippen te eerbiedigen, voldoende, dat ik ze nietbespottelijk maak? Eerbiedig ik u, als ik u niet uitlach?Uwe begrippen, ik ondermijn ze, want ik maak hun over-tolligheid voelbaar; ik zwijg ze dood, maar ik eerbiedig ze,ik, Staat der Nederlanden

»Zendt mij uwe kinderen. Over dertig jaar zijn uw kinde-ren mannen en vrouwen, die met Christendom boven ge-loofsverdeeldheid dwepen, en wandelend langs uwe gravenhet hoofd zullen schudden over uwe dogmatische bekrom-penheid. Wat is er, dat gij siddert? Heb ik uwe godsdienstigebegrippen niet geëerbiedigd? En zijn de goedgeloovigen niet

in hun recht, wanneer zij antwoorden: »0 voorzeker, gij hebtMaria niet gelasterd, de Onbevlekte Ontvangenis niet geloochend, de Drieëenheid niet voor onredelijkheid uitgemaakt,de godheid van Jezus niet als een antiek bijgeloof voorgesteld,

200

maar gij hebt aan het zedelijk leven van het geslacht, datna ons komen zal, feitelijk geheel dien leerstelligen grondslagontnomen, dien wij als den waren, als den eenigen grondslagvan elk zedelijk leven in gemoede aanmerken; en dit, omoderne Staat, hebt gij gedaan, zonder het te zeggen".

Hiermede is de geschiedenis der neutraliteit weer in debaan der waarheid gebracht.

Wat vele duizenden in de volgende tijdperken onzerneutraliteitsgeschiedenis tot de onzen voerde, door hetgeenzij toen en thans in de neutrale school en van den neutralenonderwijzer hebben gezien en ervaren — wat vele nieuwemannen uit het tegenovergestelde kamp, zelfs het »Nut", inden laatsten tijd tot even merkwaardige getuigenissen als deaangehaalde bracht — dàt kunnen wij hier nog niet vermel-den, wijl dit een wellicht ongemotiveerd vooruitloopen vande geschiedenis zoude zijn. Er zal dus te bestemder tijdwel aan worden gedacht.

We zijn gekomen aan het tijdperk van de Wet-Kappeijne.In de beide décenniën, waarin het neutrale kind den jonge

-lingsleeftijd bereikte, was het een weinig in de breedte ge-groeid, maar daar bleef het ook bij 1 Het »Nut" — we zeiden

reeds, dat het tot de krachtigste en machtigste medewerkersaan den groei en de ontwikkeling van het troetelkindbehoorde — had, vóórdat de wet in bespreking enstemming kwam, voor een flink rapport gezorgd, waarinnog eens duidelijk gezegd wordt, wat eigenlijk de schoolvoor allen — de Maatsch. wil den naam neutraal lievernog niet accepteeren 1 — is, en hoe het in trouwe metdie christelijke deugden staat. Een verduidelijking van hetoude systeem — 't was ook wel noodig: voor wie? Voorde onzen — of voor allen? Zoo zegt het rapport o.a.:»Wanneer de onderwijzer, behoorlijk opgeleid, zijn taakaanvaardt, zal hij, zonder op het gebied van den godsdienstte treden, een ruim veld voor zijn arbeid vinden. Hij moetgeven une morale en action. Het besef van de plichten, die

201

men jegens zichzelf, het huisgezin, de maatschappij, het vader-land enz. te vervullen heeft, kan zeer goed, zonder dat het

gebied der dogma's betreden wordt, in het gemoed van hetkind aangekweekt worden"..,

Zoo is 't ook. Lezen we op de plaats van het »enz.":God, en de naasten, en eigen zieleheil enz. — dan is er opde openbare school voor vele kinderen plaats. Het is danook zeer begrijpelijk dat een prof. V. d. Wijck, — die hetbetreurde, dat ter wille van de neutraliteit de geheele gods-dienst, als de levensadem der opvoeding beschouwd, van deschool moest gebannen worden — openbare scholen vanverschillende kleur wenschte, gelijk de godsdienstige gesteld

-heid des volks dit meebrengt. Zeer begrijpelijk, dat een anderprofessor, Dr. Knappert, na te hebben beweerd, dat in deneutrale school het godsdienstig gemoedsleven wordt ver-waarloosd, dat de algemeene toestand is die van passievenegatie, een verzuchting slaakte, »dat op warmen, beslist-godsdienstigen toon onze onderwijzers nog spreken durfden,spreken konden !"

Deze geleerde ziet echter ook wel weer in, dat een dergelijk.godsdienstig onderwijs in de openbare school onmogelijk isgeworden. En dat wordt door het »Nut" in zijn rapport flinkaangedikt. In verbluffend duidelijke taal geven ons de vol-gende regelen het karakter der neutraliteit van die dagen,.al blijft dan ook de naam nog achterwege:

»Men zou nochtans kunnen vragen, of de godsdienstigebegrippen, welke gemeengoed zijn van allen, behalve van deongeloovigen, niet op de school zouden kunnen besprokenworden. Het zwijgen daarover toch geeft den godsdienstigemeer ergernis, dan het spreken erover bij den ongeloovigewekken kan.

»Op grond evenwel van de ervaring, die geleerd heeft,dat ook ongeloovigen zich geërgerd hebben aan de vermel-ding van godsdienstige begrippen, welke zij bij hun kinderenniet wenschen aangekweekt te zien; op grond van de omstan-digheid, dat, als de kerk haar plicht doet, de school nietnoodig heeft, zich met die taak in te laten; op grond van

202

de onmogelijkheid voor den onderwijzer, zich tusschen al dieverschillende meeningen te bewegen, zonder van de eene ofde andere zijde te kwetsen, meenen wij, dat alle godsdienst-onderwijs gedurende den gewonen schooltijd van de schoolmoet wegblijven ".

Verbluffend duidelijk. Toch, » om aan alle misverstand eeneinde te maken" — men mocht zich nog eens met eenDr. Knappert, een Ds. Vos enz. aan een stroohailm willenvasthouden ! — stelde toen de Nutscommissie reeds voor,de woorden: »aan hunne opleiding tot christelijke en maat

-schappelijke deugden" te vervangen door: »aan hunne oplei-ding tot alle maatschappelijke deugden en aan hun zedelijkevorming"... !

Hier hebben we, wat we het vermakelijke in de geschie-denis van de neutraliteit noemen. De eerbied, verschuldigdaan de godsdienstige begrippen van andersdenkenden, moestnu ook zijn een eerbied, ,;rooter eerbied voor hen, die metde godsdienstige begrippen van andersdenkenden den draaksteken, ja, er zich aan ergeren. De onderwijzer moest nu zooop zijn qui-vive zijn, voor geloovigen rechts en ongeloovigenlinks, dat de man er wel het hoofd bij moest verliezen, alshij zóó neutraal wilde wezen !

De neutraliteit is in de breedte gegroeid, want alleen eenbreedgeschouderde kon torsen een dubbelen zwaren last,opgelegd door een eerbied voor degenen, die zich ergerenaan spreken, en een eerbied voor hen, die zich ergeren aanzwija en ... beide over den godsdienst. Alleen een forschge-bouwde kon tegen een zoo zwaren druk van twee, driekanten bestand zijn.

Helaas! na een korte spanne tijds zou blijken, dat degroei in de breedte niet voldoende was voor den te zwarenlast. 't Werd wankelen — en schragen door nieuwe steun-pilaren: de mannen van den Bond o.a. met hun absoluteneutraliteit 1

We vroegen hierboven: voor wie was het Nuts-rapport,waarin de »neutraliteit van 't openbaar lager onderwijs nogeens krachtig werd verdedigd" en het begrip neutraliteit

203

nog eens heel duidelijk werd gemaakt? Voor de onzen —

of voor allen?Ons antwoord is: voor allen. Voor de partijgenooten, opdat

zij het slechte voorbeeld van een Dr. Pierson niet zoudenvolgen in het afbreken van het bestaande stelsel. Voor deonzen, opdat zij toch in hun strijd tegen een »veralgemeeningvan geloovigen en ongeloovigen" niet zouden volharden.De Wet-Kappeijne zorgde inderdaad, dat die strijd niet meernoodig was: ze presenteerde haar school in vrije uren, be-hoorlijk verlicht en verwarmd, voor het geven van godsdienst

-onderwijs door de godsdienstleeraren en toonde daarmedehare groote liberaliteit, wijl de groote voorman in zijn memorievan toelichting toch had gezegd, dat de verleende vrijheidvan onderwijs maar kerkelijke tweedracht aanwakkerde, zoodatde vrije school geen recht op begunstiging had; wijl boven-dien een der groote vrienden, Godefroi, iets vroeger hadopgemerkt, dat het »subsidiëeren van bijzondere scholen zouzijn het verleenen van een vermomd subsidie aan de kerk".

De geschiedenis vermeldt, dat de »kerkelijken" toch weerde malcontenten-rol speelden l Ze redeneerden zoo ongeveer:geen subsidie dus — geen Staatshulp, tenzij een verlicht enverwarmd lokaal na den schooltijd — voor hen, die van deStaatsschool niet gediend zijn, en beweren, op degelijkegronden, dat die Staatsschool in het nieuwe stadium weerminder geschikt voor hun kinderen is geworden 1

Geen Staatshulp — totdat het den neutraliteitsmannen temachtig werd; totdat de leuze »la neutralité c'est l'ennemie l"zoó krachtig weerklonk, dat ze die neutraliteitsvrienden onderhaar invloed bracht, en genoegzaam tot inkeer bracht, omreeds elf jaar later door de Wet-Mackay de billijkheid vanStaatshulp te erkennen, en het bijzondere onderwijs subsidiete verleenen.

Een edel motief zat, naar de historie verder meldt, bij deliberale landsvrienden voor: bezorgd voor verder verzet, —»om den schoolstrijd te helpen beëindigen" — gaf men debillijkheid toe, gaf men een dozijn jaren later bij de Wet-Borgesius in 1901 warempel zelfs verhooging van subsidie.

204

Een daad van liberaliteit — een » daad van barmhartigheid ",zegt Ds. Vos. Maar met alle respect voor die liberaliteitwagen wij toch de opmerking, dat die krachtige leuze vanzooeven en de niet minder sterke aandrang onzer mannen— wie zou hier onzen grooten Schaepman kunnen vergeten?? —op weg waren, de schare te overtuigen van het inderdaadverderfeljke neutraliteitssysteem, dat zich zoo geleidelijk uithet oorspronkelijke had gevormd, en van een recht in onzenvrijen Staat op de Staatshulp voor een vrije school.

De geschiedenis der neutraliteit komt thans in haar avontuur-4jke periode. Vooreerst kwamen sommige neutrale gezags-

mannen zoover met hun »eerbied voor degenen, die zich aanspreken konden ergeren", dat ze geheel vergaten, toch ookeerbied aan de anderen verschuldigd te zijn: angstvallig werddoor dezulken elk symbool, elk woord zelfs van verknochtheidaan wt Godes is, geweerd, verwijderd. En de neutraliseer-woede van sommige heeren in Roomsche of »Bijbelsche" strekendeed veel kwaad ... aan de neutraliteit, en veel goed .. .aan ons beginsel, waarvoor ook meerderen van de onzen, inhet mandement der bisschoppen met den strengen naamnalatige katholieken bestempeld, nu juist wakker werden.Toch is en blijft het ijveren voor de »vrije" school bij zoovelensynoniem met: zaaien van verdeeldheid — en leegpompenvan de openbare .... 1

Vervolgens ging men »faire bonne mine a mauvais jeu"!Mannen als Dr. Bos erkenden het goed recht der bijzondereschool, maar spraken de vrees uit, dat ze niet de deugdelijk-heid van onderwijs gaf, die men natuurlijk in de neutraleschool vinden kon. Zij verklaarden zich voor »onbekrompengeldelijken steun van het bijzonder onderwijs, indien dit denoodige waarborgen voor deugdelijkheid bezat". 't Was » fairebonne mine", want men zag zeer goed, dat binnen enkelemaanden de Wet-Kuyper »er door komen" zou. Men had ookreeds ondervonden, dat zich bij de oude voorstanders der

205

bijzondere school een nieuwe partij had gevoegd, welke menzoo gaarne aan den neutralen kant had gehouden: de vrij

-zinnig-godsdienstigen.Ja — ook dezen werden ontrouw. Zij beweerden, bij monde

van vele hunner moderne predikanten, een Ds. Du Buy, eenBruining, een Westerdijk enz., dat de toenmalige neutraliteitallen godsdienst en godsdienstzin doofde, dat »de religie ver-zwijgen in de school in zekeren zin is: haar doodzwijgen,en dat dit neerkomt op dooden, op een doen sterven aanatrophic". Zij verlangden de vrijzinnig-bijzondere school, ookal, om de negatie in een positief stelsel te veranderen.

Eindelijk kwam het grootste avontuur: de absolute neutra-liteit van de volbloed-neutrale onderwijzers. »Zoo de onder

-wijzer, zoo de school", had men reeds in alle stadiumsonzer geschiedenis in alle toonaarden gezongen; en thansis men zoover gekomen, dat men den te neutralen onder-wijzers van alle zijden uit het eigen kamp in heftige be-woordingen verwijt, dat zij .... ja, wij zouden zeggen, nietsanders hebben gedaan dan het systeem tot in uiterste conse-quentie doorgevoerd ...

»De Wet van '78" — zegt Ds. Vos — »heeft een ras vanonderwijzers gekweekt, wier kenmerkende eigenschap veelalis, dat zij niet godsdienstloos, maar anti-godsdienstig zijn ".Deze schrijver, die in zijn brochure De Openbare School maaral te duidelijk laat blijken, hoe slecht hij over de »vrije"school te spreken is, omdat zij »door haar sectarisch drijventelkens [zijn] antipathie wekt", veracht ten zeerste de neutraliteitder school, en vreest nog meer den geest der neutrale onder-wijzers. Hij zegt van hen, dat zij door hun »dolzinnig drijven"de algemeene school afbreken, en zijn partijgenooten dwingen»de zielen [hunner] kinderen te beveiligen en naast de tegen

-woordige bijzondere vrijzinnig-bijzondere scholen te stichten ".Hij is ook zeer bekommerd voor de half-beschaafdheid enhet gebrek aan algemeene ontwikkeling van velen hunner,»welke fouten telkens op treffende wijze zich manifesteerenin de Volksonderwijzer en soms ook in de Bode"; hij verlangtdaarom strenge controle van de overheid, en als men zich

CXXXI. 2 en 3. 14

206

niet betert — verwijdering! ... en plaatsing als klerk bij eenof andere openbare administratie 1 !

De heer Vos stelt hier een onzinnigen eisch, evenals in zijntirade: »het neutraliteitshuisje moet zoo spoedig mogelijkafgebroken worden": omdat hij eerst de overheid zou moetenbekeeren; omdat hij met de zijnen voorheen heeft mede-gewerkt aan het verbouwen zijner oude openbare school met»Christendom boven geloofsverdeeldheid" tot een neutraalschoolpaleis -- geen huisje — waarin den neutralen onder-wijzer het kind van Staat is toevertrouwd 1 En deze neutraleonderwijzer trad immers in zijn geschriften — als: M, aakt,frontvoor de Openbare School! — zoó machtig met zijn openbareneutrale school naar voren, dat het heele land er versteldvan stond?... En de geschiedenis meldt ons niet, dat toende stemmen van verweer uit het modern-godsdienstige kampzich lieten hooren .. .

Prof. Holwerda gaat in zijn beide bekende werkjes nogeen paar stappen verder:

»Vooral na de wet van 1878 kwamen de partijen steedsscherper tegenover elkaar te staan. En thans? Is het nuwerkelijk zoo moeilijk voor de bezwaren der tegenpartij ietste gevoelen? De socialistische onderwijzers zijn, naar onsverzekerd wordt, het knapste in de neutraliteit, maar als deVolksonderwijzer van 22 October rgoi zich er over ergert,dat op een onderwijzersvergadering op de Koningin gedronkenis, dat alle onderwijzers (volgens den schr. zijn het huichelaars)op twee na opstonden. en het Wilhelmus zongen -- kunnenwij ons dan niet begrijpen, dat Oranjegezinde ouders voorhun kinderen een onderwijzer als de schrijver van dat stukniet wenschen ?.. .

»Nu geloof ik gaarne, dat niet zoo heel veel onderwij-zers zoo denken: op die vergadering waren er maar twee.Evenwel, dat zeer vele onderwijzers sterk geävanceerdemeeningen hebben, niemand zal het tegenspreken. Reedssedert lang is opgemerkt, dat een philosophie à la IVlultatulionder hen zeer algemeen is. Ik wil die menschen in hunvrijheid niet verkorten, maar kunnen wij nu heusch niet

207

begrijpen, dat geloovige ouders hunne kinderen nu lieverniet door zulke mannen laten opvoeden ?"

Zoo schreef prof. Holwerda, die ook van een gemeene

schoolwet-agitatie in 19o5 gewaagde, en den kampioen vóorde neutrale school, of liever tegen de bijzondere, Mr. VanHouten, toevoegde: »Mr. van Houten, gij zijt een bekwaamen eerlijk man, maar als gij u wel met het godsdienstig levenvan uw volk » opgehouden" hadt, zoudt gij het zeer afgekeurdhebben, dat aan de kleine Nederlandsche burgerij waanwijzevrijdenkertjes met slechts een negatie in de ziel als onder-wijzers harer kinderen op het dak gestuurd werden, lui die

in zichzelf, — ze zijn neutraal, — grinniken om het geloofhunner leerlingen, zooals de mensch zoo dikwijls grinnikt omdatgeen wat hij niet begrijpt. Helaas, Dajaks en Alfoerenmoeten bestudeerd worden, doch het Nederlandsche volk magmen regeeren zonder het ook maar eenigszins te kennen!"

De Nuts-secretaris stelt in zijn reeds genoemde brochurede twijfelvraag, of prof. Holwerda wel tot de vrijzinnigenkan worden gerekend, of hij niet te veel rechts staat en inhet gezelschap der moderne predikanten verzeild raakte, diede modern-godsdienstige secte-school willen... Teekenendetwijfelvraag, voorwaar! Maar met dat al laakt deze vragerzelf, eenige bladzijden verder, op scherpen toon het absolute-neutraliteitsbegrip, dat, naar uit het voorafgaande reeds bleek,zich over veel meer ging uitstrekken dan het vrijhouden derneutrale school van godsdienstige »dogma's" ... !

't Zijn de mannen van den Bond van Nederlandsche Onder-wijzers — we zijn inmiddels met de geschiedenis tot het hedengenaderd — die de leuze aanhieven: weg ook met het»politieke dogma", zoo de school in waarheid neutraal zalzijn. Weg met het aankweeken van vaderlandsliefde in denvorm van: viering der nationale feestdagen — zingen vanvaderlandsche liederen — spreken over Koningin en Vader

-land 1 Men komt te kort aan den eerbied, verschuldigd aan

208

de politieke begrippen van andersdenkenden, als socialistenenz. Men moet zich van het polilieke »dogma" minstenseven krachtig onthouden als van het kerkel ke.

Scherp laakt ook het »Nut", zeiden we -- zulke neutrali-teitsbegrippen. »Onzinnig en ploertig" noemt de heer Bruin-wold Riedel een motie als die, welke 21 leden van den Bondhadden voorgesteld, een motie, »waarin werd afgekeurd, datdoor kinderen der openbare school wordt meegedaan aan endezen in de school worden voorbereid voor een algemeenenationale feestviering en waarbij deze voorbereiding wordtvoorgesteld als een betrekken van schoolkinderen in propa-gandistische.betoogingen van politieken aard". Zulke motiën —zegt de schr. verder — »kenmerken de voorstellers als zulkevoor de opleiding tot christelijke en maatschappelijke deugdenongeschikte opvoeders en als partijmannen van zoo weinigen averechts nationaal gevoel, dat zij door de niet-socialistischeouders onmogelijk als gewenschte leerkrachten voor hetnationale volksonderwijs kunnen worden aangemerkt".

Ook de mannen van de » Hoofdenvereeniging" kwamenin 't geweer tegen die absolute, tegen die ware neutrali-teit, zeiden de Bondsmannen, terwijl ze erbij voegden: »waar-voor wij wel alleen zullen komen te staan ". De neutraleschool is een nationale volksschool, zeiden ze. Het gevolgwas, dat ze werden uitgemaakt voor »belagers der OpenbareSchool" ... Ingedeeld alzoo bij de mannen van den tegen-stand — bij de ontrouwe broeders...

Zoo ziet men dan, hoe de geschiedenis van die christelijkeen maatschappelijke deugden in de neutrale school zichafwikkelde.

Christelijke deugden: het moest volgens het »Nut" maarliever zedelijke ontwikkeling of ethische vorming heeten; —'t was duidelijker, en gaf minder tot verwarring aanleiding.

Maatschappelijke deugden: het moest volgens »Bond" en»S. D. O. V." maar liever absolute neutraliteit heeten.; —dat was krachtiger, en gaf minder tot nationalen betoogings-lust aanleiding.

En zoo zijn we dan in 't laatste stadium onzer geschiede-

209

nis zoover gekomen, dat het eigenlijk doel van de Maat-schappij tot Nut van 't Algemeen, een der oudste enmachtigste kampioenen voor de neutrale school, met haarlaatste schrijven is geweest : haar neutraliteitsbegrip te blijvenverdedigen, haar voor allen toegankelijke volksschool opethisch-pedagogischen grondslag te blijven beschermen, envan deze haar school ... dan ook maar een ... b zondere .. .te maken

In dit stadium der geschiedenis mag dus wel aan de Wet-Kuyper worden gedacht. Nu — men is eerlijk genoeg teerkennen, dat die wet de Maatschappij ook in de gelegen-heid heeft gesteld, op kosten van den Staat, thans haar be-ginsel te handhaven, zoo noodig in de b jzondere Nutsschool.Nu behoort dus het subsidie -stelsel als daad van baranhartig--heid, wel »tot de geschiedenis" — en hebben recht en bil-lijkheid eindelijk gezegevierd 1

De Maatschappij wil dan in de naaste toekomst wat voorhaar de neutraliteit is, weer in eer en aanzien brengen. Opzeer vele plaatsen, zegt ze, dreigt de openbare school metof zonder medewerking van de betrokken gemeentebesturenin de concurrentie met de bijzondere school ontvolkt of opge-heven te worden. Waar dit het geval is, of waar het onder-wijs »wegens onvoldoend of ongeschikt personeel, gebrekkigleerplan of gebrekkige klasse -indeeling, beneden het peil vandeugdelijk lager onderwijs, in den geest der M., daalt", waar»anti-revolutionaire of katholieke gemeentebesturen het onder

-wijs laten verkommeren, of er een kleur aan geven, welkehet openbaar onderwijs niet behoort te hebben" .... daarzal men dan bijzondere neutrale Nuts-scholen oprichten

Daar kan dan ieder, die wil, zijn kinderen heenzenden,want daar is de »waarborg van deugdelijkheid", die — doorde schuld van de kerkel ken natuurlijk — zoowaar menig-maal op den loop was, teruggekeerd. Het »ethisch-pedago-gische" sluit vanzelf reeds allen uit, die der neutraliteitin zake godsdienst voorgoed den rug hebben toegekeerd.Het »nationale" karakter sluit al degenen uit, die zich metde Bondsneutraliteit, dus ook neutraliteit inzake »politiek ",

2I0

homogeen verklaren. Het Bonds- en het Nuts-intellect zullendus in de toekomst tot geen Holwerdaasche »getneene school-wet-agitatie" meer kunnen samenwerken ... de neutraliteitheeft opgehouden te »vereenigen" en te »verbroederen" —al spreken daarvan de samenstellers van het Maakt front.

Maar — er is nog een derde uitsluiting, omdat er ... .nog een derde genus neutraliteit bestaat ! We hebben in ditmaandschrift ook al vroeger van »drieërlei neutraliteit" ge-sproken. Die derde neutraliteit is een zeer merkwaardige,omdat ze zich de positieve heet l

Positieve neutraliteit! Als men dit begrip wat absurd vindt,zullen wij 't aanstonds met de woorden van den schrijverder brochure : Algesneene Volksschool of Vrije Scholen ?, denheer Gerhard, verklaren als te zijn: een onderricht, waarmeemen het kind alleen geeft »wat des kinds is". Men mag hetkind alleen leeren, wat het begrijpen kan. Wat de AlgemeeneVolksschool niet mag geven, is een bepaalde dogmatischekerkleer — wat ze wèl geven kan, is een algemeene zede -leer, die den grondslag der samenleving vormt.

Positieve neutraliteit: zooveel als algemeene zedeleer. Deheer G. schrijft o.a.:

»Het kind is niets anders dan kind en mag niets anderszijn. Alleen zijn kinderlijke gaven van lichaam en geest kun-nen en mogen ontwikkeld worden. Nu is een kind geen poli-tiek mensch; onnatuurlijk en in strijd met zijn, en derhalveook met het maatschappelijk belang zou het dus wezen, hette willen opvoeden in de politieke beginselen zijner ouders.Daaruit vloeit dan vanzelf voort, dat het in strijd met hetkinderlijk en maatschappelijk belang is, kinderen van anti-revolutionairen in een school, van liberalen in een andereschool, of van socialisten in een derde school te willen ver

-zorgen en opvoeden.»Een kind is evenmin belijder van een of ander kerkelijk

dogma. Het kan eenvoudig geen protestant of katholiek orvrijdenker zijn, wijl het daarvoor geen verstand bezit. Hetmag door zijn ouders in een of ander kerkgenootschapzijn ingeschreven, toen het nog in de luiers lag, een. geloofs-

2I!

belijdenis is dat niet, en deze stempelt een mensch toch eersttot aanhanger van een bepaalde kerkleer. Het is dus alweeronnatuurlijk, en in krassen strijd met het kinderlijk en maat

-schappelijk belang, de kinderen te verdeelen in aparte scholenvoor protestanten, katholieken, joden, vrijdenkers, enz. Datte doen beteekent: aankweeken van geloofshaat, van onver-draagzaamheid."

Onze schrijver heeft het dus wel goed voor met de op-voeding onzer kinderen op positief-neutralen grondslag. Hijheeft het ook goed voor met de ouders dier kinderen: denatie weer te vereenigen, te verbroederen door eèn broeder-band: de algemeene zedeleer, waardoor men de ouders —al hebben ook hun »politieke of godsdienstige meeningenniets met de opvoeding van 't jonge geslacht te maken" —toch met hun kinderen aan de Algemeene Volksschool ver

-bindt. Het »lied van vriendschap en vrede", dat wij uit deoude geschiedenis, nu juist ioo jaar geleden, nog wel kennen,worde weer aangeheven...

Doch we zijn er nog niet. Onze geschiedenis is nog nietvoltooid! Zou de voor allen toegankelijke volksschool vanhet »Nut" of andere »intellectueelen" dan niet voor GerhardsAlgemeene Volksschool in aanmerking kunnen komen, als deuitsluitingen, zooeven genoemd, eens werden opgeheven?

Neen l Daar is en blijft dan nog een verdeeling. Endaardoor juist werd, als nakomertje, het derde neutraliteits-kind geboren. Eerst als ook die verdeeling wordt opge-heven, zal de evolutie der neutraliteit zijn voltooid, want daneerst zal alles geneutraliseerd zijn. Het Gerhardsideaal iswellicht het ideaal....:

»Is dan de openbare school van heden de algemeenevolksschool? Natuurlijk niet, zoolang er nog eenige honderd

-duizenden kinderen op bijzondere scholen gaan. Maar even-min beantwoordt de organisatie van de openbare lagereschool aan het ideaal der algemeene volksschool. Nemenwij b.v. de lagere school in de hoofdstad des lands, inAmsterdam. Is dat 'n Algemeene Volksschool? 't Lijkt er

2I2

niet naar. Men heeft er armenscholen, tusschenscholen,burgerscholen en rijkelui's scholen, die alle openbare scholengenoemd worden, maar in haar karakter even ver van dealgemeene volksschool afstaan als de bijzondere scholen_Zijn op deze de kinderen verdeeld naar 't geloof der ouders,op gene zijn zij 't naar den geldbuidel der ouders. Zijn debijzondere scholen in Nederland grootendeels secte- scholen,de openbare zijn er grootendeels standenscholen. Beide zijnverderfelijk voor de samenleving en voor het kind, wantbeide geven niet, kunnen niet geven en willen niet geveneen alzijdige ontwikkeling, die het kind later in staat steltin vollen omvang als mensch en als burger zijn plichtenjegens zichzelf en de zijnen, en jegens den staat te vervullen.Dat alleen kan en zal de algemeene volksschool doen "..

Ziedaar dus, wat het einde der geschiedenis . .. zou kunnenzijn. Want in dit stadium zijn we nog niet gekomen. Hieris een toekomstbeeld; de geschiedenis gewaagt wel van »rijken arm op eèn school in vele plattelandsgemeenten ; dejongste geschiedenis meldt ons ook de samensmelting vaneen paar klassen openbare scholen in de hoofdstad deslands — maar het ideaal van Gerhards school,: »alles enallen omvatten", dat feitelijk ook al een der idealen van deBonds-groep was, behoort nog niet tot de geschiedenis vanhet heden.

Zal het weldra zoo zijn? Zal na veel lijden en strijden,na veel groei en verdrukking, na veel bewondering en ver-guizing, de geschiedenis onzer neutraliteit met de bereikingvan dat ideaal: de eène school, inderdaad voor alle kinderen,die van rijken en armen, die van geloovigen en ongeloovigen,die van nationalisten en socialisten, bekroond worden ?

Het »Nut" gevoelt er iets, de Bondsmannen gevoelen erveel, vele ouders en »neutrale" vrienden maar weinig voor.Dat. is dus nog tamelijk ver van de eenheid, Maar — de»geloovigen" hebben eenmaal op goede gronden, zonder»bekrompenheid des geestes", aan de neutraliteit in elkenvorm den rug toegekeerd. Zij gevoelen er niets voor, omdatzij geloovig zijn, en de neutraliteit met of zonder A.lgemeene

213

Volksschool, dit niet is. Zij kunnen en mogen en willen

niet op avontuur uitgaan. Zij hebben immers een vastbeginsel? — zij hebben immers wel met de opvoeding hunnerkinderen iets te maken? — zij hebben immers niet genoegaan ethische ontwikkeling of algemeene zedeleer? — zij willenimmers trouwe zonen zijn van God, Koningin en Vaderland?

Zij zijn daarom eèn in hun strijd tegen den booze, dat istegen de neutraliteit, die in de verschillende tijdperken reeds dekwalificaties »onzalig "— »karakterloos"— »anti-godsdienstig"-»schijnheilig" uit eigen kringen mocht ontvangen; die thansbovendien anti-nationaal en anti-sociaal dreigt te worden.

Zij zullen de neutraliteit eerlang zien bezwijken, een niet -eervollen dood zien sterven ... zoodat zich een heel andertoekomstbeeld vertoont, en er een heel ander einde aan degeschiedenis zal komen l

Dit andere toekomstbeeld, dat we in den geest reeds zagende verstrooiing der neutrale troepen, al zoo lang in tegen-strijdige kampen verdeeld, en de zegekreet, dien we hoor-den: »Victorie aan de Vrije School" — die zijn wel zobnabij aan het heden, dat we er de geschiedenis onzer neutra-liteit, in dit haar laatste stadium gekomen, mee mogen besluiten.

Het einde der geschiedenis zal spoedig zijn, dat de neutra-liteit zelf tot de geschiedenis behoort.

En daarmede komt, behalve aan het verweer tegen de»vrije school", ook aan den kamp tusschen AlgemeeneVolksscholen en Bondsscholen en bijzondere Nutsscholen enandere »neutrale" scholen, die elkaar om strijd »leeg-pompten", een gewenscht einde. En de gansche onver-kwikkeljke geschiedenis der neutraliteit, in al haar diversebeteekenissen, is dan met . de vermelding van dit laatste his-torische feit voltooid.

G. M. A. JANSEN.

Steenwijkerwold. Directeur der R. K. Kweekschool-

VOOR DE LIEFSTE.

I.

Gij zijt de zon in 't blauw gewelfVan eigen glorie schoon,

In pracht verheerlijkt van zich zelf,Wie kroon' geen andre kroon; —

Maar ik gelijk. in 't blauw der nachtDie zonne bleek en droef,

Wie naar eens anders zieleprachtIs innig zielsbehoef.

215

II.

En zendt Gij van uw englen éénTot haar: — mijn God, geef mij er drie.

Zoo rein als zij, zoo schoon is géén.Wie is als ik ellendig, wie?

Geef één, dat vroom en rein ik blijf,Haar overal en altijd waard.

Geef één, die alles verre drijf'Wat scha der ziel en smarte gaart.

En één, die mij ter zijde zijEn naar uw blauwen hemel wijs',

Dat ik uw wondren benedijEn uw genade -werken prijs.

216

III.

Hoe draag ik zachte, zachteEn zorgelijk-devoot

De lelies, die ik plukte in uw gedachte,Door 't avondrood? . . .

Uw zoete witte woorden— Met uwer stem geklank —

Aan zaligheden rijk en vol ten boorde,

Als sneeuw zoo blank . . .

Hoe draag ik langs de landenDoor 't brandend avondrood

Die broze prachten in mijn slechte handenGenoeg-devoot . . .

Hoe ik mijn schat beveiligEn zorgelijk behoed,

Die 't donker huis van mijn verlangen heilig'En mijn gemoed . . .

FELIX RUTTEN.

MIJN LIEFDE.

Dilectus meus candidus etrubicundus.

Mijn Liefde hangtaan eenen boom,heel schamel-blooten spijker-vast;

mijn Liefde draagteen kroon van smerten doornen opzijn zoete hoofd;

mijn Liefde bloedtheur reinheid rood,heur Hart heel leeg,en lieft zich dood

Dr. L. R.

AVONDBEZOEK AAN HETH. SACRAMENT.

O zalige uren, avond-laat,als in de duist're stilte staathet tabernakel, goud van poort,waarop de godslamp glimt en gloort !Hoe zoet, wanneer, na drukken dag,men even zich verkwikken magen dankbaar storten op de treêvan 't Godsaltaar zijn avondbeè.

In 't heimlijk donker des altaarsranken verborgen rozelaars,wier bloemen, stilte en eenzaamheid,gewelf en wanden langs geleid,hun zoete aroma geuren doorde ruimte van het priesterkoor.Hier keert de bidziel, afgeleiddoor zorgen, weer tot innigheid.

Eens knielde een monnik daar en badom vrede en vroomheid, als hij hadeen openbaring van het grootgeluk der braven na den dood.Er doemde, voor zijne oogen dicht,een wereld óp van louter licht;er ruischte een lied, dat als de brondier glorie loofde de eeuwge Zon.

219

En als de klok des kloosters hemverschrikte en wekte slaander stemen riep ter nachtelijke rust,heeft hij den heilgen vloer gekust,geslaakt een langgerekten zuchten iets gelispeld ... teer geruchtvan liefde ... »God, mijn God, hoe korteen hemel mij geschonken wordt I"

Wijchen Fr. MARTIALIS VREESWIJK, O.F.M.

NIEUWE UITGAVEN.

De insj iratione Sacrae Scrípiurae. AndereCHRISTIANO PESCH S. J. — Gr. 8. Her-dersche Verlagshandlung Freiburg imBr. 1906. M. 8.80.

Onze H. Schrift is het woord Gods in menschentaal. Hetis een mensch, die daarin spreekt, leerend of verhalend vande dingen, die ons noodig en dienstig zijn ter zaligheid. Diemenschentaal is door God geïnspireerd, en daardoor tot god-delijk woord verheven.

Zóó dragen onze heilige boeken een tweevoudig, geheimvolvereenigd karakter; zij zijn één zelfstandig geheel, bestaandeals 't ware uit eene goddelijke ziel en uit een menschelijk lichaam.»Maar een zinnelijk mensch verstaat niet, wat van GodsGeest is" (I Cor. II, 14). Om de H. Schrift te verstaan inden geest, waarin zij is geschreven, moet men geestelijk zijn,dat is, opgebouwd op Jesus Christus, »tot een heiligen tempelin den Heer", not eene woonstede Gods door den Geest"(Eph. II, 2r-22). Wij hebben van noode »den Geest dieuit God is, om te begrijpen, wat ons door God geschonkenwerd" (I Cor. II, 12). Zij zijn derhalve de beste; meestersin de H. Schrift, die èn studeeren bij het licht des geloofs,èn mystiek verkeeren met den H. Geest, die in hen woont.

En zulk een meester ontmoeten wij in den verdienstelijken•dogmaticus der Duitsche Paters Jezuieten, C. Pesch, ballingin ons vaderland. Zijn boven aangehaald werk over deinspiratie der H. Schrift getuigt èn van stoeren wetenschap

-pelijken arbeid, èn van heilig samenleven met den God derH. Schrift. In zijn helder woord is leven, en dat levend woord

22I

is licht in de duisternis, die in onze dagen de H. Schriftomhult. Pesch is een ernstig geleerde, dien Langrange')prijst om »sa diligence a aborder les problèmes sous tousleurs points de vue, son exactitude, sa préoccupation constanted'être impartial et objectif". Maar ook Göttsberger 2) komt

hem niet te na, wanneer hij schrijft: »im Prinzipe läszt ermeist der Freiheit der Meinung, soweit möglich, die Bahn;für sich selbst sucht er die strengere Meinung als geltendund durchführbar darzutun ".

Dit boekwerk, niet een tractaat voor de school, maar eenespeciale studie voor vakgeleerden, bestaat uit twee deelenmet doorloopende pagineering: een historisch boek (p. 9

-375)en een dogmatisch boek (p. 377-637), met een alphabetischregister (p. 639-653). Het historisch boek legt in uitgebreidecitaten, die worden ingeleid en beoordeeld, de litteratuurover de inspiratie open, zoowel onkatholieke als katholiekelitteratuur, van het oudste verleden tot het jongste heden:

eene kostbare verzameling van blijvende waarde, en eenegereede vraagbaak voor vakmannen. Het dogmatisch boekbehandelt de inspiratie in haar oorsprong, haar wezen, hareuitgestrektheid, hare waarachtigheid, hare beteekenis en harekenteekenen. Waar positief-theologisch geredeneerd wordt,is de H. Schrift zelf, gelijk het behoort, de voornaamstelocus theologicus: de nieuwste gegevens zijn trouw bewerktnaar de eischen des tijds en met bezadigdheid.

De dogmatische beginselen, waardoor de Bijbelwetenschapzich moet laten leiden, worden door Pesch met die nauw-keurigheid en juistheid geformuleerd, dat èn de nieuwereBijbelwetenschap grootere vrijheid van beweging erlangt, ènhet oude geloof zich ongedeerd bewaard gevoelt. De H. Schriftis door de inspiratie woord Gods, maar in dien zin, dien dehagiografen hebben willen uitdrukken (p. 459) : dus geschie-denis, zooals zij die bedoelden te schrijven, leering zooalszij die bedoelden te geven. Die inspiratie is in eene lange

1) Revue biblique 2906, p. 303.

2) Biblische Zeitschrift 2906, S. 303.

CXXXI. 2 en 3. 25

222

rede, die ons ter lezing wordt aanbevolen, niet altijd eeneaanbeveling van alle gezegden, waaruit die rede is samen-gesteld, maar van die waarheid, welke als hoofdzaak geldt:»in eene algemeene goedkeuring, ligt niet noodzakelijk eenegoedkeuring van alle deelen dier rede besloten" (p. 444-45)-» Dit princiep alleen moet vaststaan: dat de geïnspireerdeschrijvers niets als waar bevestigd hebben, wat valsch is;niets als valsch ontkend hebben, wat waar is. Met dit princiepis niet in strijd, dat het niet altijd zeker is, wat de schrijverheeft willen bevestigen, en dat het somtijds twijfelachtig is,waar de grenzen liggen tusschen de bevestigde waarheid ende wijzen van uitdrukking. Duisterheid kan met de goddelijkeinspiratie samengaan, dwaling niet" (p. 552). Zóó houdt deH. Schrift, in weerwil van haar goddelijk karakter, ons onver-biddelijk hare ongenoegzaamheid voor oogen: zij verwijst ons

in hoogste instantie naar dat andere orgaan des H. Geestes,

dat leeft van dien H. Geest en spreekt onder de veilige hoede

van dien H. Geest.Wij mogen het bij deze algemeene bespreking laten, waar

mede onze lezers genoegzaam gediend zijn. Onlangs )waren wij in de gelegenheid meer bijzonder de aandacht te

vestigen op dit kostbare werk, waarvoor wij den schrijver

dankbaar zijn, en dat wij allen vakgeleerden, en hun die zich

met voorliefde toeleggen op onze heilige boeken, van harteaanbevelen.

fr. R. PEETERS 0. F. M.

JUSTINS DES MARTYRERS Lehre von 7esus Christus

dem Messias und dem naenschgewordenen SohneGottes. Eine dogmengrschichiliche Monographie

von A. L. FEDER S. J. Freiburg, Herder, 1906.

De geleerde schrijver van het boek, dat ons door de redactie

van dit tijdschrift ter bespreking is toegezonden, heeft der kerk

en meer bijzonder den katholieken apologeet een onschatbaren

1) De Katholiek 1906, Dl. CXXIX, b]. 225-44•

22 3

dienst bewezen. De werken der oudste getuigen van hetChristendom werden den jeudigen theoloog en apologeet ge-woonlijk bekend gemaakt in een reeks los -staande, uit hetverband gelichte teksten, van handboek tot handboek over-gedrukt. Noem het een schoone collectie van bloemen uitden rijken hof der Vaders — het zij zoo — maar ge zulttoegeven, het zijn afgesneden bloemen, die één in het volleleven en de rijke kleurenmengeling van den opbloeiendenstruik oneindig veel schooner en vooral veel meer levendzijn. En wie ontveinst zich het weinig praktisch nut door eendergelijke kennismaking met de Vaders opgedaan? Wat iser bij de meer bejaarden overgebleven van het »argumentumex patribus", dat in de studiejaren als het minst aantrekkelijkdeel der dagelijksche les ook niet zelden door den denkendenen studeerenden geest meer dan stiefmoederlijk werd be-handeld? Paus Leo XIII riep ons tot beter. Hij vermaandenaar de bronnen zelf terug te gaan, instede van ons tevreden

te stellen met de door vele handen en vele eeuwen afgeleideen afgedamde zijstroompjes, waarin de klare schittering ende opbruisende golfslag van den grooten stroom nauwelijksmeer waarneembaar zijn. Onder de vele proeven in dezerichting gedaan moet het werk van pater Feder als een derbest geslaagde geprezen worden: voor den opbloei der patris-tische wetenschap is deze bijdrage van den geleerden jezuïetvan niet geringe beteekenis t).

Ook in de keuze van zijn onderwerp is de schrijver ge-lukkig geweest. `t Is waar, vele geloofsverdedigers der oudeChristenheid waren grooter dan Justinus ; had deze een uit-

1) Wie een rijk gedocumenteerd werk verlangt over de oud-christelijke

litteratuur met verwijzing naar alles, wat daarover in de laatste 25 jaar ge-schreven is, schaffe zich Band I en Supplementband aan van Dr. Albert Ehrhard's.Altchristliche Literalur (Strassburger Theologische Studien, Herder).

Als praktisch handboek tot inleiding voor de kennis der Vaders kan tenzeerste worden aanbevolen de Patrologie van Dr. Heinrich Kihn (Pader-born, Schöningh.) Bijzonder geschikt voor de studenten van seminarie enkloosterschool is het Florilegium palristicun van G. Rauschen (Bonn, Hannstein),een reeks boekjes, die in handig formaat ons het beste geven, door de Vadersnagelaten.

224

gebreide kennis van de wijsgeeren zijner dagen, Origenes,Tertullianus, Augustinus waren zelfstandiger geesten en diep

-zinniger denkers. Ook in welsprekendheid en fijnheid vanlitteraire vormen werd hij door velen voorbijgestreefd : niemandis het onbekend, dat in Justinus' werken dikwijls een goedgeordend plan ontbreekt en de onderdeelen niet steeds volgenshun logische volgorde, maar gelijk zij in zijn geest opkwamen,werden behandeld. Vandaar dat vaak de samenhang ontbreekten de lezing zijner werken door de vele uitweidingen en de ge-rektheid en matheid der voorstelling niet wordt veraangenaamd.

Voeg hier nog bij -- en ook de schrijver wijst er uit-drukkelijk op in het slot van zijn werk — Justinus' verkeerd

begrip omtrent het duizendjarig rijk van Christus op het eindder dagen, zijn vaak eenzijdige opvatting der beteekenis vanhet Oude Testament en niet het minst zijn logos-leer, waarinhij, misschien nog te veel onder den invloed van Griekschewijsheid, in de opvatting der transcendentie van den Vaderen der subordinatie van den Zoon veel te ver gaat, ja, waarmen in het onzeker blijft, of Justinus de eeuwige voortkomstvan den Logos-Zoon uit den Vader wel genoeg gekend heeft.En toch, trots dat alles, noemen wij de keuze van den schrijvergelukkig. Want de H. Justinus is meer dan elk ander eensympathieke verdediger van ons geloof, beminnelijk voorvriend en vijand. In here, zegt de schrijver, komt ons eeneerlijk, open; beminnelijk karakter tegen, een man, die metgrooten ijver het geluk en welzijn zijner evenmenschen nastreeften ook zijn heftigsten tegenstanders den weg tot verzoeningbaant. Zij leeren in hem een mensch kennen, die met zijnedel gemoed een levendig aandeel neemt in het lot zijneronschuldig vervolgde broeders, met woord en schrift voorhen optreedt en wel verre van vorstengunst af te bedelenvrijmoedig voor de vorsten zijn innige overtuiging uitspreekten grootmoedig voor Christus, het ideaal zijns levens, dendood tegemoet gaat. Hoe aandoenlijk verhaalt de heiligein de, inleiding van zijn dialoog met den jood Tryphon, hoehij, uit heidensche ouders geboren, reeds in zijn jeugddoor een groot verlangen naar de wijsbegeerte werd aan-

225

gegrepen, deze in alle wijsgeerige scholen, doch steeds tever-geefs, zocht, maar eindelijk meende gevonden te hebben bijden goddelijken Plato. Doch zie, op zekeren dag wandeldede knaap, in wijsgeerig denken verzonken aan het strand derzee, toen hem een eerbiedwaardige grijsaard naderde en eengesprek aanving over de ongenoegzaamheid der platonischefilosofie, welke het verlangen van 's menschen verstand naarwijsheid en den roep zijns harten om vrede niet kon ver-vullen.... De waarheid en den vrede, vervolgde de grijsaard,leeren de profeten, mannen eerbiedwaardig door hun leeftijd,deugd en heiligheid. Op ingeving van den H. Geest hebbenzij de toekomst ontsluierd. Hunne geschriften, die slechtsGods woord bevatten, geven den wijsgeer de oplossing vanden oorsprong en het eind der dingen. Zij hebben de waarheidgeleerd, door de kennis van den Schepper en Vader van hetheelal en van Christus, zijn op aarde gezonden Zoon, denmenschen te openbaren. Als men in gebed ootmoedig om degenade smeekt, zal men gemakkelijk het begrip der profetischewoorden verkrijgen. Na dit gesprek klopte Justinus aan »demet martelaarsbloed gedoopte martelaren-kerk" ').

Deze gegevens omtrent Justinus' schrijfwijze en eerstelevensjaren hebben wij geput uit het slot van Feder's werk,maar vooral uit de inleiding (bl. 1-43), waarin de schrijverde beteekenis van Justinus in het algemeen verklaart en eenhistorisch overzicht geeft van alles wat over den oudstenapologeet van het Christendom geschreven is. Na dezeleerrijke inleiding volgt het eerste deel (bl. 44-78), dat onsJustinus' leer ontvouwt over de stichting van Christus en destelling door het Christendom in de geschiedenis ingenomen.Justinus moest het Christendom tegenover heiden en joodrechtvaardigen: genen stelt hij het Christendom voor als dehoogste filosofie, dezen als de hoogste Godsopenbaring, beidentoont hij Christus als den Voltooier van den godsdienst, in welkehoedanigheid Christus door de profetieën, door zijn eigenwoord en werk en vooral door zijn stichting zelf is aangeduid.

1) Stählen (aangehaald door Feder S. io).

226

Na deze uiteenzetting van Christus' stichting wordt depersoon van den Godmensch zelf beschouwd. Dit tweedegedeelte (bl. 79-154) behandelt Justinus' logosleer volgenshaar inhoud en bronnen. De Logos is waarlijk en wezenlijkGod, ofschoon Hij naar zijn persoon en misschien naar zijnwezen onder den Vader staat. De logosleer van Justinusvindt niet haar oorsprong in de Grieksche filosofie of dephilonisch-alexandrij tische theosofie, doch is een nabewerkingen verdere ontwikkeling der oud-testamentische leer over deWijsheid Gods, en de leer van den apostel Johannes over denLogos en van den H. Paulus over den vooruitbestaandenChristus.

Het derde en- grootste gedeelte behandelt in vier afdeelingenJustinus' leer over het wezen van den Godmensch (bl. 155 -180),

over zijne zending (de soteriologie bl. 18o-247), over Jesus'leven (bl. 248-263) en over Justinus' geloofsartikelen(bl. 264-288). 1 )

Justinus' leer ligt dus voor ons, omvattend een bijnavolledige Christologie. De schrijver heeft de elementen,in de beide apologieën en den dialoog met Tryphon ver

-spreid, bijeen verzameld en tot een logische uiteenzettinggeordend van Justinus' leer over Christus en zijn werk. Ditlogisch rangschikken echter, hoe noodzakelijk ook voor eenvolledig overzicht, heeft dit groote gevaar, dat men de onsnu bekende en volmaakte Christologie als den vorm neemt,waarin de leer van een schrijver soms goedwillig ingaat, maarook soms met geweld moet worden ingewrongen. Zoo zou

i) Een eenigszins breedvoerige uiteenzetting over den aard der Evangelische

bronnen door Justinus gebruikt hebben wij in Feder's werk niet gevonden. Van

bl. 536-168 geeft Dr. W. H. van de Sande Bakhuyzen in zijn werk Evangelien

buiten het Nieuwe Testament (Leiden, A. W. Sijthoff 1907) een overzicht der

verschillende meeningen daaromtrent. Het meeningverschil gaat vooral over

hetgeen Justinus verstaat onder de „gedenkschriften (herinneringen) der apostelen".

Wij echter zijn er vast van overtuigd, dat de heilige er onze kanonieke evan-

geliën onder verstaat, ofschoon niet uitgesloten is, dat hem daarnaast een mon-

delinge traditie over Jesus' woorden en daden ten dienste stond. Zie Kev. buhl.

1892, p. '5r.

227

men bij de behandeling van Justinus' leer over den mensche-lijken wil in Christus terecht kunnen betwijfelen, óf de vraagnaar Jesus' menschelijken wil wel door Justinus kon gesteldworden, daar immers in zijn dagen, het begin der 2de eeuwde ontwikkeling der Christologie nog niet zoover was. Deschrijver moet zich dan ook noodzakelijk tevreden stellen metde bemerking, dat uit Justinus' leer over het onderscheid dergoddelijke en menschelijke natuur in Christus ook de leervan den menschelijken wil noodzakelijk volgt. Alles wáár inonze kennis der Christologie, doch niet nawijsbaar in Justihus'kennis over den persoon van Christus. Dergelijke gedachtenkomen ook bij den lezer op bij de hoofdstukken over»Jesus' menschelijk weten ", de »communicatio idiomatum", de» erfzonde" enz.

Deze bemerking echter willen wij in geenen deele zooverstaan hebben, alsof Feder's werk in z'n geheel genomenop zeer onwetenschappelijke wijze onze kennis der christologiein Justinus' werken zou neergelegd hebben, zonder meer.Afgezien van genoemde punten, waar de schrijver nog zeerbescheiden te werk gaat, is over 't algemeen zijn eerste zorgop echt wetenschappelijke wijze te onderzoeken, welke deleer van Justinus is over Christus en Christendom. Neembijv. de hoofdstukken over Justinus' logosleer. Overtuigd vande stelling, dat Justinus zijn leer over den Logos niet aanhelleensche of joodsch-alexandrijnsche, maar aan schriftuur-lijke gegevens ontleend heeft, nog stelliger overtuigd, datde godheid van den Logos-Christus onbewimpeld door Justinuswordt beleden, staat de schrijver aan de groote verleidingbloot dan ook te besluiten: dus is volgens Justinus de Logosook God, zelfstandig evenals de Vader, gelijk aan denLogos van den H. Johannes. Toch hebben wij boven gezien,dat de schrijver, verre van deze conclusie als een conclusievan Justinus te noemen, er op wijst, dat Justinus in zijnlogosleer een subordinatismus van den Logos aannam, diemet de zuiver Christelijke leer moeielijk valt overeen tebrengen.

Is daarom het verwijt gerechtvaardigd van Moritz von

228

Engelhardt 1 ), dat Justinus Christen en heiden tegelijk is, dathij twee wereldbeschouwingen in zich heeft opgenomen, eenheidensche en een christelijke, die hij echter niet weet teverzoenen? Geenszins. Justinus was een der eerste geloofs-verdedigers, die de goede elementen van Grieksche en anderewijsbegeerte in overeenstemming zocht te brengen niet dewaarheden van het Christendom. Niet echter tusschen tweetegenstrijdige gedachten zwevend, maar met beslistheid zichplaatsend op den bodem van het bovennatuurlijke Christendomen het kerkelijk geloof, zocht hij de wetenschap met datgeloof te verzoenen en in de wijsbegeerte bevestiging tevinden voor datzelfde geloof. Nu moge het waar zijn, datJustinus in dit laatste niet altijd doel trof, of dat, zooals in delogosleer, zijn wijsgeerige logosidee niet in harmonie wasmet den Logos van het bovennatuurlijk Christendom -- tochwas dit geen offer van Justinus' rechtgeloovigheid aan zijnewijsgeerige bespiegeling, noch een weifelen tusschen tweeonvereenigbare gedachten, evenmin het uitvloeisel eener naaronafhankelijkheid strevende filosofie, doch het gevolg eenernog niet genoeg ontwikkelde bespiegeling, als nawerkingzijner vroegere onvolmaakte opleiding in de wijsbegeerte.Justinus' vast geloof aan Jesus' godheid, dat ehern middelpuntzijns geloofs, zijns levens en denken was", 2) blijft er ons borg voor.

1) Aangehaald door Dr. J. A. Cramer in zijn studie: De logosleer in de pleit-reden van 7ustinus. (Theol. Tfsdsclir. 19o2, blz. 114-159). Daar Dr. Cramer de

Apologieën »eene verwarde massa vindt vol tegenstrijdigheden die moeielijkhet werk van één en denzelfden schrijver kan zijn, tenzij men een warhoofdvan hem wil maken", neemt hij als eindresultaat zijner studie aan, »dat deApologieën van Justinus uit twee geschriften bestaan één van Justinus en éénvan eenen Alexandrijnschen ... Jodenchristen, geschriften, die tot ééne Apologiezijn omgewerkt, terwijl later een derde hand, of wellicht mêer handen, deorthodox-kerkelijke Logoschristologie en in het algemeen de orthodoxe leer vande Drieëenheid er heeft of hebben ingebracht". Dezelfde schrijver echter haaltBousset aan, die een tegenovergesteld gevoelen is toegedaan en beweert, dat»tegen de ongeschondenheid dezer geschriften geen enkel deugdelijk bewijsvalt aan te voeren"; ook Harnack, die alleen allerlei aanteekeningen op den kanten verklarende toevoegsels als in den tekst ingeslopen en de beide Apologieënoorspronkelijk als één verweerschrift erkent.

2) A. Stählen, » 5,ustin der Märtyrer rind sein neuester Beurteiler", biz. 42.

229

In dit pogen tot opbouw der synthese van gelooven enweten ligt ook de groote beteekenis van Justinus en zijnewerken. Dit was tevens een uitvloeisel van zijn verzoenenden beminnelijk karakter, waarvan wij boven spraken. Hij zagniet gelijk een Tatiaan, een Theophilus of Tertulliaan metbarschen blik op het heidendom neder als op een samen

-weefsel van bedrog en leugen, doch zijn welwillend gemoedontdekte onder veel dwaling en onwetendheid de zaden vandeugd en waarheid, die de goddelijke Logos ook daar haduitgestrooid. Dit denkbeeld van den Logos spermatikos treedtvoortdurend in de werken van Justinus naar voren. De god-delijke Logos, reeds bij de schepping voorzittend, is steedsvoortgegaan de kiemen van waarheid onder de menschenuit te strooien, totdat Hij zich in zijn vollen rijkdom ont-plooide in den God-mensch Christus. De goddelijke open-baringen zijn slechts de uitdrukking van wat reeds in hetdiepst van het menschelijk hart sluimert; en de zedelijkevoorschriften van den christelijken godsdienst zijn de weer-schijn der geboden van het menschelijk geweten. Het wareHellenisme en het Christendom, geloof en rede, zijn tweebondgenooten; zij ontspringen aan dezelfde bron, den Logos,en voeren tot hetzelfde einddoel, de kennis Gods. En zoowas het reeds vóór Christus' komst; want het ware Christendombestaat van oudsher overal, waar de reine en onbaatzuchtigeliefde voor de waarheid en de praktische beoefening van hetgoede in de wereld heerschen.

Zoo ging Justinus met zijn filosofénmantel omhangen totdie wereld, die groot ging op haar Plato, haar Pythagoras,haar Aristoteles en andere hooge vernuften. Die wijzen werdenniet in hun wijsheid gekrenkt, doch minzaam diende Justinushet Christendom als een nieuwe wijsbegeerte aan, waar zijin volheid konden zamelen wat zij slechts in kiemen haddenbezeten. Justinus kon het woord van Paulus aanvullen: denwijsgeer ben ik wijsgeer geworden om den wijsgeer voorChristus te winnen. Zoo ging hij ook te werk in het aanbe-velen der Christelijke zedeleer. De moraal van Marcus Aurelius,den stoicijn op den keizerstroon, verkondigde het geloof aan

230

de algemeenheid der menschenmin op een wijze als tot nogtoe der wereld vreemd was geweest — justinus komt haarweer minzaam te gemoet, en spreekt van het Christendom,waarin »de armen en verlatenen, de weduwen en weezen, degevangene en de vreemde pelgrim het voorwerp zijn vanbijzondere liefde en verzorging".

Ofschoon nu Justinus in zijn leer over den Logos sperma-tikos niet van overdrijving is vrij te pleiten en hij de grenzentusschen natuurlijke en bovennatuurlijke openbaring niet altijdeven scherp af bakent, zou het toch van een geheel verkeerdinzicht getuigen in zijn wijsgeerig godsdienstsysteem, wanneermen het voorstelde, alsof de martelaar-apologeet het Christendomeen soort natuurlijk syncretisme noemde, uit allerlei elementenvan heidensche wijsheid bijeengegaard. Bij Justinus is het onder-scheid tusschen het Christendom en de wijsgeerige systemenniet in meer of min, maar in het wezen. Het diep grijpendonderscheid bestaat hierin, dat de wereldwijsheid in het ver

-stand, doch het Christendom in de openbaring wortelt. HetChristendom is de eenig ware filosofie, doch die de open-baring tot grondslag heeft.

En — op gevaar af de grenzen eener boek''beoordeelingeen weinig te overschrijden — moet ons voor wij van denschrijver en zijn boek afscheid nemen, nog een laatste bemer-king uit de pen. Zooals wij den H. Justinus uit Feder's boekhebben leeren kennen, is die kloeke verdediger van het oudsteChristendom nog steeds ons tot voorbeeld bij de verdedigingvan het Christendom van onzen tijd. Onze tegenstanders heb

-ben zooveel gelijkenis met de filosofen, gnostieken, ebionietenvan Justinus' dagen. De moderne mensch gaat zoo groot opzijn wetenschap, die hij als de panacé voor elke zedelijke enlichamelijke ellende aanbiedt: welnu, de Christelijke apologeetbeijvere zich om vertrouwd te worden met de resultaten dierwetenschap en te doen zien, gelijk Justinus dat deed, dat zijin het levend organisme van Christus Kerk aan nog hoogerlevenskracht en heiliger bezieling kan deelachtig worden. Demoderne mensch, teleurgesteld door een vlak en leeg materia-lisme, zoekt in spiritisme en theosophie bevrediging voor zijn

231

geestelijke ziele-aspiraties en gaat als een pelgrim aan deoevers van den Ganges neerzitten, om uit den mond vaneen bhixus de geheime gnose te vernemen, die hem metGod en de geestenwereld in verbinding moet brengen: welkeen schoone taak voor den Christen apologeet om in navol-ging van Justinus den levenden Logos de woorden des levenste doen spreken, die van de koude lippen van een sfinx ofbouddha-beeld niet te vernemen zijn. Den modernen mensch,van Kantianisme geheel doortrokken, is het »intellectualisme"tegen de borst, d. i. de metaphysisch-historische studie vanGod en godsdienst; hij huldigt alleen wat hij noemt het»voluntarisme", dat stel van immanente krachten, dat »dyna-misme van begeeren en beminnen, van verlangen naar hooger,reiner, edeler leven en werken"'); welnu, de apologeet gavoor een oogenblik uit zijn schoon en sterk, maar voor diewereldwijzen ontoegankelijk slot van muurvaste historischeargumenten, en zonder zijn dogma of geschiedbewijs eenoogenblik prijs te geven of te verloochenen, trede hij denzoekende tegemoet, en in den stralenglans der ééne, heiligeKerk "), in de heerlijke genadewerking der sacramenten encharismata, in het stil-mystieke lied van koor en altaar, inde rijke symboliek van kerk en liturgie vertolke hij hem dezieleklanken, die daar sluimeren in het hart van dien zoekende,totdat deze neerkniele en het streng dogmatische:

„Adoro te devote latens deltas"

uit zijn zieleontroering omhoog stijge. »Vetera novis augere",het oude met het nieuwe aanvullen, daarin moge de oudeJustinus ons, jongeren, ten voorbeeld zijn.

Zwolle. P. VAN DEN TEMPEL, 0. P.

1) Zie over het goed recht van de apologetiek der immanentie prof. j. V.de Groot Summa apologetica, editio tertia, quaest. I, art. III, De neo- apologetica.Tevens de studie van denzelfden schrijver: Lacordaire en de apologetiek derimmanentie, (Die/seile Warande en Bettort, jaarg. 1906); in beide studies wordttevens gewaarschuwd voor het misbruik door sommigen van deze wijze vangeloofsverdediging gemaakt.

2) Zie de Vaticaansche Constitutio Dei Filius cap. III, waar naast de his-torische en externe argumenten ook van de interne bewijzen der kerk ge-sproken wordt.

232

Fr. R. M. MARTIN, 0. P., De necessitateCredendi et Cre den dorum sen de Fidesalutari. Dissertatio theologica isro gradeLee/ors s. Theotogiae in Ordine Praedi-ca/ovum consequendo. — Lovanii apud

A. Uystpruyst•Dieudonné et Paderbor-nae apud F. Schöning, 1906.. In 8 ° 7

Pag. 140; pret. f 1.20.

Bovenstaand werkje is, gelijk uit den ondertitel blijkt, eenproefschrift. Het behandelt in hoofdzaak twee vragen, dieinnig met elkaar samenhangen: 1° is voor iederen mensch,die het gebruik zijner rede heeft, een oefening van geloof,

in den waren vollen zin des woords,. volstrekt noodzakelijk

ter zaligheid ?, en 2° welke waarheden moeten uit noodzake-lijkheid des middels door iedereen geloofd worden?

Aanleiding tot het behandelen dezer stof, inzonderheid wat

de eerste vraag betreft, vond de schrijver in een afwijkend

gevoelen, reeds in vroeger eeuwen door enkele theologen

gewaagd en thans in eenigszins verbeterden vorm voorge-

dragen door Mgr. Dr. C. Gutberlet van Fulda.Deze hoogst verdienstelijke apologeet verdedigt nl. én in

zijn Apologetik 1) én in zijne voortzetting van Heinrich's Dog-matische Theologie') de volgende meening. In het algemeen

is rechtvaardiging en zaligheid voor den volwassene niet

mogelijk, tenzij hij geloove d. i. op gezag van Gods open-baring aanneme, dat God bestaat en dat hij vergelder is.Maar een heiden, die zonder zijn schuld van openbaring nooit

gehoord heeft, kan gerechtvaardigd worden en ter zaligheid

komen, wanneer zijn geest, verlicht door Gods inwendigegenade, bovengenoemde twee waarheden aanneemt, hetzij

omdat hij die zelf door redeneering inziet, hetzij omdat: louter

menschelijk getuigenis ze hem voorhoudt. Het spreekt vanzelf, dat zulk een aannemen niet is een oefening van goddelijk

geloof: in het eerste geval is het wetenschap, in het tweede

enkel menschelijk geloof. Maar, zegt Gutberlet, wat ook de

1) Band Il, p. 6i,2) Band VIII, p. 494•

2 33

innerlijke beweegreden van zulk een voor-waar-houden mogezijn, het geschiedt in elk geval onder den invloed van Godsbovennatuurlijk licht, de bewerkende oorzaak ervan is nietenkel het natuurlijk verstand, maar het verstand verlicht doorGods genade; daarom is zulk een voor-waar-houden boven-natuurlijk goed en kan het uitgangspunt worden van eenrechtvaardigingsproces 1).

Pater Martin bestrijdt deze meening van Gutberlet en ver-dedigt, m. i. met volle recht, als zekere waarheid de leer, dat

altoos en voor allen een eigenlijk gezegde oefening vangeloof ter rechtvaardiging noodig is; waaruit dan van zelfvolgt, dat Gods voorzienigheid voor iederen volwassene, diewerkelijk doet wat in zijn vermogen is, zulk een geloofsactmogelijk moet maken. De wijzen waarop hij zulks doet, ende negatieve voorbereiding, die hij in ieder afzonderlijk gevalvergt, zijn ons niet geopenbaard z) ; maar een innerlijke ver

-lichting, die de volstrekt noodzakelijke waarheden mededeelten haar geloofbaar maakt, is voor uiterste gevallen wel nietuitgesloten.

Pater Martin bewijst en verdedigt bovengenoemde leer metalle klem; maar hij had m. i. meer partij kunnen trekkenvan het Concilie van Trente (zesde zitting, hoofdst. 6-8),waar de gangbare leer wel niet gedefinieerd wordt, maartoch duidelijk en scherp staat uitgedrukt. Ook zou men ineen monographie uitvoeriger behandeling verwachten, vansommige Schriftuur- en Vader-teksten, die ten gunste vanGutberlet schijnen te pleiten. F. Schmid 3) en W. Liese 1 )

1) Vgl. G. van Noort, De Fontibus I:evel. cet. p. 260.

2) Geen wonder ! Leerde niet reeds St. Augustinus, dat de Openbaring vanhet O. en N. T. ons alleen aanwijst de groote, openbare heerbaan ter zalig

-heid, die allen, indien en voor zoover ze het kunnen, moeten volgen; terwijlze zwijgt over de verborgen paden, langs welke God de zielen leidt, die vangoeden wil zijn, maar den grooten weg niet kennen: »Quoniam divina provi-dentia non solum singulis hominibus quasi privatim, sed universo generi humanotamquam publice consulit; quid cum singulis agatur, Deus qui agit atque ipsicum quibus agatur sciunt; quid autem agatur cum genere humano, per historiamcommendari voluit et per prophetiam" (De ver. Relig. c. 25, no. 47)•

3) Die ausserordentliche Heilswege für die gefallene Menschheit (i$99).4) Der heilsnotwendiJe Glaube (19o2).

2 34

hebben onder dit opzicht meer gedaan; en toch blijven ookna het traditie-bewijs van Liese nog duisterheden over, wierbestaan men uit Martin niet zou vermoeden. Daarenbovenschijnt het me twijfelachtig, of men zoo gemakkelijk bewijzenkan, dat eigenlijk gezegd geloof uit den aard der zaak alléén,d. i. afgezien van alle positieve verordening Gods, ter zalig-heid volstrekt noodig is.

In het tweede deel van zijn studie leert p. Martin, op hetvoetspoor van St. Thomas: i ° dat uit noodzakelijkheid desmiddels de geheimen der Menschwording en H. Drievuldig-heid altoos moesten en moeten worden geloofd oP eenigerleiwijze; 20 dat voor de komst des Heeren alleen de »majores"gehouden waren tot uitdrukkelk aannemen dier twee waar-heden, terwijl de »minores" (de groote menigte der jodenen de heidenen) te haren opzichte met fides implicita kondenvolstaan; 3 0 dat onder de Nieuwe Wet uitdrukkelijk geloof.6ók van die twee waarheden, voor allen zonder uitzonderinguit noodzakelijkheid des middels gevorderd wordt.

Het eerste punt levert op zich zelf geen bijzondere moeie-lijkheid, en zal wel door niemand, die de noodzakelijkheidvan eenig geloof in den vollen zin des woords aanneemt,bestreden worden. Hoe men echter zeggen kan: »Duo illamysteria [Trinitatis et Incarnationis] veritates sunt omninoeaedem ac veritates, quae ad Hebr. XI, 6 exprimuntur; solusmodus eas significandi differt" '), is mij een raadsel. Meentp. Martin inderdaad, dat verklaring der termen: »Deus estet inquirentibus se remunerator est" zonder meer genoeg is,

om de geheimen der H. Drieëenheid en der Menschwordingdaarin te lezen? Natuurlijk is de zich openbarende God op

zich, ontologisch, niet iets anders dan de H. Drieëenheid, en

evenzoo is in de werkelijkheid het geheim der menschwording

hoofd- en middelpunt der bovennatuurlijke providentie; maar

volgt daaruit dat de verklaring: »Deus est et remunerator

est" gelijkwaardig is met de uitspraak: »Deus est trinus"

1) Blz. 104 en io5. De aangehaalde plaats van St. Thomas (Sum. Th. II, I[, r, 7)

heeft dien zin niet.

2 35

en » Christus missus a Patre ad salutem oostram operandam" ?En toch, alleen wanneer dit laatste waar was, zou menkunnen volhouden: »omnino eaedem sunt veritates".

De tweede stelling met haar onderscheid tusschen de z.g.majores en minores vindt men bij het gros der theologenterug. Toch zou ik niet gaarne belast worden met de ver-dediging van haar eerste gedeelte in den omvang, dien p._Martin daaraan geeft: »Majores dicuntur patriarchae et pro-phetae, necnon sacerdotes et doctores" '). Om alleen hetergste te noemen: het geheim der drie personen in God,inzonderheid wat betreft den derden persoon, is in de geza-menlijke schriften van het O. T. zoo weinig ontsluierd, dateen uitdrukkelijk geloof aan de H. Drieëenheid voor het grosder priesters en leeraars van Israël wel volop onmogelijkmoet worden geacht. Wat zeer enkele, hoogst bevoorrechte,een Isaias bijvoorbeeld, van het goddelijk Wezen erkendhebben, is een andere vraag.

Ook de derde stelling wordt, gelijk bekend is, door zeervele theologen, wier naam toch een goeden klank heeft, nietaanvaard; en het staat te bezien of p. Martin door zijnbewijsvoering ten deze bekeerlingen maken zal. Als hij danook zijn boekje besluit met de bewering: »Propositiones.omnes ita probatas esse existimamus, ut firma mente absqueformidine oppositi retineri possint", kan men zonder vreesvoor vermetelheid of ongezonden nieuwigheidszin zeggen, datop de woorden »existimanus" en »possint" de meeste nadrukverdient gelegd te worden.

Verschil van inzicht of meening op sommige punten sluit,.gelukkig, oprechte waardeering van andermans werk niet uit.Het boekje van pater Martin is alles bij elkaar een vlijtige -en zorgvuldige studie, die een eervol getuigenis aflegt zoowelvoor de geestesgaven als voor de scholastieke vorming vanden schrijver. Voortgezette studie zal ongetwijfeld zijn bliknog verruimen.

G. VAN NOORT.

1) B]z. 12J.

236

Rotterdam in den loop der Eeuwen. Tweede gedeelte:

Kerkelijk leven, ie stuk. Hel Roomsch-Katho-lieke Rotterdam, geschetst door Dr. A. H. L.RENSEN, Hooaleeraar aan het Groot-Seminariete Warmond. — Rotterdam, W. Nevens, 1906.

Het moet erkend, dat de jeugdige uitgever ;, de heer W.Nevens, een ondernemend man is, iemand die iets aandurft;iemand bovendien, die iets kan.

Want wel was er moed noodig, om een werk te gaanuitgeven als het bovengenoemde: een historie van een stadals Rotterdam, en dat, naar ik schat, in vijf roy. 8° deelen.Zouden er genoeg liefhebbers, en wel koopende liefhebbersvoor te vinden zijn? Voor een dergelijk werk moetendezulken vooral gezocht worden in de stad zelve, die de eerheeft beschreven te worden; en zou nu Rotterdam, die stadvan handel en scheepvaart, en ... van scheepvaart en handel,nog genoeg burgers tellen, die niet alleen belang stellen ineen uitvoerige geschiedenis hunner vaderstad, maar ook ergeld voor over hebben, om zulk een werk aan te schaffen,en tijd, om het te lezen?

Ik zal ze dwingen, zoo dacht de uitgever. Ik zal het werkzoo mooi maken, dat wie maar een greintje gevoel heeftvoor de plek, waar eens zijn wieg op stond, reeds op heteerste gezicht zich aangetrokken zal gevoelen om het verderdoor te zien, om het te lezen, om het te koopen en te hebben.Ik zal zorgen, dat het werk den geleerden en den vak

-menschen zal bevallen door de degelijkheid van de behandelingen de vertrouwbaarheid aller mededeelingen, en tegelijk degewone belangstellenden niet afschrikken door dorre geleerd

-heid en reeksen van feiten, jaartallen, namen en statistieken.Ik zal hun een geschiedenis hunner stad geven, zonderlegenden en zonder vertelsels, en toch aangenaam van vormen boeiend om te lezen. Ik zal het ook illustreeren, het voor-zien van vele platen en gravuren, groote en kleine, nieuwe enoude, en de beste zorg wijden aan heel het uiterlijk. En danzal ik den prijs stellen zóó laag, dat ieder, die ingeteekend heeft,zal moeten erkennen, dat hij waar voor zijn geld heeft gekregen.

2 37

Zoo zon de uitgever, en zoo deed hij. Hij bepaalde denprijs op slechts f0,35 per halfmaandelijksche aflevering, totaalvoor het heele werk f 21.— of hoogstens f 23.10. Hij ver

-zekerde zich de medewerking van Prof. P. Dupont, hoogleeraaraan de Rijks-Akademie van beeldende kunsten te Amsterdam,voor het graveeren of etsen van eenige kunstplaten. Hijverzamelde een groote menigte photo's, niet alleen van dentegenwoordigen, maar vooral ook van den vroegeren toestandder stad, kocht of leende ter reproductie alle mogelijke platenen prenten, op Rotterdams geschiedenis betrekking hebbende,liet oude schilderijen photografeeren, typische stadsplekjesschetsen, merkwaardige overblijfselen van lang vervlogen tijdennateekenen enz. Hij verdeelde ook met een goed begrip vanhetgeen voor een ware geschiedschrijving gevorderd wordtde te behandelen stof, zoodat het werk nu achtereenvolgensbespreken zal: i° de ontwikkelingsgeschiedenis der stad vande vroegste tijden tot op heden ; 2° het kerkelijk leven;30 'de kunsten en wetenschappen; 40 de scheepvaart, handelen nijverheid en 5° het maatschappelijk leven. En ten slotte,wat zeker niet de minste inspanning zal gekost hebben, hijzocht de ware mannen bij elkaar, de vakkundigen, die ènbereid èn. het beste in staat zouden zijn, om ons Rotterdamin den loop der eeuwen te beschrijven, om het leven onzervoorvaderen »zoo goed en zoo alzijdig mogelijk te schilderen, teonderzoeken wat ze gedaan en ook wat ze verzuimd hebben ",en »ons als in een spiegel de ontwikkeling van Rotterdam tetoonen, van Rotterdam als centrum van bevolking, als koninginder Maas, als een middelpunt van leven op velerlei gebied,als deel van Holland, van Nederland, van de wereld".

Ik weet niet, of de uitgever er eerst. aan gedacht heeft, omheel de geschiedenis door een enkelen schrijver te latenbewerken. Dit zou zeker de eenheid van behandeling bevorderdhebben, die nu noodzakelijk ontbreken zal. Want hoe goedde verschillende auteurs ook in voorafgaande vergaderingenmogen afgesproken hebben, welke methode van geschied

-beschrijving door allen zou gevolgd worden, toch is het teverwachten, dat het groot verschil in aanleg, kennis, smaak,

CXX\I. 2 en 3, 16

238

opvatting enz., dat tusschen hen bestaan moet, ook een grootverschil tengevolge zal hebben in de wijze van bewerking,die ieder hunner volgen zal. Reeds hetgeen tot nu toe ver-schenen is, is voldoende om te bewijzen, dat die verwachtingjuist is geweest. Mr. M. Mees, die den Tegenze ,00rdige[n]Staat van Handel en Scheepvaart, naar ik meen, op eenvoor vaklieden meesterlijke wijze beschrijft, doet, alsof deafspraak geweest is, zooveel mogelijk statistieken en getallenen vergelijkende overzichten te geven, terwijl zoowel Dr. A.H. L. Hensen in Het Roomsch-Katholieke Rotterdam, alsDr. H. IJ. Groenewegen in Het Remonstrantisme te Rotterdam,blijkbaar met opzet alle statistische overzichten en lijsten vannamen en getallen zooveel mogelijk weglaten, om toch maarniet door den schijn van dorre geleerdheid de niet-geleerdelezers af te schrikken. Doch ook tusschen deze twee laatstenis een merkbaar verschil: Dr. Hensen schetst, Dr. Groene -wegen schildert; de een geeft op 128 bladzijden een overzichtdat zich uitstrekt over zes eeuwen, de ander gebruikt 144bladzijden voor een geschiedenis van drie eeuwen; de een laat,ongetwijfeld zeer tegen zijn zin, maar ter wille van het karakter,dat het heèle werk hebben moet, alle opgave van bronnenweg, de ander geeft aan het slot van zijn werk een lijst vanniet minder dan 762 aanteekeningen en bewijsplaatsen. Zoozien wij reeds nu, terwijl er eerst drie van de een en twintigschrijvers aan het woord zijn geweest, al wederom bewaarheid:»Zooveel hoofden, zooveel zinnen ".

Zou het daarom niet veel beter geweest zijn, als slechtséén schrijver het geheele werk ondernomen had? Zeer zeker,maar waar had de uitgever dien kunnen vinden? Dat zoualleen mogelijk geweest zijn, als op elk gebied voldoendevoorwerk verricht was, als dit werk niets meer had behoevente worden dan een herziening en uitbreiding van een vroegeregeschiedenis van Rotterdam, als uit Rotterdams archievenreeds al het merkwaardige was opgediept en geordend klaargelegd voor den bewerker.. Maar wat was tot nu toe voorde historie van de tweede handels- en eerste havenstad vanons land gedaan? Bitter weinig. De meeste archieven liggen

2 39

voor een goed deel nog braak; het werk der snuffelaars enverzamelaars is nog lang niet klaar; en een geschiedenis derstad, die met eenig recht dien naam kan dragen, bestaatniet. Van Reyn's Geschiedkundige Beschrijving van Rotterdamis nog het beste werk van dien aard, dat er bestaat, maar zijis zeer onvolledig gebleven, zij is meer dan zeventig jarenoud, zij geeft meer stadbeschrijving dan geschiedenis, zij schrijftover het beursgebouw, maar niet over den handel, over dekerken, maar niet over het kerkelijk leven; alleen de eerstehoofdstukken geven ook iets van het politieke en economischeleven, maar juist die hoofdstukken zijn door Prof. Fruingeheel onbetrouwbaar genoemd. Voor één man was derhalvede taak te zwaar, tenzij een historieschrijver van beteekeniser een levenstaak van had willen maken, maar dan zou weereen heele reeks van jaren noodig geweest zijn, voordat deeerste aflevering, en een tweede reeks, voordat de laatste hadkunnen verschijnen; en zou dat naar den smaak geweest zijnvan het gros der koopers? Goed te begrijpen is het derhalve.waarom de uitgever niet één schrijver uitnoodigde maar vele,die nu ieder dat gedeelte, waarin zij zich reeds te voren hetmeest thuis gevoelden, zouden bewerken. Was dan eenmaaldit verzamelwerk van nieuwe studies over Rotterdams geschiede-nis gereed, dan zou daarna met veel meer kans op goed enspoedig slagen één man die vele, vaak ongelijkvormige deelenvolgens een vastgesteld plan kunnen omwerken en vereenigentot één groot en mooi geheel, tot een stadgeschiedenis alser misschien geen enkele in ons land bestaat. En in afwach-ting daarvan zouden wij Rotterdammers, wier heden toch ookin het verleden ligt, maar wien, in vergelijking met hetgeenandere Nederlanders van de geschiedenis hunner woonplaatsweten, zoo weinig van dat verleden bekend is, door dat mindervolmaakte verzamelwerk toch zeker in eens een voorsprongkrijgen op de meesten hunner, zoo niet op hen allen, daartoch, als ik mij niet vergis, geen enkele Nederlandsche stadin de laatste decennia de eer heeft gehad door een zoo uit

-gebreid geschiedwerk, als dit Rotterdam in den loop der eeuwenis, te worden beschreven.

240

Hulde daarom aan hem, die deze uitgaven heeft onder-nomen, en aldus ondernomen!

Hulde ook hiervoor, dat hij voor de beschrijving van hetkatholieke Rotterdam zich tot een katholiek historicus gewendheeft, en daartoe heeft weten te bewegen den man, die alsvolleerd beoefenaar der katholieke kerkgeschiedenis en alsgeboren Rotterdammer, zoowel door zijn kunde als door zijnsympathie, beter dan ieder ander daarvoor uitgerust was, denWarmondschen Hoogleeraar Dr. A. H. L. Hensen! Overdiens deel van het. groote werk moge hier het een en anderworden medegedeeld.

Wel opvallend is het bij deze uitgave, dat de laatst genoo-digden het eerst verschijnen: de niet lang voor het verschijnender eerste aflevering gepubliceerde lijst van medewerkers be-vatte den naam van Mr. Mees nog niet, en toch was dieeerste aflevering werk van zijn hand. En Dr. Hensen, mis

-schien vóór Mr. Mees,. maar zeker eerst na alle overigenonder de medewerkers opgenomen, is degene, die vóór henallen zijn taak heeft volbracht, die althans zijn werk reeds inde ade en 4de aflevering in het licht mocht zien verschijnen.Zeker is dit een bewijs voor den ijver en de werkkracht vanonzen professor, en, naar te hopen is, een prikkel voor deoverige medewerkers om niet minder voortvarend te zijn, enden uitgever in staat te stellen beter dan tot nu toe zijnebelofte te houden om maandelijks eene aflevering te doenverschijnen.

Van den anderen kant is het echter ook te bejammeren,dat Prof. Hensen niet eerst heeft kunnen afzien hoe anderenzouden werken, en benuttigen wat anderen uit voor hemonbereikbare bronnen wellicht nog zullen bekend maken.

Vergelijkt men toch de wijze, waarop Prof. Groenewegenhet Remonstrantisme in aflevering 5 en volg, behandelt, metdie door onzen historicus gevolgd, dan moet, dunkt mij, dezelaatste het betreuren, niet eveneens, om slechts het voornaamsteonderscheid te noemen, bij elke mededeeling te hebben ver-meld de geschiedbron waaruit zij geput is, den bewijsgrondwaarop ze steunt. Nu toch zal het werk van den Leidschen

241

Hoogleeraar veel vertrouwbaarder schönen dan dat van denWarmondschen.

En verder, als eenmaal Ds. F. J. P. Moquette de geschiedeniszal hebben gepubliceerd van de Nederduitsch- Hervormde Ge-meente met veelvuldige gebruikmaking, zooals te verwachtenis, van het Archief der Groote Kerk, en Mgr. N. B. P. Spit,de lotgevallen der twee Oud-Katholieke gemeenten zal ver

-halen, natuurlijk ook na daarvoor rijkelijk uit de Jansenistischearchieven te hebben geput, dan kan het niet anders, of opmeerdere punten zal de geschiedenis van Dr. Hensen onvol-ledig blijken, misschien zelfs wel hier en daar kleine wijzi-gingen moeten ondergaan.

Intusschen moest toch één de afdeeling »Kerkelijk Leven"openen, en dat dit geen ander dan de beschrijver van hetKatholieke Rotterdam kon wezen, ligt voor de hand, omdatvan den aanvang der stad in de i ade eeuw tot den i 2den Novem-ber van het jaar 1572 geen andere godsdienst dan de Roomsch-Katholieke in Rotterdams kerk en kapellen is uitgeoefendgeworden.

Zoo had dus Prof. Hensen tot taak te beschrijven eersthet godsdienstig en kerkelijk leven van heel de bevolkinggedurende de drie eerste eeuwen, en daarna dat van eenkleine groep trouw geblevenen, die zich zooveel mogelijktrachtten te verbergen, in het begin der r8de eeuw hun getalnog gehalveerd zagen door den afval der Jansenisten, eneerst tegen het einde dier eeuw zich begonnen te ontwikkelentot een partij, waar rekening mee gehouden moest worden.

Dienovereenkomstig laat zich zijn werk in tweeën splitsen:de eerste afdeeling (bl. I -57) geeft Rotterdams kerkge-schiedenis van 1298, toen een zekere »Dirck, pape van Rot-terdam" was, tot den I Zen November 1 572, toen MartinusDuncanus, pastoor der Oude Kerk van Delft, op zijne vlucht,de laatste H Offerande in de Sint-Laurenskerk — God dank,met reine handen — opdroeg; detweede afdeeling (bl. 58-128)

geeft een overzicht van het wet en wee der Roomsch-Katho-lieken in de jaren der Protestantsche overheersching, envan hun zegenrijke vrijwording in de eerste helft der i ge eeuw

CXXXI. 2 en 3. 16*

242

tot het herstel der Bisschoppelijke Hiërarchie in 1853 ; verdermeende de schrijver niet te moeten gaan, omdat een bespre-king en beoordeeling van het daarop volgende aan gebeur-tenissen en ontwikkeling zoo rijke tijdvak te veel plaatsruimtezou vorderen, en niet met genoegzame vrijmoedigheid zoukunnen geschieden.

De eerste afdeeling telt drie onderafdeelingen: de opkomstder St. Laurentius- parochie (1300--í40o), haar ontwikkelingen bloei (1400 -155o) en haar achteruitgang (1550-1572).

Vooral het tweede gedeelte is belangrijk: na een beknopte„maar toch duidelijke beschrijving van den bouw en de inrich-ting der Sint-Laurenskerk volgen korte zaakrijke artikels overde kerkhoven, den cureit, den vice-cureit en de vikarissen, dekerkelijke feesten, het dekenaat van Schieland, de openbarekapellen, de 2 mannen- en de 6 à 7 vrouwenkloosters, denHeiligen Geest (het algemeen armbestuur, dat een gemengdkarakter had, half-kerkelijk en half-burgerlijk), de 4 à 5 Gods-huizen, de Broederschappen en Gilden. Moet de schrijver ookin dit tweede gedeelte bij herhaling klagen over het ontbrekenvan verlangde bescheiden, erger is het gesteld zoowel methet derde als met het eerste tijdvak. Uit de 14e eeuw heefthij slechts één stel documenten van kerkelijken aard in denoorspronkelijken tekst kunnen raadplegen, n.l. de stichtings-brieven der vikarie van Sint Jacob, terwijl hij van al de overigegegevens voor de geschiedenis der parochie uit dat tijdvakmoet verklaren, dat zij weinig vertrouwbaars opleveren. Enover het tijdvak van verval herhaalt de schrijver een reedsvóór 5o jaren geuite klacht: »de kerkelijke toestand van Rot-terdam in de zestiende eeuw ligt grootendeels in het duister",met de verklarende toevoeging: »de meeste bescheiden, welkelicht zouden kunnen verschaffen, zijn helaas uit de Rotter

-damsche archieven verdwenen".De tweede afdeeling begint weer met een klacht, dat voor

de geschiedenis der Roomschen in de eerste veertig jaren naden overgang der stad geen enkel kerkelijk document eeniggegeven mededeelt; losse berichten, hier en daar opgeteekend,en nog niet eens altijd te vertrouwen, ziedaar waarmee tot

2 43

nu toe de Roomsche kerkhistoricus zich voor die zeer be-langrijke jaren tevreden moet stellen.

Van den eersten tijd na 1615, het jaar waarin de 3 à 400

katholieke inwoners van Rotterdam naast den Jezuïetenpaterweer een wereld -geestelijke als vasten zielenherder van denVikaris apostoliek ontvingen, is ook nog wel niet veel bekend,maar toch betrekkelijk veel meer dan van het onmiddellijkvoorafgaand tijdvak. De schrijver deelt het ons mede in eenHoofdstuk, getiteld »Kerkelijke toestanden in het verderverloop der zeventiende eeuw" (I. De staties der wereldlijkegeestelijkheid: Oppert en Del fische vaart; II. De statie derJezuïeten, Leeuwenstraat; III. De statie der Predikheeren,Steiger), om daarna, bij wijze van intermezzo, een verhande-ling te geven over drie katholieke apologeten uit dien tijd:de Rotterdammers Mr. Arnout Kievit, advocaat, schrijver vanHet Caiholyck memory -boek, en het broederpaar Mgr. Adriaanvan Walenburch, wijbisschop van Keulen (t 1669), en Mgr.Pieter van Walenburch, wijbisschop van Mainz, later van Keulen.

In het begin der 18e eeuw moest de schrijver verhalen hetmeegaan van Rotterdams seculiere geestelijkheid met de partijder Jansenisten en het daarop volgend afvallen van hetgrootste gedeelte der geloovigen; hij doet dat dan ook, maarin slechts een paar bladzijden, omdat hij weer »de noodigegegevens om dien jammerlijken broedertwist, voor zooverreRotterdam er bij was betrokken, volledig uiteen te zetten ",moet missen. Zijn beknopte mededeelingen over de twee statiesder wereldlijke geestelijkheid loopen natuurlijk slechts tot hetjaar der scheuring 1724. Van de Leeuwenstraatsche statie,in handen der Jezuïeten tot 1708 (het jaar hunner verbanninguit Holland) en daarna (sinds 15 Augustus 1 709) in die derMinderbroeders, kon iets uitvoeriger gesproken worden, evenalsvan de verbouwingen van de kerk aan 't Steiger, en vanhet oprichten eener nieuwe statie van wereldlijke geestelijkenter eere van den H. Laurentius in den Houttuin in 1799.

Dat de Katholieken van Rotterdam, wier bewonderens-waardige offervaardigheid reeds vroeger door den schrijvergeprezen werd, toen hij aantoonde hoe het bouwen en vol-

2 44

tooien van de Sint Laurens en van meerdere kloosters enhet fundeeren en onderhouden van den Heiligen Geest en vanmeerdere godshuizen samenviel met den tijd, waarin hetstadje nog lang niet 7000 inwoners telde, ja nog° voortgingin de bange jaren na 1477, toen een algemeene achteruitgangen een jammerlijk verval, als gevolg van de woelingen derHoeksche en Kabeljauwsche partijen, vooral onze stad teister-den, — dat die Katholieken na de wederoprichting hunnerstaties in het begin der 17e eeuw niet langer gewacht hebbenmet de verzorging hunner armen opnieuw te regelen endaarvoor fondsen bijeen te brengen, toont de schrijver aanbij het begin van zijn artikel over de Katholieke armenver-zorging in de 18e eeuw. Een nog geheel braak liggend veldwas tot nu toe de geschiedenis der Roomsche armenzorg teRotterdam: aan prof. Hensen komt de eer toe met de ont-ginning begonnen te zijn; wat hij ons daarvan uit de 18e eeuwmededeelt, vooral betreffende de hatelijke tegenwerking welkede katholieke armbesturen van den kant der burgerlijke auto-riteiten moesten ondervinden, betreffende de stichting derweeshuizen aan den Schiedamschen Dijk en betreffende deedelmoedige en beteekenisvolle persoonlijkheid van vaderBlock, is onze groote belangstelling waard.

Een geheel nieuwe toestand begon voor de NederlandscheKatholieken met de omwenteling van 1795: nu bezaten zijgelijke rechten met de leden der overige godsdienstgenoot-schappen; maar hoelang zou het nog duren, eer zij door deandersgezinden en door de autoriteiten ook als gelijkgerech-tigden werden gewaardeerd en behandeld? Voor Rotterdamwordt dit door Dr. Hensen aangetoond in zijn laatste hoofd-stuk: Kerkelijke toestanden in de eerste helft der negentiendeeeuw, met de aanhangsels daarvan over de Armenzorg en hetR. K. Onderwis in dien tijd: bijna uitsluitend aan eigeninitiatief en aan eigen middelen hebben de katholieken onzerstad het te danken, dat het mostaardzaadje van :1615 (3 à400 katholieken), na eene langzame doch innerlijk krachtigeontwikkeling van twee eeuwen, in den loop der 19e eeuwmet wonderbare snelheid en rijkheid is uitgegroeid tot den

2 45

met vele vruchten overladen boom van katholiek leven, dienwij nu kennen.

De wijze, waarop Dr. Hensen zijn geschiedenis van hetkatholiek Rotterdam geschetst heeft, moet over het algemeenden lezers wel behagen. Zij die het werk voor uitspanningter hand nemen, zullen niettegenstaande het blijkbaar strevenom veel zaaks in weinig woorden te zeggen toch niet overdorheid of eentonigheid te klagen hebben; integendeel bijnaalle hoofdstukken zijn in aangenamen stijl, bijna boeiendgeschreven. Degenen, wien het alleen om de zaak te doenis, om de mededeeling van zooveel mogelijk ware feiten, omde juiste beoordeeling van den loop der gebeurtenissen, zullenhet wel bejammeren, dat er ook in dit werk zulke grootesprongen worden gemaakt en zoo dikwijls slechts vermoed enverondersteld wordt, waar men hoopte met zekerheid te wordeningelicht. Maar wie is daarvan de schuld? Niet de schrijver,maar de voorgeslachten die de bescheiden lieten verloren gaanof soms met opzet verborgen of vernietigden. En bovendienmoet hier ook niet veel geweten worden aan den weinigenijver, tot vóór ettelijke jaren aan den dag gelegd, om uit debestaande archieven de merkwaardigheden op te diepen ente verzamelen, die eens als bouwstoffen voor een geschiedenisals deze zouden kunnen gebruikt worden? Ook zullen dezelfdenhet wel betreuren, dat, gelijk reeds is opgemerkt, de schrijvergemeend heeft de opgaaf zijner bronnen en bewijsstukkengeheel achterwege te moeten laten; want hoe groot vertrou-wen men ook verdient, een historicus behoort zijn vakgenootende gelegenheid tot controle aan te bieden. Maar heeft niethet verlangen van den uitgever om toch niet aan het werkeen te wetenschappelijk karakter te geven, en misschien weleen soort van afspraak tusschen de medewerkers onzenschrijver tot die hem zeker niet aangename handelwijze ge-noopt? Doch desalniettemin zullen ook die vakmenschen metal degenen, die werkelijk belang stellen in het verleden vanhet katholieke Rotterdam zich verheugen in deze uitgave,omdat nu alles, wat daarvan bekend was, bijeengegaard, enveel, wat niet of bijna niet bekend was, geopenbaard is, omdat

246

nu een vertrouwbaar geleerde in meerdere kwesties een onbe-vooroordeelde uitspraak gedaan heeft, omdat nu nieuweonderzoekers terstond kunnen zien, of hunne vondsten waardehebben, al of niet, voor de voltooiing van Rotterdamskatholieke kerkhistorie.

Ik zal hier niet opnoemen, welke nieuwe merkwaardighedenonze schrijver in dit werk voor den dag heeft gebracht, nochwelke nieuwe meeningen hij tegenover Van Reyn en andereschrijvers met goede argumenten verdedigt. Alleen maak ikeen uitzondering voor de bestrijding, in naam der waarheiden rechtvaardigheid, van de vaak herhaalde bewering, dat inde jaren na 1572 »de seculiere geestelijkheid zich niet: bekom-merd heeft om de Katholieken van Rotterdam, maar hetbehoud van het Katholicisme aldaar uitsluitend aan de regu-lieren moet toegeschreven worden". Indien het waar is, datdit vaak beweerd wordt, dan kan den schrijver de eer nietontzegd worden de valschheid dier bewering afdoende tehebben betoogd. Mij is echter gezegd, dat met de lofspraakden Paters toegezwaaid, dat zij het geloof in Rotterdam be-waard hebben, niet bedoeld wordt hen te prijzen voor hunoptreden op het einde der 16e eeuw, maar voor hun trouwblijven aan de Kerk van Rome in het begin der 18e eeuw,toen de beide staties der seculieren voor de katholieke een

-heid verloren gingen, die der regulieren echter behoudenbleven, en de geestelijke belangen der Roomschen van Rot-terdam gedurende drie-kwart eeuw uitsluitend door de Predik

-heeren, de Minderbroeders en door één in 't geheim achter-gebleven Jezuïet verzorgd werden. Indien dit waarlijk de

beteekenis dier lofprijzing is, dan zal ieder rechtgeaard Katho-liek, en Dr. Hensen op de eerste plaats, daarmede instemmen,zooals hij trouwens ook in zijn werk bij de bespreking vanhet schisma doet. Toch mag ook in dat geval zijne verdedi-ging van de eer der seculieren niet geheel overbodig genoemdworden, omdat daardoor nu voor goed is aangetoond, datniet alleen aan de regulieren maar ook en nog meer aan deseculieren het te danken is, dat na den grooten afval der16e eeuw het kleine overschot der aan 't geloof der voor-

247

vaderen trouw geblevenen de groote geestelijke voordeelenvan het Roomsch-zijn kon blijven genieten.

In verband met deze kwestie zij het geoorloofd te vragen,hoe het mogelijk is dat Joannes Wykraed, de seculier, diereeds in 1563 te Rotterdam werkzaam was en daar na hetongeluksjaar 1572 nog drie jaar werkzaam bleef, op bl. 59geprezen wordt om zijn ijver voor de katholieke zaak, terwijlop bl. 57 te lezen staat, dat de vijf priesters, die in de tweedehelft van 1572 aan de Sint Laurens verbonden waren, allen»concubinarii" waren. En verder: hoe het rijmt, dat MartinusModaeus in 1616 werd aangesteld tot pastoor (bl. 60), endat hij reeds vóór 23 Juni 1615 als hoofd der statie vanseculieren optrad (bl. 68). Waarschijnlijk moet in dit laatstegeval aan een drukfout gedacht worden.

Een onjuistheid echter is het, wat te lezen staat op bl. 29.Daar spreekt de schrijver als zijn meening uit, dat Rotterdamin de middeleeuwen geen convent van Minderbroeders gehadheeft, en dat, waar die regulieren in de stukken toch genoemdworden, er een naamsverwisseling zal hebben plaats gehad,dat dan bedoeld zullen zijn de Cellebroeders. Goed, maar danberoept hij zich ook op Van Reyn; welnu dit beroep geschiedtten onrechte, want op bl. 215 van zijn GeschiedkundigeBeschr ving der stad Rotterdam verklaart deze schrijvertegenover de meening van sommigen, die de Celle- en deMinderbroeders-kloosters voor een en dezelfde stichting houden,uitdrukkelijk: »Er is intusschen alle grond, om aan tweeonderscheidene kloosters te denken". Andere onjuistheden,ten minste van eenige beteekenis, zijn mij niet onder de oogengekomen.

Aan het slot dezer bespreking worde nu nog geconstateerd,dat ook voor die liefhebbers der vaderlandsche kerkgeschie-denis, die geen speciale belangstelling koesteren voor de stadRotterdam, Dr. Hensen's werk nog veel aantrekkelijks bevat,nl. die deelen, die den vroegeren toestand der Roomschen vanHolland meer in 't algemeen kenschetsen. Zoo bijv. waargesproken wordt over het patronaatsrecht (bl. 4), over aarts-diakens (4), landdekens (5, 9i), provisoren (5), aartspriesters

248

(71, 91), vice-superioren (9i), of over parochies en staties (68),

over klopjes (72), armmeesters in de 18e eeuw (103, 104),

over armen- en ziekenverzorging in de middeleeuwen (8, 35),over Sasbout Vosmeer (62), de gebroeders Van Walenburch

(8 5-90), Mgr. Belgrado (126), over de oneenigheid tusschende leden der hoogere geestelijkheid na 1561 (49, 50), overdie tusschen seculieren en regulieren in de 17e eeuw (62 vv.) enz.

Eindigen wij met Dr. Hensen te bedanken, dat hij ;, ofschooner, bijzonder voor zijn taak, te weinig voorwerk was verrichten te weinig bouwstoffen klaar lagen, toch, toen van niet -katholieke zijde de uitnoodiging kwam om aan een groote»Geschiedenis van Rotterdam" mede te werken, den moed heeftgehad die uitnoodiging aan te nemen, en toen gedaan heeft,wat mogelijk was, om in dit verzamelwerk van allerlei historicide eer der katholieke wetenschap hoog te houden.

En voegen wij bij dien dank den wensch, een wensch zekerook van den schrijver, dat thans velen zich aangespoordmogen voelen, om te beproeven zijn helaas nog door veelleemten en onzekerheden ontsierde schets van het katholiekeRotterdam vóór 1853 door nieuwe onderzoekingen en publi-caties aan te vullen, te verbeteren en uit te breiden 1

Rotterdam. J. M. J. VAN Roots.

Naar erusalém door A. N. J. Hui3BERs.

Amsterdam, F. H. J. Bekker, MCHVI. Prijsgebr. f i.—.

Het boek van Kapelaan Huijbers is de vrucht zijner pelgrims -reize naar het H. Land in den nazomer van 19o5. Toch ---zooals wij uit het »Voorwoord" vernemen — is liet »geenpelgrims- of touristenjournaal", dag voor dag angstvallig bij-gehouden en afdalend in bijzonderheden, alleen voor de be-trokkenen belangrijk. Evenmin eene uitstalling van geleerdheid»eene repetitie in aardrijkskunde en geschiedenis, welke denlezer kunnen bekend zijn ", schoon de samensteller zelf vanal die zaken genoegzaam op de hoogte blijkt. Het zijn »een-

249

voudig persoonlijke indrukken, beschouwingen, stemmingen,in tafereel gezet", maar, laten wij er dadelijk bijvoegen vaneen wetenschappelijk man, van iemand grondig onderlegd,veelzijdig ontwikkeld, hoog begaafd, een dichter, een schilder.Mijn hemel, wat heeft die man 'n kleuren op zijn palet!Wat zijn die kleuren liefelijk en frisch en levendig en hoegoed komen ze uit tegen den achtergrond, met zorg gekozen,bij eene belichting, fel altijd van zonne-laai of gloed vanvuur, eene omlijsting, scherp van schaduwen en donker.

»Toen kwamen wij in het gezicht van den vuurspuwendenberg Stromboli, dien uit de klotsende zee opdoemendenzwarten kolossus, die met donder op donderslagen en metzuilen van vuur Gods heerlijkheid verkondigde. Wat was hetstil aan boord, toen we daar lagen te drijven in het zwartewater van den Stromboli. Aan leuningen en bruggen hangend,staarden we naar dien majestueusen, geheimzinnigen bergkolos,waarlangs trage vuurbeken afslierden en neerzijpelden, felrood in satanisch zwart. Nu en dan donder en echo's vandonder, alsof de onderwereld ineenstortte, en daarop aan dendonkeren top een reuzen-bouquet van vuur, hoog in de lucht."

Zwarten kolossus, zuilen van vuur, zwarte water van denStromboli, vuurbeken, fel rood in satanisch zwart, donkerentop, bouquet van vuur. Let tevens in deze aanhaling op deeenheid, die er is tusschen vorm en gedachte. De boot komtin de nabijheid van den vuurspuwenden berg. De kapiteinheeft bevel gegeven met halve kracht te stoomen, opdat menlanger van het grootsche schouwspel geniete. De beweging,nauw merkbaar in het sleepende: »toen we daar lagen tedrijven", wordt bewegingloosheid bijna, absolute rust bij sta

-rende bewondering: »aan leuningen en bruggen hangend ".Lees nu dit laatste eens langzaam, en zeg me dan of ge

het geen mooien, zwierigen viervoeter vindt, waar de langelettergreep in den tweeden voet eigenlijk kort is en maareven betoond wordt. Dichters, als ze in ongebonden stijlschrijven, kunnen niet nalaten verzen en gedeelten van verzenhun proza binnen te smokkelen. Zij verloochenen zich niet.Huijbers doet het herhaaldelijk, Binnewiertz, Felix Rutten

250

eveneens. Wie zal het hun kwalijk nemen, daar op dezewijze hun stijl aan kracht en bevalligheid wint?

De langzaamheid, waarmede het vuur uit den vulkaan deberghelling afloopt, geven allemaal lange, moeilijk uit tespreken lettergrepen weer: »waarlangs trage vuurbeken af-slierden". Duidelijk hoort men het gerommel, dichtbij enverwijderd in: »nu en dan donder en echo's van donder,alsof de onderwereld in een stortte". Het vlugge »nu endan" als begin, met dadelijk daarop den slag »donder" endaar over heen harder nog »echo's van donder", om dan teverdoffen met lageren grondtoon »alsof de onderwereld ",afsluitend plotseling, »in een stortte ".

Het uitgaan van de Grieksche kerk te Bethlehem, opZondagmorgen teekent hij aldus.

»Door de open deur der koormuur beweegt zich de menigtede leege basiliek in, en naar buiten. Een feestelijk gezicht,die bonte beweging. Allerlei kleuren als in een caleidoscoop:wit en scharlakenrood, geel en saffierblauw. De mannen ingeborduurde, goud- en zilverdoorstikte vesten, en in gele,lange tuniekrokken met ceintuur om het midden. Bizondermunten de vrouwen uit in hare lange, blauwe gewaden, rijkdoorstikt en doorweven ".

De Doode Zee doet zich in de verte aan hem voor: »giftig -groen, onbewogen, diep verzonken en stil wegkronkelendtusschen satanisch zwarte bergen ".

Wanneer hij zich op den Calvarieberg aan de tentoon-stelling van Griekschen wansmaak ergert, luidt het: »Ikonenals taaitaaimannen platgedrukt, glazen stolpen met gemaaktebloemen er onder: roode gele, groene, blauwe lichtjes aankettingen, hangen van het plafond af".

Wanneer hij het inwendige van de moskee van Omarbewondert: »Rondom gaan de Muzelmannen in hun wittetalaren en groene tulbanden, bidsnoeren in de hand. Onhoor-baar.... Gij staat voor den rondgang der getraliede midden

-omheining, en richt u op om er overheen te kunnen zien....Daar ligt de prachtige bruine rotstop van den Moria,overspreid met een waas van blauw licht als met hemel-

251

sche zoetheid. En nu zie nogmaals omhoog den koepel,gedragen door 12 zuilen en arcadenbogen, zie de omgangen,weer op zuilen rustend en geheel de omwanding. Welk eenweelde van decoratief 1 Wat 'n speelsche grilligheid vanfantastische arabesken. Een feërieke heerlijkheid in goud enblauw fayence: pauwestaarten en schemerende edelsteen,bloemen en blaren, druiven en granaten. — Het is alsof engelenuit hemelschen wellust deze wanden hebben volgeschilderd".

Waar de werkelijkheid ontbreekt of flets, te veel vervaagd,hem niet bevalt, stelt hij in de plaats een schepping van zijneigen, overrijke phantasie. Zoo bij het H. Graf.

»Uit de hooge vensters der anastasis valt het licht maten waterachtig over de gelige muurwanden en de grauwegrafmassa, middenin staande. Men is onvoldaan, Hoe anderszou het kunnen gevonden worden. Ik stel mij voor blauw -of goudachtig licht, van bovenaf langs witmarmeren muur-ronding neerglijdend op een granieten of porphieren grafkolos,waarbovenuit de statue van, den verrijzenden Christus. Hierdenk ik aan den Dome des Invalides te Parijs. De juichendezon is de hoogste verheerlijking."

Daar is een landgenoot van Rembrandt aan het tooverenmet licht en donker. Dat doet hij overal, het boek door.Iedere bladzijde verbergt verrassende vondsten, beschrijvingenvan zee en lucht, van het land, van bergen en vlakten, vande dieren, paarden en kameelen, van huizen, monumentenen de bonte, de wemelende menschenmenigte.

Men behoeft niet te vreezen voor verveling, voor eentonig-heid. De schrijver is evenals de natuur, waarin hij mediteerde

en welke hij kent, onuitputtelijk. Hij zorgt voor verscheiden-heid, voor afwisseling, altijd rekening houdend, hoe het licht

valt in den ochtend of bij avond, dan of de zon in middag-luister te stralen staat. Met recht mocht hij in het » Voorwoord"

spreken — daar ligt de critische lijn in — van »gekleurdecinematographische voorstellingen van heden en verleden, opreis naar Jerusalem genomen. Sommige dingen zijn sterkbelicht, andere geheel niet belicht, naar gelang het in mijncaders past".

252

Dat cinematographisch karakter van het boek komt in heteerste hoofdstuk »Het Vertrek" al aanstonds sterk uit.

Vati de balustrade der pelgrimsboot af worden de moment-opnamen gedaan, wordt het levensbeweeg in zijn rustelooze,doch geleidelijke opvolging gegrepen, opgeschreven. Hetlicht is goed, niet te zwak en zonder pijnlijk-onaangenametrilling. Het gaat vlug in zijn werk.... een enkel oogen-blik... , toch kunnen wij de personen duidelijk onderscheiden_En op den afstand is gelet.

Geen menschen met reuzenbeenen, met waterhoofden, metgroote, wild kijkende oogen krijgen wij te zien. Alles vertoontzich aan ons op natuurlijke grootte, in de juiste verhouding.

»Een paar dames, die met bezielde blikken naar de bootopzien, als ware het Bene ark van Noe.... Weg weer, op zij,op zij; 'n handwagen met rommel, voortgeduwd door eenschreeuwend wijf.... 'n Fransche abbé met grooten doekover zijn hoed en nu reeds voorzien van 'n soort automo-bielstofbril, aan het kijven en kijven, wegloopen, weer driftig

terugloopen, allemaal van wege zijn ontevreden pakjesdrager,een brutale kwajongen, die met grooten mond en uitgestoken

vingers hem van antwoord dient.... Vooruit, vooruit mon-sieur l'abbé, niets meer zeggen. doorgaan, — Nu kijk daar:Een kruiwagentje met groote antieke harp erop; vadererachter: jongen en meisje ernaast. Ting, tang, ting: hijbegint. Het moet treurige muziek voorstellen. Maar daarkomt 'n dik sujet, met tegen z'n buik een draaiorgel op éénpoot, aangewieberd. De verontwaardigde harpenaar wordtnu overorgeld.... »Sous" en nog eens »sous" van bovenafgemikt tikken en rollen over de keien; kinderen grabbelen:orgeldraaiers, mond en oogen naar boven gericht, zingen enkrijschen. Wat 'n drukte, wat 'n lawaai en gewoel

»Doch de venters van luie stoelen, blauwe brillen en reis-petten beginnen hun zaakje in te pakken. De scheepsbelluidt, luidt, luidt: Alles er af, wat niet meegaat

»Beweging en geroesemoes aan boord: handdrukken,afscheidskussen: Bon voyage, adieu, adieu! Hier en daar eenzakdoek; och ja.

2 53

»Maar, nu gaan we: de loopplank wordt binnengetrokken,het anker gelicht, de ijzeren kettingen op dek beginnen tedraaien, te ratelen en rammelen, de machinen van onder aanhet stampen, beuken en dreunen, het blauwe water rondomsuisend en schuimend.... Boem 1 Een kanonschot overdondertalle lawaai: Adieu Marseille 1"

De eerste hoofdstukken, hoe levendig en mooi ook, hoezeergetuigende van groot talent, geven ons nog Huijbers niet involle kracht, maar straks, als wij gekomen zijn in het BeloofdeLand, als wij met hem opstijgen ten Carmel, rennen doorEsdrelon's vlakte, varen over het meer van Gennesareth 1 Debergen — dor — in zijn verbeelding aan 't bloeien, de vlaktevan paarden. en de zware krijgswagens dreunt, het meer ziethij van zeilen wit, vol scheepsbeweeg. En nu, op zijn woord,als van Ezechiël, voegen zich de beenderen op het dooden-veld bijeen, de oude bewoners bevolken weer het land, dehelden herhalen hun stoute daden, het glorierijke Godsvolkherleeft. Achab, de goddelooze koning van Israël, met zijnkarossen op den Carmel. Elias hem tegen.... Baäl's priestersen jubelende joden, nu weer dienaars van Jehova.

Samson, de sterke, die op zijn schouders draagt de stede -poort van Gaza.

Noë en jonas en Petrus.De boetvaardige vrouw van Magdala met haar loshangende

haren en groote liefde.Dan koning Salomon's schitterende tempelgang, het penseel

van een Alma Tadema waardig, en eindelijk, op die wijzevoorbereid en al het vorige overtreffend door pracht vanteekening, door innigheid van gevoel de zegetocht van dienanderen Zoon van David, den laatste, zijn grooten Nakomeling,den lang verwachten Verlosser, komende tot zijne stad, totzijnen tempel, gezeten op de ezelin, omstuwd door de menigte,die kleederen spreidt, die palmen zwaait en jubelt: Hosanna, denZoon van David ! Gezegend die komt in den naam des Heeren.

Daar hebt ge Huijbers' kunst.Hier is de dichter van Christus Mysticus.

2 54

Wanneer ik een raad mocht geven, zou het zijn, dat mendit boek niet achter elkaar leze. Men kan er dagen overdoen. De hoofdstukken staan op zich zelf, hebben geenonderling verband. Vooral moet men langzaam lezen, be-schouwen, genieten, met kleine teugjes zwelgen, niet te gauw,.niet in eens uitdrinken, anders is de bedwelming te zwaar,de ontroering al te geweldig.

Dat heeft de schrijver ook begrepen en daarom al inShakspeare's trant, die »clowns" en »foolish officers" in zijntreurspelen laat optreden, 'n aardigheid hier, 'n kwinkslagdaar er tusschen gegooid ter afleiding om den geest te ont-spannen, de aandacht voor nieuwen ernst te verfrisschen. Nietaltijd pakt de geestigheid, maar- de afleiding is er. De Latijn -sche aanhalingen, welke, veelvuldig voorkomen, waren beterweggebleven of vertaald, maar dan niet in houterigheid vanknechtelijke vertaling, maar met eigen cachet, zooals eenSchaepman dat kon.

Wanneer nu de schrijver ons verzekert, dat zijn doel nietwas een »stichtelijk" verhaal, dan hebben wij dit zóó teverstaan als door de aanhalingsteekens wordt aan geduid_Wel degelijk heeft hij willen stichten en allen. In hoeverrehij daarin geslaagd is, beoordeele een ieder bij zich zelf.Nazareth, S. Jan in-. Montana, Bethlehem zijn aangrijpend, zijndieptreffend. Bethlehem vooral is kinderlijk-devoot en blijde.Dat zijn hoofdstukken, welke men met groote bewogenheidleest en zal herlezen.

Ook de uitgever F. H. J. Bekker deelt mede in den lof.Hij toch heeft op passende wijze het uiterlijk verzorgd, denkeurigen wapenrok geleverd voor dezen modernen kruisvaarder,die tot u komt, het kruis op de borst, den kreet »naarJerusalem" op de lippen.Rotterdam. C. NUIJEN.

De Doolaards in Egypten en Van den Kleenen

Bertog, door GUIDO GEZELLE. -- L. J. Veen,

Amsterdam.

In rijke, welluidende taal geeft Gezelle ons in zijn Doolaardseen verhaal uit de oude Christen-tijden.

2 55

De Doolaards is de geschiedenis van een Christen gezinwegvluchtend uit Ombi naar de »Woestenisse" van Egypteom de vervolging te ontkomen.

Baselis, vader van het gezin, een man van stand maarvooral van deugd, voelt, dat hij met zijn gezin onmogelijk inOmbi kan blijven onder de vervolging, en besluit daarommet opoffering van alles, zijn oude geboortestad te verlatenen de woestijn in te dringen.

Zijn slaven gaf hij de vrijheid, behalve een, die niet wegwilde, maar 't als een gunst beschouwde bij hem slaaf teblijven.

Mooi-geteekende beschrijvingen vinden wij te kust en tekeur in beide boeken.

Die woestijn met haar kerk-hof-stilte, met haar schier onbe-grijpelijke eenzaamheid overweldigt onze verbeelding bij 'tlezen van Gezelle's proza: de woestijn met haar onmete-lijke zandvlakten, voor en achter, links en rechts: achter deverste horizonnen ontdekt 't starend oog weer andere, maar't is altijd 't zelfde gelige zand.

Ziehier een beschrijving van den naderenden simoem.»'t Mocht alzoo een stonde voor zonnen-ondergang zijn,

en 'k zag Diphilus sterlinge in de zuidwesten kijken; ik keekook. Beneden aan de kimme, daar hemel en aarde schijnente daken, zat er een duisterbruine wolke, niet rad afgeteekendaan de boorden, maar bij krulten en spruiten uiterwaardswillende, bij een aanhoudend wisselen van gedaante en vanomtrek.... De wolke en kwam maar altijd opwaard enonswaard; en, al is het dat wij geen wind georare en wier-den, gewis moest het een geweldige storm zijn die dat ge-vaarte naar ons toedreef. De neggen van de wolke begonnennu allengskes meer vaneen te scheuren en uit te stralen,somtijds lijk krullen, andertijds lijk veders en takkelingen, enzoo voorts, altijd hooger en hooger klimmende, en schrikkelijkwordende om te zien . . . . . . . . . . . . .

>Dat is het schrikkelijkste dat ik ooit gezien hebbe ! Degroote zwarte balke kwam toegedruischt met een slag van

256

zwaren ronk, — geen stevig zwart dingen en was 't, al vaneen stuk, maar doornaaid hadt ge gezeid, met: gloeiendepriemen, gelijk beken bloeds, — een schrikbare koperverwehing daar rondom, gelijk iets dat noch smoor noch wolke enwas. Geen zuiver zonnelicht meer, niets, buiten 't glariëndesimoemlicht, dat onze aanzichten verruwde, onze schaduwenverwrong en koperwendig miek.

»De simoem hong nu daaromtrent recht over onze hoofden

in 't geluchte, en 't begon mij zulk een stortvlage van zandte vallen, op ons en rondom ons, dat 't schrikkelijk was: lijknaalden was 't, of, zoo vader naderhand zei, lijk slegge, dieviel, gelijk men dat heeten zou in Europa" (bl. 26-29).

Een van de jongens wordt gebeten door een »dorstslange",tegen wier gif maar één middel was ... het anti-dipsas kruid.

»Dat was zoeken dat ik deed! Mijne oogen en mijnehanden zaten overal in en overal achter: in de kloven, onderhet riet, bachten ieder dutsken gers, en ... mijn herte liepvoorgin 1 Niets te vinden, dat op klaver trok, ja, roo blomkeswel, maar het was een kruipend rankske, met enkele ensmalle bladtjes; ik snapte naar een ander blomke, maar datwas een rood rond keike. Niets te vinden 1 Het klaverblad —a n t i- d i p s a s zei er Diphilus tegen — en was niet vindelijk.Ik keek langs de beke weg, en ginder verre zag ik Cyrilla,met een spoelkom water loopen. Daar! dacht ik, 't is zooDiphilus gezeid heeft 1 En al mijn bloed verkroop in mijn lijf.Ik keek al den anderen kant, en daar was Diphilus, de oudeduts, met zijn neuze tegen den grond, en met de beidehanden, in 't hooge gers aan 't zoeken, maar hij en vondhet ook niet; ondertusschen vielen mijne oogen, bij geval,tusschen twee bruine bonken rotse, op entwat roodachtigs"(bl. 35).

Boeiend blijft tot het einde toe deze geschiedenis, zonderde minste langdradigheid.

Nog een enkel woord over den Kleenen flertog.Dit is een kinderlijk mooi verhaal. De »Kleene Hertog",

2 57

belooft aan zijn vader, dat hij nooit kwaad met kwaad ver-gelden zal. Zoo'n belofte kost moeite aan een »Noordmannen-hart" ; maar is die eenmaal gedaan, dan zal een Noordmaneerder sterven dan zijn gegeven woord breken.

Zijn vader wordt vermoord, hij zelf gevangen genomen,doch, door zijn getrouwen geholpen, kon hij ontsnappen.Maar zelfs dan komt 't niet bij hem op zich te wreken opzijn vernederde vijanden, omdat hij zijn eerewoord gegeven had..

Ook dit boek staat vol" mooie beschrijvingen, vergelijkingenen tafereelen.

Ik noem er maar een.»Normandijen! Zij waren in een kleen bosschelken, rechts

buiten de palen van het hof, 't wierd bij den avond en 'twas al nachtegale dat men hoorde of geware wierd. Plechtigestilte, nog plechtiger gezang en gepinkel van toonen, als destilte gebroken wierd. Zoo dansen de perelen, die uit de handeener maagd, die op het marmelen blad losgevallen zijn, zoodansen en deunen de klanknoten, uit den gorgel des solo-zingenden nachtegaals" (bl. 137).

Het zuivere proza van Gezelle verloochent den dichterniet. Hij blijft ook in zijn proza dezelfde persoonlijkheid.

Bennebroek. P. H. MEYNENIA.

Bruynsra, Cools en Roelandsz. Hisfooisc /zeschetsen door W. VAN NiEUWENaoFF S. J.— Leiden J. W. van Leeuwen, Hooge-woerd 89 (240 bldz. f i.io in linnenprachtband f I.5o).

Deze schetsen zijn met meesterlijke hand keurig afgewerktin een soberen eenvoud, die aan vele hedendaagsche biografen —en ook aan hagiografen — tot uitmuntend voorbeeld kan dienen,Geen zweem van overdrijving; overal de zekere feiten, geputuit soliede bronnen. Geen phantasie geen sentimenteele be-schouwingen. Het gezond verstand bewaart den schrijver ophet rechte pad der geschiedenis.

Zóó schetsen volgens de historie, en dat op een manier,

258

die boeit, in een stijl, die ongekunsteld, vloeiend en opgewektis, verraadt den meester.

Pater Anske Bakke Bruynsma is een groot Apostel vanFriesland. De eenvoud, waarmede de schrijver de zwaremoeielijkheden en de edelmoedige offervaardigheid van dezenJezuïet verhaalt, geeft te denken en spreekt meer en betertot verstand en hart dan allerlei uitroepen of enthusiastischeontboezemingen hier zouden doen.

Het korte leven van Pater Gerard Cools getuigt vanveel takt in den schrijver en van zijn vasten wil, om overalhet onnoodige te weren. Pater Cools is voor u dezelfde inzijn brieven, als hij is in zijn leven, en dat leven stemt wederomgeheel overeen riet het oordeel zijner overheden. Ookhier moet ge het den schrijver nageven: „Simplex sigillumverf". En ge begrijpt, hoe Pater Polanco over dezen onver-schrokken Dordtschen Jezuïet kon schrijven: „P. Leonardushad gehoopt, dat Gerard Cools de man zou geweest zijnom de Nijmegenaren met ons te verzoenen, maar onze Heerheeft hem afgeplukt als eene rijpe vrucht".

Wel het sterkst toont Pater Nieuwenhoff zich als denaangenamen, pakkenden, boeienden schetser in liet langereleven van den Amsterdammer Jacob Roelandsz, den zoonvan een dominée. 't Is verrassend en leerrijk, hoe hij daarzijn documenten tot een allerpleizierigst gestelde biographievereenigt.

Zóó behandeld brengen de levens -schetsen van deze drieleden der Sociëteit van Jesus stellige historische bijzonder-heden aan den dag, waardoor we hun tijd (i6e en i7e eeuw.)beter begrijpen.

Uitdrukkelijk wil ik tot slot nog even erop wijzen, dat hetwerk van deze drie helden stijgt in verdienste en waardee-ring, omdat ze bijna overal naast velerlei andere beproevingenook deze gelaten verdroegen, dat zij persoonlijk weinig ofgeen vrucht van hun werk zagen. De palm der overwin

-ning zal voor hen daarom te schitterender zijn. En ons pasthet met een dankbaar hart hun daden te vieren. Daaromis dit boek nuttig voor velen, die belang stellen in den

2 59

heldenmoed van drie Nederlanders. En omdat het inwendigpriesterlijk leven zeer goed tot zijn recht komt, verdient deafzonderlijke uitgave ook alle aanbeveling voor hen, die zichtot het H. Priesterschap geroepen achten.

Als lectuur en als prijsboek voor katholieke onderwijs-inrichtingen is het werk zeer geschikt.

G. v. D. B., Pr.

Dynastieën en Staatshoofden der NieuwsteGeschiedenis, door PAUL GOULMY. ---Mosmans Zoon, 's-Hertogenbosch.

Met de uitgave van dit boek is een goed werk verricht,omdat de schrijver, het publiek een nuttige pennevrucht bood.

Het publiek, zeggen we. We bedoelen het dagbladlezendintellectueele publiek, dat zich menigmaal bij het volgen vanhet politieke nieuws uit het buitenland afvraagt, wie tochdeze of die „hervorragende" vorstelijke of andere hoogepersoon is, hoe het staat met de familiebetrekkingen tusschende regeeringsmannen in verschillende landen, met de ver

-houding tot dynastie en kerk enz.Het werk van den heer Goulmy geeft het antwoord op

zulke vragen. Van de regeerende en de hier en daar ver-dreven vorstenhuizen geeft het de volledige stamboomen metregeerings , geboorte-, sterf-jaren, met de wetten van erfop-volging, met vermelding van morganatische huwelijken, ge-boorten uit eersten, tweeden echt, met aanduiding van heer

-schende en andere godsdiensten, met bijzonderheden omtrentde civiele lijsten en apanages en eeretitels enz. Het geeftook de lijsten van de pausen, van de presidenten der repu-blieken, van de rijkskanseliers, terwijl nog enkele tabellarischeoverzichten het geheel besluiten.

Deze flinke vraagbaak dus voor den ontwikkelden lezerkan ook als studiewerk dienen voor al degenen, die in denieuwste geschiedenis — het gaat alleen over de dynastieënen staatshoofden van de Ige en de zoe eeuw — dus ook in

26o

haar chronologie „wat meer thuis moeten zijn" met het oogop een examen.

Alzoo mag het boek als een degelijke „legger" op studeer-of leestafel als een handige gids op een voor velen vreemdterrein, als een „in een bestaande behoefte voorziend" werkvoor den ontwikkelden landgenoot beschouwd worden.

Een enkele opmerking.Er is een weinig inconsequentie van schrijver of uitgever

tusschen de „dynastieën" van het titelblad, en de „dynastaën",„genealogiën" en „encyclopediën" in het voorbericht. Zoois 't ook in een paar volzinnen als: „Naast iedere stamlijststaat de naam van het te behandelen vorstenhuis, terwijldaaronder de hoofdgodsdienst afgedrukt is. Mocht een persoonder dynastie een anderen godsdienst dan den hoofdgodsdienstbelijden, dan zal van deze bijzonderheid onder den naamvan dien persoon melding gemaakt worden ".

Deze opmerkingen, gevoegd bij een leelijke zetfout, doorden corrector in het inleidend woord van Dr. Sicking overhet hoofd gezien, en het wat te „losbandige" van het boekzelf — en gevolgd door een enkele vraag: of door verschil-lenden streep- en letterdruk in de stamboomen de voorstellingook iets duidelijker konde worden? --= kunnen natuurlijk nietschaden aan onze warme aanbeveling van het nuttige werken aan onzen lof voor de mooie uitgave.

G. M. A. ,JANSEN.

HET ONTSTAAN VAN SOORTENDOOR MUTATIE.

NAAR DE ONDERZOEKINGEN VAN PROF. HUGO DE VRIES.

(Zie Dl. CXXX, hl. 3,1r vv.)

Tot nog toe hebben wij over het ontstaan van variëteiten

gesproken, van typen dus, die wel uiterst veel bijdragen totden vormenrijkdom in het plantenrijk, maar die bij het proces

der opstijgende, progressieve ontwikkeling geen eigenlijke rol

spelen. De vooruitgang in de organische ontwikkeling berust

op het ontstaan van nieuwe vormen, die zich volgens DeVries door het bezit van een steeds grooter aantal eigen-schappen kenmerken: zij bestaat m. a. w. in de vorming vannieuwe elementaire soorten. Is werkelijk de aanname juist, datde groote groepen van elementaire soorten, die wij in Drabaverna, de rozen, de tarwe en gerst hebben ontmoet, gedurendekortere perioden van mutabiliteit zijn ontstaan, en daarnaopnieuw in een stadium van onveranderlijkheid zijn terugge-

zonken, dan is het niet onmogelijk, dat ook op het oogenblikenkele planten in eene zoodanige mutatie -periode verkeeren,terwijl toch de groote meerderheid der soorten zich als constantvoordoet. Het geldt alleen eene geschikte plant te vinden, diehet gewenschte verschijnsel van soortvorming vertoont. Onder

de gekweekte planten behoeft men niet te zoeken; deze zijn

reeds lang genoeg in hare levensuitingen nagegaan en hebben

nooit anders dan nieuwe variëteiten voortgebracht.De Vries had zich dus te wenden tot de wildgroeiende.

Maar tot welke? Het was lang niet zoo gemakkelijk geschikt

materiaal te vinden als voor het waarnemen van retro enCXXXI. 4. 17

26z

degressieve mutaties. Alleen de omstandigheid, dat de mu-teerende planten met eenige waarschijnlijkheid ook anderszinseene zekere variabiliteit aan den dag zouden leggen, kon eenevingerwijzing leveren. Het lag eenigszins voor de hand, vooraldie planten te beproeven, welke door eene rijke productie vanmonstrositeiten de aandacht tot zich trokken.

Gedurende vele jaren werden planten met dergelijke af-wijkingen vergeefs onderzocht, tot eindelijk bij de St. Teunis-bloem (Oenothera Lamarckiana) de lang gewenschte mutatiewerd ontdekt. »Deze plant toonde, op een groeiplaats onder's Graveland, verbreede en gespleten stengels, tweetoppigebladeren, bekertjes, vrij veel bloemen die een bloemblad ofeen of meer meeldraden te veel hadden, stempels die nietconstant vier in aantal waren, zooals behoorde, maar die zeer

gewoon van vier tot 7 á 8, ja in enkele bloemen tot hoogere

cijfers varieerden, en eindelijk tusschen de gewone vierhokkigeeen zeker aantal vijf- en zeshokkige vruchten, of zelfs vruchtjes

die naast de gewone hokjes nog een kleiner, slechts halver-wege ontwikkeld, toch zaaddragend vakje vertoonden. Eenreeks monstrositeiten, zooals men die niet dikwijls bijeen vindt "').

De Teunisbloem is als sierplant om hare groote gele bloemenzeer gezocht. ) Zij werd waarschijnlijk met eenige .anderesoorten van Oenothera uit Amerika in Europa ingevoerd engroeide in het begin der vorige eeuw in den tuin van hetMusée d'histoire naturelle te Parijs. Als eene interessantebijzonderheid mag gelden, dat Lamarck zelf daar ter plaatse

de bloem het eerst heeft opgemerkt en beschreven: dezelfde

bloem, die een eeuw later door de proefnemingen van DeVries zulke belangrijke gegevens voor de afstammingsleerzoude leveren.

Oenothera Larnarckiana bezit een krachtigen, recht op.gaanden stengel, die eene hoogte van ruim 1.6 meter bereikt

en, wanneer de planten niet te dicht opeen staan, nog dooreen aantal vertakte zijstengels is omringd, welke zijdelings

1) Onze Eeuw, 1902, hl. 504.

2) Spec. a. Tsar. Lect. XVIII: New Species of Oenotlzera; Lect. XIX: ExperimentalPedigree-cultures.

263

uit den voet van den hoofdstengel oprijzen. Deze stengelsdragen in den laten zomer mooie kransen van groote gelebloemen, die zich geleidelijk naar boven verplaatsen en dietegen den avond bijna plotseling en op alle planten tegelijkopengaan. De bloemen blijven den ganschen nacht geopenden, bij bewolkt weer, soms zelfs den geheelen volgendendag. De stempels, in normale bloemen vier in getal, wordengedragen door een langen stijl, die boven de acht helm-knoppen uitsteekt, zoodat voor de bestuiving de hulp vaninsecten noodig is. Het zijn vooral nachtvlinders en in denvroegen morgen ook hommels, die de bloemen bezoeken enzoo voor de overbrenging van het stuifmeel zorgen. Nadatde bloemkroon is verwelkt en afgevallen, ziet men de jongevrucht aanmerkelijk in grootte toenemen; rijp geworden,opent zij zich met vier kleppen, langs welke de meer dan100, soms 2-30o bruine gerimpelde zaadjes den weg naarbuiten vinden. De stengels dragen elk meest 10-20, somswel 30-40 vruchten en onder gunstige omstandigheden iseene snelle verbreiding hiervan het gevolg. De plant is ge-woonlijk tweejarig: uit het zaad ontwikkelen zich wortel-rozetten, die eerst in het tweede jaar stengels voortbrengen.Nogal veel als tuinplant gekweekt, heeft zij zich door haargroot voortplantingsvermogen echter ook buiten tuinen enparken verspreid en komt daardoor op sommige plaatsenverwilderd voor. Dit was ook het geval met de planten,die door het bezit der vele monstrositeiten de aandacht vanDe Vries hadden getrokken. Hij vond deze ih i886 op eenverlaten aardappelveld bij 's-Graveland; zij waren daarheenontsnapt vanuit een nabijzijnd park, waar zij omstreeks 1870gekweekt waren geworden. In den beginne bezocht hij deplanten dagelijks; later bij langere tusschenpoozen, intusschenzoo, dat hem niet ééne bijzonderheid kon ontsnappen.

In den zomer van 1887 nu vond hij plotseling een groepjevan planten, die blijkbaar alle uit het zaad van ééne moeder

-plant waren opgegroeid en die zich van de gewone Teunis-bloem onderscheidden door een zeer korten stijl en kleinevruchtjes, welke zeer arm aan zaad waren. Aan dezen vorm

264

gaf hij den naam 0. brevistylis. Enkele weken later trad ereene tweede nieuwe soort op, die door de gladde bladerenopviel en 0. laevifolia werd genoemd. Beide vormen warengeheel onbekend en, zooals een nauwkeurig onderzoek leerde,nog nooit beschreven; zij waren dus blijkbaar ter plaatseontstaan.

Na de ontdekking van nog twee smalbladige typen vanminder belang, verscheen er in 1889 opnieuw eene onbekendesoort, die »door breede, meer ronde bladeren, een lagerenen zwakkeren stengel, maar vooral door het gemis aanstuifmeel in de meeldraden" gekenmerkt was. Het verschijnenvan deze 0. lata werd in 1894 ten slotte nog gevolgd doorhet optreden van eenen dwergvorm, die als 0. navella werdaangeduid.

Maar een goed overzicht van de verschijnselen der muta-biliteit van 0. Lamarckiana kon slechts verkregen wordendoor observatie der plant in een proeftuin. Op het aardappel-veld, met zijn drogen zandgrond, waren de omstandighedendaartoe niet gunstig genoeg, wat voor alles bleek uit hetgering aantal planten, dat telken fare uit de honderdduizendenrondgestrooide zaadkorrels opgroeide. Op deze wijze moester van zelf veel onzichtbaar blijven van wat er misschiengebeurde. En ook zou het onmogelijk zijn, iets zekers omtrentde beteekenis der nieuwe vormen, die zoo , nauw met hunal-of-niet constantzijn samenhangt, te achterhalen, daar debloemen aan vrije bestuiving waren blootgesteld. Gegevens,die voor de wetenschap van belang zouden zijn, kondenalleen in een proeftuin worden verzameld. Hier alleen zouhet mogelijk zijn een uitvoerigen stamboom van de cultuuraan te leggen, waardoor men van elke plant, die misschieneens een of andere bijzonderheid zou vertoonen, den oor-sprong en afstamming nauwkeurig zou kunnen nagaan. Hieralleen ook zou op de bevruchting der bloemen voldoendeacht kunnen worden gegeven. De planten van een en het-zelfde type behooren bij elkaar te staan en ver genoegverwijderd van andere groepen om kruisbevruchting practischonmogelijk te maken. Wordt dit op grond van de uitbreiding

265

der culturen, door de beperkte afmetingen van den tuin,ondoenlijk, dan dienen de bloemen na kunstmatige bestuivingop andere wijze tegen storende invloeden beschermd teworden. De Vries omhulde ze in zulk een geval met zakkenvan pergamijn, een geparaffineerd papierpreparaat, dat tegenregen en wind bestand en zeer doorschijnend is en dat tevensde verdamping niet te veel belemmert.

Om de beschrijving van De Vries' proefnemingen meeroverzichtelijk te doen zijn, is het dienstig de nieuwe vormen,die de Teunisbloem daarbij opnieuw of voor het eerst voort-bracht, alvast nader in hunne bijzondere kenmerken te be-schouwen. In het belang der volledigheid voegen wij er ook

die vormen aan toe, welke alleen op het veld werden aange-troffen en in den proeftuin niet opnieuw optraden. De nieuwevormen waren, zooals te verwachten was, deels elementairesoorten en deels variëteiten.

Met de variëteiten maakten wij reeds onder de namenOenothera laevifolia, 0. brevistylis en 0. nanella kennis; zijwerden bloeiende op het genoemde aardappelveld aange-troffen en ontstonden door eene retrogressieve verandering.

0. laevifolia onderscheidt zich door de gladde bladeren.Bij de gewone Teunisbloem zijn deze oneffen van oppervlakdoor het voorkomen van hobbels en kuiltjes tusschen denerven. Deze eigenaardigheid ontbreekt bij de bedoeldevariëteit; slechts nu en dan geven nog sommige bladereneene lichte aanduiding van de oorspronkelijke ruwheid, het-geen bewijst, dat deze eigenschap slechts latent is gewordenen niet geheel verloren is gegaan. De bloemen zijn ietwatbleeker en zachter, en dit onderscheid wordt duidelijker inden herfst, vooral op de zwakkere stengels, waar de bloem -bladen kleiner worden en de insnijding in den top verliezen.

0. brevistylis kenmerkt zich door den korten stijl, die inafwijking van het normale type niet boven de helmknoppenuitsteekt, maar slechts tot den hals van de kelkbuis reikt.

266

Hierdoor valt het stuifmeel in groote hoeveelheid op destempels en wordt de bloem door zichzelf bevrucht. Veelzaad vormt zij echter niet; een groot aantal vruchten bevat

zelfs in het geheel geen zaad. Hierdoor nemen ook de jongevruchten na het afvallen der bloemen niet noemenswaard inomvang toe en dit maakt de plant reeds op een afstand

herkenbaar. De bloemen zijn korter en dikker, en de bladeren

aan den top meer afgerond, wat vooral aan de groeiende

deelen der stengels opvalt.Eene der meest gewone mutanten is de derde variëteit,

0. nanella. Deze dwergvorm bloeit reeds bij eene lengte vanro —i 5 c.m., terwijl de normale Teunisbloem onder dezelfde

omstandigheden eene hoogte van ongeveer een meter bezit ;in volwassen toestand meet zij dikwijls slechts 20--30 c.m.Vooral merkwaardig is, dat de bloemen, ondanks de geringeafmetingen der plant, voor die van de gewone 0. Lamar-ckiana in grootte niet onderdoen. De bladeren zijn breederen korter en vooral aan den voet zóó verbreed, dat zij

schijnbaar zittend worden; de steel is zeer broos en breekt

gemakkelijk af. De jonge kiemplanten zijn reeds aan denvorm der eerste bladeren te herkennen en het verschil treedtbij de dichte rozetten duidelijk aan het licht. Later gaande bladeren weer iets op die van de ouderplant gelijken,

maar de stelen blijven kort. Verder mist de dwergvariëteit

ook de zijstengels; zij bezit slechts een enkelen ;, dikwijls

geheel onvertakten, recht opgaanden stengel, die den kransvan groote gele bloemen draagt.

De elementaire soorten, welke uit de Teunisbloem zijn ont-staan, kan men verdeelen in typen, die minstens even sterk

zijn als de moedervorm, en zwakkere soorten, die niet geschikt

schijnen om den strijd om het bestaan met goed gevolg te

voeren. Tot de eerste categorie worden 0. bigas en 0. rubri-nervis, tot de tweede 0. albida en 0. oblonga gerekend. Degenoemde vormen wijken in bijkans alle organen en eigen

-schappen in mindere of meerdere mate van de ouderplant af

en herhalen, evenals de variëteiten, hun type uit zuiver zaad

getrouw, zonder ooit terug te vallen.

267

0. gigas bereikt ongeveer dezelfde hoogteafmetingen als0. Lamarckiana, maar is in het algemeen genomen veel

krachtiger. De stengels bezitten niet zelden de dubbele dikte;de leden zijn korter, de bladeren, bloemen en vruchten staandichter opeen en de knoppen en bloemen zijn grooter. Alleenblijken de vruchten, hoewel dikker, slechts half zoo lang alsdie van de moederplant te zijn en bevatten zij een geringeraantal, maar grootere zaden.

0. rubrinervis is slanker; zij gelijkt in hare bloemen vol-komen op den oorspronkelijken vorm, met dit onderscheid,dat de schutbladeren smaller zijn. De planten vallen in dejeugd op door de lichtroode kleur der bladnerven; laterverschijnen er donkerroode strepen op de bloemkelken, devruchten en de as van den bloemtros, en zelfs het geel derbloemen heeft eene roodachtige tint aangenomen. De bladerenzijn smal en evenals de stengels zeer broos.

Ook deze beide vormen zijn als rozetten reeds te herkennen,alleen kan de laatste in zijne vroegste jeugd wel eens met0. Lamarckiana verwisseld worden. De bladeren van 0. g ig aszijn breeder, donkerder groen en vormen eene dichte rozet,terwijl die van 0. rubrinervis veel smaller zijn en dikwijlsslechts z c.m. breed worden. Daarbij is de kleur veel lichter,de oppervlakte der bladeren zilverachtig wit, de vorm elliptisch,scherp aan den top en langzaam in den bladsteel overgaande.

0. albida is eene zwakke soort; zij bezit witachtige, smallebladeren, die blijkbaar niet in staat zijn, voldoende organischvoedsel te vormen. De rozetten blijven in ontwikkeling reedsspoedig bij die der andere vormen achter en moeten in pottenmet goed gemeste aarde met alle zorg worden behandeld,wil men er in slagen ze den winter te doen doormaken. Ge-woonlijk groeien zij op tot volle rozetten met langgesteeldebladeren, die wel sterker en breeder zijn als in den aanvang,maar steeds witachtig van kleur blijven. In het tweede jaarwordt de stengel vrij krachtig en draagt bloemen, die veelovereenkomst vertoonen met die der moederplant, maar,dunnere vruchten niet minder zaad voortbrengen.

0. oblonga ten slotte, kan als éénjarige en als tweejarige

268

plant worden gekweekt. In het eerste geval is zij slank vanvorm en zwak, draagt kleine vruchten en weinig zaad; alstweejarige plant is zij rijk vertakt en brengt zij vele trossenbloemen en veel zaad voort. Zij wordt ongeveer half zoohoog als de normale Teunisbloem; in de jeugd onderscheidtzij zich door breedere bladeren, die echter in de volwassenrozet zeer smal, vleezig en mooi groen worden.

Behalve de boven beschreven constante vormen hebbenzich nog eenige andere vertoond, die echter van minderbelang zijn en die De Vries dan ook niet de moeite waardacht afzonderlijk te beschrijven. Van meer beteekenis zijnde inconstante vormen, die naast de besproken variëteiten enelementaire soorten ontstonden. De eerste vorm is 0. lata,die meer dan eens op het veld werd aangetroffen en ook inden tuin uit daarginds verzameld zaad ontstond. De bloemenzijn uitsluitend vrouwelijk; de helmknoppen maken op heteerste gezicht een krachtigen indruk, maar bevatten geennormaal ontwikkelde stuifmeelkorrels, zoodat bevruchtingslechts door vreemd stuifmeel mogelijk is.

De plant is laag en kenmerkt zich door zeer broze, slappestengels, die dicht met bladeren zijn bezet. De dikke knoppenopenen zich tot mooie gele bloemen, welke zich soms nietgeheel ontplooien, maar een gerimpeld aanzien behouden.De bladeren zijn zeer oneffen, op lateren leeftijd iets minder,en zijn aan den top afgerond. Met een vreemden vormgekruist, levert het zaad ongeveer 25 pCt. lata-planten. Deoverige dragen alle het karakter van de gewone Teunisbloem,indien deze het stuifmeel heeft geleverd. Is de vader eenandere vorm, dan bestaat het overeenkomstig gedeelte (3 /4 )

der kiemplanten deels uit planten van het vaderlijk type endeels uit gewone Lararckiana's.

0. scintillans heeft gladde, donkergroene bladeren, die inhet zonlicht helder glanzen en in de jonge rozetten breeder,later iets smaller zijn dan die van 0. Lamarckiana. Deplanten blijven klein, zijn minder sterk vertakt en dragenkleinere bloemen. Zij kunnen gemakkelijk als éénjarigengecultiveerd worden, maar bereiken dan niet haar volle ont-

269

wikkeling en zijn tevens minder vruchtbaar dan wanneer zijeerst in het tweede jaar bloeien. Uit het zaad komt naasteene wisselende hoeveelheid (t/3-2/3) scintillans-planten denormale Teunisbloem voort; de nieuwe vorm is dus eveneens.inconstant. Van belang is het verschijnsel, dat zij mutabelis, en wel in hoogeren graad dan 0. Lamarckiana zelf: uithet zaad komen dezelfde nieuwe vormen voort, die wij bijde moedersoort zagen optreden, namelijk 0. oblonga, 0. lateren 0. nanella. De eerste soort maakt soms io pCt. vanhet aantal kiemplanten uit, terwijl de beide laatste typenslechts door enkele exemplaren vertegenwoordigd zijn.

Het constante kenmerk der groote inconstantheid heeft0. scintillans met de gestreepte bloemen') gemeen, maar erdient hierop te worden gewezen, dat de »atavisten" — deLamarckiana's — niet slechts schijnbaar (zooals bij Antir-rhinum), doch in werkelijkheid tot de moedervorm zijn terug

-gekeerd. Zij brengen namelijk uit hun zaad geen 0. scintillansmeer voort, of slechts in dezelfde geringe verhouding, waarindeze vorm uit de normale Teunisbloem door mutatie ontstond.

Het laatste inconstante type is eindelijk 0. elliztica, diezeer zeldzaam, is gebleven en zich door smalle elliptischebladeren en bloembladen kenmerkt. Uit zuiver zaad herhaalt dezevorm zijn karakter in slechts een klein aantal der zaailingen.

Nu wij de nieuwe typen hebben beschreven, die doormutatie uit de St. Teunisbloem ontstonden, kunnen wij metnog maar enkele woorden volstaan. De meest bekende stam -boomcultuur nam in 1886 een aanvang met het overbrengenvan een negental krachtige rozetten der 0. Lamarckianavan het aardappelveld naar den proeftuin te Amsterdam.De stengels, die in het volgende jaar uit deze rozetten op-schoten, droegen rijkelijk bloemen en zaad, waaruit in 1888de tweede generatie werd gekweekt. Het was niet welmogelijk aan de duizenden kiemplanten zooveel ruimte te

1, Vgl. Dl. CXXX, bl. 153.

270

verzekeren, dat zij zich allen ongestoord konden ontwikkelen;

daarom werden alle plantjes, die bij de dagelijksche inspectiegeen bijzondere afwijking schenen te vertoonen, uitgerooidom plaats te maken voor de buren. De kiemplantjes daaren-tegen, die iets schenen te beloven, werden voorzichtig over-geplant in potten met goed gemeste aarde en met zorg

behandeld; hieronder bleken dan later meestal nog eenigegewone Teunisbloemen te schuilen.

Op deze wijze kon de cultuur tot eene kleine oppervlaktebeperkt worden, maar daartegenover stond, dat de methodeniet vrij was van gevaar. Zooals later bleek, waren daarbijzonder twijfel eenige planten weggeworpen, die tot eennieuw type behoorden, maar zich in de prille jeugd niet

opmerkelijk van de gewone 0. Lararckiana onderscheidden.Er werden nu op ongeveer i 5000 kiemplanten ic) mutanten

gevonden, waarvan er vijf tot 0. fata en vijf tot den dwerg

-vorm, 0. nanella, behoorden. Eenige normale planten werdenvoor de voortzetting van de cultuur aangewezen, en de derde

generatie leverde op i0000 planten, naast 3 dwergen en 3lata's, het eerste exemplaar van 0. rubrinervis.

Alvorens tot het kweeken van eene volgende generatieover te gaan, trachtte De Vries eerst met de gegevens, diezijne ondervinding hem aan de hand had gedaan, zijne

methode van opsporing der mutanten te verbeteren, en hoenoodzakelijk dit was, bewezen de resultaten, die hij daarna

bereikte. Het zaad, dat in 1891 was gerijpt, werd in 18 95uitgezaaid en leverde i pCt. mutanten. Naast 6o exemplaren

van 0. nanella, naast 73 van 0. lata en 8 van 0. rubrinervis,verschenen thans vier nieuwe typen, die bij de voorafgaande

gelegenheden klaarblijkelijk over het hoofd waren gezien.

Allereerst vond De Vries 176 plantjes der 0. oblonga, diein de eerste jeugd zeer gemakkelijk met 0. Lamarckianaverwisseld kan worden; dan de reeds besproken 0. albida,scintillans en gigas, deze laatste in één enkel exemplaar.

0. gib as is later niet meer opgetreden en het mag zeker

wel een - toeval worden genoemd, dat deze vorm zich bevond

onder de enkele rozetten, die De Vries uit eenige duizenden

271

uitkoos om te overwinteren. Eerst toen de planten in bloeistonden, traden de karakteristieke verschillen aan den dag.De reeds bevruchte bloemen werden weggebroken en vooreene bevruchting met eigen stuifmeel zorg gedragen. Hetzaad leverde een groep van 300 giiasplanten, die het ouderlijktype geheel rein herhaalden.

De verbetering zijner herkenningsmethode stelde De Vriesin staat, de zaadhoeveelheid, die voor de voortzetting dercultuur benoodigd was, aanzienlijk te verminderen, zonderdat dit tot bezwaren aanleiding gaf. De onderstaande tabel,die een overzicht geeft van zijn besproken stamboomcultuur,doet zien, hoe sedert 1895 aan de nieuwe vormen geen verderewerden toegevoegd; het vermogen van O. Lararckiana, omaan nieuwe typen het leven te schenken, bleek, toen, voorzoover kon worden nagegaan, geheel en grondig uitgeput.

JAAR. Gene-rade ,

O.gig.

O.alb.

0.obi.

0.ruby.

I 0.Lam.

O.nan.

^ O.lata.

O.s cin t.

1899 VIII 5 1 0 1700 22 r

1898 ViI 9 0 3000 II

1897 VI II 29 3 1800 9 5 z

1896 V 25 135 20 8000 4.9 142 6

1895 IV a r5 rry6 8 14000 6o 73 r

1890-1891 III r 10000 3 31888-1889 II 15000 5 51886--1887 I 9

Wat leert nu de beschreven stamboomcultuur? Allereerst,dat 0. Laznarckiana op dit oogenblik het vermogen bezit,vormen voort te brengen, die van het oudertype afwijken.Wanneer dit vermogen het eerst tot uiting kwam, blijft onbe-kend, maar het is zoo goed als zeker, dat het eerste nieuwetype pas na 1870 ontstond, dus nadat de plant uit het parkbij 's Graveland ontsnapt was en misschien wel tijdens desnelle vermeerdering op het verlaten aardappelveld. Wanneer

272

de mutatieperiode ten einde zal zijn is evenmin met zeker-heid te zeggen; hier moet men afwachten.

Het is een feit van het hoogste belang, dat het optredendezer nieuwe soorten, zooals wij nader zullen zien, aan niets zooweinig doet denken als aan willekeur. Dit bevestigt het ver-moeden, dat zich bij haar ontstaan inwendige oorzaken doengelden, die door zeer bepaalde wetten worden beheerscht.De groote overeenkomst, die er bestaat tusschen de beschrevenOenothera-vormen en de oudere collectiefsoorten (waarvanDraba verna het prototype is), leidt tot de opvatting, dat ookdeze op overeenkomstige wijze zijn ontstaan. De wetten, dieuit de waarneming der mutaties bij de Teunisbloem zijn af-geleid, zullen met waarschijnlijkheid hare toepassing in wijderenkring kunnen vinden.

Allereerst heeft de stamboomcultuur bewezen, dat nieuwesoorten plotseling optreden, zonder lange reeks van over-bangen. De specifieke en variëtale kenmerken — men denkeook eens terug aan de vroeger besproken voorbeelden vanretro- en degressieve mutaties — worden niet langs den wegeener geleidelijke ontwikkeling gevormd. De nieuwe soortonderscheidt zich met één keer in bijna al hare kenmerkenvan de moedersoort; de nieuwe variëteit is even plotselingdoor verlies van een of andere eigenschap ontstaan. De nieuwevormen zin onmiddellijk constant en herhalen hun type on-veranderljk uit zuiver zaad, zonder ook maar in een gedeelteder zaailingen tot de moedersoort terug te keeren. Op dezenregel maken alleen 0. scintillans en 0. elliptica eene uit-zondering; hier is de inconstantheid een nooit ontbrekendkenmerk, evenals bij degressieve afwijkingen, terwijl van 0. lataweinig gezegd kan worden, daar zij nooit anders dan bijkruisbevruchting zaad kan leveren.

De nieuwe vormen ontspringen als zijtakken uit eenenhoofdstam, die zelf blijft voortbestaan, en dit is eene zeerbelangrijke ontdekking. Hiermede toch heeft het feit eeneverklaring gevonden, dat op eene en dezelfde plaats ver

-schillende soorten derzelfde plant naast elkaar kunnen voor-komen. De selectieleer nam aan, dat de nieuwe soort voor

2 73

de oude in de plaats trad; zij moest daarom hier haar toevluchtnemen tot nieuwe onderstellingen. Uit de proeven van DeVries kan daarentegen met vrij groote zekerheid wordenafgeleid, dat de elementen van Draba, de rozen enz. hieromgroepsgewijze voorkomen, omdat zij groepsgewijze, tegelijken naast elkaar, zijn ontstaan. Dat men onder de elementendezer collectiefsoorten niet evenals bij Oenothera de moeder-vorm kan aanwijzen, is eene quaestie van zuiver quantitatievenaard. Wanneer de nieuwe soorten en variëteiten na eenigejaren van vermeerdering even sterk in aantal zijn gewordenals de moedersoort, zal zich deze laatste onder de vele gelijk-waardige typen door niets bijzonders meer kunnen onderscheiden.

Verder leert de stamboomcultuur, dat de nieuwe soorten envariëteiten jaarlijks opnieuw en telkens in meerdere exemplarenontstaan. Het ligt voor de hand aan te nemen, dat de oorzaakvoor het ontstaan van gelijksoortige mutanten telken jaredezelfde is en tevens dat de verschillende typen, naar de voor

-stelling van De Vries, uit onderling afwijkende kiemen voort-komen. Deze kiemen zullen overigens in de moederplant meer

-dere generaties achtereen in sluimerenden toestand aanwezigmoeten zijn en hieruit door sommige prikkels — welke is nogonbekend — al naar hun aard min of meer gemakkelijk wordengewekt. De kiemen van 0. oblonga, lata en nanella komen,zooals de tabel duidelijk doet zien, veel lichter tot ontwikkelingdan die van gigas en rubrinervis.

Het aantal der kiemen is zonder twijfel beperkt en wordtbepaald door de morphologische eigenaardigheden der moeder-plant; de Teunisbloem bracht in het geheel slechts eentwaalftal nieuwe typen voort. Vooral van practisch belangis de genoemde omstandigheid, dat de mutanten telken jareopnieuw en telkens in meerdere individuen tegelijk optreden;daardoor wordt de kans zeer vergroot, dat de nieuwe typenzich zullen handhaven, wanneer zij overigens levensvatbaar zijn.Voor meerjarige soorten heeft het verschijnsel der herhaaldemutatie niet die groote beteekenis, welke zij voor één- entweejarige bezit, al mag zij om den nooit ontbrekendenstruggle for life niet worden onderschat. Maar dat juist de

2 74

soorten, die slechts éénmaal in haar leven zaad plegen voortte brengen, in de herhaling van het mutatieverschijnsel eenkrachtigen waarborg vinden voor haar voortbestaan, behoeftgeen nader betoog.

Reeds meermalen werd er op gewezen, dat het verschijnselder mutabiliteit van geheel anderen aard is als dat derfluctuabiliteit. Maar ook hier vindt het gezegde weer eenekrachtige bevestiging. De mutanten toch kunnen onder geenomstandigheden als gewone producten der fluctueerendevariabiliteit worden beschouwd. Niet alleen ontbreekt elke

mogelijkheid om de eigenschappen der planten met inbegripder mutanten te combineeren tot curven, die bij het Lamar-ckiana-kenmerk culmineeren'), maar aan den anderen kantvertoonen de nieuwe vormen eigenheden, welke nooit alsfluctuatie -extremen bij de moederplant voorkomen, noch ook

te verwachten zijn. Men denke slechts aan de uiterst geringeafmetingen van de dwergvariëteit, 0. nanella, die nog niet

het vierde deel van de hoogte der 0. Lamarckiana bereikt.

En daarnaast staat — wanneer wij afzien van de verander-lijkheid der 0. Tata, sçintillans en elliptica, welke overigens

van geheel anderen aard is — de volmaakte constantheid

der nieuwe typen, die door nauwgezette proefnemingen metzekerheid is vastgesteld. Niet één kiemplant keerde tot hettype der normale Teunisbloem terug; alle behielden, zonderuitzondering, het zuiver karakter van de ouderplant. Er wasdus geen sprake van regressie, welke toch onafscheidelijk

aan de voortplanting van fluctuatie -extremen verbonden is 2).

*

Wij hebben reeds met een enkel woord over de beteekenisder fluctuaties voor de ontwikkelingsleer gesproken en zijn

aan de hand van vele feiten, door De Vries aangevoerd envan vele proeven, door dezen geleerde genomen, tot deconclusie gekomen, dat de selectieleer, uitgaande van deze

1) Vgl. Dl. CXXIX, bl. 386 vv.2) Ibid. bl. 408, 409.

2 75

overal en altijd aanwezige schommelingen, het ontstaan vannieuwe, constante soorten niet kan verklaren.

De mutatietheorie slaagt daarin beter. Zij neemt aan, datde soorten constant zijn, zooals zij zich aan ons voordoen;dat de gewone fluctuaties bepaalde nauwe grenzen niet kunnenoverschrijden, wat in overeenstemming is met vele proef

-nemingen; dat de afwijkingen, door selectie verkregen, nietvan teeltkeus onafhankelijk kunnen worden, maar bij ver-slapping daarvan weer verdwijnen, hetgeen door vele feitenbevestigd wordt. De experimentator ziet van den anderenkant, hoe nieuwe elementaire soorten en variëteiten plotseling,zonder overgang, uit de oude ontstaan; hij constateert defeiten, maar erkent dat deze zonder zijn toedoen plaatshebben, dat hij de passieve rol van waarnemer speelt en vanniets meer. Hoe de nieuwe vormen ontstaan, weet hij niet;welke omstandigheden de mutaties te voorschijn roepen, is hemonbekend; hij is niet in staat het wezen van het verschijnselte doordringen. Maar dit laatste is thans ook nog van onder-geschikt belang; de mutatieleer heeft op het oogenblik aande feiten genoeg, en bouwt daarop verder.

De groote hypothese, die daarbij de stelling beheerscht, isdeze: dat voor alle soorten -- voor zoover de toekomst niet nogandere wijzen van ontstaan mocht leeren kennen — langereof kortere perioden van constantheid door tijdperken vanmutabiliteit worden afgewisseld. Gedurende deze mutatie-perioden ontstaan plotseling zwermen van nieuwe vormen,die naast de moedervorm, als gelijkwaardige typen eeneplaats gaan innemen en met deze in concurrentie treden.Van de eigenheden dezer nieuwe vormen zal de uitslag vanden strijd tegen de uitwendige omstandigheden af hangen.De moedervorm gaf door het feit van haar bestaan blijk,dat de omgeving haar voldoend gunstige voorwaarden voorhaar leven en ontwikkeling aanbood. Zal ditzelfde geldenvoor de nieuwe typen? Deze toch wijken in alle mogelijkeopzichten van haar af. Onafhankelijk van de voorwaarden,die de omgeving stelt, worden zij, ineens gereed, geborenmet eigenschappen, die onder de gegeven omstandigheden

276

voordeelig, noodlottig of wel in 't geheel van geen beteekeniskunnen zijn.

De waargenomen mutaties bij 0. Lamarckiana bewijzenop overtuigende wijze, dat de nieuwe vormen naar allemogelijke richtingen divergeeren. Er zijn uit de Teunis-bloem vormen ontstaan, die sterker (gigas) en die zwakker(albida) zijn dan de moederplant; lata heeft breeder, oblongasmaller bladeren. De bloemen zijn grooter (gigas) of kleiner(scintillans), nu donkerder (rubrinezrvis) dan weer lichter vankleur ('albida, dan die der moedersoort. De vruchten zijnlanger bij rubrinervis, dikker bij gigas, meer afgerond bijTata, klein bij oblonga, bijna zonder zaden bij brevistylis.Sommige soorten zijn rijk aan stuifmeel, andere arm (scin-tillans, ; bij eenige vindt men groote, bij andere weer kleinerezaadkorrels. 0. lata is vrouwelijk geworden, brevistylis mistbijna het vermogen zaad voort te brengen; eenige, nietbeschreven vormen waren geheel steriel, andere droegen in't geheel geen bloemen. De oneffenheid der bladschijf wisseltook belangrijk; zij is grooter bij lata, geringer bij laevifolia;de neiging tot éénjarigheid domineert in rubrinervis, terwijlgigas als tweejarige plant beter tot ontwikkeling komt.

Het is duidelijk, dat deze typen zich onder de, voor alleidentieke, levensomstandigheden zeer verschillend zullen ge-dragen. Slechts die vormen, welke even krachtig zijn als demoedervorm, zullen zich gemakkelijk kunnen handhaven;andere zullen zich een langeren of korteren tijd kunnenstaande houden, terwijl er ten slotte ook eenige zullen zijn,die reeds dadelijk na hun optreden door de natuurlijke in-vloeden der omgeving zullen worden uitgeroeid. Terwijl laevifoliaen brevistylis zich buiten op het veld reeds meer dan zestienjaar hebben voortgeplant, gigas en rubrinervis door hunkrachtigen bouw even geschikt zijn, den strijd tegen de om

-geving te voeren, hebben wij in albida en oblonga zwakkeretypen leeren kennen, waarvan vooral de eerste met zorg moestworden behandeld, wilde zij den winter levend doorkomen.In de vrije natuur zouden zij vrij zeker spoedig ondergaan,evenals 0. lata, die door de noodzakelijke kruisbevruchting

277

zich niet zuiver kan voortplanten en daardoor als type vrijspoedig zou moeten verdwijnen.

De nieuwe vormen, door de Teunisbloem voortgebracht,

leveren dus aan de natuurlijke teeltkeus voldoende materiaalter schifting. Sommige soorten blijken in den strijd om hetbestaan krachtig genoeg, andere worden uitgeroeid. De rol,

die de natuurkeus speelt in het proces der voortschrijdendeontwikkeling, bestaat dientengevolge niet in het opbouwen,

maar in het uitroeien van nieuwe soorten. Zij werkt uitsluitendals zeef: scheidt tusschen geschikten en ongeschikten, maarschept niets nieuws; de veelvormigheid in de levende natuuris niet het resultaat van een strijd tusschen individuen, maartusschen soorten.

Men zou kunnen opwerpen, dat de elementaire soorten, dieuit 0. Lamarckiana ontsprongen zijn, onderling geen al tegroote verschillen vertoonen. Dit is volkomen juist en geldtevenzeer voor de elementen, die de veelgenoemde collectief-soort Draba verna samenstellen. Maar de nadruk dient gelegdte worden op het feit, dat deze elementaire soorten geheelconstant zijn, in de nakomelingschap haar type zuiver engetrouw bewaren, door teeltkeus niet in elkaar kunnen wordenovergevoerd en door dit alles overtuigend bewijzen, zelfstandigeen onderling onafhankelijke vormen te zijn.

Het spreekt vanzelf, dat grootere verschillen eerst ontstaan dooreene voortgezette opeenhooping van kleinere, en daar de mutatiesrichtingloos — anders gezegd : in alle richtingen — plaats hebben,zullen op den langen duur de meest afwijkende combinaties vanerfelijke elementaire eigenschappen, d. w. z. de meest afwijkendetypen gevormd kunnen worden. Een groote factor is hierbijhet uitsterven van elementaire soorten, die door hare ken-merken nog een zekeren (natuurlijk trapsgewijzen) overgangvormen tusschen overigens sterk afwijkende typen, en dezeonder gewone omstandigheden systematisch tot ééne groepbijeen doen vatten. Cunningham heeft b.v. van Oxalis corni-culata op Nieuw-Zeeland niet minder dan zeven goed gekarak-teriseerde soorten onderscheiden; toen echter uit anderelanden nieuwe vormen bekend werden, die morphologisch

CXXXI. 4. i8

278

aanspraak maakten op eene plaats tusschen de genoemdespecies, ging Hooker er toe over, ze alle tot ééne nieuwe»soort" te vereenigen. Men dient dus, bij de beschouwingvan »verschillen", voor alles het zuiver kunstmatig karakterder systematische »soorten" niet uit het oog te verliezen. Deze»soorten" staan eigenlijk geheel buiten het vraagstuk derorganische ontwikkeling; de eenheden, waarmede men alleenen uitsluitend rekening heeft te houden, zijn de kleinsteconstante typen, welke wij als elementaire soorten hebbenleeren kennen; deze staan los naast elkaar en zijn geheelgelijkwaardig.

In het belang der overzichtelijkheid heeft men deze elemen-taire vormen tot groepen, »soorten", vereenigd ;, die vanelkaar alleen zijn gescheiden door hiaten in den stamboom,welke optreden als gevolg van het uitsterven van sommigevormen — onmiddellijk of langeren tijd na hun geboorte —en welke gapingen evengoed nog thans kunnen ontstaan. Hetgaat daarmede als met eene delta aan den mond eener grooterivier. In het meest eenvoudige geval bestaat deze uit eendriehoekig eiland, door de beide rivierarmen van het zij- enachterland gescheiden en met de breede basis naar zee gekeerd.Maar deze toestand is niet blijvend. Terwijl de afzetting vanslib aanhoudt en de delta in omvang toeneemt, treden ver

-anderingen in de verdeeling van water en land op. Deoorspronkelijke driehoek wordt langzamerhand doorsnedendoor een steeds toenemend aantal zijkanalen van de beideoudste riviertakken en lost zich geleidelijk op in een aantalopzichzelfstaande eilandjes met vaak wisselende gedaante, dieonderling geen samenhang meer schijnen te vertoonen. Ditgeldt echter alleen voor den oppervlakkigen beschouwer, wantmen heeft zich slechts even de scheidingsgeulen weer opge-vuld te denken, om de delta in haar ongerepten, idealen toe-stand opnieuw als één geheel voor zich te zien.

Zoo vormt ook de organische wereld één gesloten geheel,dat uit constante eenheden — elementaire soorten en varië-teiten — is opgebouwd. Deze zijn de eenige natuurlijke een-heden, en hun samenvoeging tot grootere »soorten." is kunst-

2 79

matig, evenals de verdere samenvatting tot geslachten, families,orden enz., welke op abstractie van steeds meer kenmerkenberust. Het vraagstuk van het ontstaan der »soorten" wordtdus juister aangeduid als het vraagstuk van het ontstaan derveelvormigheid in de natuur. En dit probleem heeft, vanuithet hier toegelichte standpunt, alleen kans een oplossing tevinden, door eene nauwgezette bestudeering der kleinsteconstante typen, de elementaire vormen, in al hunne bij-zondere eigenschappen.

Wij staan zonder twijfel eerst aan een begin, en zeer veelarbeid moet er nog verricht worden, maar toch geven deresultaten, door De Vries met zijne proefondervindelijkemethoden bereikt, reeds reden tot tevredenheid. Aan hemkomt de eer toe, niet voor het evolutie-vraagstuk eene afdoendeoplossing te hebben gegeven — zoover zijn wij nog langniet — maar wel: de ontwikkelingsleer te hebben geleid inde eenige richting, welke nog iets nieuws kan beloven.

»Het ontstaan der soorten is een onderwerp van proef-ondervindelijke nasporing".

En daarmede werd hij de grondlegger van een nieuwentak van wetenschap: de experimenteele evolutie.

Ingr. J. SCHMUTZER.

DE OPGRAVINGEN IN HET OOSTEN ENDE GODSDIENST VAN ISRAf;L.

De apologeet heeft dikwijls een moeielijke taak. Niet slechtsmoet hij zijn geloof verdedigen tegen degenen, die de resul-taten der wetenschap als in strijd met dat geloof voorstellen,

doch de gegevens dier wetenschap zelf moeten niet zeldendienen tot staving en bevestiging van zijn geloof. Nehemias'mannen, met het zwaard tot afwering in de linker en dentroffel tot opbouw in de rechterhand, zijn nog steeds hetklassieke voorbeeld voor dat geloof-verdedigend en geloof-opbouwend werk van den christelijken apologeet. Doch, hoefraai dat ook klinke, de wetenschap staat niet altijd met vollehanden klaar I 't Gaat dikwijls met hare resultaten als metde vondsten in de ruïnenvelden van Susa: tichel na tichelmoet worden opgegraven, stof van eeuwen worden wegge-schrapt, verspreide brokstukken bijeengevoegd, naar de be-teekenis van twijfelachtige letterteekens gegist worden, omeindelijk na jaren van zwoegen en zweeten tot een. nog zeertwijfelachtig resultaat te komen. Maar toch gebeurt het nietzelden, dat al dat onzekere onder de kunstbewerking vansommige rationalisten tot een zeker en afdoend (1) argumenttegen de Openbaring wordt omgeschapen, gelijk ook enkeleapologeten te spoedig een geloofs- bevestiging zien in eentwijfelachtig gegeven der wetenschap.

Men begrijpt, dat dit laatste niet zelden ten nadeele zoowelvan de wetenschap als der geloofs-verdediging is. Maar hetmoet duidelijk gezegd worden: de schuld hiervan ligt nietzoozeer bij den apologeet als wel bij het geloovig publiek,en misschien nog meer bij sommige beoefenaars der weten-schap. Er is in Babylonië een oud stuk muur gevonden met

28I

een paar spijkerschrift-teekens erop. Het geloovig publiekwenscht te lezen, sommigen lezen er het mene mene tekelupharsin, dat Baltassar er geschreven zag. Doch enkeleassyriologen, meer door hunne anti-godsdienstige neigingendan door eerlijke wetenschap gedreven, keeren het blad omen lezen er het vernietigend vonnis, uitgesproken tegen Israel'sgeopenbaarden en bovennatuurlijken godsdienst. Is het wonder,dat een of ander christelijke apologeet, te veel toegevend aande soms ongezonde en onredelijke eischen van een goedgeloovend maar niet wetenschappelijk onderlegd publiek, hierof daar een bevestiging voor zijn geloof meent te zien, waardie geheel ontbreekt; of wel, in tegenovergestelde richting,een vroeger verdedigde meening weer loslaat, ja zelfs bestrijdt,omdat de tegenstander er, ofschoon ten onrechte, een wapenmeent te vinden tegen den geopenbaarden godsdienst?

Deze gedachten komen soms in den geest bij de studieder zoogenaamde vergelijkende godsdienstwetenschap. Wijbehoeven niet eens terug te gaan tot den tijd van Moigno'sSplendeurs. Ook nog later hoorden en zagen we in lezingenen brochuren de geestdriftigste ontboezemingen over de be-vestiging, in hiëroglyphen en spijkerschrift, van de waarachtig

-heid der Oud-Testamentische verhalen; en elke steen, uit hetstof der ruïnenvelden van Babylonië of Egypte opgedolven,werd als een zegeteeken voor de openbarings-geschiedenisaan de blijde blikken der toeschouwers vertoond.

Daar gebeurde echter iets onverwachts. Sommige mannender wetenschap, door hun evolutie-theorie meer dan door hunvakkennis gedreven, keerden de rollen om en wezen Babylonals de natuurlijke bakermat aan van Israël's godsdienst.»Möchten die Ziegel Babyloniens — riep een hunner uit —es erzwingen, dass die hergebrachte Anschauung vom AltenTestament, die Lehre von der Offenbarung, die Theorie vonder Bibel endlich schwindet, um einer innerlicheren, leben-digeren und kurz gesagt frömmeren Auffassung Platz zumachen" 1). Dat was, om het zachtste woord te gebruiken,

1) Aangehaald in A. Jeremias' werkje: Im ffamnpJ'e um Babel und Bibel.

282

wat boud gesproken 1 Sommige beoefenaars der A.ssyriologiehebben er hartelijk om gelachen. Doch zijn die hooge enfiere woorden der tegenstanders geen oorzaak geweest, datmen het vroeger zoo blij ingehaalde weer met kracht vanwapenen ging bestrijden en alles, wat uit de ruïnen van Assuren Babel werd opgegraven, met wantrouwenden blik bejegende,alsof de minste herinnering aan Israël's godsdienst op dekleitabletten van Babel nu ook recht tegen dien geopen-baarden godsdienst inging?

Iets dergelijks nu gebeurde vooral bij het bekende vraag-stuk over het monotheïsme, als eersten godsdienstvorm dervolkeren. Wij allen kennen nog de reeks van bewijzen, doorgeschiedenis en andere wetenschappen ons aan de handgedaan, tot staving dezer oude waarheid. Sommige dierbewijzen zijn wetenschappelijk bevestigd. Zoo toonen Lagrangeen andere orientalisten aan, dat E 1 de gemeenschappelijkenaam der godheid was bij alle Semieten, zoowel bij de stad

-bewoners als bij de landbouwers en bij de nomadenstammen.Het is dus een gemeenschappelijk erfstuk der zeer oudeAssyro-Babyloniërs, Kanaänieten en Arabieren; meer danwaarschijnlijk een teeken van vroeger monotheïsrne. Eerstlater kwam splitsing en vermenigvuldiging der godheden;en als gevolg splitsing en verscheidenheid van eeredienst:eene ontdekking »peu favorable à l'hypothèse d'un progrèsreligieux purement humain aboutissant au monothéisme"').

Andere gegevens echter zijn twijfelachtig geworden, sommigewaardeloos. Tot deze laatste behoort het bewijs, dat men bij

de polytheïstische kultuur-volkeren altijd een hoofdgod vond:bijv. Amon-Ra in Egypte, Marduk in Babylonië. Wanneer

men echter weet, dat bij het verheffen van den stadgod Mardukboven de goden der andere steden slechts politieke drijfveerenvoorzaten, en bij de overheersching van een nieuwe stad ofeen ander gewest weer een nieuwe stadgod of gewestelijke

god de suprematie boven de andere godheden ontving, dan

1) Lagrange, Etudes sur les h'eligions Sérnitiques, p. 70. Zie over dit vraagstukJ. van den Dries: lid Wetboek van Hamnzurabi (De Katholiek, 1903, bl. 70— 73)

en onze Avesta-studie in dit tijdschrift: Februari 1906.

283

begrijpt men, dat zulk een primus inter pares moeie-lijk als bewijs kan gelden voor de monotheïstische neigingenzijner aanbidders.

Ofschoon er dus, van wetenschappelijk standpunt gezien ,

veel onzekers blijft omtrent den eersten godsdienst der volkeren,meenen we toch verschillende gegevens te bezitten, die erop wijzen, dat ook onder het grofste polytheïsme en denlaagsten natuurdienst der volkeren sporen te vinden zijn vaneen vroegeren monotheïstischen eeredienst.

Daar verscheen echter het opzienbarend geschrift van prof.Delitzsch met het even opzienbarend beweren: de J a h v evan Israël bestond reeds lang in den protobabylonischenJ a' U; het monotheïsme was dus lang vóór Israël in Babylonië,zoodat »Israël — de ontboezeming is van Jensen') — dergrössten Ruhmesthat beraubt würde, in deren Glanz es bishergeleuchtet hat". Het beweren was tergend, vooral daarDelitzsch' stellingen niet binnen de academiezaal warengebleven, doch in de tegenwoordigheid van den » SummusPontifex" van het Pruissisch rijk uitgesproken en onder hetgroote publiek waren geworpen. Velen gordden zich, en nietzonder gevolg, ten strijde aan tegen Delitzsch' beweren. Hijzelf matigde zich in een daarop volgende brochure zijnerhand. Wij komen op dit alles terug. Doch wanneer wij nu innavolging van sommigen onder D.'s bestrijders elke mono-theïstische strooming niet slechts in Babylonië maar bij alleandere Oostersche volkeren ontkennen, loopen wij dan onsdoel niet voorbij en geven wij niet een stelling prijs, vroegermet zooveel moeite en zorg bemachtigd, de stelling namelijk,dat veel bij de volkeren der oudheid op een primitief mono-theïsme wees?

De apologeet houde dus het hoofd koel. Zijn heilig geloof,hij blijve er vast van overtuigd, kan door geen vondst derwetenschap geschaad worden, evenmin als het in z'n bestaanvan deze of gene bevestiging dier wetenschap afhankelijk is.Wat hij dus op wetenschappelijk gebied als echt goud beproefd

1) Christl. Well 1902, Sp. 493.

284

heeft, werpe hij niet weg als waardelooze pasmunt. Maar ook

omgekeerd, op elk bestempeld stuk zie hij toe, of het beeld datvan den wettigen Caesar is. En van dit eenig waar standpunt

worde hij niet afgebracht door een publiek, dat meer eischtdan hij geven kan, noch door de uitdagende houding vansommige geleerden, die hun vakkennis in dienst stellen vaneen deloyalen strijd tegen kerk en openbaring. Matiging zoowelin de middelen der geloofsverdediging als in het aanprijzen vande resultaten der wetenschap zal beiden tot gewin zijn. —

Volgens den titel dezer studie is ons doel te onderzoeken,of de opgravingen in het Oosten eenig licht werpen opIsraël's godsdienst; scherper geformuleerd: of zij het beeldvan Israël's godsdienst, door de boeken van het Oud-Verbondontworpen, bevestigen, tegenspreken of onbesproken laten.In dit laatste geval blijft, indien voor dit stilzwijgen een

redelijke verklaring kan gegeven worden, de geloofwaardig-heid der Oud-Testamentische boeken onverlet, zoolang niethet tegendeel met duidelijke bewijzen wordt aangetoond.

Eerst dient dus de vraag beantwoord: waarin bestaat hetwezen van Israël's godsdienst?

Dit is voor ons hoofdzaak. Zeker, we zullen in den loopdezer studie enkele punten in Israël's beschavingsgeschiedenis,in zoover deze aanknoopingspunten zijn met de vondsten deropgravingen, niet voorbijzien. Toch is dit voor het oogenblikbijzaak en trekken wij een scherpe grenslijn tusschen hetgodsdienst- en beschavingsleven van Israël: vreemde invloedop het laatste sluit dien op het eerste volstrekt niet in.

Een tweede punt, dat niet mag voorbijgezien worden, is,dat men goed onderscheid make tusschen Israël's verheven'godsdienst, door den mond van profeten en godsmannengeopenbaard, en sommige godsdienstige voorstellingen, diehet volk zich maakte, hetzij uit onwetendheid -- men denkeaan enkele episoden uit het tijdvak der Rechters — hetzijuit verblinding of afwijking, zooals in het tijdvak na de

285

scheuring. De eerste, zuivere godsdienst kan geheel buiteneiken vreemden invloed staan, terwijl die volksvoorstellingener juist de vrucht van zijn. Evenmin mogen deze laagstaandevolksvoorstellingen, zonder deugdelijk bewijs, worden voor-gesteld als de zaden en beginselen, waaruit het hoogere inIsraël's godsdienst ontstaan is. Immers het is even goeddenkbaar, dat sommige katholieken zich over enkele hunnergeloofspunten zeer laagstaande denkbeelden vormen, die tochniemand als de beginselen zal aanwijzen, waaruit het Chris-tendom geboren is. Ditzelfde geldt ook voor de geopen-baarde kern van Israël's godsdienst en het omhulsel, hetkleed, waarin die kern gestoken is. De zuiver ethische,transcendenteele gestalte van Israël's Jahwe, die nergens terwereld buiten Israël gevonden wordt, kan in sommige oudestukken des Bijbels anthropomorphische trekken vertoonen,waarvan men een meer of minder verwijderde analogie kanvinden in het Egyptisch of Babelsch pantheon. Het »broeden"van den Geest Gods (Gen. I, 2.), het »vormen" waar ersprake is van de schepping van den mensch (Gen. I1, 7),het »ruiken', van den Heer bij Noë's dankoffer (Gen. VIII,zz), wordt door sommigen als voorbeeld in deze aangehaald.Doch dan ziet men weer, dat de kern geheel buiten de in-vloedssfeer staat, waarin vorm en inkleeding misschien be-trokken zijn. Ik zeg: »misschien ", omdat vaak aan bepaaldBabylonische of Egyptische bronnen wordt toegeschreven,wat later blijkt algemeen Oostersch of Semietisch spraak

-gebruik te zijn.Wij keeren tot onze vraag terug : waarin bestaat het wezen

van Israël's godsdienst? Raadplegen wij de boeken van hetOude Verbond, waarin die godsdienst beschreven staat, dankomt alles hierop neer, dat het volk Israël van Abraham'sdagen af in eene bijzondere betrekking tot God stond envan Hem bijzondere openbaringen ontving omtrent Zijn wilen wezen. Ook werd het door Hem op bijzondere wijzegeleid en bestuurd bij zijn groeien tot eene natie en in zijnbestaan als staat. Door eene kennelijke machtsbetooning vanGod werden Abraham's nakomelingen uit de slavernij van

286

Egypte verlost en gevoerd in de woestijn Sinaï, waar hetverbond met den stamvader onder ontzaglijke teekenen ver-nieuwd werd. Op het verbond steunde de wet, die hei

-ligheid eischte van Gods volk, rondom zijn dagelijkschleven een kring trok van ceremonieele bepalingen, enhet tot geestelijk leven opleidde, opdat het niet slechtshet ideaal, maar ook de waarheid vertoonen zou van eenkoninkrijk van priesters, een heilig volk. Dit ideaal heeft hetechter nooit bereikt. Integendeel, Israël's kinderen zondigdenzelfs reeds in de schaduw van den berg Sinaï. Dit duurdezoo voort tot de gevangenschap toe. Toch werd het volkniet van God verworpen. Eene reeks van profeten stond opvan de dagen van Samuel af, die vermaanden, bestraften, degroote daden in herinnering brachten, die God vroeger onderzijn volk verricht had en tevens het geloof aan Gods beloftenlevendig hielden. Het was inderdaad de stem der profetieen het geloof aan hare vervulling, die de gevangenen inBabylon staande hielden en de vromen onder Esdras enNehemias aanspoorden om naar hun geboorteland terug tekeeren, en aldaar, grondig genezen van de afgoderij, op dendienst van God te gaan letten met stipte inachtneming vande voorschriften der oude wet, die gedurende hunnen voor-spoed verwaarloosd was.

Zoo is de voorstelling in de bijbelboeken van Israël'sgodsdienst. Recht daartegenover staat die der rationalistischecritici, volgens welken wij den godsdienst van oud Israël vanmeet af moeten beschouwen als in een natuurlijk wordings-proces'), van de meest beperkte opvatting van totemisme,animisme en andere laagste godsdienstvormen tot het zuivermonotheïsme, met godsdienstige instellingen en een geschrevenwet met goddelijke sanctie. Ziehier dus hun voorstelling.Een aantal onbeschaafde, rondtrekkende, Hebreeuwsche stam-men kwam uit de woestijn en vestigde zich in Kanaän.Evenals de volken rondom hen hadden 2ij hunnen nationalenGod Jahve, die voor hen dezelfde was als Chemosh voor

1) Stade, Geschichte des Volkes Israël, T, S. 8, g.

287

Moab of Milcom voor Ammon Zij hadden zekere overleve-

ringen, die op verschillende wijze rekenschap gaven vanhunnen oorsprong en van de wijze, waarop Jahve hun nationaleGod geworden was; maar hun godsdienstig geloof en hunnegebruiken waren in menig opzicht van denzelfden aard alsdie der volkeren rondom hen. Inzonderheid van de Kanaä-

nieten, onder wie zij zich vestigden en die zij allengs in zichopnamen, ontleenden zij vele godsdienstige meeningen en

gewoonten, door zich hunne heilige plaatsen toe te eigenen,door pelgrimstochten naar hunne gewijde graven en door

aan hunne eigene voorouders de eer te bewijzen, die doorde Kanaänieten hier en ginds aan gestorven helden bewezenwas. De gewoonte werd later eene verplichting, de legendewerd geschiedenis en ten tijde dat wij van hen de eersteauthentieke berichten hebben, volbrengen zij de ceremoniënvan een eeredienst, die op genoemde wijze is ontstaan, metvoorstellingen omtrent him nationalen God, overeenkomendemet de meeningen der naburige volkeren betreffende hunnegoden. De bijbelboeken, die de geschiedenis verhalen vanvóór de achtste eeuw v. Chr., bestonden in hun tegenwoor-digen vorm eerst langen tijd nadat de gebeurtenissen, daarinvermeld, hadden plaats gehad; en het is slechts uit deoorspronkelijke stukken, daarin vervat, of door allerlei gevolg-trekkingen, dat wij een betrouwbaar bericht kunnen verkrijgenvan de geschiedenis van dien tijd; want de boeken in huntegenwoordigen vorm zijn door eene latere hand overgewerkten brengen latere denkbeelden over in vroegere tijden. Dochvoor de achtste eeuw hebben wij voortbrengselen, welke totdie eeuw zelve behooren, en van dien tijd af komen gelijk-tijdig geschrevene bronnen ons te hulp tot het recht verstandvan de geschiedenis. Het zijn de profeten, aan wie dereiniging der godsdienstige voorstellingen in Israël te dankenis. Zij eerst ontdekten en onderwezen aan het volk eenehoogere waarheid en het was door hen, dat het » ethischmonotheïsme" des Ouden Testaments is ontwikkeld. Hetreligieuze ideaal nu der profeten werd vastgelegd in een wet,naar welke de natie zich moest voegen. De wet was bijge-

288

volg het resultaat der profetie, niet haar grondslag. Zooontstond korten tijd vóór het 18e jaar der regeering vanJosias het boek De u t er o no m i u m en vond de wet haarlaatste ontwikkeling in den L e v jet is c hen codex vanEsdras').

Deze voorstelling van Israël's geschiedenis wordt door decritische school, Graf—Wellhausen—Kuenen, als het resultaatvan een zeer ingewikkeld letterkundig proces aangeboden.Alle gangen en wegen nagaan, door de literarisch-historischecritiek gevolgd, bij hare ontleding der Oud-Testamentischegeschriften, ligt niet op onzen weg. Met dit soort werk zijnreeds bibliotheken gevuld. Wij wenschen in deze studieslechts enkele gegevens in het licht te plaatsen, waaruitzonneklaar blijkt, dat vele beweringen van genoemde critici,ook van wetenschappelijk standpunt gezien, verre van zeker

zijn en meer de vrucht moeten genoemd worden van voor-opgestelde filosofische meeningen dan van een streng weten-schappelijk onderzoek °).

Israël zou dan in het begin zijner geschiedenis op gods-

1) In dit overzicht volgden wij Israel's Oude Godsdienst van J. Robertson

volgens de vertaling van J. J. van Toorenenbergen.2) Men begrijpe ons dus wel: wij betwisten niet het goed recht der critiek

als zoodanig. Wij wen schen geen uilen naar Athene te dragen, door nog eens

aan te toonen, dat de literarische critiek niet alleen recht van bestaan heeft,

maar ons ook gedwongen heeft, menige beschouwing van sommige bijbel-

plaatsen te wijzigen. Niet dus de critiek als zoodanig vindt bij ons bestrijding,

maar het wijsgeerig beginsel, dat zoo vaak den critischen arbeid voorafgaat en

zoodanig dien arbeid beïnvloedt, dat genoemde auteurs tot conclusies komen,

welke door andere geleerden, ook uit naam der critiek, beslist worden ver

-worpen. — Wie een schoone proeve wenscht van literarische critiek, leze de

doorwrochte studie van pastoor Sloet »Inleiding tot het boek der Rechters"

(De Heilige boeken van het Oude Verbond). In »Levensvragen" (Serie I n. 2,

Het Oude Testament en »De critiek", 1906) breekt Dr. J. J. P. Valeton Jr. een

lans voor het goed recht der critiek. Op zich zelf een prijzenswaardige zaak.

Doch de resultaten dier critiek nu reeds onder «de gemeente" brengen, lijkt

ons, Katholieken een gevaarlijk werk, daar de gewone geloovigen, het inge-

wikkeld proces der literarisch-historische critiek niet begrijpend, zoo gemakkelijk

met den vorm en de inkleeding den heiligen inhoud der geïnspireerde boeken

verwarren.

289

dienstig gebied een soort t o t e m i s m e 1 ), of een anderenlaagstaanden natuurdienst gehuldigd hebben, waaruit het doornatuurlijken groei tot een hoogstaand monotheïsme opklom.Nu heeft pater Zapletal, de bekende Freiburgsche professor,een werk geschreven, getiteld: Der Totemismus und die Reli-gion Israels 2), getuigend van zulk een groote belezenheid engrondige eruditie, dat het zelfs den lof inoogstte van verschil-lende corypheeën der Berlijnsche »Wissenschaft". En hetresultaat zijner diepgaande studiën? In heel dat vermeendetotemisme — 't zijn Zapletal's eigen woorden — heeft hijzelfs niet de kleinste oase van waarheid gevonden, doch allesis slechts ijle luchtspiegeling. Wel heeft men zich, zoo ver

-volgt hij, veel moeite gegeven, ons te overtuigen, dat hettotemisme bij de oude Israëlieten werkelijkheid geweest is;en als wij het niet helder en duidelijk zagen, troostte menons ermede, dat onze oogen den met een nevelsluier bedektenouderdom niet konden doorboren. Maar zelfs de verst-ver-wijderde aanduiding voor dat Israëlietisch totemisme hebbenwij niet kunnen ontdekken" l).

Dit alles wordt nog bevestigd door hetgeen wij lezen inhet werk van Dr. J. Nikel 4). Was het beweren van sommigegeleerden waar, dat in de godsdienstbeschouwingen en-gebruiken van het vóórprofetisch Israël sporen gevondenwerden van animisme, totemisme, fetisime en ahnencultus,

1) «Mit dem Worte T o tern is mus bezeichnet man eine bei wilden Völkern

vorkommende Religionsform, bei der Stämme und Geslechter sich von einem

Tiere oder einer Pflanze oder irgend einem andern Gegenstand ableiten, dem

sie göttliche Ehrfurcht erweisen nach dem sie sich nennen und dessen natür-liche Repräsentanten sie wie ihre Verwandten behandeln. Das Tier, das Gewächs

oder der andere materielle Gegenstand, dem man diese Verehrung erweist,heisst T o t e m". Zapletal 0. P. Der Totemismus.

2) Een korte bespreking van dit werk in verband met een studie over hetMatriarchaat, De Katholiek , CXXV, 157, door Dr. J. Schrijnen.

3) In De Katholiek, Dl. CIII, heeft reeds pastoor Sloet een geleerde studiegeschreven tegen het werk van Dr. D. B. Eerdmans, Melekdienst en Vereeringvan Hennellichamen in Zsraëls Assyrische periode (1891), waarin beweerd wordt,dat Jahve en Melek (Moloch) in liet godsdienstig begrip der oude Hebreenwenoorspronkelijk één waren.

4) Dr. Johannes Nikel, Genesis und Keilschriftforschung.

290

dan moesten deze lage godsdienstvormen vooral bij die stammente vinden zijn, van wie de Hebreeën naar alle waarschijnlijk-heid afkomstig zijn. Babylonië nu is het vaderland vanAbraham en de zijnen, die de eerste vaders der Hebreeënzijn. En bij name Babylonië in het zuidelijk gebied, tusschende jaren 2500 en 2000 vóór Christus. Welnu in Hammurabi'sdagen, die naar veel waarschijnlijkheid met Abraham's leeftijdte zamen vallen, heerschte bij de Babylonische bevolking weleen uitgebreid polytheïsme, doch van animise, totemisme enz.is geen spoor te ontdekken.

Ook Hommel, die Hammurabi's stam voor een zuid-oost -Arabische houdt, heeft er reeds lang op gewezen '), dat deeigennamen der stamgenooten van dezen vorst een hoog-staanden eeredienst verraden. En in een jonger werk 2) zegthij van Abraham's stamgenooten: »Ihre Religion war einhochstehender Mondkultus und Sterndienst, wobei aber demMondgott eine so erhabene Rolle, wie noch Hymnen be-weisen, gegeben war, dasz es einen fast wie Monotheismusanmutet ".

Ook hebben de opgravingen der laatste jaren een gevoe-ligen slag toegebracht aan het beweren van bovengenoemdecritici, dat in overeenstemming met hun primitieven gods-dienst ook de b e s c ha vi n g der eerste Israëlieten op hetlage peil van onontwikkelde nomadenhorden stond. Behalvemet de groote beschavingscentra van Babylonië en Egypte,is Israël ook in aanraking geweest met Arabische stammen.Men denke bijv. aan Moses; langdurig verblijf bij Jethro, denpriester van Madian (Exod. II en III), welke priester later(Exod. XVIII) opnieuw bij Moses en de Israëlieten wordtaangetroffen, waar hij Moses raad geeft omtrent de rechts

-pleging en »aan God brandoffers en slachtoffers opdroeg,waarbij Aäron en al de oudsten van Israël kwamen om methem brood te eten voor God" (vs. 12). Nu hebben de 2000

opschriften, door Ed. Glaser op vier ontdekkingsreizen ver-

1),HommeI, Die altisraelitische Uáerlieferun,;, 117.

2) Hommeh Die altorientalzschen Denkmäler und das Alte Testament, i I.

291

zameld en waarvan enkele ontcijferd zijn, en tevens anderevondsten zooviel in Babylonië als in de ruïnenvelden vanArabië zelf, aan het licht gebracht, dat ook de Arabischestammen, in zoo menig opzicht en met zoovele banden aanIsraël verwant, op een vrij hoogen trap van beschaving stonden.Waaruit Alfred Jeremias ') deze gewichtige gevolgtrekkingmaakt, welke wij om haar groot gewicht onvertaald weer-geven: »Für diese Thatsache wird man freilich die gründ-lichste Prüfung fordern dürfen, denn wenn sie sich bewahrheitet,so ist einer der Hauptvoraussetzungen der evolutionistischenAuffassung der Geschichte Israels der Boden entzogen. Dieherrschende Geschichtskonstruktion setzt in urisraelitischer Zeitein primitives Nomadenleben voraus mit primitiven religiösenVorstellungen, die dann zugleich mit der Sesshaftigkeit unterdem Einfluss der Kultur sich umgestaltet haben.... Und nunzeigen uns die Denkmäler und die Geschichte, dass es diesesvon aller Kultur unberührte Nomadenleben im alten Arabiengar nicht giebt, dass es vielmehr durchaus den vorauszuset-zenden thatsächlichen Verhältnissen entspricht, wenn uns diebiblische Überlieferung die vormosaischen Israeliten in innig-ster Verbindung mit den Kulturen Babyloniens (Abraham),Agyptens (Josef) und Arabiens (Jethro in Madian) zeigt".

Ook prof. Dr. Wilh. Lotz komt in zijn werk Das Alte Tes-tament und die Wissenschaft tot dezelfde conclusies. Na eenbreede uiteenzetting van Israël's verhouding tot de naburigevolkeren en de groote Aziatische cultuurstaten besluit hij:ieder nieuw inzicht in de politieke, sociale en godsdienstig-zedelijke toestanden der oude Babyloniërs, Arabieren en Ka-naänieten toont ons, hoe ontwikkeld daar de begrippen ende instellingen waren; en dat Israël, reeds in het begin metdeze beschavingen allernauwst verbonden, in de eerste eeuwenvan zijn bestaan een onbeschaafde stam zou geweest zijn, isdus ondenkbaar. Vandaar dat de opzet der critiek, die Israël'sgeschiedenis volgens het Oude Testament bestrijdt, en hetvoorstelt, dat het eerst in den tijd der Koningen of van de

1) T. a. p. S. 27.

292

ballingschap tot de denkbeelden en instellingen kwam, diemen aan Moses' tijd heeft toegeschreven, door de nieuwsteontdekkingen zeer is verzwakt.

Sommige voorstanders der vergelijkende godsdienstweten-schap, door deze resultaten der opgravingen verrast, hebbenreeds over de Graf-Wellhausensche literarische critiek dedoodsklok geluid. Anderen, die vroeger alle heil van decritische school verwachtten, zijn voorzichtiger geworden. Onsis het, met het oog op deze studie, genoeg te •weten, datde critische school door de opgravingen in het Oosten ge

-noodzaakt is geworden, haar voorstelling omtrent Israël's eerstebeschaving en godsdienstvorm grondig te gaan herzien.

Een zelfde oordeel moet ons uit de pen over die anderevoorstelling der critische school, welke Israël's godsdienstscheidt in een vóórprofetischen en een profetischen,in dien zin, dat de eerste in een lagen natuurdienst of begrensd-nationalen Jahvedienst zou bestaan, terwijl de laatste eenbetrekkelijk plotseling en gewild ethisch monotheïsme invoerde,dat z'n neerslag vond in de Wet; zoodat men niet meer vande Wet en de Profeten, maar van de Profeten end e Wet moet spreken, in rechtstreeksche tegenspraak metde geschiedenisvoorstelling der Oüd-Testamentische boeken.De voorstanders dezer theorie staan hier voor een psychologischraadsel. Reeds de oudste profeten, Amos en Osee en methen alle volgende godsmannen, treden met hunne uitsprakenover Jahve als den Heilige, den Liefdevolle, den Vergelder,den rechtvaardigen Richter der Volkeren, kortom, treden methun ethisch monotheïsme niet op als met een nieuweleer, doch als een leer der Vaderen, die de zichtbare entastbare ervaring van dezen ethischen en transceridenteelenGod hadden opgedaan. En in strafpredikatie op strafpredikatiewordt het den volke als een afval van vroegere heiligheidvoorgehouden, wanneer het zondigt en in opstand komt tegenden heiligen God der Vaderen. Hoe zulks te verklaren zondereen terugzien op een vroegeren toestand, in wezen niet ver-schillend van den tegenwoordigen? Zeer schoon bemerkt

293

daarom Dr. August Dillmann'): »Wat de omvorming of ver-heffing van een natuurgod tot den heiligen God van het

Oude Testament betreft, zooals deze zou tot stand gekomenzijn, enkel door het speculatief denken (der profeten nl.), wijmoeten die voor onmogelijk verklaren. Wij kunnen hedenten dage de godsdienstgeschiedenis volledig genoeg overzien,om met zekerheid te kunnen zeggen: alle godsdiensten dervolken, eenmaal natuurgodsdienst geworden, zijn dit ookgebleven; hoe zij zich ook hebben mogen verfijnen (als deperzische of indische), van hun natuurgrond zijn zij niet vrijgekomen; zoo weinig als van dier tot mensch is er eenovergang (evolutie) van dezen grond en het drijvend beginsel,dat daaruit zijn oorsprong heeft, tot het geestelijk beginsel.Hier is een qualitatief, niet maar een quantitatief onderscheid:geen enkele natuurgodsdienst in de gansche wereld heeft hethoogere, dat den oud-testamentischen godsdienst kenmerkt,kunnen voortbrengen.

»God, als den Heilige, erkent niemand dan hij, aan wienHij zich bekend maakt, en dat Hij als de zoodanige erkenden geloofd werd, daartoe waren daden en betuigingen vanHem zelven noodig, waarmede Hij den zoekenden menschtegenkwam.

»Ik verwerp daarom ook de nieuwste herhalingen van Vatke'stheologie. Het is zeker, dat de profeten Gods ethisch wezensteeds met sterker nadruk verkondigden en steeds dieper ont-hulden; maar zij zouden dat niet gedaan hebben, wanneerzij niet het ethische in de voorstelling van God bij hun volkgevonden hadden; ja het optreden van deze profeten is vol-strekt onverklaarbaar, indien niet de betere grond vóór hengelegd was — de Nebiim van Moab zijn altijd heidenschewaarzeggers gebleven — en ook aan de profeten zou deontwikkeling en verheffing van den Israëlietischen godsdienstniet hebben kunnen gelukken, indien niet Gods leiding inde geschiedenis, Gods openbaring in het algemeen, hun wasvoorgegaan ".

1) Handbuch der Alttestanzentlichen Theologie, S. 57 vv.

CXXXI. 4. '9

294

Voor eenzelfde raadsel staat men, als het beweren vangenoemde critici waarheid was, dat de wet g e vi n g in Israëlvrucht en neerslag was der profetische prediking, eerst in de8e eeuw vóór Chr. begonnen. De wijze, waarop de oudsteprofeten een beroep doen op een maatstaf van gehoorzaam-heid en godsdienstbetoon, veronderstelt beginselen van ge-drag, in concrete, erkende wetten belichaamd. (Men begrijpt,dat hetgeen hier gezegd wordt, alleen niet voldoende is omden Mosaïschen oorsprong van de geheele wetgeving vanden Pentateuch vast te stellen: voor ons betoog is zulks ookniet noodig). Wanneer Amos Juda bedreigt, omdat »hij dewet des Heeren afgeworpen en zijne geboden niet onderhoudenheeft" (Amos II, 4), hij moge dan aan boeken denken ofniet, stellig denkt hij aan zekere vaste beginselen, die objectiefbeschouwd werden als maatstaf voor het zedelijk en het gods-dienstig leven.

Hetzelfde is het geval met den profeet Osee. »Wee hun,dewijl zij zijn afgeweken van Mij, zegt de Heer (VII, 13),omdat zij mijn verbond hebben overtreden en tegen mijnewet zijn opgestaan" (VIII, i). De zonden, waarover hij deIsraëlieten van zijn tijd - bestraft, zijn juist zulke zonden, alsdoor de moreele wetten der Mosaïsche wetgeving veroordeeldworden (zie het geheele 4e hoofdstuk van Osee) ; en wij hebbenop ééne plaats een duidelijke aanwijzing dat eene geschrevenwet, en wel van aanmerkelijken omvang, in zijne dagen bekenden erkend was. Deze plaats . (Osee VIII, 12), hoe men haarheeft getracht te verklaren en haren zin weg te redeneeren,kan niet anders worden opgevat dan. in deze eenvoudigebeteekenis: »Schrijve ik hem mijne menigvuldige wetten(Hebr. »een tienduizendtal mijner wetten") voor, zij wordenals van eenen vreemde geacht". Hetzij wij de woorden op-vatten als stelling of als veronderstelling, als betrekkinghebbende op het verleden, het heden of de toekomst — deprofeet wijst hier op iets, dat zijne toehoorders moesten be-schouwen óf als geschied, óf als natuurlijk geschiedende, endat iets is het opschrijven van de wet op uitvoerige wijze,een opschrijven onmiddellijk op Gods gezag.

2 95

Deze aanwijzingen in de oudste schrijvende profeten staanvierkant tegenover de veronderstelling, dat de wetboekendoor den invloed der profeten ontstonden. De wet of regelwordt beschouwd als iets, dat aan de profeten voorafging enbuiten hen om reeds goddelijke bekrachtiging en gezag had ').

Wij nemen dus als uitgangspunt dezer studie de volgendeopvatting van Israël's godsdienst, welke tevens ruimte laatvoor de resultaten eener eerlijke en gematigde critiek. Jahve,reeds in den beginne aan de Vaderen geopenbaard, is altijdvoor Israël de Heilige geweest, die dat Israël onder veleteekenen en machtsbetoon tot zijn volk uitverkoren, uit Egyptegeleid, door Moses op den Sinaï opnieuw aan zich verbonden,en het bepaalde zeden- en cultusvoorschriften gegeven heeft.Deze God, wiens macht zich ook buiten Israël uitstrekt enals ethisch Opperwezen buiten en boven de goden der volkerenverheven is, is dezelfde God als die der profeten. Toch sluitzulks niet uit, dat de profeten van lateren tijd onder ingevingdes hemels en vrome bespiegeling sommige van Gods eigen-schappen verder ontwikkeld en verklaard hebben. Zoo staatAmos inzonderheid stil bij de eigenschap der rechtvaardigheid;Osee beschouwt God bij voorkeur van de zijde zijner liefde,terwijl Isaïas Hem verkondigt als den Verhevene, den soeve-reinen Heerscher. Zulk een ontwikkeling in Israël's godsideeis volstrekt niet uitgesloten. En wat de wetgeving betreft,ook hier, zonder mee te gaan met de radicale verklaringender critische school van Wellhausen, meenen we aan de handvan vele geloovige critici eene ontwikkeling te mogen aan-nemen, die van de dagen van Moses, als eersten en voor-naamsten wetgever, begonnen, zich gedurende vele eeuwenheeft voortgezet. En deze wetgeving wordt terecht in haargeheel als Mosaïsche wetgeving aangeboden, daar alle wettenvan Israël, door het erkend gezag gegeven, door den geestvan den grooten Wetgever bezield, slechts verdere ontwikke-lingen of toepassingen zijn van zijne fundamenteele wetgeving.De aard dezer studie laat niet toe hier in onderdeelen af te

1) Vgl. J. Robertson, Israël's oude godsdienst, blz. 399 vv.

296

dalen en vraagt ook geen verdere detailbehandeling. Dehoofdlijnen echter zullen door geen oprecht geloovigen criticusgewraakt worden 1 ).

»Wer den Dichter will verstehn, musz in Dichters Landegehn." Zoo dachten er de geleerden over, die de laatste

veertig jaren met houweel en spade gewapend naar Pales-t i na togen, om in de ruïnen der oud-Kanaänietische stedenvan pot en scherf en steen te lezen, welken invloed degodsdiensten der Kanaänieten op den godsdienst van Israëlhadden uitgeoefend, en of deze ook van zich zelf een echohad doen hooren in deze reeds lang ingesluimerde, doch nuweer ten leven gewekte getuigen der oudheid. Maar zij dedenmeer. »En zij trokken naar het land van het Oude Testa-ment en met het luchtige voorkomen van vroolijke toeristensloten zij vriendschap met de nomadiseerende stammen enmet de arme boerenbevolking en zij namen deel aan hunnebruiloften en aan hunne andere feesten en spelend vondenzij dingen, waarnaar de ernstige geleerdheid te -vergeefs hadgezocht" R). De landen der Sphinxen en der Kerubim, Egypteen Babylonië, waren reeds voor een goed deel ontgonnen:men had daar kostbare schatten opgedolven, die een nieuwlicht wierpen op Israël's godsdienst of onze vroegere kenniser van bevestigden. Toch waren dáár niet, zoo oordeeldemen, de echte goudmijnen. Niet aan Nijl of Eufraat, maaraan de wateren van Siloë moest men het oud Israël en zijnheiligen godsdienst gaan zoeken.

1) Sprekend over het ontstaan der Mosaïsche wetgeving zegt J. van denDries: »De joodsche wet is niet zóó uit den hemel gekomen, als de spreuk-rollen uit den mond der middeleeuwsche Engelenfiguren"; en Dr. H. Poelsvraagt: »Was Israëls wetgeving weleer het levend organisme van een levendvolk? Of was zij een levenlooze rotsklomp van den vlammenden Sinai inKanaän neergerold?" Beide schrijvers willen door deze geestige beeldspraak tekennen geven, dat ook menschenwerk in de Wet van Moses aanwezig wasen Dr. Poels in 't bijzonder, dat het wetgevend werk van Moses ook nog langna diens dood in Israël is voortgezet (De Katholiek 1903 en 1898).

2) Dr. H. J. Elhorst, Israël in het licht der jongste onderzoekingen. Redeuitgesproken bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt. Amsterdam 1906.

297

De Engelschen hadden reeds in het jaar 1867 onder leidingvan Warren een opgraving begonnen in de onmiddelijkenabijheid van Jerusalem, die tot gelukkig gevolg had, dateen deel van den ouden Davidisch-Salomonischen stad- entempelmuur te voorschijn kwam. Deze arbeid werd metgrooten ernst en ijver voortgezet door de Duitsche vereeni-ging van onderzoekingen in Palestina (Deutsche PalästinaVerein). Onder Guthe's leiding werd in het zuid-oosten derstad een groot deel der oude stadsmuren blootgelegd, diedoor hunne verschillende ligging en vorming van de ver-scheidene lotgevallen der stad getuigden van David's dagenaf tot ver in den Romeinsehen tijd (zie Zeitschrift desD. P. V. Bd. V).

Van 1890-92 groeven de Engelschen Flinders Petrie enBliss een groot gedeelte op der Tell Hasy 1 ), het oude bijbel

-sche Lachis in het zuidwesten van Palestina, waar de ruïnengevonden werden van zeven op elkander gestapelde steden(zie Petrie: Tell el Hesy 1891 en Bliss : A mound of manycities 1898). Van 1894-97 werkte Bliss te Jerusalem enzette den arbeid van Warren en Guthe in andere richtingenvoort (zie Bliss and Dickie: Excavations at .Yerusalem 1898).In 1899 en 1900 werden door Bliss en Macalister op vierheuvels in het zuidwesten van Palestina Tell es Safy ontdekt,waarschijnlijk Gath, verder Tell Zakarijá, wellicht Azekah,Tell Sandahannah, zeker Mareshah, en Tell el Djedeideh, over-blijfselen van oude burchten en steden van af de oudeKanaänietische tot de Romeinsche tijden toe (zie Bliss andMacalister: Excavations in Palestina 1902). En in 1902 groefMacalister in de Tell Abuschusche, ongeveer drie uur ten oostenvan Jaffa, met het prachtigste resultaat het oude Gèser weerop, de stad, die koning Salomon volgens het bericht van denbijbel van zijn schoonvader, den Farao, ten geschenke ontving(zie Statements, Palestine Exploration Fund 1902-4).

In hetzelfde jaar 1902 begon prof. D. Ernst Sellin, onder-

1) »Tell" beteekent »heuvel" en is de gemeenschappelijke naam der raïnen-hoogten, waarin de oude Aziatische steden verborgen liggen. Zie Gesenius,Hebräisches und Aramäisches Handae örterbuch, S. 889.

298

steund door de Oostenrijksche regeering en de academie derwetenschappen, opgravingen te doen te Taänach aan dewateren van Megiddo, waar Kanaän's koningen streden tegenBarak (audit. V, i9), en legde daar een stad bloot, dievanaf 2000 tot 600 j. v. Chr. een zeer afwisselend bestaanmoet gehad hebben. In 1903 begon de Duitsche .Palästina-verein onder leiding van Schumacher in de Tell ei Mutesellim,het gebied van het oude Megiddo, een vruchtbare opgraving,die nu nog voortduurt (zie Vorläufige Berichte in den Mitteil.u. Nachr. d. D. P. V. 1 904) ').

Over het resultaat dier Palestijnsche opgravingen, vooralvan die welke de Taänach door Sellin geleid werden, zullenwe in verband met Israël's godsdienst aanstonds spreken.Intusschen was uit de A ni a r n a-brieven 2) gebleken, datniet alleen Egyptische, maar vooral ook Babylonische be-schaving haar invloed had doen gelden op de landen enbewoners van Kanaän. Deze brieven werden gevonden teTell el Amarna in de bouwvallen der residentie van Ameno-thes IV den beheerscher van Egypte, wiens macht zich uit-strekte over Kanaän, gansch Aramaea tot aan . den Eufraat.Zij zijn door Kanaänietische vorsten en stadhouders aangenoemden Egyptischen vorst, hun opperheer, en diens vaderAmenothes III gericht. Nu is het eigenaardige dier brieven,dat zij in het babylonisch geschreven zijn, met wigvormigeletters en op de gewone babylonische kleitabletten. De poli-tieke invloed van Egypte bleek dus in die dagen, omstreeks1400 v. Chr., nog overstraald te zijn door den cultuurinvloedvan Babel. En niet slechts aan de diplomatenwereld van dien

1) Een uitgebreide en rijk gedocumenteerde studie over de Kanaänietische Tell'sversierd met duidelijke platen en kaarten, geeft H. Vincent O. P. in de lieu.bibl. Janv. Avril 1906, Les Vzlles Cananéennes. — Prof. Sellin heeft zijneopgravingen bekend gemaakt in de Denkschriften der kaiserlichen Akademieder Wissenschaften: »Tell Taännek. Bericht über eine... Ausgrabung inPalästina." Verder in het werkje: Der Ertrag der Ausgrabungen im Orientfürdie Erkentnis der Entwicklung der Religion lsraëls (Leipzig 1905). Zie verderA. Jersmias, Das Alte Testament im Lichte des Alten Orients, S. 287-324:»Das vorisraelitische Kanaan".

2) Zie over den inhoud en de beteekenis dezer brieven Carl Niebuhr, DieAmarna-Zeit (Leipzig 1903) ie Jahrg. Heft 2: »Der alte Orient".

299

tijd schonk Babylonië zijn taal en ideeën, ook voor hetinlandsch verkeer was het babylonisch het gewone voertuig.Dit blijkt uit een vondst te Lachis in 1891 gedaan door Blissen te Taänach door Sellin, in welke laatste stad een geheelarchief van den Kanaänietischen koning Ischtarwaschur aanhet licht kwam, bestaande uit brieven aan inlandsche vorstenen geschreven op bovengenoemde tabletten met babylonischschrift. Nu begrijpt ieder wat het zeggen wil, dat door eenvolk een vreemde taal wordt aangenomen en welke verstrekkende gevolgen zulks op de beschaving en geestesrichtingvan dat volk moet uitoefenen.

't Was dan ook duidelijk, dat niet de opgravingen inPalestina de vondsten aan de Nijl en in het Tweestroomen-gebied moesten vereenigd worden, daar de eerste zooveellicht erlangden van de laatste.

Nu is er in de laatste jaren over de onderzoekingen enopgravingen in E g y p t e en B a b y t o n i ë') zooveel ge-schreven, dat ik veronderstel den lezers een dienst te bewijzen,met stilzwijgend den aard en omvang der wetenschappelijkeexpedities, in die landen ondernomen, voorbij te gaan. Alleende meest algemeene en bekende resultaten dier onderzoekingen

zullen we aanstonds beschouwen in verband met ons vraag-stuk over een mogelijken invloed op Israël's godsdienst.

Volledigheid echter in het beantwoorden der vraag naar

de verhouding van Israël's godsdienst tot die der anderevolkeren kan niet gegeven worden. Er is immers nog eengansche rij landen, met welke Israël in aanraking is geweest,doch wier ruïnen nog wachten op den tooverstaf, die hen tenleven moet opwekken. Ten eerste het groote A r a m a e s c h erijk, waar slechts een veel belovende, doch lang niet voltooideopgraving geschied is door Sendschirli. Hier sluit zich hetOost - J o r d a a n g e b i e d aan met zijn talrijke, overoude

ruïnenheuvels, de landen der vroegere Ammonieten, Moa-bieten en Edomieten, waar nog alles slaapt. Dan volgt hetgroote Arabische schiereiland, welks noorden, vooral het

1 ) De A atholiek 3, CXXIV, 335 i 4 CXXV, 54: Abrahams overwinninn en de

ontdekkingen en opgravingen tot het einde der laatste eeuw, F. J. P. G. van Etten.

300

oude Midianietenland, volgens den bijbel zelf de wieg vanIsraël, ons slechts voor een klein deel bekend is; wij bezitteneen verzameling van Minaeische, Sabacische opschriften, dieons echter geen volledige zekerheid over den godsdienst enden ouderdom der Minaeische beschaving kunnen verschaffen.En eindelijk is men de laatste vijf jaren regelmatig begonnente graven in de Fenicische landen.

Eveneens heeft men op het eiland C y p r u s opgravingenverricht onder leiding van Ohnefalsch—Richter, waarvan deresultaten beschreven zijn in R.'s werk: Kypros, die Bibelund Homer. Hier op het kruispunt van Grieksche en Fenici-sche beschaving deed men een groote menigte vondsten,welke voor 't eerst het mogelijk maakten, een althans be-naderend aanschouwelijk beeld te geven van den Kanaänie-tischen godsdienst, die in de eerste eeuwen van Israël'sinwonen in Palestina niet zonder invloed bleef op Israël'sgodsdienstig leven: beelden van Baal en vooral van Astarte,dienstgereedschappen, rookschalen, wijwaterbakken, waarnaarwij ons een voorstelling van de bijbelsche kunnen maken.Vóór alles vond men er ook de zoogenaamde masseben, ofheilige steenen zuilen, welker oprichting naast het altaar inDeuteronomium verboden wordt. Verder werden ook af beel-dingen gevonden van de asêra's, de gewijde boomstammen enz.

Ziedaar de opgegravene of nog verborgene schatten vanhet Oosten. Wat hebben de eerste ons te verhalen van Israël'sgodsdienst? Heeft het oude Israël, »over welks lichaam Egypteen Babylon om de wereldheerschappij streden", dat nu inverbond straks in oorlog met de omliggende rijken was,zijn Jahve-dienst vrij gehouden van vreemde invloeden? Of»roepen de steenen", dat Israël's godsdienst, als elk andernatuurlijk verschijnsel, door invloed van buiten en door anderegewone factoren der ontwikkelingsgeschiedenis is bepaald?In een volgend artikel hopen wij deze vragen te beantwoorden.

P. VAN DEN TEMPEL, Ord. Praed.,Zwolle. S. Theol. Lect.

(Wordt vervolgd.)

DE BRONNEN DER ALTAER-GEHEIMENISSEN.

I.

Van roomsche zijde is er meermalen over geklaagd, dat hetbeste onzer eigen literatuur feitelijk in handen is van de niet-katholieken. Maar zelf zagen wij het al jaren lijdelijk aan, datde braakliggende geschiedgrond onzer middeleeuwsche kloostersmet hun preeken en mystiek, onzer oude mysteriespelen enkerkelijke liederen bijna alleen door diezelfde niet-katholiekenwerd ontgonnen, zoodat onze klacht een zelfbeschuldigingheeten moet en enkel herhaald mag worden, wanneer wijwerkelijk van plan zijn deze verkeerdheid zoo spoedig moge-lijk recht te zetten.

Met den roomschen Vondel is het ongeveer niet anders.Zijn »dogmatische" verzen werden vroeger gedrukt en wordennu gelezen door literatoren, die, aan den heelen Vondel vreemd,van hem lasteren, dat hij »alles behalve een theoloog was" '),of anders verklaren, dat hij »zaken" bedichtte die hun heelniet aangaan 2). — Zoo valt de groote poëet met zijn roomschelier voor zijn beste begrijpers weg; hij staat historisch- letter-kundig te ver van ons af, wij buiten zijn sfeer, en hoogstenskomen we ertoe door de halve ontsluieringen van Albert

1) Dit domme woord van Van Lennep (Vonde, III, 622) werd al in 1867door Drabbe doodgedrukt met een wijzer van den onroomschen A. S. Kok:»Het is mij menigmaal opgevallen, wat een uitgebreide kennis van de theologieder Roomsche kerk, opgevat van de meest dichterlijke zijde, in Vondels poëziedoorstraalt en hoe gemeenzaam hij bekend moet geweest zijn met de uitstekendstedenkers die deze kerk heeft opgeleverd" (De Katholiek, 1867, bl. 368)..

2)Een Inleiding tot Vondel, door Alb. Verwey, bl. 247•

302

Verwey Vondels verbeeldingen waar te nemen, geestdriftig,gelijk we warm kunnen worden voor óns niet nader aan

-gaande zaken van heidensche pracht.De poorten staan open van dat Beloofde Land, den heelen

roomschen Vondel, en met beloften werd ook genoeg ge-kaatst, dat we ons gingen opmaken om binnen te gaan I),maar zoolang die beloften niet worden vervuld door de katho-lieken die ze deden, blijven de onroomsche Vondelaars ver-schoonbaar, die van Lenneps vergissingen stereotiep maaktenen met de hunne vermeerderden 2) — en wij missen alle rechttot verwijt.

Zien we dan op tegen de volkomen bewerking van onzeneigen dichter? Ja, hij wacht ons voor leesbare herdrukkennog heelemaal. De groote leerdichten kennen we uit dehandige bandjes van Unger met hun drukfouten en malle

1) Wij spreken hier alleen van de Altae? geheimenissen. — Pater H. J. Allard S.J.

beloofde in 1869 »eene nieuwe uitgave van dat dichtwerk" (brief aa:n Alb. Thijm

achter de Peter en Pauwels, door P. J. Koets, bl. it8). De verwezenlijking van

deze belofte werd door allerlei schrijf bezigheden verhinderd. Later kwam P. Allard

op zijn voornemen terug in verbond met de paters J. Alb. Thijm en W. Wilde;

ieder zou één boek van de Altgeh. in proza zetten en bekantteekenen. Alleen •

pater W. Wilde hield woord en publiceerde volgens dat plan bijna het heele

tweede Boek; zie de Studiën Dl. 44. bl. 173 vv., 403 vv. en Dl. 47. 1)1. I vv. —

C. R. de Klerk wenschte in 1904 één der wandvlakken van het heiligdom datVerwey voor Vondel optrok, versierd te zien met een schildering van Vondel's

mystiek (Van Onzen Tijd, 1904, bl. 140), maar zelf ging De hlerk op in den

anzourezizen Vondel en in de lyturgische mystiek.Leo van Heemstede berichtte in No. 442 van den Liter. Handweiser, dat hij

»mit einem holländischen theologischen Freunde die Bearbeitung der »Altar-

geheimnisse" bereits vor längerer Zeit in Angriff genommen hat" (vgl. DeKath. Pers v. Nederland r853-1887 door G. Mes, bl. LXI.).

2) Iu de onlangs verschenen Let/ei-kundige Studiën van J. Koopmans (A'dam 1906)

staat deze nieuwigheid over den dichter der Altaer eheimenissen: »Tegenover de

op rede gebouwde positieve stellingen en nuchtere schriftverklaringen van zijntegenstanders, handhaaft hij in een merkwaardig betoog de ubiquiteitsleer en

tracht hij voet voor voet het betwiste terrein te heroveren" (bl. 314), en op bl. 315:

»Degene die rte door Vondel ontvouwde ubiquiteitsleer het,zwaarst op de proefzou stellen, was Westerbaen, die Vondel het vuur aan de schenen legde" etc.

Maar Vondel tut Lutheraan verketteren deed zelfs Westerbaen niet; die ontdekkingwas voor het wijze nageslacht.

30 3

noten'). De Altaergeheimenissen van den jurist Hoppenbrouweris dood voor onzen verfijnden tijd, omdat het verdienstelijkboek van dien geleerden, ondichterlijken leek den klarenVondel heeft verdronken in een stroom van vertroebelendewetenschap 2). Pater Wilhelm Wilde heeft met veel succesin de Studiën een parafrase aangedurfd van het tweede boeken godgeleerde kantteekeningen geschreven, die den gestrui-kelden Van Lennep op de been hielpen, maar in een her-uitgave van het heele gedicht de hoofdfout van Hoppenbrouwerniet zouden verhelpen.

Intusschen ook die breedsprakigheid onzer nijvere Vondelaarsis te verklaren. In één bladzijde van een vol gedicht als deAltaergeheimenissen leest een godgeleerde soms drie bladzijdentheologie. We zetten er ons toe als speurzieke commentatoren,met gewapende hersens en degelijk doorvoed van schriftuur

-lijke, vaderlijke en theologische wetenschap, en Vondel, diezich voor zijn breed dispuut had voorbereid met den ernstvan een vakgeleerde, zal geen kleurige regel schilderen, ofwe weten ze te lijsten in een tekst van onze belezenheid,Het gevaar voor overdadige scherpzinnigheden, voor onder -de-handsche polemiek met ongeloovigen en verkeerde begrijpersis geboren. Vondel wordt van dichter een magister sententiarumdie een college kan leiden; zijn poëem vergroeit tot een theo-logisch tractaat, waarmee wel een apologetisch fortuintje temaken valt. — Nu hébben we onzen schoonen zanger, maar

1) Het doodvonnis van de schijnmooie Unger- editie werd geveld door Prof.W. de Vreese in de Dietsche Warande 1896, bl. 628 vv. — Over Vondel's Bespiege-lingen verscl een in 1879 een monografie van J. V. de Groot. O. P. — Kortgeleden promoveerde Dr. H. W. E. Moller te Amsterdam op proefschriftVondel's Heerlyckheit der Kercke.

2) De ed. van Hoppenbrouwer verscheen in afleveringen bij J. J. Arkesteynte 's Bosch, compleet in 1825. Een herdruk hiervan in Siegenbeeksch in 1855•Nog verscheen in 1821 een uitgave zonder noten door T. J. van Houten, Med. Doet.bij A. Schievenbus te Amsterdam; item door den Ew. Heer J. Erkens te Gent 1888.

Eindelijk het proefschrift van den tegenwoordigen bisschop van Gent: 7. v. Vondelel son Poème. »Les Mystires de l'Aantel" pas labil A. Stillemans, bij Van Linthout& Cie te Leuven, í86o, met noten. — Deze drie laatste uitgaven geeft Unger inzijn Bibliographie van Vondel's werken niet op.

304

we zien hem niet, wij vergapen ons aan zijn » godgeleerdheid"en vergeten dat zijn »godvruchtigheid" de dorre dogmatiekzóó bloeiend maakte van bloesem en zon. We begaan in dengrond dezelfde fout als onze onroomsche voorgangers die,andersom, — de leer niet begrijpend maar het versgeluidvoelend — Vondel van Vondel zochten te scheiden en zoo-doende ons nooit een standbeeld goten, dat de héele Vondelheeten mocht.

Ontleedt den mensch, ghy kunt geen ziel ontleden:t' Is enckel geest: geen geest wort doorgesneden" ').

Daarom mochten wij katholieken onze Vondelwaardeeringherzien. Dit is ook na Verwey nog mogelijk, ja noodzakelijk.Niet theoretisch -bevooroordeeld dien roomschen klassieker be-schouwen in ons tijdlicht, als twintigste-eeuwer, die geen verzenschreef dan om het geluid; niet theologisch - scherpzinnig metafgedachte van den man, die zware materie bezielde tot kunst;maar geheel-zooals-hij -was hem leeren voelen en begrijpen endaarom teruggaan tot zijn leven, tot zijn zeventiend'eeuwschamsterdamsch roomsch bekeerlingsleven vol Tendens-Kunstvan bekeeringen maken en God verheerlijken met het woord.Terug moeten we in ieder geval naar Vondels kamer, terugnaar zijn vijanden en vrienden, terug naar zijn speciale begrippenvan »nut" en »voeglijkheid" en »treflijkheid van gedachten ",terug ook vooral naar zijn intiemste bekenden, die zijn boekenwaren. Dan leeren we den groei van zijn werken met liefde-volle aandacht volgen, we zien den taaien studeerder van taalen theologie, we voelen zijn volheid van roomsch geloof,we hooren hem bidden als een kind tot zijn verborgen God,en de vragen, die hij ernstig voorlegt aan geleerde priestersom inniger te dringen in het mysterie-licht, zullen onzen eerbiedvoor den heelen dichterlijken man verdiepen en verbreeden.Want Vondel, die voelde, wilde zijn nieuw geloof ook weten;

1) Alt.geh. I, 1288.

3 0 5

dagelijks rijper draagt hij de schoone kennis in zijn ziel, endat is tot zijn rust en tot heil van zijn naasten en tot krachtigverweer tegen koppigen en blinden.

Vondel vinden we dus terug in zijn eigen omgeving, zijnwerk willen wij en de wording daarvan, de vrucht en denbloei. Zijn verouderde boeken naast zijn eeuwige verzen zullenons zeggen, hoe het was en hoe het werd. Van de omscheppingzijner priesterlijke wetenschap tot priesterlijke kunst gaan weiets begrijpen, en psychologisch naderen wij dichter dien ge-heimen mensch van geloofsgenade en woordkiacht. Me dunktook Vondels leerdichten zullen makkelijker, bondiger wordenverklaard, en in de herdrukken mogen wij zwijgen om Vondelsvrienden, die zijn boeken waren, te laten getuigen.

Busken Huet, die in zijn Land van Rembrand het eerstvan allen gewezen heeft op de literaire verwantschap vanonzen dichter met de fransche poëeten uit den tijd der Pléiade,heeft zeker de waarde van de vergelijkende methode zuivergeschat en met woord en voorbeeld het goede begrip daar-over helpen vestigen. »Woord voor woord — schreef hij —geldt van Vondel hetgeen een duitsch geleerde onzer dagenvan Garnier zegt: dat men hem slechts recht kan laten weder-varen, wanneer men zich rekenschap poogt te geven van dewijze waarop hij geworden is die hij was" '). Dit inzichtigwoord en de daden van Van Lennep, Jan ten Brink enAlberdingk Thijm 2) werden begrepen, zoodat sedert die

1) Land van Rembrand (1884) II. 2, hl. 239. — Huet bespreekt de tragediesvan Garnier, Jean de la Taille, Monchrestien, Jodelle in verband met verschil

-lende spelen van Vondel (bl. 240). Over du Bartas, waarop Van Lennep algewezen had in de eerste deelen van zijn prachtuitgave, schrijft Huet I. c. II. i,bl. 188.

2) In de literatuur-geschiedenissen van Dr. Jonckbloet (189o) IV, 133 vv.Dr. Everts (1895) bl. 205 vv. en Dr. Ten Brink (1897) bl. 402 vv. staan devoornaamste bronnen-vorschers van Vondel vermeld (C. Looten, Dr. Kalf)Dr. te Winkel, Dr. Hendriks etc.). — Wij kunnen daarbij voegen Maria Stuart(A'dam 1872) door J. A. de Rijk, Dr. Kalff's Vondel en de Oudheid, (Oud-

3o6

Vondelende vaders de vergelijkende Vondel -literatuur in arti-kelen en proefschriften werd hooggehouden en werkelijk ookin onzen modernen tijd nog aantrekkelijk genoeg bleek, omin weerwil van ondoordachte protesten Dr„ Moller te inspi-reeren tot zijn verblijdend boek over De Heerlyckheit der Kercke:

Opmerkelijk is hierbij, dat sommige dier bronnen bijnaa priori waren aan te wijzen, maar toch door de knapsteVondelkundigen langen tijd niet werden vermoed.

Zoo was het o.a. met een der bronnen van de Allaer-geheimenissen. Van Onzen Tijd bracht het vorig jaar eenmerkwaardig artikel van Gerard Brom '), waarin afdoendewerd aangetoond, dat Vondel het bekende mirakelboekje vanzijn pastoor Leonardus Marius ijverig had gebruikt bij debewerking van zijn leerdicht. Na deze ontdekking vondenwe het feit heel natuurlijk en stonden verbaasd, dat alleuitgevers der Altaere eheiznenissen, die zich eenmaal moezochten op de mirakelverhalen van het tweede boek, dit voorde hand liggende werkje van Vondels vaderlijken vriend nieteenmaal zagen in verband met het gedicht.

De argumenten à charge, die Brom tegen den »behendigstelenden" Vondel aanvoerde, waren mijns inziens voor hetgrootste gedeelte overtuigend. Toch konden ze niet iederenVondelaar voldoen. Het feit der parallel-plaatsen werd toe-gegeven, maar de gevolgtrekking: Vondel heeft uit Mariusgeput, scheen te voorbarig. De overeenkomsten waren zakelijk,woordelijk nooit. Beiden konden een gemeenschappelijkebron hebben geraadpleegd. Van de driemaal zeventien-honderd verzen der Altaergeheimenissen bleven er zóó veel open,die niet met een regel uit Marius' boekje te dekken waren,dat hier in geen geval van een bron mocht worden gesproken.

Holland, 16 Jrg., 4de all.), Over Vondel door Jan Sterck (garb. v. Alb. Th )m

1899. bl. 183) ; de Vondeliana van H. J. Allard (Studiën Dl. 55, bl. 76) ;

Jozef in Dothan (Gent, Siffer) door p. Verstraeten S. J.; Dr. Worp over Zungchin

(Tijdschrift voor Taal en Letterkunde 1903. bl. 37); Theologische Kantteeke-

ninRen o lyondel's Lucifer door p. Salsmans S. J. (Dietsche War. en Belf. 1905,

bl. 27); Altaergeheimenissen door Gerard Brom (Van Onzen Tijd, 1906. bl. ioo).

1) Jrg. VI, bl. ico en de bewijzen in het Aanhangsel ; bl. 128.

3 07

Het heeft er den schijn van, of deze opwerping voortsprootuit een misschien onbewuste historische partijdigheid. Wantdoor bij den dichtenden Vondel het boekje van den pastoorop tafel te schuiven, door Marius in zekeren zin te latendeelen in het vaderschap der Altaergeheimenissen werden denauwe vriendschapsbanden, die den nieuwen bekeerling aanden raadgevenden priester verbonden, strakker toegehaald ende hypothese der Jesu'ïeten wel niet omgestooten, maar tochstellig geschokt. De voorstanders van die nieuwe leer zoudenbij het onderzoek naar Vondels bronnen dan ook eerder naarde uitgebreide boekerij van Joan Blaeu, naar de belezenheidvan pater Augustijn van Teylingen, ja zelfs naar het Ant-werpsche Jesuïetenklooster verwijzen dan naar de bruikbarebibliotheek van den godgeleerden Begijnen -vader. Maar wanneermen bedenkt, dat de Paters voor 164.5, waarin de Altaer-geheimenissen verschenen, nergens te Amsterdam een boekerijbezaten, zelfs moeilijk hadden kunnen bezitten om de ver

-volgingen, waaraan zij voortdurend blootstonden, daarbij, datVondel in genoemd jaar al sinds lang vertrouwelijk bevriendwas met pastoor Dr. Leon. Marius, die in 1631 van Keulennaar den Amstel gekomen, als Pater van het Ronde Begijnenhofmet twee boeken het aanstaande Eeuwfeest der WonderbareHostie voorbereidde '), dan doen we minstens onvriendelijktegenover den zoekenden dichter met hein naar Blaeu testuren die van de Eucharistische leer niet op de hoogte was

1) In 1639 verscheen Marius' 4mstelredams eer ende o comers en in 1640kwamen de Gelijden van het H. ende Hooalzwaerdigh Sacrament des Altaers,soo in 't gemeyn als voor de stadt van Amsterdam. Het bewijs dat dit laatste»eene erkende vrucht van het eerste" ook van Marius is, gaf J. H. Hofman inde Bijdrahen van het Bisdom Haarlem, Dl. XIX, bl. iii. In hetzelfde artikelwordt ook Marius losgemaakt van het »Catholijcke antwoordt" (zie Catal. Libr.Patr. Beagn. Amstelr. door A. J. Flament, bl. 65), dat door Marius' Keulschenopvolger in 1641 werd voltooid en gelijk de Altaergeheimenissen opgedragenaan Jacobus Boonen, Aartsbisschop van Mechelen.

2) Toch is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat Vondel Roomsche boekenter leen kreeg uit Blaeu's verzameling, waar zelfs missaals en Breviers te vindenwaren. Maar dan kreeg Vondel die werken vooral door tusschenkomst van denbekeerling Berthout Nihuys, die het toezicht had over de theologische boekender groote drukkerij en — op aanwijzing van pastoor Marius. De gezamenlijke

308

naar pater Van Teylingen die nergens boeken had, naarAntwerpen, dat zoo ver uit de buurt lag. Alberdingk Thijmschreef dan ook: »Het is te vermoeden, dat past. Marius.die eene betere bibliotheek had dan den zendelingen vlijdde

met zich te voeren, Vondel bij herhaling boeken uit zijneverzameling zal hebben bijgezet, en wanneer wij de bekwaam-heid nagaan, waarvan Vondel zoo in zijne leerdichten overGod en Godsdienst als in zijne historische en legendarischetreurspelen blijk geeft, dan komt het zeer natuurlijk voor,dat Vondel vrijen toegang had tot de boekerij van den ge-leerden en vriendelijken Begijnenvader" r).

Toch geloof ik, dat de medestandërs van pater Allard, dieVondels Altaergeheimenissen graag met een Suarez, de Lugoof Lessius in verband zagen gebracht en daarom alvast destelling van Brom betwijfelbaar noemden, tot op zekere hoogtebevredigd kunnen worden. De plaatsen namelijk door Bromals parallellen met Marius aangewezen zijn niet alle vanwaarde, en ten tweede, wat al gezegd is, de eigenlijke scholastiek-dogmatische leer over de Eucharistie kon de redeneerendeVondel in het feiten- en citaten-boekje van zijn pastoor nietvinden. Brandt spreekt dan ook in verband met de Altaer-geheimenissen »van Thomas Aquinas en andere PaapscheSchoolleeraaren" 2). En wanneer we nu a priori mogen vast-stellen, wie van die paapsche schoolleeraren door Vondel het eerstbestudeerd kan zijn, dan vind ik dat niemand eerder genoemd magworden dan de geleerde Kardinaal ROBERTUS BELLARMINUS S.J.

Deze Italiaan 1542-1621) was onder Vondels vroegeretijdgenooten een der beste theologen, die Rome ooit heeft

apologetische werkzaamheid dezer drie bevriende oud -Keulenaars zal later inverband met Grolius' Testament nog ter spraak komen. — De bizonderheid,door pater Allard meegedeeld in het ,haarboekje van Alb. Thijnz (i8gi, bl. 557en vgl. 7rb. 1897, bl. 176), dat verscheiden Apologiën, die Blaeu uitgaf, in[(eulen. heetten verschenen te zijn, maakt het waarschijnlijk, dat de Altaerge-heimenissen (»te Keulen, in de Nieuwe Druckerye") ook bij Blaeu het eerstverschenen en niet bij Abrah. de Wees, zooals Unger gist (Bibliggr. No. 410).

Dr. Moller heeft in zijn nieuw boek (bl. XCIV) een andere meening over hetdrukoord »Keulen" (»Kolen"), waarop ik later ex professo hoop terug te komen.

1) Portretten van 7 v. d,. Vondel (ed. 1876) bl. 68.

2) Leven van Vondel (ed. Hoeksma) bl. 80.

309

gehad en stellig de meest gevreesde kampioen waarmee dehervorming rekening moest houden. Man van invloed ook bijkerkelijk-staatkundige verwikkelingen, patroloog en befaamdpredikant, was hij voor alles apologetisch godgeleerde. Te Romehield hij twaalf jaar lang (1 576-1 589) onder ongelooflijken bijvalreeksen van polemische voordrachten, die hij onderwijl in drie fo-lio's te Ingolstadt uitgaf (1581-1592) ter vorming van zijn hoofd-werk Disputationes de controversiis Christianae fidei adversushujus temporis haereticos. Dit is het uitvoerigste werk, dat totheden toe tegen de Protestanten geschreven werd. De bewe-ringen van alle sectarische tijdgenooten: Luther, Calvijn, Beza,Kemnitius, Klebitius, Illiricus, Melanchton, Petrus Martyr enz.worden opgezet, met hun eigen woorden toegelicht en grondigweerlegd. Het reusachtig werk was een arsenaal voor vak-theologen en dorpspastoors, voor preekers en apologeten,omdat het de roomsche beginselen uitplooit tot de versteconsequenties. Daarbij overweldigde Bellarminus met zijndiepe schriftuurkennis en breede patrologie, met zijn belezen-heid in de klassieke, middeleeuwsche en humanistische schrijvers;zijn boek zat vol gezonde dialectiek en bleef in het hardnekkigstdispuut, vergelijkenderwijze, gematigd van toon. De invloeddan ook, die deze verpletterende boeken dadelijk uitoefenden,was ongeëvenaard. Binnen enkele jaren verschenen ze in allerleiformaten over geheel het strijdperk der hervorming. Ze werdenverkort en vertaald tot in de vreemdste dialecten toe'), en deketters schoten aan koorden te kort om dien nieuw-testamen-tischen Samson te binden. »Das 17 Jahrhundert — zegt vonHefele — weist keinen bedeutenderen protestantischen Theo-logen auf, der nicht mit einem Anti-Bellarmin in die Oeffent-lichkeit getreten wäre" '). Bij onze vaderlandsche zuiveraarswas de Kardinaal geen onbekende. De felle Marnix citeert

1) A. de Backer: Bibliothèque des écrivains de Za C. d. 7. 3 vls. fol. Paris1869-1876, voortgezet door Sommervogel. — Een Nederlandsche vertaling vanBellarminus schijnt niet bestaan te hebben, maar onze roomsche apologeten uitdien tijd: Costerus, Cuyckius, Mart. Becanus, Joan David enz. citeeren hemdikwijls en werkten waarschijnlijk onder zijn invloed.

2) Kirchenlexicon i. v. Bellarminus.

CXXXI. 4. 20

310

hem in zijn Traicté du Sacrement de la Saincte Cène du Seigneur(Leide, 1 599) ; Franc. Junius maakt Animadversiones ad Rob.Bellarmini controversiam (1600--i6oz) ; Amesius geeft in eenBellarminus enervatus zijn colleges uit, die hij te Franekertegen den spiersterken theoloog had gehouden') ; en. Arminiushad zich te verontschuldigen tegen de aanklacht, dat hij zijnstudenten Bellarminus' boeken in handen gaf 2 ).

Van de Disputationes verschenen drie drukken te Keulen,de eerste in de uitgave van zijn Opera Omnia in [ 619 3), detweede en derde in 1628 4). -- Deze uitgaven zijn voor onsvooral van belang, omdat in die jaren Dr. Leonard Marius presi-dent en theologisch professor was aan het Hollandsch Collegevan Keulen. De nieuwe drukken van het beroemde werk kwamendus onder zijn oogen in het licht; hij, zelf beteekenend scrip-turist en apologeet, moet het werk op zijn kamer hebbengehad, gaf er voorlezingen uit in zijn lessen, sprak erovermet de bevriende Keulsche Jesuïeten, ja kocht het waarschijnlijkvoor zijn eigen rijke bibliotheek. Dan heeft hij het in 1631meegenomen naar het Amsterdamsche Begijnhof en plukteer teksten uit voor zijn anthologisch mirakelboekje, gelijk hijvoor zijn Keulsch werk De Idierarchia 5) van 1618 Bellarminus

1) Bel/arm/aus enervates sine disputations Anti-Bellarminianae in illustri Frisi-

onum academia, quae est Franekerae, publice habitae. Londini, J. Humpfridus,

1633 (zie bij Flament, bl. 69).

2) Arminius verontschuldigde zich met te zeggen, dat »alles voortkwam uitmisverstand der lezing en weerlegging van de schriften van Bellarmiuus, waar

-mede hij — het was de raad geweest van Junius — zich bezig hield en waaraannog niemand zich gewaagd had". H. C. Rogge, roh. Wienbobaerten zin tijd I,bl. 258 met verwijzing naar Brandt. — Karakteristiek voor de kracht van

Bellarminus is, dat verscheidene dominees voor hun preekes de objekties tegenRome uit zijn werk haalden, omdat ze daar beter en scherper geformuleeid

waren dan bij de Protestanten zelf.3) Bij Bernardus Gualtherus, 7 folio bd. Wij zullen verderop deze uitgave,

die de beste is, citeeren.

4) Bij J. Gymnicus, fel. — Een ex. hiervan is in 't Begijnhof, afkomstig van

past. Vechters (Flament, bl. 6o). De andere ed. bij Antonius et Arnoldus

Hierati Fratres, fol.

5) Catholice hierarchiae ecclesiasticae assertio, in qua B. Petri et Romanae Sedis

Primatus contra heresin et schisma Ant. Spalatini defenditur. Colon. i6í8. —

Marius haalt hierin de Controversiae van Bellarminus aan.

311

Conlroversiae over het Roomsche primaat benut heeft, die in1615 in het Rijnsche Rome verschenen. Voor AmstelredamsEer ende Opcomen heeft de geleerde pastoor stellig de»Tertia Controversia generalis de Sacramento Eucharistiaesex libris explicata" van de Disputationes gebruikt '). Wanthoewel Marius den Kardinaal nergens vernoemt, was hij tochte veel man van zijn tijd om de beste en uitvoerigste apologiedier dagen in zijn kast te laten staan en daarbij zijn de parallel-plaatsen der twee boeken waarlijk overtuigend 2).

Wanneer men nu met Gerardt Brandt aanneemt, dat Vondelbij de bewerking zijner Altaergeheinienissen »zich hadt gedientvan den raadt en hulpe der allergeleerdtsten en spitsvondigh-sten der Roomsche kerke, die hij t' Amsterdam kon vinden"en dat hij »volgens hunne aanleiding en op hunne grondenzijn gedicht geleerdt en kunstig hadt uitgevoert" "), en ten tweedemet Gerard Brom gelooft, dat Vondel voor zijn werk het boekjevan Marius las en zelfs op verscheiden plaatsen in zijn verzente pas bracht, dan mogen we zeker aannemen, dat Vondeldoor Marius, »het Principale Hooft der paepsche fractie ", verderwerd gewezen dan op zijn eigen boekje alleen, namelijk opden aktuee]en Bellarminus, die voor den apologetischen dichtereven onmisbaar mocht heeten als voor den apologetischenprozaïst. En al is hiermee nu niet gezegd, dat Vondel depaters Jesuïeten, vooral zijn vriend Augustijn van Teylingenheeft voorbijgezien '), zeker blijkt hieruit, dat Van Lennep eenwoordje te veel schreef, toen hij zoomaar meende, dat de

1) In de ed. van 1619 de Sae Band, kol. 274-964. — Marius' bibliotheek

werd na zijn dood in 1653 door de erfgenamen verkocht, zoodat we niet weten,welke uitgave van de Disputationes hij bezat. Vgl. hiervoor bl. 3J0, noot 4.

2) Ter loops teekende ik de volgende overeenkomsten aan: Marius p. 170 —Bell. kol. 39'; P. 174 — k. 476; p. 175 — k. 840; p. igo — k. 477; p. 233 —k. 588 en 534; p. 238 —k. 399; P. 241 — k. 400; p. 242 — k. 403 enz.

3) 1. C., p. 80.4) Deze ijverige priester was van 162o-1669 pastoor van de Jesuïetenstatie

De Papegaai, in de Kalverstraat. In Pondel's Gedichten op de Soc. v. Yezusdoor H. J. Allard (Sludién I, bl. ti8 vv.) vindt men opgave van zijn talrijke

apologetische tractaten. Zijn beroemde confrater Bellarminus was ook hemnatuurlijk niet onbekend.

312

dichter der Altaergeheimenissen »voornamelijk" door de Je-suïeten aan wetenschappelijk materiaal werd geholpen'). Marius

wordt met dat »voornamelijk" achteruit geschoven en Mariuszelf had toch de boekerij, de Jesuïeten niet: de Begijnenvaderhad van alle Amsterdamsche priesters het meeste belang bijeen gedicht van den bekeerling op het » vierenswaardig wonder";vlak na zijn overgang beleed Vondel zijn geloof aan Pausdomen Eucharistie in een treurspel en een leerdicht, gelijk zijnpastoor hem met twee boeken over deze dogma's was voor-gegaan; ja al vóór de Peter en Pauwels moet Vondel bij denouden Keulschen geleerde om raad zijn geweest voor zijnMae (1639), dat Roomsche mirakelspel van den Doopsch-gezinde, waarover Schaepman in zijn warmste pleit en harte-lijkst proza zoo klemmend vroeg: » Aan wie heeft Vondel destoffe te danken, wie heeft hem, belust op treurspelen als hijin die dagen was, St. Ursel aangewezen als waardige heldin?Wie heeft hem de Legende der elfduizend maagden doenlezen en met de gewoonten der Roomsche kerk bekendgemaakt? Wie anders dan Leonardus Marius?" — En nu leesik door, omdat het inzicht van Schaepman mijn meening zookrachtig ondersteunt: »Bij wiens orakel heeft de letterkloekeVondel raad gezocht toen hij zijn offerweb wilde beginnen?Zou de auteur van »Amstelredams eer ende opcomen" deorakelen niet hebben gesproken, die Vondel in godentaal enhemelval heeft vertolkt ?" 2) Zeker, wanneer wij van tweewaarschijnlijkheden de grootste moeten kiezen, dan mogenwe hier den doctor nazeggen: » alles is in het voordeel vanMarius". Marius heeft de auteur der Altaergeheimenissenmet zijn raad ook zijn boeken gegeven, eerst Bellarminus'Disputationes, de zware foliant met zes breede tractaten overde Eucharistie, en daarna, bescheidener, toen Vondel hetvroeg, zijn eigen Mirakelboekje, want de bekeerling haaldelicht uit die boeken van zijn priester

»daer pinxstervier op viel" 3)

1) Vondel. IV, bl. 620.

2) »De Hoofdgetuige in liet geding", Onze Wachter, 1885, bl. 370.3) Lijckstaetsi van Leon. Marius, v. Lenn. VI. bl. 129.

3 1 3

en wat verwachtte de dichter vuriger voor zijn » arm geschenckvan een altaergedicht" dan

rde heldre vlaegh van eenen Pinxterzegen"?')

Maar de vraag, die zich opdringt en die bij een bevestigendantwoord het eigenlijk bewijs voor mijn stelling meebrengt,is deze: Blijkt uit de Altaergeheisnenissen zelf, dat VondelBellarminus' boeken over de Eucharistie gebruikte? En dan:Is die overeenkomst zóó groot, dat we in de Disputationesde hoofdbron van het gedicht hebben te zien?

Ik mag beginnen met te zeggen, dat als de innerlijkecritiek mijn meening niet steunde, al de tot hiertoe aange-voerde redenen enkel de mogelijkheid of hoogstens de waar-schijnlijkheid van een Vondel-Bellarminus-verband zoudenuitwijzen. Maar nu is het anders. De overeenkomsten vanbeider redeneeringen en feiten zijn zakelijh niet alleen legio,maar het aantal woordeljke parallellen is daarbij zoo verrassend,dat alle twijfel eenvoudig is uitgesloten. — Hierdoor valtnoodzakelijk het volle licht op de uitwendige argumenten,die ik aandroeg, en deze hebben door hun bewijskracht vanwaarschijnlijkheid a priori reeds een vasten grond geschovenonder de bewijzen uit de feiten.

Mij rest dus de taaie en oneerbiedige arbeid van, de drieBoeken der Altaergeheimenissen doorloopend, iedere Vondel -regel waar een van Bellarminus op slaat te signaleeren. Erblijven, en natuurlijk, ook veel versregels open. Een dichterals Vondel laat zich niet tot de laatste cijfers narekenen enwel moeten we vaststaan in onze hooge bewondering voordien heerlijken man, om bij zoo'n wetenschappelijken politie-

1) Altaergek. I, 24, 33. — Waarschijnlijk kende Vondel Bellarminus reedsvroeger bij naam, want in de werken van Hugo de Groot, die de dichter ijveriglas, wordt de theoloog eenige malen geciteerd, o. a. in de Dissertatie de coenaeadministratione ubi Pastores non suet, Amst. 1638. — In Grotius' Testament,dat Vondel na de Altaergeheimenissen bewerkte, wordt »Cardinael Bellarmijn"één keer genoemd. v. Lenn. IV. bi. 700.

3 1 4

plicht den vrijen dichter te laten begaan, die »van eeneGodtheit zwanger" het geborgde bouwmateriaal met zijnwoord omschept tot een monument voor zich zelven en toteen kathedraal voor God.

Vondel heeft gestudeerd op zijn werk als Marius op zijnPentateuch, als Hugo de Groot op de Vaders. Hij heeft hymnengebeden en psalmen doorleefd, door veel logica zich heen-geboomd, in preeken gezocht en uit liederen geput, van lytur-gische boeken en oude breviers, van ascese en mystiek enoude historie heeft hij opgeteekend en ijverig onthouden, omalles terug te geven geordend en levend van zijn bloed, god-delijk rijk en verbijsterend, een volle vloed van louter goud.Daarom kan men bijna geen eucharistische preek of verhan-deling uit Vondels dagen of van de Vaders lezen, waarinwe niet door een beeld of een wending terugdenken aan deAltaergeheimenissen. Maar Vondels vrome lange versperioden,zijn hoog woordenspel van kaatsende zinnen zijn geen weten-schap meer, doch warme kunst; zijn geleerdheid gaat in zijnvroomheid onder, maar beiden informeeren zijn gedicht enmaken het tot wat het is. — Soms breekt de Genius hetsluitende schema van het stoer betoog: Vondel laat Bellarminuszijn godgeleerdheid en zijn volle hart stroomt uit als een wittestortzee van geloofslyriek. Dan zingen zijn genade deugdenen jubelt de zekerheids-blijdschap van zijn Geloof. Aangedachten-symmetrie vergast zich zijn symbolistisch verstand,telkens wanneer hij den theoloog laat varen en het mannaziet met de Hostie, het Paaschiam met Christus, Moses, Isaac,Melchisedech met den Wetgever, het Offer, den Priester van't Nieuwe Verbond. Dan gaat de man als een kind aan't »stellen teghens een", heerlijk hartstochtelijk, want dat iszijn oudste liefde, al van 't Pascha af:

»Om den zin hier van te mellenD'een wy teghens d'ander stellen" ')

en hij laat er zijn wijzen zegsman graag om los, al is hijvoor herhalingen gewaarschuwd. Maar trouw komt hij terug;

1) Pascha v. 2079•

3 1 5

want Vondel redeneerde en zóó kan hij op den duur nietbuiten zijn meester. Het gedicht was polemisch opgezet, stuittedus telkens op de oude sofismen der ketters, die Vondel inBellarminus vond met de antwoorden gereed ernaast. Wantdie moest hij evenzeer uit de theologanten halen als hij depositieve leer van de roomsche traditie verwachtte; de Kar-dinaal gaf ze volledig, geordend, pakkend en klaar, daaromwas voor Vondel Bellarminus de onmisbare man.

We zullen in een paar volgende artikels de drie Boeken van deAltaergeheimenissen analytisch opzetten en de parallelplaatsenuit Bellarminus ernaast schrijven voor 't helder overzicht.Dan na ieder boek meer speciaal de bizonderste overeen

-komsten bespreken. — Het zal blijken dat Vondels trouwaan Bellarminus zich het minst verloochent in het derde Boek;het meest in het tweede; bij het eerste Boek zal met eenkleine bewerking de theologische draad nog makkelijk tespannen zijn ').

Huissen. B. H. MOLKENBOER, 0. P.

1) De vroegere uitgevers hebben nooit over Bellarminus in wezenlijk verband

met de Altaergeh. gesproken. Na een blunder over S. Hiëronymus noemt

Van Lennep hem éen keer (in de noot op I. io16) op gezag van Hoppenbrouwer

bl. i59. — Deze citeert den kardinaal nog twee keer in het derde Boek (bl. 513

en 566) noemt zelfs het tractaat De Missa, maar voelde niet, dat hij heet liep

SORENTE.

I.

Daar zweeft nu de lente, de lente

Neer in mijne ziel als een zuchtIk dein op de zee van Sorente,

De blauwe zee en de lucht.

Het was in October: maar zachtjes

Nog trilde rondomme de zeeVan jeugdlichte koeltjes en lachjes,

En deinende trilde ik er mee.

En al mijn verlangen en bede,Zoo lange gestild en gesust,

Gaat schreien, o God, om Uw vredeEn, zee van Sorente, om uw rust?

3 1 7

II,

Langs 't zilverblauw der stille luchtDrijft langzaam d'avond aan,

En zweeft een geurenzoele zuchtUit bloemen, die vergaan

Voorbij ging snel de zonnedag,De nacht komt traag en loom:

Voorbij, voorbij uw lied en lach:En alles lijkt een droom.

Nu stralen sterren treurig afMysterieus geween,

Of d'aard een pas-gesloten grafEen eindloos kerkhof scheen.

De koelte klaagt de bloemen langsIn stadig droef gedoom:

Wijd straalt op ééns de maneglans:En alles lijkt een droom 1

318

III.

01 avond is zoeter dan zonnelicht:Als bevende -stille de zee daar ligt,En rust in de luchten, die wijd alomAl schemerend welven een heiligdom.

0 nu maar gezworven hier dicht aan de kust,En droomend gestaard naar die hijgende rust.En diep-weggezonken in nevelen-schijnVergeten en weten vergeten te zijn 1

Mei 1906. A. M. J. I. BINNEWIERTZ, Pr.

AAN EEN COMMUNIEBRUIDJE.

Neen, Engeltjes kunnen niet mooier zijnDan gij, Emilie, in uw zonnesatijn!

Neen Engeltjes lachen zoo frisch niet en klaarAls gij, Emilie, uit uw oogenpaar !

Neen Engeltjes zijn lang zoo lief niet en schoonAls gij, Emilie, daar zit op uw troon 1

Alleen maar geen vleuglen hebt gij, en dat's wijsWant anders dan vloogt ge naar 't Paradijs!

Nu blijft gij bij ons en nu zijn we zoo trotschMet u, onze zus en ons Engeltje Gods.

A. M. J. I. BINNEWIERTZ, Pr.

IN DEN OLIJVENHOF AAN DENHOSANNA-WEG.

Dunne wolken vlokkenweg in het maneklaar.Bang voor wijde leegte,dringen dicht op elkaarslaperige olijven,die aan 't beven blijven

in het kilwindgeril.

Half-ontslipte mantelsliggen dicht bij elkaarop de schaduwplekkenen in het maneklaar.Mannenhoofden lenenvast aan stam en steenen,

de oogen toe,hangrig-moe.

Met zijn angst alleenigwakend is Eén, en zij,die 't getrouwste heeten,slapen wat dichter bij....In de klamme kilte,in de wijde stilte

kreit zijn wee,schreit zijn bee! ..

Fr. E. VAN KROONENBURG, 0. F. M.

NACHT VAN SMART.

Rookrige toortsvlam slaatrossig langs de walm-zwarte wanden;op eenen steen, die in 't midden staat,zit een man met vastgebonden handen.

d'Adem vol wijndamp staat,rood van fakkelbrand, langs de wandensanhedrinknecht en gerechtssoldaat,om den Man met vastgebonden handen.

Die pas nog zat te raad,bleeker dan de mat-gladde wanden,daalt in 't half-donker en spuwt zijn smaadop den Man met vastgebonden handen.

Schaterend lachen slaatlangs de lage welving en wanden,nu ze blinddoeken het stil gelaatvan den Man met vastgebonden handen.

Profeteer, wie u slaat!bonst het langs de klam-natte wanden:sterker in liefde dan 'n mensch verstaat,zwijgt de Man met vastgebonden handen.

fr. E. VAN KROONENBURG, 0. F. M.

KLEINERE MEDEDEELINGEN AANLEZERS EN SCHRIJVERS..

DE >NEDERLANDSCHE BEROERTEN" EN DEBRIEFKAARTEN.

Tusschen alles is verband, mits men het maar vinden kan 1Het spreekt van zelf, dat wij hier met Nederlandsche

Beroerten het bekende werk van Dr. Nuyens bedoelen.Nu lees ik in De Katholiek, Dl. CVII (1895), in de zeer

belangrijke levenschets van Dr. Nuyens, bl. 6o, dat het eerstedeel van de Nederlandsche Beroerten in 1865 verscheen endat het in 't begin van 1870 geheel voltooid was.

Bladz. 154 en 155 wordt de storm van verontwaardigingin herinnering gebracht, die bij het verschijnen van het eersteen ook van de andere deelen in »het protestantsche Neder-land" ontstond en dan volgt: » Het regende vlugschriften, tijd-schrift- en dagblad-artikelen niet alleen, maar ook ongetee-kende brieven, b r i e f k a arten, randschriften op couranten-uitknipsels enz. aan de woning van den dokter van Westwoud ".

Nu vind ik van al die geregende projectielen die brief-kaarten het ergst en iets wat het meest aan een modderregenherinnert: iemand, en dat nog wel die in een dory woont,waar allen elkaar kennen, op een open kaart, zóó dat velenhet lezen kunnen, beleedigingen per post toezenden ! En alshet epitheton »ongeteekende" ook op briefkaarten betrekkingheeft, dan heb ik geen woorden genoeg om dat ellendig ge-niepig bedrijf te betitelen. Daar ontbraken nog maar schimp

-prentbriefkaarten aan, ook liefst ongeteekend, om het laag-hartige tot zijn laagste diepte te doen afdalen.

Maar gelukkig kan ik »het protestantsche Nederland", onzelandgenooten, onze mede-christenen, vrijpleiten van die laag-

3 2 3

heid. Die brief kaarten toch zouden nog ouder zijn dan deeerste in Nederland 1

Immers, eerst bij Koninklijk Besluit van 3o November 1870(Staatsblad No. 185), ingevolge art. zr der Wet van 1870,werden de briefkaarten in het leven geroepen.

Toen ik van die beleedigende briefkaarten las, die aanDr. Nuyens zouden zijn toegezonden, twijfelde ik al dadelijk.Ik herinnerde mij niet in de jaren 1865—I 870 al brief kaartente hebben gezien, maar juist wist ik mij den tijd van haaruitvinding niet te herinneren.

In ons hedendaagsch druk leven verdringt de eene nieuwig-heid de andere en men vergeet het op te tee kenen. De ijverigepostbeambte, de heer Theelen te Maastricht, wien ik ge-vraagd had voor mij in het post-archief op te zoeken, wanneerde briefkaart in ons land haar intrede heeft gehouden, waszoo vriendelijk mij eenige oogenblikken later de hiervolgendeartikelen van het Koninklijk Besluit van 1870 te overhandigen:

(Art. 21 der Wet van 1870).Koninklijk Besluit d.d. 3o Nov. 1870 (Staatsblad No. r8§).

ART. I. De in art. zi der Wet van 22 Juli 1870, bedoelde openformulieren dragen den naam van briefkaarten.

De voorzijde is van eene gedrukte aanwijzing voor het adres,alsmede van een afdruk van den postzegelstempel van 2'/2 centvoorzien.

De keerzijde is geheel bestemd voor de mededeeling, die mendaarop verlangt te plaatsen.

ART. II. Het schrijven van het adres kan met inkt of potloodgeschieden.

Onderteekening of opgave van den naam des afzenders wordt nietvereischt.

ART. III. De formulieren zijn aan alle post- en hulpkantoren tebekomen tegen betaling van drie cents, welke som het port vertegen-woordigt. 't welk voor de verzending eener brief kaart binnen het Rijkdoor middel van de post verschuldigd is, met inbegrip van 1/2 centvoor de kosten van aanmaak der formulieren krachtens het bepaaldebij art. 5 der in art. I hierboven genoemde wet.

ART. V. De briefkaarten worden met zo Januari 1871 in gebruikgesteld.

3 24

Ik voeg er bij, dat in Duitschland de briefkaart al in 1868schijnt ingevoerd te zijn. Ik meen ook, dat zij daar werd uit

-gevonden. De uitvinder is eerst onlangs overleden, naar ikvermeen; zijn naam is mij onbekend.

Volledigheidshalve voor onze aanstaande geschiedschrijversover hcdendaagsche personen en toestanden, teeken ik aan,dat omstreeks 1878 de eerste prentbriefkaarten — in het beginuitsluitend stadsgezichten en afbeeldingen van gebouwen —ont-stonden, hoewel tijdens den Fransch-Duitschen oorlog al kaartenmet schetsen uit den oorlog schijnen bestaan te hebben, terwijlin 1897 de eerste prentbriefkaarten met wapens van landenwerden gedrukt en in 1899 met familiewapens (bij A. Wellerin Thüringen) '). In Nederland zijn de prentbriefkaarten echtereerst omstreeks 1896 meer algemeen verspreid =) en kaartenmet wapens niet vèór 1900, zoover ik weet.

Maastricht. A. J. A. FLA.IENT, Archivaris.

1) E. A. Stückelberg, Das Wappen in Kunst und Gewerbe (Zürich, Emil Cotti'sW ve 1901) S. 242.

2) Ik ontving de eerste brief kaart 31 Augustus 1898 en had er te voren geen

gezien zelfs; dit is ook de oudste in mijn groote verzameling, meest kaarten

met afbeeldingen uit geschied- en oudheidkundig of uit oogpunt van kunst

merkwaardig.

NIEUWE UITGAVEN.

Een Lente in Italië en Hellas door Dr. P. J. M.VAN Gn.s. — Amsterdam, C. L. van Langen

-huysen, ing. f 1.25, geb. f 5.60.

Een boek dat spreekt, op elke bladzijde, van lust tot hetzwerven, van drang naar het weten, van liefde tot de klas-sieke oudheid. Een reisverhaal — maar toch weer heel ietsanders dan Huijbers' Naar _7erusalem of de Reisherinne-ringen van prof. Hugo de Vries: het een 'n litterair kunst-werk, het ander een reeks van los-geschreven, populair-wetenschappelijke en toch wetenschappelijk -hoogstaande schet-sen, meest eenvormig van strekking. Het boek van Dr. vanGils is in hoofdzaak didaktisch, maar zóó, dat het zich richttot een bepaald publiek: op ontwikkelde, met name klassiek-gevormde, lezers wil hij eigen indrukken en gewaarwordingen,eigen voelen overstorten. In eigen genot wil hij die lezersdoen deelen, hen meevoeren door Italië en Hellas' steden enlandouwen en op zijn zwerftocht door de Grieksche eilandenin snelle en bonte vaart. Bont in velerlei opzicht: want, deveeltalige citaten en termen nog buiten rekening gelaten,wordt de reisgenoot niet zulk een overvloed van bijzonder-heden op het gebied der klassieke letteren en archaeologie,profane en kerkelijke geschiedenis, schilderkunst, bouwkunst,beeldhouwkunst, algemeene aesthetica enz. enz overstelpt,dat hij veel neiging moet voelen den onvermoeibaren gidsaan zijn eigen woord te herinneren: »in de beperking toontzich de reismeester" (bl. 16). Generaliseeren gaat hier echterniet op: wat stemmigheid, gelijkmatigheid en vooral kalmtevan schrijftrant betreft, staat b.v. Hellas in zijn geheel verboven Italië.

CXXXI. 4. 21

326

Voor classici, die Rome en Hellas willen bezoeken, lijktme dit boek onschatbaar veel waard. Zelfs dan, wanneeroverwegingen van praktischen aard hen nopen aan de»autopsie" te verzaken. Tallooze wenken en opmerkingen,vooral op archaeologisch gebied, leggen eervolle getuigenisaf voor den speurzin, de opmerkingsgave, de belezenheid,het omvangrijke weten van den schrijver. Zijn reisbeschrijvinglijkt me een vindplaats van wetenschappelijke bijzonderhedenvan allerlei slag, hoewel aan sommigen, tot later opge-spaard en breeder verwerkt, meer recht zou zijn wedervaren.Zooveel wetenswaardigs heeft Dr. van Gils op zijn zwerf

-tochten gezien en in zijn boek saamgevat, dat er stof tottal van belangwekkende monografieën in besloten ligt.

Zooveel wetenswaardigs gezien, maar ook — wàt heerlijksgenoten! Want ja, genoten heeft de schrijver en welzóó, dat zijn genieten aantrekkelijk werkt voor anderen. Enhierin ligt m. i. weer een groote verdienste van dit geschrift:het is opwekkend, het schenkt heilige geestdrift, het geeftinderdaad den docent moed en lust het studeervertrek teontvlieden, den zwerversstaf ter hand te nerven en in denvreemde het alledaagsch-gevoel te gaan afschudden. In denvreemde verruimt zich hart en geest: mogen velen nader-hand dankbaar kunnen getuigen, reislust en levensfrischheidaan Dr. van Gils' opwekkende »Lente" te danken te hebben.

Roermond. Dr. JOS. SCHRIJNEN.

MARYAN MORAWSKI, Bij het meer van Geneve.

Met aanteekeningen van H. EFiANN. — Rot-terdam, Otto Fritschy. Prijs: 6o cts. No. 8van de Apologetische Vereeniging »PetrusCanisius".

Ziehier een uitgelezen boekje door de goede zorgen vanP. H. Ermann vertaald, met een kwistigen rijkdom van aan

-teekeningen voorzien en voor uiterst geringen prijs verkrijg

-baar gesteld als een uitgave der Apologetische Vereeniging»Petrus Canisius".

3 2 7

Het boekje zelf is van de hoogste keur, een der zeld-zame, die iemand na aandachtige lezing niet wegzet, maarbij de hand houdt als iets uitnemends en eigens in hunnesoort. Oorspronkelijk in het Poolsch geschreven en meermalenherdrukt, werd het in vele talen overgezet, o. a. in hetRussisch met de noodige schrapping om wille van den hoog-gestrengen heer staats-censor. De meest verspreide dezer ver-talingen is de Duitsche, waarvan in 1906 de tweede uitgaveverscheen, en deze is hier ten grondslag genomen.

Een eigenlijk gezegde apologie mag dit geschrift niet heeten.'t Is veel bescheidener en ook gezelliger ingericht. Maariemand kan menige omvangrijke apologie bestudeerd hebbenen toch uit dit boekje nog veel nut trekken. De Duitschevertaling geeft als ondertitel: Grundzüge einer einheitlichenWeltanschauung, en dit is ter karakterizeering een vrij juist merk.

Daarin ligt al dadelijk een aanduiding dat het, hoewel be-vattelijk en zelfs onderhoudend geschreven, toch niet aange-legd is voor het algemeen in den ruimsten zin. Menigeengaat rustig en ook veilig door het leven heen zonder zichover een »einheitliche Weltanschauung" veel zorg te maken.Wij zullen hun niets ten ongunste nageven, maar zij hebbendit boekje niet noodig. Anderen daarentegen vinden zonderzulk een samensluitende wereldbeschouwing geen rust of duurvoor hun geest, kunnen er eenvoudig niet buiten zonder tevertwijfelen. Maar als deze tot de ontwikkelden behooren, dankomen zij tegenwoordig in aanraking met zóó velerlei uiteen -loopende of tegen elkander aanbotsende levensopvattingen endaaruit afgeleide beweringen, dat zij telkens gevaar loopen hetspoor bijster te raken. Juist voor hen is dit werkje aangelegd.Het is bepaaldelijk berekend op »intellectueelen" in dengoeden zin') en vooronderstelt lezers van genoegzame ont-wikkeling om met een enkel woord aan heele stelsels herin-nerd te worden.

1) De toevoeging: in goeden zin is alleen noodig, omdat in den laatsten tijddoor sommigen getracht wordt aan dit woord een min of meer ongunstigenzin aan te wrijven; ten onrechte; intellect is nog altoos de hoogste natuurlijkegave, die God aan zijn schepselen gegeven heeft.

328

Gewoonlijk is de dialoog-vorm noodlottig voor de middel-matigheid en, met apologetische bedoeling gekozen, niet zeldeneen mislukte kunstgreep, waar ieder doorheen ziet. Maargeenszins hier. Integendeel, door zijn meesterlijke behande-ling toont Morawski, dat hij naast de beste schrijvers ingesprekvorm onder ouden en nieuweren een plaats verdient.Iemand gevoelt zich bij hem werkelijk in gezelschap vanhoogstaande menschen, die vertrouwd zijn met de uiteen-gaande geestesstroomingen van hun tijd en voor zich zelf, metmeer of minder beslistheid, gekozen hebben, ieder op eigenwijze. Zóó wisselen zij van gedachten met elkander over degroote levensvragen, die te allen tijde en altoos nog, tenspijt van alle ontkenning, de eigenlijke, allesoverheerschendevragen blijven voor alle denkende menschen. Want alhebben zij naar overtuiging een eigen keus gedaan, tochblijft hun de waarheid boven alles gelden: zij kunnen enwillen de oogen niet sluiten voor hetgeen daaromtrent, van eenander standpunt uit, kan in 't midden gebracht worden.

Daardoor hebben deze gesprekken niet enkel een vrijerenen meer literairen vorm, maar die vorm is, zooals behoort,de uitdrukking van eigenaardigheden, welke tot de kern derzaak behooren.

Dit is aanstonds kenmerkend, dat er over en weer metveel onderlinge waardeering gesproken wordt. Voor den lezer,althans voor mij, is dit als een verademing bij de tegenwoordigtoongevende manieren. Immers wij leven in den tijd van depers met een groote P. Nu wil ik aan deze hoogmogendevolgaarne welverdiende hulde brengen, maar de pers-manierbrengt toch niet zelden mede — wie beter doet behoeftzich hier niets van aan te trekken — dat iemand altoos en inalles gelijk moet hebben, door dik en dun heen weet te rede

-neeren, en naarmate de bewijsgronden zwakker zijn, des tegrooter en dikker woorden gebruikt; kleineering van denpersoon des tegenstanders is daarbij het altoos vaardige wapen.De invloed van dit stoutmoedig optreden is soms merkbaarzelfs in onze hedendaagsche apologie, dat is te zeggen: niet inde streng wetenschappelijke maar in de meer populaire. Het

3 29

komt mij zelfs niet onmogelijk voor, dat enkelen zich zullenverwonderen in deze gesprekken een zoo geheel anderen toonte hooren aanslaan. Maar de meesten, durf ik vertrouwen,zullen er met mij zeer dankbaar voor zijn. Want in hoeverde eerstgenoemde manier, d. i. de trek-maar-van-leer-manier,oorbaar kan zijn in bepaalde omstandigheden, wil ik nietbeoordeelen, maar zeker is zij voor meer ontwikkelden alheel weinig overtuigend. Eer het tegenovergestelde.

Daarbij komt nog iets. De aard van deze gesprekkenbrengt ook mede, dat men daar niet aantreft wat ik zouwillen omschrijven als het »katholicisme op zijn smalst" Hier-mede is volstrekt geenerlei oneerbiedigheid gezegd of bedoeld.Alle dingen, die zich in deze stoffelijke wereld belichamen,hebben nu eenmaal hun smallen kant. Wie derhalve smalaangelegd is -- wat niemand verhelpen kan — sluit vannatuurswege aan die zijde zich veilig aan. Dat is volkomenin orde, en niemand heeft recht er een ander een verwijtvan te maken. Het kwaad begint eerst, wanneer die smallezijde zich gaat inbeelden het geheel te zijn. Want als gevolgdaarvan wordt dan aan ieder, die zich niet zoolang wil latensamenknijpen, tot hij aan dien kant pasklaar is, met grootegebaren beteekend, dat er voor hem hoegenaamd geen plaatsis in het groote geheel, en dat hij niet anders verdient dansmadelijk uitgestooten te worden met een flink merk op denrug. Dat geeft dikwerf groot rumoer en hoog loopend gekijf,waar onderlinge liefde moest heerschen. Het eenigst middeldaartegen is, die menschen bedaard te laten uitpraten, desnoods te laten uitrazen: ten slotte is dan de schade nooit zoohéél erg. Maar, zooals ik zeide, een vertegenwoordiger vandie smalle zijde bevindt zich niet onder de deelnemers aan dezegesprekken bij het meer van Geneve. Ook de Jesuïet, die q.q.zoo rechtzinnig is als de beste, blijkt een man te zijn, dieaan den breeden kant uitkijkt met ruimen blik in de verte.Een voorbeeld 1 De aanhaling is wellicht wat lang maar nietalledaagsch:

=De godsdienst, door den Godmensch verkondigt, doordringt demenschheid met zegevierende macht, maar werkt langzaam, zooals

CXXXI. 4. 2I

330

de kosmische krachten, die de stoffelijke wereld hebben gevormd.Hij werkt langzaam, want het is God niet te doen om een stoffelijkeoverwinning, maar om de overtuiging te winnen en de harten te ver-overen. Hij verlangt, dat de menschheid zich vrijwillig tot Hemverheft. De godsdienst toch is een band van liefde tusschen Goden het schepsel, tusschen God, die uit vrije erbarming tot zijn schepselafdaalt, en het schepsel, dat zich eveneens vrij en uit liefde tot Hemverheft. En dat vordert tijd....

»Vele menschen hebben den Menschgeworden God nog niet leerenkennen, zij keerden zich nog niet daarheen, waar Hij staat. Nogaltijd zoeken zij de waarheid op de zijwegen der dwaling of hetgeluk in de ondeugd. Maar ook zij behooren tot de kudde, die doorden herder te zijner tijd naar de schaapskooi zal geleid worden. Enzelfs hun dwalen dringt hen, zooals ik vroeger zeide, terug te keerennaar den weg der waarheid. Zoo niet eerder, dan toch ten minste,wanneer zij langs de ontzaglijke bocht der dwalingen tot het eindedier bocht gekomen is, zal de menschheid de goddelijke waarheidbereiken, van waar zij zich terstond bij 't begin verwijderd heeft.Doch hoeveel hechter en inniger zal zij zich dan vastklampen aandie waarheid, uit ondervinding wetend, hoe lang de weg der dwalingis, en hoe ver die weg van de waarheid afligt f En alle godsdienstengaan te gronde voor den éénen waren godsdienst. En alle weten-schappen, die heden nog den weg der ontkenning gaan, knielenvoor dezen godsdienst en getuigen voor hem. En dan zullen demenschelijke uitvindingen haar doel bereiken; zij zullen aan dit levendienstbaar zijn en ons de behulpzame hand bieden tot het levenboven ons, indien maar de bittere ervaringen den hoogmoed ver-nederen, ten gevolge waarvan nu menige uitvinding het lijden dermenschheid verzwaart in plaats van het te verlichten, en in plaatsvan licht en vrede over den aardbol te brengen, leugen en haatverbreidt. Niet vergeefs heeft de Schepper der natuur met al hareverborgen krachten den mensch tot haren beheerscher aangestelddoor het zegenrijk woord: »Maak ze u dienstbaar". De maatschap-pelijke en staatkundige instellingen, tot op dezen dag nog vol wilde,heidensche beginselen, zullen ten slotte eveneens den geest desEvangelies in zich opnemen, die langzaam de wereld doordringt.Het Evangelie heeft tot nu toe een bepaald getal menschen gewonnen,hier en daar beheerscht het ook de familie, doch in het openbaarleven, in de politiek, in de internationale betrekkingen is het vol-strekt nog niet als wettig erkend. En toch bezit het niet alleen dekracht eiken persoon in het bijzonder te heiligen, maar ook eensociale macht, die er naar streeft de maatschappij volgens de inzichtenGods te vormen. Deze macht, door den Hemel aan het Evangelieverleend, moet zich uiten in daden! Menigeen denkt, dat die macht

33 1

reeds gedurende de Middeleeuwen in de r e s p u b l i c a c h r i s t i a n averwezenlijkt is. Dat was echter in vergelijking met de gezamenlijkemenschheid maar een zwakke proeve en nog wel met zeer ruwe enbarbaarsche bestanddeelen...." (bl. 85-88).

Ziet, dat is toch een heel andere kijk in de ruimte danmenigeen, die het overigens goed meent, zich durft veroor-loven. Noem het »optimisme": goed, maar het optimismevan iemand, die weet, dat zijn Meester de wereld heeft over-wonnen op heel andere wijze dan ooit iemand te voren konvermoeden.

Zeker in de middeleeuwen was het katholicisme de grond-slag, die alles droeg. Veel vinden wij daar, wat we thansmet droefheid ontberen. Geschiedschrijvers als Janssen enPastor en Michael en Kurth, om maar enkelen te noemen,hebben er in onze dagen het volle licht hunner nasporingenop geworpen. Maar ga nu niet verder dan die betrouwbare zegs-lieden. Ga die eeuwen niet geestdriftig verheerlijken als eentijd, waarin het christelijk ideaal in heerlijken luister alom uit-straalde. Het lijkt er niet naar. Volkomen juist is die tijdhier aangeduid als een »proeve", en wel met nog »ruween barbaarsche bestanddeelen".

Dat laatste wordt dikwerf geheel en al weggedoezeld. Denkb.v. aan de rechtspleging van die dagen. Handhaving vanhet recht is toch mede een der eerste levensvoorwaardeneener welgeordende maatschappij: wie zou thans die gruw-zaamheid en willekeur terugwenschen? En dan, buiten de recht-spraak om, al die bloedige twisten tusschen de zich vormendekleine staatjes — hertogdommen, graafschappen, bisdom-men enz. — die bijna onophoudelijk met een van hun naburenin oorlog waren, een oorlog zonder verschooning, zonderverpleging, zonder »Roode Kruis"; en bovendien in die kleinestaatjes zelven hoeveel woeste partijschappen, zooals bij ons deHoeksche en Kabeljauwsche twisten jammerlijk getuigen; endan nog hoeveel doodelijke veeten tusschen familiën onder-ling, die ten spot van alle recht, zooals vooral in de Italiaanschesteden, elkander met openlijk wapengeweld bestookten 1 Enaltoos betaalde de rustige burgerij het gelag minstens door

33 2

plundering en vernieling van have en goed. Hoe weinigkwam daarbij in de praktijk de christelijke liefde tot haarrecht, al stond zij hoog in beginsel, en al heeft zij — datmoet erkend worden — toch ook in dien tijd de heerlijkstevruchten voortgebracht. Maar een groot gedeelte — aan-vankelijk, en ook later dikwijls nog, het grootste — waseen materiaal van »ruwe en barbaarsche bestanddeelen". Dechristelijke liefde is toch niet minder dan het christelijkgeloof. En lees dan ook even nog wat onze goede Prior Janvan Ruysbroeck weemoedig schrijft') over de praktijk van 't»kersten gheloeve" in zijn tijd, den goeden tijd (1294.-1381).

Daarom is het een geheel averechtsche voorstelling, alsof demiddeleeuwen eene benijdenswaardige verwezenlijking warenvan het christen ideaal, waarvan de maatschappij sedert almeer en meer is afgeweken, zoodat er thans geen uitkomstmeer overblijft tenzij een terugkeer naar de middeleeuwen— wat nu eenmaal onmogelijk is — of een katastroof, diehet einde der tijden aankondigt. Zulke antiquarische opvattingenzijn niet enkel door en door valsch, maar — wat erger is —zij worden ook een wezenlijke hindernis voor elke redelijkeapologie in den tegenwoordigen tijd. Zij brengen het hedenen de toekomst ten offer aan het verledene. Alleen dáár, indat verledene, schijnen sommigen zich op hun gemak tegevoelen; alwat met jonge, frissche kracht nieuw opkomt inhet heden is hun verdacht; de toekomst schijnt hun één en alverschrikking. Maar juist de toekomst hoort aan Christus enaan zijne Kerk ! En welke dwaas durft Gods wegen totéénen weg beperken of zijn wereldbestuur over de menschheidvooruit af bakenen?

Alle menschelijke vormen en wijzen van bestaan zijnwisselvallig en veranderlijk. Maar Christus is heden engisteren, dezelfde in eeuwigheid: de Zaligmaker der wereld.Dit is dan ook de groote waarheid, die in deze gesprekkenvooral op den voorgrond wordt gebracht: Christus het vaste

1) Dat boet van gheestelehen tabernacule, II, bl. 1 73-194• Uitgave derVlaamsche Bibliophilen (Gent, »858).

333

middelpunt van 's menschen wentelende geschiedenis. Zij teeke-nen ons den gezegenden persoon van den Zaligmaker derwereld, als een levende werkelijkheid, in het eigen, eenig lichtder onversierde evangelieverhalen. Daartegen is geen ontken-ning bestand. Want al wil iemand den geheelen historischenChristus wegcijferen, nog blijft hij staan voor het raadsel,waar ter wereld de eenvoudige verslaggevers van het evangelieeene persoonsvoorstelling hebben gevonden, die zóó zonderwederga is gebleven in de geschiedenis; en voor hem blijftdan het meest ontzagwekkende, nooit weg te redeneeren stukmenschengeschiedenis, te weten het Christendom en zijn his-torie, als een gevolg zonder oorzaak. Dat transcendentale, datstil-overmachtige, dat door overtuiging en vrije overgavezegevierende van Christus en zijne stichting wordt van ver-schillende zijde zonder ophef maar zeer doeltreffend in hetlicht gesteld. En de vijfde avond dezer gesprekken, die dentitel draagt Christus, voltooit de steeds daarheen opgaandebewijsvoering met waarlijk meesleepende kracht.

Wat verder volgt kan niet meer stijgen; het betreft de ver-schillen van hen, die zich maar Christus noemen, in vergelijkingmet de rots; daar wordt ook een nieuwe deelnemer in hetgesprek ingevoerd. Maar Christus zelf is en blijft het licht

-gevende middelpunt van alles. En met alle recht. Want voorden denkenden geest ligt in Hem alleen de verzoening van dehopelooze tegenstrijdigheden des levens; in Hem de weder

-saamgevatte éénheid der schepping, het ware monisme; inHem de verzekering der toekomst in het heden van 's menschenvereeniging met God.

Van de vertaling mag ik niets dan wat goed is zeggen,al was het alleen maar, omdat ik erkennen moet het Poolschniet machtig te zijn. Doch er is beter reden tot lof. P. Ermannheeft zijne vertaling naar de laatste Duitsche bewerkt en daarbijeen Poolsch ordebroeder, die te Rotterdam werkzaam is,geraadpleegd. Dat geeft alzoo een goeden waarborg. Endoor vergelijking met het Duitsch, dat mij bekend was, kan

334

ik getuigen, dat het Nederlandsch er niet voor onderdoet, endat o. a. op blz. 178 het Duitsch van S. 177 zeker verbeterdis: het geldt weder een bijzonderheid over ons vaderland,waaromtrent men zelfs de eerlijkste buitenlanders altoos moetnarekenen.

Doch P. Ermann heeft zich niet met eene goede vertol-king tevreden gesteld. Hij heeft er een schat van aanteeke-ningen bijgevoegd, die van zeer buitengewone belezenheiden van even zorgvuldige aanteekening bij het lezen getuigen.'t Is een arsenaal vol 1 Met veel genoegen heb ik daar o. a.aangetroffen eene vertaling van de zaakrijke maar weinigbekende getuigenis, die de niet-geloovige Prof. Fairbairn in1885 aflegde omtrent de Katholieke Kerk; ook in de Stimmenaus Maria Laack is verleden jaar nog eens afzonderlijk deaandacht daarop gevestigd als op een tegenhanger vanMacaulay's overbekende woorden (April, 1906, S. 478) ; inP. Ermann's noten (blz. 316-321) kan men thans dit citaatvrij volledig vertaald vinden ').

Nog veel meer van dien aard heeft de vertaler metzorgvuldige aanwijzing van schrijver en plaats in deze een

-voudige aanteekeningen samengebracht. Werkelijk een rijkmateriaal. Het eenige bezwaar is, dat zijn stijl nietaltoos in staat is zijne geleerdheid te verduwen. Dat hindertniet erg in de louter zakelijke aanteekeningen maar wel inhet Woord vooraf van den vertaler. Daar werkt de menigtevan aanhalingen, die bij gedeelten worden ingeweven, ver-bijsterend op den lezer: pas heeft hij de eene beet, ofdaar is alweer een andere in een andere manier: het eind isconfusie of althans een indruk van ongedurigheid. Hetweefsel zelf is kostelijk, maar er is te veel stuksgewijzeingeweven. Ook in vroegere verdienstelijke werkjes vanP. Ermann heeft die onrustigheid soms belemmerend gewerkt.

1) Vroor een tweede uitgave teeken ik aan, dat in de voorlaatste alinea vanblz. 320 de verwisseling van voornaamwoorden den zin verstoort: er staat

viermaal achtereen haren (Kerk) in plaats van hunnen (Heiligen): »The saintstoo are hers: and the man she recieves joins their communion" en zoo vier-maal their.

335

Als het niet onbescheiden is, zou ik daarom dit bezwaarvoor den lezer voortaan willen aanbevelen aan de goed

-gunstige aandacht van den schrijver. Klaar-helder schrijvenis in den nieuwsten tijd wel wat in minachting gebracht;maar het verdient beter, en is nog lang zoo gemakkelijkniet; in alle geval, wie met zijn woord iets wil uitwerken,kan er niet buiten.

Beneden de waarde van dit boek (3 36 blz. 8°) is alleen deprijs (6o cts.). Dat wijst op een zeer groote oplaag. Huldedaarvoor aan den uitgever. Toch durf ik vertrouwen, dat zijspoedig zal uitverkocht zijn. En nu zou ik wenschen, niet eentweede even goedkoope uitgave, maar een tweede keur-uitgavekunstzinnig gestoffeerd. Het Duitsche boekje, smaakvol in halflinnen gebonden, kost f 1.70; maar 't is dan ook volkomen»salonfähig" en kan zóó ten geschenke worden gegeven juistaan diegenen, voor wie het allermeest heilzaam kan zijn en,ook bestemd is; want nog eens, het is eigenlijk voor degeletterden geschreven en niet voor iedereen. Zóó zou ikook deze vertaling willen zien. Maar dat is voor dien geringenprijs niet mogelijk. En over het algemeen hebben onzeuitgevers niet heel veel oog op de juiste verhouding tus-schen formaat en letter en witten rand, die een boek dadelijkaangenaam voor het oog maken. Leg maar eens deze Duitscheen deze Nederlandsche vertaling naast elkander. De eersteis smaakvol, de andere plomp: en dat ligt niet enkel in 'tverschil van prijs. En zie ook eens in het Duitsch bovende welverdeelde bladzijden telkens met een enkel woordhet gesprek en den inhoud daarvan aangegeven: hoe geriefelijkvoor den lezer, vooral voor den echten, die nog eens naslaat.Gelukkig is althans een register van personen en zakenbehouden ! Anders ook al een van die dingen, welke bijons overtolligheden worden geacht, maar een boekenman'shart verheugen.

Dezen onbescheiden wensch, een keur-uitgave, bied ik nuden geachten vertaler aan als een klaar bewijs, hoe moeilijkhet is »de contenter tout le monde et son père". Maar danmoet hij tevens de verzekering daarbij aannemen, dat ik hem

33 6

voor deze vertaling en verluchting met aanteekeningen, ookzooals zij thans is, recht dankbaar ben, en dat hij daarmeenaar mijn stellige overtuiging een hoogloffelijk werk heeftverricht.

A. M. C. VAN COOTH.

R. H. BENSON, By what Authority? — Burns and

Oates, London, 1906.

Een geschiedkundige roman, die speelt in den tijd vanElisabeth. 't Boek is zijn 6 shilling best waard: 558 blad-zijden, compacte druk; niemand zal zeggen, dat hij in ditopzicht geen waar krijgt voor zijn geld.

Het had korter kunnen zijn, en 't verhaal zou er nietonder geleden hebben, maar dan had hier en daar eentafereeltje uitgelicht, een bladzijde verkort moeten worden,die, zooal niet noodzakelijk voor den gang van 't verhaal, toch,mooi geteekend en prettig verteld als ze is, de aantrekkelijkheidvan 't boek niet weinig verhoogt. Juist door die bijzonder-heden zal de lezer zich zoo geheel kunnen indenken in dentijd van 't verhaal, en ook wie voor geschiedenis niet veel»voelt", zal den schrijver met genoegen volgen, waar hij metonmiskenbaar talent weet te vertellen en te beschrijven.

Father Benson verhaalt ons de geschiedenis van twee jongezielen, die van hun puriteinschen vader, met een hoogeachting voor enkele trouw -gebleven katholieken, tegelijk eensterken afkeer van alle »paapsche ceremoniën" geërfd hebben.

Wanneer na den vroegen dood van hun vader, de meestverschillende omstandigheden hen bewust doen worden van devele willekeurige veranderingen, die de Kerk van Hendrik VIIIen Elisabeth met meer of minder geweld heeft ingevoerd,moet wel telkens de vraag zich aan hen opdringen: Bywhat authority: op welk gezag?

Langs verschillende wegen komen ze tot hetzelfde doel; opdenzelfden dag worden ze in de Roomsche Kerk opgenomen;beiden ten koste van veel: Isabel kost 't haar liefde, beter

337

haar geliefde, een zoon der Roomsche Maxwells, die intusschen

haar had meenen te winnen door zijn geloof te verloochenen;Anthony valt 't vooral zwaar, omdat hij weet, hoe zijn overgangden grijzen aartsbisschop Grindal diep zal grieven.

Het laatste der drie deelen, waaruit het boek bestaat, toontAnthony als priester werkzaam in afgelegen streken vanEngeland; dan zijn vervolging en vlucht; eindelijk zijn ge-vangenneming en dood, tengevolge van 't lijden, dat hij op

de pijnbank moest doorstaan.We worden ingewijd in de geheimen van Elisabeth's

spionnendienst en leeren de schuilplaatsen kennen, waardoorhet den katholieken mogelijk bleef, de altaarbenoodigdheden,soms ook den priester langen tijd verborgen te houden.

Maar behalve dit, en wat er meer met zulk een godsdienst-omwenteling schijnt te moeten samengaan, vinden we andere,

minder vreeselijke tooneeltjes in overvloed. Particuliere audien-

ties bij Elisabeth en prachtige feesten aan haar weelderighof; den eenvoudigen landedelman te midden van zijn huise-lijke bezigheden; zijn kinderen op de gelief koosde valkenjacht;zijn ondernemende zonen, verhalend van verre zeetochten ofvan gevechten met de Spaansche Armada.

Typische karakters hebt ge er. Om enkele te noemen:Sir Nicholas, den door en door loyalen aristocraat, n wiensleven een voortdurende tegenspraak is van hen, die beweren,dat een katholiek geen goed Engelsch onderdaan kanzijn"; zijn schoonzuster, de verdreven non, die als illustratievan hetgeen gesaeculariseerde kloosterlingen vermogen, eenactueele figuur is; en 't ietwat raadselachtige karakter derkatholieke hofdame, die gedood wordt bij haar dappere pogingom een priester te helpen vluchten.

Nog een paar opmerkingen over dit verhaal als bekeerings-geschiedenis. Wat in 't algemeen van 't boek gezegd is,geldt hier in nog hoogere mate. Heeft 's schrijvers rijke ver-beelding ons de historische bijzonderheden zoo levendigmogelijk voor oogen gesteld, hier vinden wij 'n strijd, dien hijzelf gestreden, opwerpingen, die hij zich zelf gemaakt heeft,moeilijkheden, die hij zelf moest te boven komen, indrukken,

33 8

die hij zelf beleefde en die hij met niet minder talent daneerstgenoemde in woord bracht.

't Anglicanisme en 't Puritanisme moeten weerlegd,'t Pausdom tegen de nationale kerk verdedigd, de uiterlijkeeeredienst der Roomschen tegen den kouden, enkel-innerlijkengodsdienst in bescherming genomen worden.

Leerstellige bezwaren vinden we vaardig weerlegd, en niet op

eene den geest maar half bevredigende wijze, die den lezermeer kwaad dan goed doet. Toch is in zulk een bekeerings-

geschiedenis 't gevaar geenszins uitgesloten, dat de moeilijk.heden meer treffen, dan de antwoorden.

Zoo nl. een enkele maal een weerlegging dezen of genenonvoldoende mocht lijken, of zich naar aanleiding van 't gelezenenieuwe moeilijkheden aan den geest mochten opdringen, danvindt hij een geschikt »passe-partout" in de woorden, waarmeeAnthony zijn vriend en meester, aartsbisschop Grindal antwoordt:»Als ik een Turk was, zou ik vele dingen in den Christen-

godsdienst vinden, die mij tegenstaan.... Maar gij, mylord

zoudt me zeggen, dat er verklaringen bestaan voor al dezemoeilijkheden, en voor vele andere, waarvan ik langzamerhandmeer en meer zou gaan begrijpen, nadat ik Christen geworden

was. Of ook: zelfs nu, al ben ik Christen, lijkt 't me, datpredestinatie en vrije wil niet kunnen samengaan. En toch,met Gods genade, geloof ik al deze leerstellingen en veleandere, niet omdat ik ze begrijp, want dat doe ik niet, maaromdat ik geloof, dat ze deel uitmaken van God's openbaring.Zoo is 't ook met de Roomsche Kerk. Ik moet niet dit of

dat leerstuk op zich zelf nemen, maar ik moet tot een besluit

komen, of zij de ééne katholieke Kerk is, ja dan neen, en

dan moet ik alles gelooven, wat zij leert, omdat zij 't leert,

en niet omdat ik 't begrijp ".

Beter nog is de schrijver geslaagd in de verdediging van

den uiterlijken godsdienst, door zijn mooie beschrijving van

menige Roomsche plechtigheid.De bladzijden, waarin hij den indruk weergeeft, welke de

eerste Mis, die Isabel bijwoonde, op haar maakte; of waarhij verhaalt, hoe de beide bekeerlingen 't Paaschfeest vierden,

339

dat volgde op hunne opneming in de Roomsche Kerk, zijn warmvan overtuiging en tintelen van heilige geestdrift: van overtuiging,dat de Roomsche Kerk den mensch geeft, waaraan zijn hartbehoefte heeft, een eeredienst, waaraan ook 't lichaam deelneemt; van geestdrift over de schoonheid en harmonie, waarmeezij die godsvereering in haren ritus belichaamd heeft.

De bekeering is naar 't leven geteekend. De schrijver immers

was Anglicaan, zoon van den Londenschen bisschop, denaartsbisschop van Kantelberg, wien zeker weinig meer hadkunnen grieven dan de overgang van den talentvollen zoonnaar 't Roomsche kamp. 't Moet Father Benson dus welstrijd hebben gekost, maar na veel strijd en veel studie heefthij de waarheid gevonden en zich als priester der KatholiekeKerk gewijd aan de verspreiding der waarheid.

By what Authority? wil niet op gelijke hoogte staan metMrs. W. Ward's boeken. Out of Due Time is enkel te genietendoor, laten we zeggen, de Upper Thousand.

Dit is een volksboek, maar een volksboek in goeden zin,dat door 't volk zal genoten worden, zonder voor de UpperThousand ongenietbaar te zijn.

Roermond. ED. GEELEN.

Achter de Schermen. Uit het Spaansch van P_ Luis

COLOMA door W. VAN NIEUWENHOFF. —

Leiden, J. W. van Leeuwen (Hoogewoerd89)

1906. Prijs: gebr. f r.

De rustelooze werker W. van Nieuwenhoff vertaalde weertwee van Coloma's novellen: Achter de Schermen en Manolo.Zij zijn vertaald, dat weten we: anders, het pittig Hollandsch,de natuurlijke wendingen, de losse bevalligheid van den stijldeden ze ons houden voor oorspronkelijk.

Onze taak is gemakkelijk. De vertaler schreef in het » Woord

vooraf" eene beoordeeling, en daar wel niemand zoo goed

als hij Coloma zal kennen, laten we hem zijn aangenomen

kinderen zelf aan het publiek voorstellen.»'t Vorige jaar — schrijft hij — verschenen bij von Bachem

340

te Keulen twee novellen van P. Coloma. De eene in hetDuitsch, Verrechnet betiteld, is vroeger te Amsterdam uitge-komen onder den titel Door een gedierte. De andere, waarvanhier de vertaling uit het oorspronkelijk volgt, had ik vooreen derden bundel van zijne novellen bestemd.

»Voor het onthaal, dat mijne Hollandsche vertaling te beurtviel, had ik reden om meer dan dankbaar te zijn, vooral toen,nu drie jaar geleden, een goedkoopere uitgave der in 1896verschenen bundels werd gewenscht.

»Te gewilliger zette ik me daarom, op verzoek van mijnuitgever, weer aan den arbeid, en het bleek mij, al de meestpakkende zijner novellen had ik nog niet vertaald. Gaspari,de Duitsche bewerker, heeft volkomen gelijk: »Achter deSchermen is geschreven met de pen, waar later de Peque-neces (Aristocraten van Madrid) uit zijn gevloeid". »Wel is't weer echt Spaansch, kras in. opvatting en uitwerkingbeide; de personen mogen uit de hoogste kringen van Zuide-lijk Spanje genomen zijn, ons Nederlanders schijnen ze ruimsterk gekleurd. Dit belet echter niet, dat wij van de scherpte,waarmede hij personen teekent of liever uitbeitelt, kunnengenieten. Met een glimlach van voldoening zien we hem demisdaad of den met een tintje godsdienst bestreken wereldzingeeselen, wanneer de striemen ons geen pijn doen; maar debusten, die hij boetseert, vergeten wij nooit.

»Manolo, dat ik voor tien jaren reeds begonnen was tevertalen, verschijnt hier te gelijk met Achter de Schermen.

»Beide verhalen dachten mij te kostelijk om in 't stof ver-geten, of in Duitsche vertaling gekortwiekt, aan den mangebracht te worden.

»Coloma's novellen gelijken op de satiren of hekeldichtenvan vroeger tijd.. Aan woordkunst doet hij niet, eigen gemoeds-stemmingen ontleedt hij niet, doch wat hem in de mensehenergert, stelt hij onmeedoogend ten toon. Spaansche — enwellicht nog andere — ouders verwijt hij, dat zij de opvoedinghunner kinderen verwaarloozen en brengt in beeld, hoe geenuiterlijk vertoon van vroomheid de onheilen goedmaakt, dieroekeloos of onbedacht gezochte gevaren na zich sleepen.

34 1

Hiermede wensch ik deze beide novellen het welkom onthaalharer voorgangsters toe".

Mij dunkt, aan deze aanbeveling van een oordeelkundigebehoeft niets te worden toegevoegd. Slechts enkele bijzon

-derheden willen wij dan mededeelen betreffende den inhoud,om de nieuwsgierigheid te bevredigen, aan te wakkeren denleeslust en tevens het bewijs te leveren, dat wij van ditboeiende boek iets meer gelezen hebben dan de inleiding.

De eerste novelle kon om haar samenstelling een blijspelzijn. Heeft men niet den beroemden roman van SienkiewiczQuo vadis? ten tooneele gebracht?

Het zou ons niet verwonderen, als men het met Colomabeproefde en wij ter eeniger tijd de aankondiging zagen:

ACHTER DE SCHERMEN.

BLIJSPEL IN DRIE BEDRIJVEN.

Personen.

Douairière ROSA PELAEZ PONCE, Gravin van SANTA MARIA.

RITITA PONCE

ADELITA PERALTA haar nichten.BLANQUITA PELAEZ

CANDIDITO TEBA, Luitenant der huzaren en neef van RITITA.

Don RUFINO, Rector der Nonnen.RAMIRO PEREZ, Saletjonker.Don RECARREDO CONEJO, Vertrouweling der gravin.MARTINA, kamermeisje.MATEO * * * 1 ).Gasten, lakeien, een portier enz.Tooneel: De salons der gravin van SANTA MARIA.

Het stuk begint Aschwoensdag in den morgen en eindigtop den eersten Zondag van de Vasten 's avonds. Wanneermen het met de eenheid van tijd niet te nauw wilde nemen,

1) Deze persoon of onpersoonlijkheid — wat is hij nu eigenlijk? — warevolgens den regel der Ouden: »Non tarnen intus digna geri prornes in scenam",beter achter de schermen gebleven.

342

kon het, daar eenheid van plaats en handeling er is, doorgaanvoor klassiek.

Ook wordt te zien gegeven het spel van »ter zijde", alsde speler zijn hand aan den mond brengt, dat zijn mede-spelers het niet hooren zullen, daarna met opgetrokkenwenkbrauw iets op hoogen hijgtoon zegt tot de toeschouwers.

Ritita's hondje, bij ongeluk op den poot: getrapt, vluchtin het kabinet der gravin. Schrikkende geeft deze het diereen klap voor den kop. »Toen herkende ze 'm aan zijnhalsplaat met vergulden rand en riep verrast: »0 foei 1 't isNana, de hond van Ritita".

Dadelijk daarop de schrijver:»Begint de lezer iets te merken? Nana heette het hondje

van Ritita. Een onschuldig geschenk van haar neef Candidito".Een nootje bij Nana verduidelijkt nog: »Nana, een heldin uitden cyclus van Zola's romans".

Nu, wij hadden niets gemerkt. Maar zóó wenschen we hetook liever niet te merken. Dat dorentje aan mooi roosje vangeleidelijk zich ontwikkelen doet zeer. Het verhaal zelf moetde gegevens bevatten van ons gissen en begrijpen. Nietplotseling mag de auteur voor het voetlicht komen, om, zichrichtend tot het publiek, aan te vullen, wat ongenoegzaamwerd gesproken.

Maar Coloma zal het goed maken.Als Ritita en haar neef — hun namen worden niet ge-

noemd — de eene in Watteau -kap, de andere met domino,heimelijk de salons verlaten voor hun nachtelijken tocht,komt kwispelstaartend de hond toegesprongen en verraadtde uitgaanders. De geweldige schop, dien het arme dier op-loopt, kan moeielijk van iemand anders zijn dan van denluitenant der huzaren.

De hoofdpersoon is de Gravin van Santa Maria »de dikstevan alle gevoelige vrouwen". Onder haar krijshaftig voor-komen verbergt zij een hart van goud.

De geweldige physiologische verschijnselen, welke zichbij haar voordoen onder de toespraak van Rufino, zouden ueen denkbeeld kunnen geven van haar uithoudingsvermogen en

343

de sterkte van haar gestel, als ze niet tevens moesten dienen,om wat rustpunten te brengen in de rede van den ouden Pater.

Zij is goedhartig, al te goed, ingenomen met haar zelf,onvoorzichtig, onnadenkend. Als zoovele ouders, die vanhun kinderen geen kwaad veronderstellen, omdat hun deugdvoor hen een uitgemaakte zaak is, en ze laten in gevaren,waarin zij moeten omkomen.

In hare salons komen samen de beide seksen op avondjesen danspartijen. Wat kwaad zou het kunnen ? Doen niet dejongelingen, die zij ten haren huize ontvangt, haar denkenaan Aloysius van Gonzaga ? Zijn niet de nichten — hoegoed houdt Coloma het karakter vol: onbeschaamd is Ritita,ijdel Adelita, Blanca onnoozel — zijn zij niet de levendevoorstelling van Rosa de Lima? De gravin ziet van hettooneel alleen de voorzijde, het schitterlicht, de flonkersteenenen den schijn van mooi uiterlijk; zij heeft nimmer gekekenachter de schermen met haar werkelijkheid, met de afgelegdevermommingen, als de engelen des lichts verdonkeren in dieder duisternis.

Die kunst, zij het ook langzaam en met smart, wordt haargeleerd en velen met haar. Daarom is de novelle zoo lezens-waard, want al zijn er de spelers Spanjaards, met Spaanschenamen en manieren, toch wordt het stuk niet uitsluitend inSpanje opgevoerd, maar dagelijks voor onze oogen op hetgroote schouwtooneel der wereld.

Manolo is van andere bewerking, een beschrijving, nietlangdradig en dor, maar kort en levendig, raak als een hoofdstukuit het Boek der Rechters.

Aanschouwelijk verhaalt de schrijver, die ooggetuige was,hoe een jonge man uit de hoogste kringen in weelde envermaken te gronde gaat. Het is de geschiedenis van denVerloren Zoon, maar van eenen helaas, die niet terugkeertnaar het vaderhuis. Een oogenblik hadden wij het nog ge-dacht en men herademt; de laatste genade, hij had haaraangegrepen; maar terwijl hij op weg is om zijn goede voor-nemens ten uitvoer te brengen, komt hij weer in verleidingen bezwijkt.

344

Dieptreffend is het einde. Terwijl het licht in de speelzaalblinkt, de wit-bleeke gezichten der spelers zijn gebogen overde tafel, de piano de liederen speelt uit de Lucrecia en eenmachtige baryton aanheft het beroemde:

» Il segreto per esser felici"is de ongelukkige, die 't ook eens zong, op een ellendigzolderkamertje van het hotel in doodstrijd. Allen hebben hemverlaten. Alleen de priester bevindt zich aan zijn sterfbed.Hij heeft hem onder voorwaarde de absolutie gegeven, hijbidt voor hem, brengt het kruisbeeld aan de dorre lippenen blijft bij hem tot het laatste.

Uit de nagelaten papieren komt hij eerst tot de ontdekking,wie de doode was. »Toen — zoo zegt hij — besloot ik dezegeschiedenis te schrijven en den huisvaders onzer dagen.aan te bieden".Rotterdam. C. NUIJEN.

Succès door Mislukking, naar het Engelsch vanDr. P. A. SHEEHAN, Pr., door A. SCHMITZ

met een woord vooraf van P. J. H. GEURTS,

R. K. Pr. — F. H. J. Rekker s Amsterdam.

Dr. Sheehan is bij ons vooral bekend door zijn aardigen,geestigen roman Min nieuwe Kapelaan, waarvan de vertalingin veler handen is. Het in vele opzichten superieurewerk Luke Delmege werd niet vertaald en, misschien terecht:te veel zou daarin verloren zijn gegaan van het typisch Iersche.Gleenahan verscheen als feuilleton in De Telegraaf. En nugeeft de heer A. Schmitz ons de overzetting van Sheehan's— naar wij meenen — eerste werk The Triumyh of Failure,d. i. Succès door Mislukking, dat voor ons ligt.

Dr. Sheehan zelf moet dit boek het hoogst stellen van alzijn werken, en wij gelooven wel niet zonder reden; maar tochzal het nooit de populariteit verkrijgen van den Kapelaan omde eenvoudige reden, dat het geen eigenlijke roman is, maareer een soort Beljdenissen van hooge philosophische enpsychologische waarde: dit erkennen wij gaarne. De lezermoet vrij hooge ontwikkeling bezitten om er het volle

345

genot en het volle nut van te hebben, terwijl daarentegenDe Kapelaan voor ieder begrijpelijk en bevattelijk is.

Wij kunnen den inhoud niet beter weergeven dan doorde fraaie kenschetsing van den Z.Eerw. Heer Geurts in dienswoord vooraf: »Het romantisch verhaal der lotgevallen vaneen »mislukt" tot armoede en ellende vervallen student inde rechten, die bij de Klassieken der heidensche Oudheiden de Duitsche wijsgeeren tevergeefs rust en bevredigingzoekt voor zijn vorschenden, door bange twijfels gepijnigdengeest en zijn vreugdeloos, naar hooger geluk onbewust smach-tend hart, typeert op treffende wijze het levenslot van nietweinigen in onze hedendaagsche samenleving. Het geheimevenwel om na de »mislukking" dezer pogingen hun nut tedoen met de harde lessen, waardoor God in de leerschooldes lijdens, die verdwaalde en besmeurde zielen wil tot inkeerbrengen en louteren, en aldus een gebroken, bijna verwoestgodsdienstig leven in vroeger ongekende kracht, schoonheid envreugde te doen herbloeien, is voor de lotgenooten vanGeoffrey Austin veelal verborgen. Hun leven eindigt misschienook in een cel, maar het is zelden een kloostercel ".

Zooals men ziet, was het den begaafden schrijver hoofd-zakelijk te doen zijn denkbeelden bij de lezers ingang te ver-schaffen en koos hij tot drager er van den romanvorm. Zijn

doel was op de eerste plaats nuttig te zijn. Hij wilde aan-toonen, hoe groot de tegenstelling is tusschen de moderne

»salonbeschaving" met al haar glans en schittering en deinnige, verborgen schoonheid van een echt en diep christelijkleven. Het boek is zeker dat van een godgeleerde, een philo-soof, een denker, van een waar en heilig priester; maar slechtsbij wijlen proeven wij den letterkundige, die in Min nieuweKapelaan en in vele gedeelten van Luke Delmege zulk uit-stekend werk leverde. De didactiek speelt in het Succès tegroote triomfen, de »fabel" is zwak, de tendenz ligt er te dikop, en toch is de tegenstelling tusschen de twee levens

-beschouwingen, »de antithese", niet scherp genoeg gesteld.Geoffrey Austin is eigenlijk een sukkel, niet berekend voorden strijd van het bestaan. 't Is niet goed begrijpelijk, hoe

346

hij geen enkelen keer bij zijn vrienden komt aankloppenom een betrekking meer in overeenstemming met zijngeestes-richting en talenten. In elk geval geniet de armestumper al heel weinig van de schittering der modernesalonbeschaving in zijn armelijk leven. De eenige lui vanandere levensopvatting, met wie hij in aanraking komt, zijn deLevistons en Olivers, vrij schunnige types van mondaniteit.

Er komt een menigte van personen in het verhaal vóór,allen meestal druk sprekend en redeneerend, ook een soortvan, straat-apostel Charlie Travers, op zichzelf een hoogstsympathiek figuur, die zeer mooi raak maar te lang preekten naar Wien men toch met genoegen luistert. Dikwijls echterneemt de schrijver zelf weer het woord, en het is dan moeilijkna te gaan, of het Geoffrey Austin is, die onze aandachtvraagt, dan wel Dr. Sheehan. Er zijn ook zeker bladzijden in— te weinig echter -- waarin wij een voorproefje krijgen vanden heerlijken humor, dien wij in zoo volle mate te genietenkrijgen in Sheehan's latere werken.

Alles samen genomen onderschrijven wij gaarne al hetgoede door den schrijver van het »woord vooraf" overhet boek gezegd. Alleen voegen wij er bij: men moet hetniet lezen om den romantischen inhoud, wel om den dikwijlsoverstelpenden schat van ideeën, gevoelens, fijne gedachtenen menschkundige opmerkingen. Het kan niet anders, of ditis een zaad, dat ook onder onze landgenooten vrucht zalschieten. Daarom willen wij het ieder gaarne ter lezing aan-bevelen, vooral, zooals de Heer Geurts zegt aan »ontwikkeldepriesters, leeken en studenten", alhoewel deze over het alge-meen voldoende Engelsch zullen kennen om het in 't oorspron-kelijke te lezen.

De vertaling is vloeiend, maar had nog wel. eens mogennagezien worden. Zeelijk'is het veelvuldig gebruik van »zulks"en het telkens afbreken van sommige woorden. Moge eentweede druk noodig blijken, waardoor aan deze vlekjes gele-genheid zal worden gegeven te verdwijnen.

M. S.

347

Engelsch Leeyboek ten dienste van het Gymnasiaalen Midde lb. Onderwijs door Th. NEERVENS,

Leeraar Canisius-Coll. te Nijmegen. Driedeeltjes. Leiden, Théonville, 1906-1907.

De drie deeltjes, waaruit dit leerboek bestaat, hebben wemet belangstelling en aandacht doorlezen. Naar onze beschei-den mening zal 't — met flinke hulp van 't »levende woord"— de leerlingen in staat stellen, de Engelse taal degelik teleren kennen en gebruiken. Van meet af toch wordt hier devreemde taal in die taal zelf behandeld: voor enigszinsgevorderde leerlingen de manier. Dan wordt, wat de beideeerste deeltjes betreft, de kracht van de intuïtieve methodeterecht gezocht in de samenhang: geen losse zinnen, maarschetsjes en verhaaltjes, met grammaticale biezonderhedenin zake spelling, etymologie en zinbouw doorweven, welke inhet derde deel tot de Engelse spraakkunst worden geordenden verruimd. Eindelik wordt de fonetiek als grondslag ge-nomen: terwijl 't eerste deeltje geheel in foneties schrift isgegeven, worden de oefeningen in de eerste 7o bladzijden vanhet tweede deel in 't gewone schrift herhaald.

Wat die overgang van 't ene schrift in 't andere betreft,'t is natuurlik ook de auteur bekend, hoe omtrent 't al ofniet wenselike van die overgang de meningen verschillen.De schrijver zegt hieromtrent in z'n voorrede: »Het tweededeel je, dat pas na eenige maanden in de handen der leer-lingen komt, moet hen, nu ze de eigenaardige Engelse uit

-spraak machtig zijn, vertrouwd maken met de eigenaardigeEngelsche spelling. Dat hierbij het aangeleerde phonetischschrift belemmerend zou nawerken, is een theoretisch bezwaaruit 't studeervertrek, dat in de ervaring der klas allen grondblijkt te missen".

We onderschrijven deze regelen gaarne, behoudens dezeenkele opmerking, dat de belemmering door tweeërlei zo zeeruiteenlopende schriftelike uitbeelding niet enkel in de theore-tiese verbeelding bestaat, en dat onze praktiese oplossing zouzijn: na 'n dozijn lessen uit deel I dezelfde oefeningen uitdeel II onderhanden te nemen, en vervolgens de beide

348

deeltjes afwisselend te gebruiken, b.v. met 'n drietal lessentelkens.

Dit laatste is slechts 'n advies aan 't »levend woord",waarvan de hulp reeds werd verondersteld; ook door deschrijver; dit blijkt uit de goede gedachte, om deel III metwit te doen doorschieten, ter eventuele aanvulling.

Zodat uit de voorgaande regelen zal gebleken zijn, dat we't leerboek in alle opzichten zeer kunnen aanbevelen.

G. M. A. ,JANSEN.

BERICHT AAN ONZE LEZERS.

Overeenkomstig het Bericht in de laatste aflevering van

de Geschiedkundige Bladen deelen wij evenzoo aan onzelezers mede, dat genoemd tijdschrift zich met De Katholiek

vereenigd heeft en dat de bekwame redactie zich bij de onzeheeft aangesloten. Volgaarne hebben wij het voorstel daartoeaanvaard: wij zijn stellig overtuigd, dat in den toestand,waarin wij Nederlandsche Katholieken verkeeren, aaneen

-sluiting van krachten, op ieder gebied van wetenschap enletteren, nog altoos te verkiezen is boven afzonderlijkepogingen, hoe verdienstelijk ook. Wij vertrouwen, dat de

toegezegde medewerking van deze welbeproefde en gewaar-deerde krachten op het geschiedkundig gehalte onzer afleverin-gen den gunstigsten invloed zal hebben.

Onze uitgevers zullen aan de inteekenaren op de Geschied

-kundige Bladen, die niet tevens — zooals met de meesten

het geval is — tot onze lezers behooren, de reeds verschenen

afleveringen van De Katholiek 1907 aanbieden, wanneer zij

daartegen geen bezwaar maken.

DE REDACTIE.

CARMEL-LEGENDE.

VANDER BOOTSCAP AEN DIE SOETE MAEGHT MARYE.

In 't lant aen segheningen rijck,(Waer Ihesus op-ghestanden),Daer stont al up die Carmel scoonEen cloesterken in waranden.

Daer woonden Broeders van de Maeght,Die Ihesus heeft ontfanghen,Wit was hun mantele, bruyn dat kleedt,Symbool van suyvre armen.

Twee jonghe, scoone monickijns,Sy waren broeders saemenVan XI ende XIV iaer,Oec leefden daer bequame.

Sy waren al seer jonc ontfaen,Die Vader brachtse beyden,Een ridder van Vrankrijck, sonder blaem,Die uytghinc totter stryden.

Soo menich iaer ten ende quam,Men sach gheen vader keeren;Die kinderen groeyden liefelijck opEn wouden vlytigh leeren.

CXXXI. 5. 22

35 0

Doe hadden sy dat kleedt ghevraegtDat al die Broeders droeghen,Sy waren sacht en goet van hertEn conden seer ghenoeghen.

Sy minden met herten dat hof ken scoon,Sy menich keer daer quamen,Dan saetense langhe handt in handtSeer vriendelijck tesaemen.

Soo alderrijckst was desen hofAen vruchten soet van smaeke:Oranghiën gheel, grenaeten root,Die peerse druuven raecten.

Oec soo veel scoone bloemekens fijn,Die stonden langhes ter paden,Sy stonden liefelijck ende soetOnder die palmen-blaeden.

Een bronne lijck crystal soo reynDie stuerde sacht haer straelen,En lietter soo veel droppelkens cleynAl up die bloemekens daelen.

Noyt blyder dagh als by die PrijmDie sonne quam gheresen,Sy stroyde dan up al die blaênEen diamanten reghen 1

Een Meydagh, sy al nae die MesDie Pryoor oorloff vroeghenOm in die hof een wilen lancTe vinden hun vernoeghen.

35 1

Dat oorloff heeftse die Pryoor ghedaen;Sy spronghen haestelijck henenEn quamen by die bronne scoon,Daer settense sich neder.

Soo saetense corter wilen stil,Doe seidie joncste blyde :» Hoe wonderscoone bloemekensHier staen te onser syde l"

D'ander: »Wel meugh-di broeder wonder sienIn al dees scoone cruyden,Maer groeter wonder noeme ic Hem,Diese uytter aerd deet spruyten".

Die joncste: »Ja, scoon mach Ihesus' hof wel sijn,Daer ghinckic geerne innen,Maer ic bede Ihesus en die MaeghtOec U by my te bringhen !"

D'ander: »Sou-di dat doen myn liefste broer?

Sou-di my niet vergheten?Ic beminne U oec totinder doet,

Dit sul-di van my weten!"

Die joncste bleef doe alleene daer staen,Die ander had sijn saken,Hy ghinc terkerken om 't outaerSuyver van stof te maeken.

Alleene ghebleven seide dat kint:»Wel moghte ic geerne weten

Wat Ihesus buyten desen hof

Dat velt heeft toeghemeten".

35 2

Hy sach er die hof-poert open-staen,Die weyden laghen open,Seer haestelijck is hy opwegh ghegaenEn ghinc ter heyden loopen.

Hy sprac: » Dat is doch wonderscoon,Hoe wonderlijcken bloemenHeeft Ihesus hier in 't velt gheplant,Swaer magh ic die naemen noemen".

Hy ghinc wel seven mijlen lancAl langhes dat woudt en heyden,Hy was vermoeyt van sijnen ghancEn sette hem tersyden.

Doe sach hy een ridder soe swert van velVlugh als de wint ghenaecken,Sijn paert was op-ghetuygt seer rijcMet silver ende gout-laeken.

Het sachte kint docht van gheen quaet,Waarom sou-hy hem vreesen?Het deet bescheyt, seer hovesch van aert,En sprac met soeten wesen:

Dat kint: »Seght my, heer ridder, scoone man,Comt ghy my bootscap bringhenVan myn Heer Vader alsoe goetEn hertelijck van sinnen ?"

Die Moor: »U vader en kinne ic niet, o kint!"Soo was dat wedervaren.

Dat kint: »Hy hiet Morencyën l" sprac de cnaep,»En gaet al seer op iaeren".

353

Die Moor: sEs dat sijn naem? hem kinne ic well",(Dat mooren-aensicht grynsde),Ic self hebbe hem doet-ghemaect!Allah es groet t'eynde 1"

Dat kintdroevigh: »Eilaeschen 1 es mijn vader doet,

Verwondert: En ghy holp hem om tleven?Opvlieghent: Fy 1 seght my vlugh ghy sleghte man

Wat quaet had hy bedreven ?"

Die Moor: » Hou ! Hou 1 ghy cleyne Christenhont 1tCruys woude hy niet versaecken;Sweert ghy niet spoedigh Ihesus afOec U mijn swaert kon raecken l"

Dat kint: »Neen 1 Ihesus en die Maeght sijn mijn l"Die Moor: »Mijn swaert sal-U doorborenl"Dat kint: »Dan sal mijn siel by Ihesus sijn l"Die Moor: »Vlugh, of ghy sijt verloren1"

Dat kint: »Can ic niet keeren U ghewilt,Mijn siel kunt ghy niet deren,Ic en vrees nogh U prym nogh swaert,By Ihesus blyf ic sweeren!"

Die Moor: n Vermaledijde ChristenbloetGhy gaet U loon ontfanghen 1"

Dat kint: »Ghebenedijde Ihesus soet, T'saemen.

Na U staet mijn verlanghen l"

Doe heeft die wreede SarracijnGheholpen om het leven't Onnoosel kint; om Ihesus' naemIst daer upt velt ghebleven.

354

Hoe sachtkens lagh sijn hooftken neerAl in die groene weyde,De bloemekens custen hem dat hayrBebloet langs alle syden.

Het sieltjen vloogh nu naer sijn doelDen Maker aller dinghen,'t Sach sijn Vader en ghinc die MaeghtSijnes broeders bootscap bringhen.

De broeder had sijn werc volbraght,Vlugh quarr hy ter waranden,Hy soghte, hy soghte sijn soete vrientMaer heeft hem niet ghevanden.

Hy clopte die monicken al te saem,Gheen kon hem tydingh gheven,Waer of dat jonghe monickijnSoo langhe was ghebleven.

Sy soghten ten avont langhes die wegh,Door tlant van alle syden,Doe vanden sy dat kint vermoortAl in die groene heyde.

Sijn broeder: >Ay! alderliefste broeder mijnHoe light ghy hier verslaeghen,Nu en hebbe ic gheen broeder mer up aerdOm hem mijn leet te claghen 1"

355

Sy beurden sacht dat monickijn opEn hebben hem met-ghenomen,Sy sijn het hof ken doe binnenghegaenEn sijn by die bronne ghecomen.

Met droevigheit is nu dat kintDoor al sijn broeders saemenStil by die bloemekens nedergheleyt,Daer by soo menich quame.

Doe ghinghen sy weenent huyswaert aen,Daer was nu die broeder alleene,Hy heeft sijn vensterken open-ghedaenEn sach na 't hof ken henen.

Het kint dat had so swaer verdriet,Hy sprac: »Nu wil ic wetenOf dat mijn soete broederliefMy oec niet sal vergheten".

Doe is dat jonghe monickijnStil naer den hof gheganghen,By't graf ken sangh sijn stemmeke reynSeer sachtkens soete ghesanghen.

Dat kint: »Ay! aldersoetste broeder mijnSul-di my doch ghedinckenAls ghy die Maghet en haer SoonU vriendelijck siet wincken ?"

En siet ! die Maeght quarr voer hem staen,Sy was ghekleet seer scoone,Een Coninc had sy cier ghedaenSoo rijck droegh sy een crone 1

35 6

Die crone was wel suyver gout 1Hy droech er XII sterren,Sy bloncken lijck het sonnelichtEn scitterden van verre 1

Haer wile utermaten fynEn cost gheen scoon versmooren :Met dusenterande cringhelkens cleynDat gout-hayr quarr te-voren l

Haer aensicht was soo liefelijck soetAls blancke snee soo reyne,Noyt vant men groeter wonderscoonEn suyverheit van Tyne!

Haer cleene rode rosen-montDroech dallekens ') ander syden,Haer ooghen alsoe vriendelijckEen sachten glans verspreyden !

Van silverblanc so was haer kleetMet lelyën scoon doervloghten ! ;Noyt rycker gordelbant men sachWaer of men sulc oec soghte 1

Haer mantele was van blauw lazuerMet silveren lely-bloemen !Van rosen was dat blauw omboortEn dienden totter soemen 1

Up een scoon rosere-root sy stont,Die droech haer cleyne voeten ! ;Die rosen gheurden eenen gheurSeer liefelijck ende soete 1

1) Kuiltjes.

357

Dat kint en wiste niet wat het sach 1(Die Maeght was soo voernaeme l)Hy bescauwdese sedigh ende soetEn deet sijn handekens saemen.

Ghecranst van suyver hemelsc lichtQuam Sy daer aenghetreden,En sach al minnelijcken soetAl up dat kint teneder.

Die Maeght: »Ghegroet, mijn liefste monickijn !"Spracse met soeten sinnen,»U broeder deet sijn bootscap goet,Ic come U by hem bringhen 1"

Doe tkint Maryes stemme vernamIst haestelijck opgheresen;Nu wiste het wie daer totem quamEnt seide met blyden wesen:

Dat kint: >Sijt ghy dat Sinte Marye-lief 1Hebt ghy er myn beed vernomen?So isser. myn cleyne soete broerIn Ihesus hof ken ghecomen?

> Nu moghte ic wel met U gaenOm daer met hem te spelen,Maer ic woude dat ons Heer Vader goetDie bliscap conde deelen l"

Die Maeght: »U Vader, o myn soete kint!Die liet voor tcruys syn leven,Hy is om mynes Sones NaemAl inder stryt ghebleven.

35 8

»Doe gaf hem Ihesus Toone groet,Hy woude hem danck bewysen:Hy heeft hem in synen hof ghenoetOm ewich Hem te prysen !

»Om Ihesus is oec U broeder vermoort,Oec hem woude Ihesus roemen:Hy sitter aen syn Vaders voetEn plucter voor Ihesus die bloemen!

» Met deerste bloemekens in syn handtQuarr by tot myn Sone gheloopen,Hy gafse Hem met soo soeten lachEn brocht doe die bootscap over!

» Myn Ihesus-soet dat oorloff deet,Maar eerst soude U broeder

Sy duyt op Gaen plucken dese lelyën-reynhaer kleedt Voor tkleet van Ihesus' Moeder 1

»Nu meugh-di van Ihesus oec innen gaen 1Nu sul-di noyt mer sceyden 1Ghelustet-U myn cleyne manSulc soet en groet verblyden?"

Dat kind » Ghedanct ! oec liefste Moeder-myn lmet groeten Ic corn met U tenhoven,vrouden.

Met dinghelkens soo sal-ic UEn Ihesus ewich loven l"

Die Maghet quarr, het monickijn quam,Sy hielt hem byder handen,Dat blauw en wit, ent wit en bruynDie raecten doe malcander.

359

Doe heeft Maria tCarmelkintEen cus aen thooft ghegeven;Dat lijfken bleef int groene cruyt,Syn siel ghinc opwaert sweven.

Een heeft, die suyvre Maeght tot loff,Dit liedekijn ghescreven,Bidt, dat oec by in 't CarmelkleedtBy Haer magh eewich leven.

Amen.

Oss, O. L. V. Lichtmis. '07. Fr. BERTHOLD, Carmeliet.

TUBERCULOSE DER LONGEN.

De zorg, welke de meeste menschen wijden aan hun stoffelijk

omhulsel, is wel zóó, dat men verwachten mocht, bij 't wassen

der gemeene belangstelling in allerlei takken van wetenschap,

die voorheen schenen te behooren tot de bevoegdheid deringewijden alleen, de geneeskunde niet op de laatste plaats

binnen den kring der belangstellenden te zien trekken.

Daarover kan men zich verheugen en daaraan kan men zich

soms ergeren.Wanneer de geneesheer optreedt als onderwijzer der gezond

-heidsleer is er reden een breeden kring van belangstellenden

om zich te verzamelen. Immers alleen van begrijpenden kanhij verwachten steun, noodig tot het doorvoeren van maat-regelen, soms brekend met eeuwenoude, geërfde gebruiken,maatregelen, welke vaak opoffering van veel geld vorderen.Ja — men zou verder kunnen gaan en beweren, dat alleengedragen door ontwikkelde leeken de gezondheidsleer redenvan bestaan heeft en kracht het woord levend te maken.

Ongelukkig komen velen — zooals noodzakelijk was,eenigszins ingelicht omtrent vorm en verrichtingen van 'tgezonde en zieke lichaam, toch natuurlijk hoogstens half ofkwart geleerd — zich dringen in een deel van 't genees

-kundig werk: het behandelen der zieken ieder voor zich.

Deze uiting van belangstelling is allerminst in het belangder zieken, noch ook in 't onze. Ergernis daarover doet velenafkeuren het onderrichten van leeken.

Zoover voert de ergernis ons niet.Laten we de verdrietelijkheden, gevolg van bemoeizucht

der leeken, niet te zwaar tillen. De tijd van den geheimzinnigen

geneesheer, half toovenaar, half man van wetenschap, is

361

voorbij — voorgoed voorbij. We kunnen den stroom nietmeer keeren en ook: de geneesheer is er voor de zieken enniet de laatsten voor hem. Dit alles overwegende, schijnt hetmij ten slotte nuttiger den bestaanden tijdgeest zoo goedmogelijk te benutten dan te wrokken over gebreken, die nuen dan onzen rechtmatigen toorn gaande maken.

,De leeken moeten worden voorgelicht. Geschiedt dat, wordtde leekenwereld in kennis gesteld van wat wij thans omtrent detuberculose weten, dan zeker zal het ook in dezen weder aanden dag komen, dat kennis is macht.... Voor de bestrijding dertuberculose achten wij dus voorlichting van het publiek eeneersten en dringenden eisch" 1 ).

Waarom wij, dezen wenk volgend, een opstel gingen schrijvenover tuberculose?

Waarom wij dit onderwerp juist nu ter sprake brachten?Op de eerste vraag is het antwoord: omdat geen ziekte —

althans in onze streken — onder de menschen grooter onheilsticht, meer levens eischt. Eén van de tien sterfgevallen opzijn minst wordt aan tuberculose toegeschreven, en wie meteenige vakkennis de ambtelijke opgaven der doodsoorzakeninziet, zal grif toegeven, dat vermoedelijk een zeker aantalsterfgevallen door tuberculose, onder een ander hoofd voor

-komen 2 )•

De tweede vraag is 't kortst beantwoord met 't Hollandschespreekwoord: i Men moet het ijzer smeden, terwijl het heet

1) Prof. Dr. W. Nolen, Grondslagen voor een rationeele bestriding der tuber-culose als volksziekte (Geneeskundige Bladen, No. IX—X, 19o4, bl. 233).

2) In Nederland stierven in 1901 : II.26 pCt. en in 1902: I1.52 pCt. dertotale sterfte aan tuberculose in verschillende vormen (7aarcijfess). In 1903waren van de 8253 sterfgevallen in Amsterdam Io99 aan tuberculose, d. i.13.3 pCt. der totale sterfte.

Van 1896—igoo stierven in Duitschland gemiddeld 213 op de 10.000 bewoners,van die 213 stierven er 20.6 aan tubercluose. In Frankrijk waren de getallen

225.7 — 34.8• In Engeland en Wales 197.8 — 19.38. Prof. Dr. G. Cornet, DieTuberculose (Wien, 1907) S. 3•

De tuberculose kost Pruissen alleen jaarlijks ongeveer 86 millioen Mark:

Cornet, I.C. S. 8.

362

is"'). Men kan tegenwoordig nauwelijks een geneeskundigtijdschrift opslaan, waarin niet een of meer artikelen overtuberculose voorkomen. Laat nu deze belangstelling van demannen der wetenschap onderworpen zijn aan een onbewustdalen en rijzen als van eb en vloed, zooals alle uitingen vanmenschelijk streven en denken, veel meer is zij gewassendoor dat gaandeweg verschillende ontdekkingen een uitzichthebben geopend op het einddoel: met goed gevolg bestrijdender tuberculose. Men tast minder dan vroeger in 't duister,weet meer dan ooit, waarheen zijn aanval te richten.

Deze waarheid wordt geenszins te niet gedaan door eenander, niet te bemantelen feit, dat omtrent vele en daaronderhoogst belangrijke punten, geen volkomen eenstemmigheidheerscht onder de voormannen der wetenschap. Voor zoovervelen daarin een gereede verontschuldiging mogen vinden tottrage onverschilligheid, tot niets doen, schijnt dit een zwakpunt in onze slagorde. Ten onrechte evenwel — wie lauw enonverschillig blijft bij 't aanschouwen van ellende, omdat zijnhulpmiddelen tot leniging onvolmaakt zijn, die zal onder alleomstandigheden ledig blijven en kan veilig van de monsterrolgeschrapt. Overigens bij zekere oneenigheid staan genoegfeiten volkomen vast om een grondslag te vormen voor onzebestrijding. Ten slotte weten de ingelichten, hoe juist diestrijd telkens en telkens gebleken is een bron van nieuwekennis, een aanleiding tot herhaald en scherper onderzoek.'t Verschil van meening moge blijven bestaan als een waarborg,dat we niet zullen vervallen in bekrompen eenzijdigheid, datwe behoed blijven voor de meest geestdoodende van allemeeningen: dat we alles van een zaak afweten.

In de laatste jaren is de sterfte aan tuberculose ongetwijfeldafgenomen, of ze grooter of kleiner is dan in vroegere eeuwen

1) Niet zonder invloed waren de bemoeiingen tegenwoordig in 't werk gesteldom een katholiek Sanatorium te stichten. Zonder twijfel moet 't liefdadige hart't eerste woord spreken, maar mij dunkt, 't zal toch ook goed zijn, wanneerde schenkers eens uiteengezet zien, hoe de strijd tegen de tuberculosegestreden wordt. 't Liefdadigheidsvuur moge in 't hart ontbranden — het hoofdmoet de brandstof leveren om 't vuur gaande te houden.

3 63

is moeilijk uit te maken. Waaraan dit afnemen is toe teschrijven blijkt niet volkomen duidelijk. Al zijn van den eenenkant in onze streken de levensomstandigheden, als voeding,verzorging van 't lichaam, in 't algemeen vooruitgegaan, alhebben in latere jaren, groote rampspoeden als oorlog,hongersnood en epidemieën zich minder doen gelden — vanden anderen kant zouden deze voordeelen misschien wordenopgewogen, door 't nadeel, hetwelk de menschen zich aanlevensvreugd toebrengen door scherper wedijver in 't voor-brengen, door hooger eischen aan 't leven gesteld en door 'taankweeken van standen- en klassenstrijd. Mogelijk ook raakteen ras uitgeziekt of verkrijgt de ziektekiem een meer goed-aardig karakter.

Dit alles uit te werken zou ver buiten ons bestek gaan.Vurige tuberculose -bestrijders, zooals Cornet, zijn geneigd detegenwoordige afneming toe te schrijven aan het doorvoerender bestrijdingsmaatregelen door hen aangeprezen, maaranderen, meer nuchter, merkten op, dat 't slinken der sterfte.cijfers reeds begon, vóór de raad tot daad geworden was.

Reeds in de oudheid was de tuberculose bekend, oflaten wij ons scherper uitdrukken : de longtering, een hareruitingen. Hippocrates') kende de ziekte en Aretaeus') gafvan haar een beschrijving, die nog zou passen in een heden

-daagsch handboek.Reeds lang vóór er sprake was van bacillen, bestond een

volksgeloof aangaande de besmettelijkheid der ziekte. Daaropberust een edikt in 1782 voor het koninkrijk Napels gegeven,waarbij strenge bestrijdingsmaatregelen en voorbehoedings-middelen werden bevolen: de zieke wordt afgezonderd;beddegoed, lijfkleeren en zieke ondergaan berookingen;wasschingen van metalen voorwerpen met azijn of zeewater,van boeken met citroensap worden voorgeschreven. Wie zichaan de bepalingen niet houdt, kan voor drie jaar op de

1) Hippocrates leefde van 46o tot 377 vóór Christus.2) Aretaeus leefde aan 't eind van de ie of in het begin van de 2e eeuw na

Christus. Een vertaling van zijn beschrijving geeft Dr. A. B. Marfan in Traitéde Médecine, Tome VII, 19o1, p. 124.

364

galeien gezonden worden, als hij tot de ignobili behoort, deedelen komen er af met drie jaar vestingstraf en driehonderddukaten boete. Geneesheeren, die hun bekende gevallen nietopenbaar maken, worden de eerste maal tot driehonderddukaten boete veroordeeld en voor de tweede maal voor tienjaar verbannen. Wie een teringlijder helpt ontsnappen gaatvoor zes maanden in de gevangenis. Geestelijken, zoo seculiereals reguliere, die deze maatregelen niet helpen ondersteunen,worden voor tien jaar verbannen. Doux pays l En wanneerin onzen tijd maatregelen besproken worden van veel milderaard, ofschoon op veel beter inzicht gegrond, gaan stemmenop die spreken van Tuberculösenhetze 1 ).

Laënnec — van wien sommigen niet kunnen spreken zonderhet epitheton »groot" — bracht in 18i9 de kennis der tuber-culose een schrede verder door aan te toonen de eenheid inwezen der verschillende vormen van uiting.

In 1865 verdedigde Villemin zijn proeven, welke aantoonden,dat tuberculose overdraagbaar en in te enten was. In 1879sprak Musgrave-Clay in zijn proefschrift te Parijs verdedigd,zich uit voor de besmettelijkheid.

Te recht kon daarom Cornet zeggen: »Die Lehre von derContagiosität der Tuberkulose ist nicht die Tochter derBakteriologie sondern sie ist die Mutter derselben". Immerstoen men eenmaal door redeneering en door proeven debesmettelijkheid aannam, ging men zoeken naar de smetstof,die eindelijk gevonden werd en reingekweekt door Robert Koch.

Weliswaar hadden anderen reeds eerder den bacil gezien,doch zij hadden hun vondst niet op de juiste waarde wetente schatten.

Den 24en Maart 1882 deelde Robert Koch, hoogleeraar inde bacteriologie aan de Berlijnsche Hoogeschool, zijn ont-

1) Zie o.a. Prof. Fokker in Besmettelijkheid van tuberculose (Pro en Contra,Serie I, No. z, bl. 20).

Ongetwijfeld maakt deze scherpzinnige schrijver zich aan eenige overdrijvingschuldig; zijn scherpe kritiek zal evenwel bevorderen, dat sommige waarhedenbeter gegrondvest worden en beschreven, misschien zal hier en daar iets om-tuimelen op zijn klaroengeschal.

Inmiddels is prof. Fokker overleden.

3 6 5

dekking mede'), waardoor hij een zoo volkomen omkeering inons weten en kennen bracht, dat het gerechtvaardigd is, hetvoorwerp zijner ontdekking — den tuberkel-bacil, den bacil vanKoch — als uitgangspunt van onze beschouwingen te nemen z).

Wie kennis wil maken met den tuberkelbacil dient zich tevoorzien van een behoorlijk mikroskoop, aangezien het gevaar

-lijke wezen slechts 1.5 tot 4 ,v lang en 0.3-0.5 N 3) breed is.Eerst bij vergrooting van vele honderde malen kunnen wijdeze mikrobe waarnemen. Een ander blijk van kleinheid is,dat tien millioen tuberkelbacillen wegen ..... o.oi m.G.

We zien in het gezichtsveld der mikroskoop dunne, flauwgebogen staafjes, nu eens meer afzonderlijk gelegen, dan meerin groepen. Onder omstandigheden vertoont de bacil eenefijne korreling, die aan sporenvorming wordt toegeschreven.Zulke sporen zijn in staat later tot nieuwe bacillen uit tegroeien, zij onderscheiden zich van den bacil door grooterweerstandsvermogen tegen schadelijke invloeden van buiten 4 ).

Ofschoon deze bacillen voorkomen in ziekteproducten vantuberculeusen oorsprong zou men ze zonder bepaalde kunst

-grepen niet te zien krijgen. Eerst na kleuring neemt men debacillen waar. Gebruik wordt gemaakt van een bijzondereeigenschap, n.l. dat zij eens gekleurd, in zure vloeistoffen deopgenomen kleur niet afstaan. Aan den eenen kant vertoonenook enkele andere mikroben deze eigenaardigheid o. a. deleprabacil, aan den anderen kant wordt het opsporen vanden tuberkelbacil soms bemoeilijkt, doordat hij of in zeer jongecultures deze »zuurvastheid" nog niet bezit of in oude en bijsporenvorming deze eigenschap verliest.

Al mogen kleine wijzigingen zijn aangebracht, in hoofdzaak

1) Robert Koch, Die Aeliologie der Tuberculose (Berl. klin. Wochenschrift, 1882).2) »La tuberculose est une maladie infectieuse, spécifique, contagieuse et

inoculable, se présentant, au point de vue anatomique et clinique, sous les aspectsles plus divers, mais relevant dans tous les cas, du même parasite microbien, lebacille de Koch". Aldus G. H. Roger, Traité de Médecine, Tome I, p. 757.

3) te = mikron, is de geijkte uitdrukking voor 1/1000 millimeter.4) Of men hier te doen heeft met sporen of met rakuolen staat nog niet

geheel vast. Zie o.a. Cornet, l.c. S. 24 en 25.

CXXXI. 5• 23

366

wordt ook nu nog de kleuringsmethode van Ehrlich ') toege-past. Ondersteld, dat in sputum door een lijder opgehoestnaar tuberkelbacillen gezocht moet worden, dan gaat menaldus te werk: eenig slijm wordt gelijkmatig uitgestrekenop een uiterst dun glaasje, daaraan gedroogd en door ver-hitting vastgekleefd, vervolgens laat men een roode kleurstof,fuchsine, opgelost in karbol en alkohol, inwerken, en ontkleurtweder door een zwakke oplossing van salpeterzuur en daarnadoor alkohol. Alle deelen van het ingedroogde slijm zullen danhun roode kleur verliezen, uitgezonderd de zuurvaste bacillen.Vervolgens wordt een tweede kleuring met methyleen-blauwtoegepast en nu zal men, het glaasje onder het mikroskoopbrengend, de tuberkelbacillen als roode staafjes te midden

van een blauwe omgeving herkennen.Het feit, dat deze bacillen gevonden worden in alle aan

tuberculose lijdende deelen, is geen voldoende reden hen deoorzaak der ziekte te noemen.

Het onwrikbare bewijs zou slechts kunnen bestaan in enting

op het lichaam van een gezonden mensch. Buiten de anderebezwaren is van veel gewicht, dat in dit zinsverband »gezond"beteekent: volkomen vrij van alle tuberculeuse afwijkingen ;en hoe schaarsch in dien zin genomen »gezonde" menschenzijn, zal in het vervolg blijken.

Toch mag met een mate van waarschijnlijkheid, die aanzekerheid grenst, de bacil van Koch de oorzaak der tuber-culose genoemd worden. Het onderzoek op dieren heeftmoeten aanvullen wat aan de strikte bewijsvoering ontbrak,en mede waarnemingen, die toevallig als 't ware de zuivereentingsproef op den mensch nabootsten. Gansche kuddenmarmotjes en konijnen, in lateren tijd ook runderen, hebbenals proefdieren hun leven voor den mensch gelaten.

Allereerst was het noodig den tuberkelbacil in » reincultuur"te kweeken, d. w. z. kolonies te vormen op bepaalde voedings-bodems, waarop nu ook geen bacil van een andere soort meervoorkomt. Men had al zeer spoedig gezien bij het onderzoek

1) Ehrlich, Deutsche med/z. Wochenschrift i882:

3 67

van sputum, dat daarin bacteriën van zeer verschillenden aardvoorkwamen — zonder meer was dus dit sputum niet geschiktom de bijzondere eigenschappen van den bacil van Kochnader te leeren kennen.

Wanneer nu een marmotje geënt wordt met sputum vaneen teringlijder, dan kunnen er wel andere infecties tot standkomen, maar op verscheiden plaatsen in het inwendige van hetdier zullen ook tuberkels ontstaan, waarin de tuberkelbacilzoo niet alleen dan toch overheerschend voorkomt. Van zulkedeelen worden stukjes overgebracht op een voedingsbodem.Nu is een eigenaardigheid der mikroben, dat iedere soorteen voorkeur heeft voor een voedingsbodem van bepaaldesamenstelling en op dezen 't best gedijt. Brengt men duseen mengsel van mikroben op een bepaalden voedingsbodem,dan zal één soort zich meer en ruimer ontwikkelen, de anderezullen in groei achterblijven. Ontwikkelen zich dus nieuwekolonies, dan wordt daarvan weer iets geënt op een vol-genden voedingsbodem enz. Aldus is het mogelijk uit eensputum, waarin verschillende mikrobensoorten voorkomen éénsoort afzonderlijk voort te fokken. In te gaan op de samen

-stelling der voedingsbodems ligt buiten het bestek van dit opstel.Op de beschreven wijze werkende, is men in staat geheele

stamboomen van bacteriën te vormen. De kindskinderen had-den de eigenschappen der voorouders ongerept bewaard. Metdeze »reincultures" konden nu de proeven aanvangen. Eeneerste vraag is deze: zijn het de bacillen zelf, die ziek maken,of scheiden zij een giftige stof af?

Hammerschlag 1) filtreerde door een porceleinen filter vloei-stof, waarin tuberkelbacillen gekweekt waren, en kon met ditvocht geen tuberculose verwekken. Daarentegen kon Kochmet doode bacillen een absces doen ontstaan, ja zelfs tuber-culose, maar dan een, die in overeenstemming met het gedood zijnder geënte smetstof, geen neiging had zich verder uit te breiden.

Uit een en ander blijkt dus, dat de giftige, de ziekmakende

1) Hammerschlag, Corresp. Blatt für Schweizer Herzee, 1888; Centralblatt fiiiklin. Medizin, 1891.

368

stoffen in de bacillen-lichamen worden vastgehouden, hetgeennog duidelijker werd, toen het Koch gelukte deze stoffen metwater en glycerine uit te bogen. Deze vloeistof, de veel-besproken tuberculine, was wel degelijk in staat veranderingenin het menschelijk en dierlijk lichaam teweeg te brengen, zelfsin onbegrijpelijk kleine hoeveelheden. We zullen gelegenheidhebben op deze stoffen, toxinen genaamd, terug te komen.

Na lezing van het voorgaande zal het misschien aanvankelijkbevreemden, dat de toxinen ook in het bloed van den tuber-culoselijder voorkomen, aangezien toch eerst uitdrukkelijk ver-klaard wordt, dat zij gebonden zijn aan het bacterie -lichaam..

De zaak zit aldus: van alle kanten worden de bacillenhetzij met meer of met minder goed gevolg door de cellenvan het lichaam aangevallen. Bij dezen strijd zullen een zekeraantal mikroben vernietigd en ontleed worden, waarbij devastgehouden toxinen vrij komen.

Deze toxinen bleken zeer samengestelde stoffen te zijn.Tot nu toe spraken wij over den tuberkelbacil, we zullen zoo

blijven doen, maar niet voor wij scheiding gemaakt hebbentusschen eenige variëteiten, die ieder met een eigen titel,zoo wat Latijnsch, voorzien zijn:

a. aviaire tuberculose, d. i. de vorm die bij vogels (avisLat. = vogel) voorkomt.

b. bovine tuberculose, voorkomend bij het rund in denvorm van parelziekte (bovine afgeleid van bos, genit.bovis = rund) ;

c. humane tuberculose niet omdat deze vorm uitmunt door»hurnaniteit", maar omdat hij in het bijzonder bij denmensch voorkomt;

d. pseudo-tuberkelbacillen, die in sommige opzichten op deechte gelijken, misschien daaraan verwant zijn, maartoch niet er mee vereenzelvigd kunnen worden.

Hoe deze onderscheiding meer is dan een theoretische endaarom invloed uitoefent op ons handelen, zal in 't vervolgmeer en meer blijken. De aviaire tuberkelbacil werd al vrijspoedig herkend als ongevaarlijk voor den mensch, althansbleek hij niet in staat een algemeene ziekte te verwekken.

369

De strijd of de bovine en de humane tuberculose één zijn,of de tuberculose van rund op mensch kan overgebracht enof een besmetting in omgekeerde richting mogelijk is, diestrijd is nog niet volstreden. Met spanning wordt de afloopverwacht, zoowel omdat de uitslag een grooten invloed zaluitoefenen op de maatregelen tot bestrijding der ziekte, als

-ook om de personen der voorvechters. Een kamp tusscheneen Rob. Koch en een Behring is een niet alledaagschschouwspel.

In 1902 deed Koch op het Tuberculose-congres in Londen,mededeeling over het verschil bestaande tusschen humane enbovine tuberculose, de eerste zou niet op vee kunnen wordenovergebracht, en zoo de mensch al vatbaar mocht zijn voorbesmetting door rundertuberculose, dan zou deze toch uiterstzelden voorkomen. Hij ontkent niet de mogelijkheid van eenlichte plaatselijke aandoening, waar de mensch een kleinwondje met paarizuchtbacillen ent, maar meent, dat overigensgeen goed bewezen geval van algemeene besmetting bekendis. Een der gronden van zijn beweren is, dat, als zulk eenbesmetting van rund op mensch mogelijk ware, ook geheelegroepen menschen ziek moesten worden, omdat uit den aardder zaak door één ziek rund groote groepen menschen ziekte-stof, naar binnen krijgen. Wat voor het nuttigen van paariziekvleesch geldt, zou ook waar zijn voor melk, van tuberculeusvee afkomstig.

Inderdaad zijn zulke gevallen genoemd, maar zij verlorenhun waarde onder de ongenadige kritiek van Koch. Hetoptreden van Koch heeft aanleiding gegeven tot talloozeonderzoekingen, tot meer nauwkeurig waarnemen dan te voren.Eén ding is al duidelijk geworden, dat in meer gevallen danKoch vermoedde, de tuberculose van uit den darm, waar zijdan met melk of vleesch, maar vooral met melk in de zuige-lingsperiode gebracht zou zijn, zich in het lichaam verspreidt.Zoo vond Heller in Kiel, in 26 pCt. der gevallen van tuber-culose bij zeer jonge kinderen den darm als plaats waar debacil het lichaam was binnengedrongen. In Berlijn werd dezeverhouding niet gevonden, elders weer vond men een ver-

370

houding als in Kiel. Heller vond hier overeenstemming methet feit, dat in Kiel aan zuigelingen veelal rauwe melk wordtgereikt, in Berlijn als regel gekookte, dus kiemvrije. In onsland toonde Dr. De Jong') reeds in igoo te Leiden metproeven aan, dat de humane bacil in staat is bij het rundparelziekte te verwekken; alleen zou er verschil bestaan invirulentie tusschen beide soorten. De gemoedsbeweging doorKoch in I901 teweeggebracht is vrijwel tot rust gekomen.De indruk verkregen op het Congres in Parijs 1905, wordtaldus weergegeven: »Ainsi donc, si le degré de fréquence dela transmission de la tuberculose bovine à 1'homme resteencore en discussion, le fait méme de la transmissibilité n'estplus contesté" ').

Minder misschien uit wetenschappelijk oogpunt dan weluit praktisch, gaat men dus veilig, wanneer men de eenheiader menscheljke en der rundertuberculose aanneemt.

Is eenerzijds de grens tusschen den menschelijken tuberkel-bacil en dien der parelziekte uitgewischt, anderzijds weet mennog niet waar de grens te trekken tusschen de echte en depseudo-tuberkelbacillen.

»Tot nu toe kennen wij den tuberkelbacil alleen als obli-gaten parasiet; het is echter niet uitgesloten, dat hij behalveals zoodanig ook als saprophyt 3) kan leven. Het is toch ge-bleken, dat in de natuur zeer verbreid een groep van microbenvoorkomt, die worden samengevat onder den naam »pseudo-

1) Ingezonden mededeeling van Dr. De Jong (Ned. Tijdschr. van Gencesk.,i9oi, II, bi. 397). Zie ook: Semaine Médicale, 1902, 15 Jan,

2) Le congrès international de Za tuberculose et Z'état acme! de nos connais-sances sur cette maladie, • par M. le docteur L. Cheinisse (La Semaine Médicale,No. 4', 1905).

Ook uit de discussies in Berlijn gehouden, waarvan in de Berl. Klin. Wochen

-schrift van 20 Juli en 3 Aug. 1903 verslag wordt gegeven, blijkt, dat de dualiteitniet is vol te houden.

Zie ook: De tuberculose van het dier als gevaar voor den mensch, Dr. D. A. deJong (Geneesk. BZ. 1906, No VII).

3) Saprophyt is de gemeenschappelijke naam van de bacteriën, welke zichop dood materiaal, afkomstig van dier of plant, in den bodem of in 't waterontwikkelen, daarentegen in 't levend organisme niet gedijen. Dit in tegenstellingmet den parasiet, die juist op 't levend lichaam, en ten koste daarvan leeft.

37 1

tuberkelbacillen", en die in tal van eigenschappen zoozeermet de echte tuberkelbacillen overeenkomen, dat men zekeraan de mogelijkheid moet denken, dat die pseudo-tuberkel-bacillen, tot saprophyten geworden, echte tuberkelbacillen zijnof dat omgekeerd de microben, die wij als echte tuberkel-bacillen kennen, van saprophytisch levende pseudo-tuberkel-bacillen tot parasieten zijn geworden". ')

Wij kunnen na deze uiteenzetting spreken over den tuberkel-bacil, zonder gevaar verkeerd verstaan te worden. 2)

De gegevens bij lijkopening verkregen, het steeds weerkeerendvinden van den tuberkelbacil in de ziektehaarden, die hetklinisch beeld van tuberculose vertoonen; het feit, dat wijdoor enting van bacillen, uit deze haarden verkregen, bijdieren een ziekte kunnen verwekken in wezen volkomen aande eerste gelijk; enkele gevallen van besmetting bij menschen,die de waarde hebben van opzettelijke proefnemingen '); ditalles gesteund door allerlei klinische en anatomische waar-nemingen wettigt, dat wij in den tuberkelbacil de oorzaak zienvan de tuberculose in haar verschillende vormen van optreden.

Hiermede is niets gezegd ten voordeele of ten nadeele vanzoovele verschillende omstandigheden als: erfelijke aanleg,voorbeschiktheid door lichaamsbouw, ras, gezondheidstoestandenz., welke mede uitmaken of iemand tuberculeus zal wordenof niet. Over dat alles zal nog uitvoerig gesproken worden.De waarde van al die omstandigheden is betrekkelijk, maaréén feit dient nadrukkelijk vastgelegd: ZONDER TUBERKEL

-BACIL GEEN TUBERCULOSE 4), omdat hierdoor al ons handelen

1) De tuberculeuze infectie bij den inensch^ Prof. Dr. P. Ruitinga, 1903.2) Wij laten daarbij rusten verschillen in virulentie van verschillende stammen

van humane tuberculose. De waarschijnlijkheid van het bestaan van zulk eenverschil dringt zich den geneesheer bij 't beschouwen van een groot aantaltuberculoselijders als van zelf op.

3) Bekend is 't geval van den knecht van Tappeiner, die zelf als slachtofferviel bij 't nemen van proeven op levende dieren.

4) »Der Tuberkelbacillus ist die wesentlichste, die specifische Ursache dertuberkulösen Lungenaffektionen." F. Penzoldt, Handbuch der Therapie innererKrankheiten, Penzoldt u. Stintzinn. 2te Aufl. Bnd. III, S. 300.

37 2

beheerscht wordt. Immers door dit feit is de tuberculosegestempeld tot een besmettelijke ziekte ').

Deze meening: geen tuberculose zonder bacil als oorzaak,is zoetjesaan tot een dogma geworden en daarmee of daar-door voor enkelen een steen des aanstoots. Prof. Fokkerachtte de mogelijkheid niet uitgesloten, dat de tuberkelbacileen voortbrengsel is van de zieke weefsels zelf, hij meende,een zoogenaamde heterogenese niet tot de onmogelijkheden temogen rekenen 2 ).

Het zou min of meer oneerlijk zijn deze meening achterte houden, maar we gaan toch veilig, wanneer wij in dezede meerderheid volgen, die eerst dan aan heterogenese ge

-looven wil, wanneer die is aangetoond, en meent, dat zijnog nooit aangetoond is.

Gesteld nu al, dat uit weefsel van den mensch — en danniet uit één, maar uit meerdere soorten van zeer uiteenloopendegeaardheid — een wezen kon ontstaan, volkomen zich gedra-gende als een bacil, dan zou het toch al iets zeer onver-klaarbaars zijn en strijdigs met al wat we weten, dat zulkeen cel, geheel uit haar omgeving gerukt, op een vreemdenvoedingsbodem, als b.v. een aardappel is, kan verder groeientot kolonies, dat daaruit stamboomen kunnen gekweekt worden,en dat verre nageslachten van het oorspronkelijk door hetero -genese ontstane wezen, daarna een geschiktheid zouden hebbenals oorzaak van een ziekte op te treden, van welke zij oor-spronkelijk het voortbrengsel zouden zijn.

1) «Un fait domfine toute 1'histoire prophylactique de la tuberculose, c'est sacontagiosité." Tuberculose, par G. H. Roger. Traité de Médecine, Charcot-Bouchard-Brissand. 2ième ed. Tome I, p. 793.

') Pro en contra Serie 1, No. 2. Besmetielijkheid van Tuberculose. In »contra"prof. Fokker, blz. 23: »Als immer heterogenese mogelijk is, moet die bij dezeprimitieve, embryonale levensvormen plaats grijpen, niet bij hooger ontwikkelde" ;en blz, 26: »Ook hoop ik den lezer reeds te hebben overtuigd, dat zoolangmen van de bacteriën, en vooral van hun al of niet ontstaan uit iets anders,nog zoo weinig weet, de ontologen het recht niet hebben om op theoretischegronden de bacteriën voor parasieten te verklaren, noch ook om daaruit debesmettelijkheid eener ziekte als tuberculose af te leiden".

373

Een verder bespreken van dit punt zou voeren buiten degrenzen aan dit artikel te stellen.

Terwijl wij voorloopig niet bespreken de wijze, waarop debacillen in ons lichaam geraken, zullen we nu nagaan wat ergebeurt, wanneer een tuberkelbacil ergens in ons lichaamvasten voet heeft verkregen.

Bij veel verschil is toch eenheid in de verschijnselen waarte nemen; in hoofdzaak zijn het de plaatselijke omstandigheden,het tijdperk van ontwikkeling en de uitgebreidheid van deaandoening, waardoor meerdere kleine ziektehaardjes kunnensamenvallen, die de verscheidenheid in voorkomen bepalen').

De tuberkel heeft als meest kenschetsend verschijnsel zijnnaam zoowel aan de ziekte als aan den bacil gegeven enmoge daarom als uitgangspunt van de beschrijving dienen.Aanvankelijk doet de tuberkel zich voor als een klein, onge-veer rond, kleurloos, zacht glanzend lichaampje, omgevendoor een roode hof, liggend in het geronde weefsel. Demiddellijn is van o.5 tot 3 mM. Bij verdere ontwikkelingwordt dit korreltje geelachtig, droog kruimelig.

Bij sterke vergrooting bekeken vertoont zich in 't middeneen klompje protoplasma, een reuzencel — het reusachtigeis natuurlijk bedoeld in verhouding tot andere cellen. Langshet oppervlak bevinden zich talrijke kernen, hetgeen aanduidtdat de reuzencel ontstaan is door samensmelting van veleandere cellen; of deze afkomstig zijn uit het bloed dan weluit het weefsel, den zetel der aandoening, is nog niet geheeluitgemaakt. Om de reuzencel bevindt zich een laag cellen,vrij groot, met rijkelijk protoplasma en betrekkelijk kleine,onduidelijke kern. Nieuwe lagen omsluiten de eerste, zijbestaan uit cellen met groote kern en naar verhouding eendun omhulsel van protoplasma. De overgang van dezemassa in 't omringende weefsel is een geleidelijke.

In de cellichamen zelf van den tuberkel en daartusschenverspreid, vindt men talrijke bacillen.

1) De volgende beschrijving is ontleend aan het hoofdstuk: Phtisie pulmo-naire^ par le Dr. A. B. Marfan (Traaté de Médecine, Tome VII, p. 168 vv.).

374

Bij verdere ontwikkeling wordt de tuberkel inwendig tot eengelijkmatige glasachtige massa; deze verandering wordt toege-schreven aan 't afsterven der cellen onder invloed van de bacte-rie-vergiften. Bij nog oudere vormen is deze glasachtige massaondoorschijnend, geel, brokkelig als oude kaas geworden.Dit afsterven en verkazen grijpt van uit het midden steedsverder om zich heen, verschillende kaashoopjes kunnen aldussamenvloeien bij hun groei. Wanneer zij samenhangen metof doorbreken in de bestaande luchtwegen kan de inhoudwegbrokkelen en is het begin van holtevorming gemaakt.In aanmerking genomen den nietigen oorsprong, is de omvangvan de gevormde holten — tot mannenvuist groot — ver-bazingwekkend.

Inmiddels begon het lichaam reeds in het tijdperk derglasachtige ontaarding een poging tot herstel of liever totverweer, die gelukkig in de meerderheid der gevallen leidttot onschadelijk maken van het ziektehaardje.

Om den tuberkel vormt zich een schaal, van stevig, vezeligweefsel, die onder gunstige omstandigheden dezen met alzijn verderfelijke eigenschappen geheel insluit en daardooronschadelijk maakt voor zijn omgeving. Soms zetten zichin den aldus gedooden tuberkel kalkzouten af en wordt dezebij lijkopening als een kalkbrokje teruggevonden. Toch gelukthet soms nog in jaren-oude gedoofde haardjes levende bacillenof althans sporen aan te toonen. Een eigenaardigheid dieveel tot de bepaalde ontwikkeling bijdraagt, is, dat de tuberkelonder geen omstandigheden bloedvaten bezit.

De groote vraag waarom het gaat is: zal de voortschrij-dende verkazing het winnen of de bindweefselwoekering?

De tuberkelbacil kan letterlijk in alle organen zich nestelen,kan leiden tot turberculose van den darm, van klieren, vande huid, van beenderen enz.

Het ligt geenszins in mijn bedoeling al deze vormen vanoptreden te behandelen, zij zijn trouwens niet van belangvoor den leek, vorderen ieder hun bijzondere verzorgingen... dat terrein houden we gesloten.

375

We zullen ons beperken tot bespreking van de longtuber-culose, omdat juist deze vorm van optreden gewenschtmaakt de medewerking van de groote massa en bij dezebespreking voldoende de algemeene vraagpunten te behande-len zijn.

Wij allen, ook de leeken, kennen uit onze omgeving delonglijders. Een jongeling blank van tint, slank van bouw,met helder glinsterend oog, fraai gevormde wenkbrauwen,weelderigen haardos, begint in 's levens lente te klagen overmatheid, een scherp begrensde roode vlek verschijnt op dewang, overigens zoo bleek en blankdoorschijnend. Een geringeinspanning doet hem hijgen, soms heeft hij lichte koorts, hijzweet spoedig, zijn eetlust is weg.

Bij ervaring weet de geneesheer, hoe weinig de afwijkingenzijn, welke in dit tijdperk in de longen worden gevonden enhoe zij niet vermogen alle verschijnselen, b.v. die van benauwd-heid, te verklaren. Eensdeels zullen er afwijkingen aanwezigzijn, welke we niet zoo gemakkelijk kunnen aantoonen, erzullen zich ziektehaardjes ontwikkelen op zulke plaatsen, dater geen met onze hulpmiddelen aantoonbare afwijkingenontstaan. Anderdeels blijkt, hoe we hier te doen hebben meteen ware vergiftiging. Inderdaad lijdt het geheele lichaamonder de afscheiding van uiterst geringe hoeveelheden gifstofdoor de bacillen. Onweegbaar kleine massa's gif doen hetziek zijn van het geheele organisme eigenlijk meer op denvoorgrond treden dan de afwijkingen in het orgaan, dat dezetel uitmaakt der ziektekiemen.

Een andermaal wordt iemand overvallen door een drogenhoest, die hem reeds eerder kwelde en ziet: plotseling krijgthij een zoeten smaak in den mond en bemerkt met schrik,dat hij bloed heeft opgehoest. Groote ontsteltenis bij dezeeerste bloedspuwing. Het beeld van de longtering staat denlijder en zijn omgeving voor oogen.

Door ondervinding weten we ook hier te staan voor uiterstgeringe afwijkingen, die zich ongemerkt hebben ontwikkeld.Een tuberkeltje heeft een bloedvaatje aangevreten, — doorde verhoogde spanning bij het hoesten is dit gebarsten.

376

Soms klaagt de lijder aanvankelijk over niets dan gemisaan eetlust en is het alleen de kennis van een nauwgezetgeneesheer, die niet tevreden niet een oppervlakkig onderzoeken daaraan evenredige oppervlakkige behandeling, na zorg-vuldige naspeuringen, het begin van longtuberculose aan dendag brengt.

Zoo en op andere wijzen openbaart zich het begin derziekte. Dan is het zaak ernstig en vastberaden te handelen').Meer dan ooit moet dan onderscheid gemaakt tusschen dezoo dankbaar te behandelen tuberculose en de zoo terechtgevreesde longtering.

Tering is tuberculose, maar het omgekeerde is niet waar.Het is een tijdperk van ontwikkeling, dat wij uit alle machtbehooren te voorkomen.

Want ofschoon ieder van ruime ervaring weet, hoe zelfsvergevorderde gevallen onverhoopte genezing of althans ver-betering vinden 2) — de kans tot herstel daalt iedren dag,wanneer met krachtige behandeling gedraald wordt. Van denanderen kant ontmoet men ook gevallen, die zich lieten aan-zien voor een onschuldige, beginnende tuberculose, maar dieonverwacht en tegen de beste maatregelen in, niet te beteu-gelen, snel naar het einde spoedden.

Te vaak hoort men de long- tuberculose ongeneeslijk noemen.Niets is minder waar — longtuberculose behoort tot de zeergeneeslijke ziekten, mits aan verschillende voorwaarden voldaanwordt, die in de volgende bladzijden zullen blijken. Vooropstaat wel deze: de zieke worde zoo vroeg tijdig mogelijk be-handeld. Er bestaat een merkwaardige statistiek, waaruit inverschillende opzichten veel te leeren valt, maar, die in hetbijzonder waar maakt de stelling zoo even medegedeeld.

1) » Die möglichst frühzeitige Erkennung der ersten Zeichen der Krankheit istbei der ungeheuren Häufigkeit der letzteren eine der wichtigsten Aufgaben des

Arztes. Denn je früher die Erkrankung erkannt oder auch nur geahnt wird,desto wirksamer läszt sich derselben begegnen." Penzoldt, ic. S. 303.

2) » Or, si la tuberculose est curable, la phtisie Pest elle aussi? A cette question

un assez grand nombre d'auteurs répondent affirmativement : même à la période

des cavernes (Laënnec, Charcot), is phtisie serait susceptible de guérir compléte-

ment et définitivement." Marfan, Lc. p. 286.

377

Burkhardt') onderzocht 1452 lijken, waaronder igo vankinderen. Van die Igo kinderlijken waren 72 (_ ± 40 proc.)met tuberculose behept, van deze 72 waren er 35 (= ± 50proc.) aan hun tuberculose gestorven, van die 72 was deaandoening in 7 (= io proc.) in een latent stadium.

Van de 1262 volwassen lijken waren 1149 (= 91 proc.)met tuberculose behept, daarentegen waren 466 (= 41 proc.)aan tuberculose gestorven.

In 209 van die 1149 gevallen was de tuberculose latentactief; in 474 van die 1149 gevallen was de tuberculoselatent inactief.

Schanz deelde bij dezelfde gelegenheid mede, dat hij bijsectie van 210 personen boven 20 jaar in 94 proc. der ge-vallen tuberculeuse aandoeningen had gevonden, actieve in33 proc. latente in 61 proc.

Het eerst kwam Negeli 2) te Zürich met een statistiek over500 secties, waaruit bleek dat in 91 proc. der lijken van vol

-wassenen tuberculeuse aandoeningen voorkwamen. Uit dezestatistieken blijkt met ontwijfelbare klaarheid, hoe vaak tuber-culose voorkomt zonder oorzaak van den dood te zijn.

Deze gunstige verhouding laat de zeer troostrijke gevolg-trekking toe, dat tuberculose moet kunnen genezen '). Nog een

tweede feit staat in de gegeven cijfers te lezen. Wanneer bij ruimgo proc. der volwassen lijken tuberculeuse afwijkingen gevondenwerden, dan mogen we aannemen, dat bij een zeer grootaantal deze afwijkingen gedurende het leven niet werden be-handeld. Toch hadden zij geen ernstige blijvende gevolgen.Zonneklaar blijkt dus: het vermogen van het lichaam zelf omde ziekte te bestrijden, de ziektekiemen onschadelijk te maken.

1) Gerefereerde mededeeling uit de »Gesellschaft für Natur- und Heilkundezu Dresden", zitting i8 April 1903 (Ned. T(dschr. voor Geneesk. 1904, I, bi. 33).

2) Virchow's Archiv, Bd. 16o, Heft 2.3) »Die Lungentuberkulose kann heilen. Dieser Satz musz an der Spitze jeder

Abhandelung über die Therapie der Lungentuberculose stehen, und seine be-deutungsvolle Wahrheit sollte je dem Arzt an Stelle der früheren pessimistischenAnschauung in Fleisch und Blut übergegangen sein..." S. 323.

»Viele Lungentuberculöse erleben es eben nicht, dasz sie an ihrer Tuber-culose sterben." Penzoldt, lc. S. 326.

378

Dit feit moet ons bij de keuze van een geneeswijze steedsvoor oogen staan, moet ook zijn invloed doen gelden, waarwij aangeprezen geneesmiddelen te beoordeelen hebben.

Evenwel.., deze vermogens falen soms, de ziekte neemtdan een ongunstige wending.

In zulke gevallen kunnen we op den voet volgen de uit-breiding der ziektehaarden, meer en meer wordt gezond long-weefsel aangetast. Dan treedt op dezen zieken bodem eennieuwe besmetting op door de gewone ettermikroben en vandat oogenblik wordt het een vraag welke besmetting — deeerste of de tweede — meer nadeel aan het lichaam toe-brengt. Deze gemengde besmetting is "t die den naam vantering draagt. Inderdaad zien we onder haar invloed hetlichaam vermageren, koorts, verzwakking, ophoesten vanetterig slijm, soms herhaaldelijk van bloed, zijn eenige dermeest bekende verschijnselen. Wanneer we nu de borstkasonderzoeken, staan we verwonderd over de aangerichte ver

-woestingen, kunnen we ons nauwelijks verklaren de werkkrachten de betrekkelijke ruimte van adem bij sommige lijders.

Hopeloos zijn deze gevallen niet, maar de vooruitzichtenzijn toch zeer treurig, de kans op herstel is uiterst gering.

Ofschoon alle gezondheidsmaatregelen, die wij zullen aan-prijzen voor beginnende tuberculose ook voor de vergevor-derde lijders gelden, valt de bespreking van hun behandelingtoch buiten de grens van dit artikel. Zij zijn zieken, diealleen in zoover een algemeen hygiënisch belang inboezemen,dat zij door het verspreiden van ziektekiemen gevaar voorhun gezonde medemenschen kunnen opleveren. Maatregelentegen dit gevaar zullen in 't vervolg besproken worden.

(Wordt vervolgd.) H. J. DAMEN.

DE BRONNEN DER »ALTAER-GEHEIMENISSEN ".

(Vervolg van bl. 301 vv.).

II.

De hoofdindeeling van de Altaergeheinaenissen is in drieën:het Eerste Boek over de Offerspijze,het Tweede Boek over de Offereere,het Derde Boek over de Offerhande.Wanneer men in 't oog houdt, hoe in Offerspijze, dat de

Communie behandelt, voor alle verder betoog de natuurlijke

basis wordt gelegd door de wezenlijke tegenwoordigheid tegende ketters te bewijzen, dan vinden we bij Vondel dezelfdehoofdverdeeling van de stof als bij Bellarminus. Deze maaktdrie boeken vol met de argumenten voor de wezenlijke tegen-woordigheid en de wijze van bestaan (Offerspijze). In Boek IVvolgt de vraag over het voortduren van Christus onder degedaanten (cap. I—VI), waarmee de kwestie van de aanbiddingsamenhangt (Offereere). De twee laatste boeken omvattenBellarminus' tractaat: De Missa (Offerhande). Dit is trouwenseen ordelijke en voor de hand liggende indeeling, die ookdoor het Concilie van Trente werd gevolgd ').

HET EERSTE BOEK.

Na het derde Boek zit het eerste schematisch het best inelkaar. Vondels volgende verzen zien als verklaringen of alsantwoorden telkens terug op de voorgaande, zoodat het alseen verstandelijk redeneer -geheel mooi en stevig sluit. Alswe de volgorde van Vondels bewijzen voor de waarachtigheid

1) Sessio XIIT. cap. I—IV; cap. V—VII; Sessio XXII, cap. I—IX.

38o

der Eucharistie vergelijken met die van Bellarminus, vindenwe dat beiden beginnen met de voorafbeeldingen van hetOude Testament, die Bellarminus verklaart en beredeneert,maar die Vondel enkel als nog onbegrepen voorbeduidingenopstelt. Eerst later, bij het verschijnen van Sint Jan deEvangelist (v. 385), wordt de waarheid der beelden, schaduwen,profetiën en beloften helder en nog later, bij de weerleggingder Protestanten (v. 951 —992), zal Bellarminus' bewijsvoeringeerst in volle kracht uitkomen, n.l. dat Christus niet veinsdeen de Joden wat beters beloofde dan Moses hun gegeven had.

Vondel moest dus de wezenlijke tegenwoordigheid be-wijzen uit de Schrift. De eerste argumenten, die hij bij detheologanten aantrof, waren de voorafbeeldingen van hetOude Verbond, waarop onmiddelijk, ook bij Bellarminus, hetargument uit Joannes VI volgt, nl. het argument uit de belofte.In dat hoofdstuk worden door Joannes (met Christus' woorden)alle beelden van de Oudheid verklaard, in zoover de spijs,die Christus nu belooft, beter zal zijn dan de spijs, het Manna,door de Vaderen in de woestijn genoten (VI, 3 1 , 49 , 59)•

Joannes spreekt dus van wat Vondel noemt de Offerspijzeen geeft door de verklaring van één der voorbeduidingenvirtualiter ook den uitleg van alle andere spijsbeelden derOude Wet, die op de Eucharistie zagen. -- Eerst bij debehandeling van de »hooftbelofte" (v. 544), zooals VondelJoan. VI noemt, konden de bewijzen uit de beelden enz. hunvolle kracht krijgen, en ik geloof dan ook, dat een soortgelijkebeschouwing als deze Vondel er toe gebracht zal hebben,om eerst na de simpele uiteenzetting van de voorbeduidingenJoannes in te voeren, die al het geheimzinnige, dat voorafging,zal toelichten. Hiermee is dan meteen de keuze van juistdezen hemelschen leider verklaard, een keuze die, dunkt me,niet zoozeer door Marius' nuchtere vermelding') werd bepaaldals door de volgorde van Bellarminus en den aard vanJoan. VI zelf. In ieder geval mogen we Vondel om dezeverschuiving der argumentatie bewonderen. Door de beelden

1) AmsteZredams Eer enz. bl. 233; vgl. Van onzen Tijd, tiI, bl. 128.

381

eerst te laten zien half, in de oud-testamentische schemering,dan klaar bestraald door Jesus' woorden en daden, die Joannesvertelt, wordt er een wezenlijk verband gelegd tusschen deOude en de Nieuwe Wet, de bewijzen voldoen om de prachtder correlatie, we blijven in spanning tot het laatste woordvan Joannes toe en we zeggen, dat zulk een bewerking vanstrenge theologanten een coup de maitre mag heeten.

Op een dergelijke wijze heeft Vondel de tegenwerpingender ketters ingevlochten. Bij Bellarminus hoorde hij na iederbewijs en tusschen iedere redeneering door de tegenspraak dersacramentaristen, twistgesprekken, die de kalme beeldverklaringder Altaergeheimenissen hinderlijk zouden hebben verstoord.Daarom laat Vondel Sint Jan rustig uitspreken, om daarna, onderhet bitse beeld der »verwatene Harpyen" (v.802), de Protestantenin te voeren, die uit driëerlei bron hun bedenkingen maken:»'t Gewijde bladt, de Vaders ende Reden" (v. 822), moeilijkheden,die Bellarminus achtereenvolgens oplost in zijn Iste, 2de en 3 de

Boek. — In 't geen Sint Jan op die imposturen der moderneCapharnaïeten antwoordt, zal Vondel gelegenheid vinden, descholastieke leer over de Eucharistie breeder uiteen te zetten.

Ik wijs er nog op, hoe Vondel, heelemaal in den geestvan zijn tijd, tegenover de kettersche beweringen even vierkantde Roomsche zet in een parodie op zijn eigen vroegere verzen.Van »de Reden" nl. werd gezegd:

»z' Ontkent al 't geen ontkent wort door zijn teken;Oock gronden, die zich zelven tegenspreken.Zy geeft het lijf, op eenen zelven tijt,Een plaets alleen; en oordeelt, dat het strijtMet d' Almaght zelf, zoo harsseloos te stijvenDe razerny van plaetselooze lijven;De razerny, die woest den toeval scheitVan zijnen gront, de zellefstandigheit.Zy snoert den mont, die lasterlijck durf reppen,Dat stof en stanck zijn' Schepper zelf kan scheppen;Dat tant en keel en maegh hem knage, zwelgh'En dan verteer'. Men zwijge, eer by 't zich belgh'" 1)

1) Vs. S73—S84. Ik citeer de uitgave van 1645 (Unger Bibi. no. 411).

CXXXI. 5. 24

3 82

Maar Vondel stelt hiertegen »Godts reden" die »de Reden"met haar eigen rijmen en regels overbluft:

»Zy keert zich hier aen schijn, noch waelbaer teken.z' Ontkent dat dit zich zelf gaet wederspreken.Zy zet Godts lijf op eenen zelven tijt,In oost en west; en vint niet, dat het strijtMet d' Almaght, zoo Godtvruchtighlijck te stijvenDe mooghlijckheit van plaetselooze lijven;d' Almogenheit, die licht den toeval scheitVan zijnen gront, de zellefstandigheit.Zy overtuight die 't krachtigh Woort beletten,Waer 't Godt belieft, zijn lijf en bloet te zetten,Ter stede, daer men 't Hooghgeloofde zwelgh',Doch niet verteer' : men spreecke, eer 't God zich belgh" l).

Wij trekken nu na deze aanwijzingen de volgende paral-lellen tusschen Vondel en Bellarminus:

VONDEL.

De wezenlijke tegenwoordigheidwordt bewezen:

i. Uit de Schrift, 67-796 en895-1020 . . . . . . . . .

2. Uit de Vaders, 1021-io563. Uit de rede, 1o67 - »443 .

Vondels voorbeduidingen zin tal-rijker dan die van Bellarminus:

r. Melchisedech, 79-96 .2. Moses' eerstelingen, 97-134.3. Toonbrooden, 135-168. . .4. Paaschlam, 169-184.5. Kwakkelen, 215-224. . . .6. Manna, 225-304. . . . .7. Elias' spijs, 305-328. .8. Eliseus (Elisa), 3 29-336 • ,9. Samsons raadsel, 337-360

10. Gedeons droom, 361-368ix. Levensboom, 581-602. . .

BELLARMINUS.

Lib. I. Cap. III -XIV.Lib. II.Lib. III.

r. Melchisedech, 399. b.3. Moses' eerstelingen, 399. C.

2. Toonbrooden, 399. C.

5. Paaschlam, 399. d.

7. Manna, 400. d.4. Elias' spijs, 399. c.

8. Levensboom, 743. C.

6. Bloed des Testaments, 400. b.

1) Vs. 1193-1104. - Zie nog I, 838 beantwoord in 985; 841-850 in 1014-

1020; 851-86o in IO2I-1057. Ooh III, 1205 -I210 beantwoord in1404-1407.

3 8 3

Na Sint Jans verklaringen, deopwerpingen der ketters, die ont-kennen dat Joan VI. op de Eucha-ristie ziet, 8z9-85o. . . . . . .

dan zeggen: dat de Vaders»op een ry van vijf eeuwen naAugust" leerden als zij, 851-86o.

en ten laatste opwerpingen ont-leenen aan de rede, 861-884.Hierop komt Vondel straks terug.

Antwoord van Sint ian:

Simeons voorspelling, 895 enz.Als Christus ons zijn Lichaam

niet gegeven heeft maar alleenhet teeken daarvan, dan is deOude Wet beter dan de Nieuwe,937-944. . . . . . . . . . .

Christus beloofde dus in Joan VIwat beters dan Moses, 951 . .

Anders had ook Moses Christus'Vleesch gegeten, 969. . . . . .

Als Joan VI niet verstaan moetworden zooals de Roomschen hetverstaan, dan heeft Christus onsbedrogen, 973 • • . . . . . .

Waartoe wees Christus andersop zijn Hemelvaart? 981 . . . .

Christus' woorden bij de instel-ling waren ook duidelijk, gelijkdat bij een testament v ereischtwordt, 993 . . . . . . . . . . .

Over de »Veelstrijdigheden"of »Disparata", ioio . . . . . .

Over de verwarringen, 1014De ketters misduiden de Vaders

enz., ioz r . . . . . . . . . . .

Maar gelijck een wint door 'torgel enz., 1033 . . . . . . . .

Op de moeilijkheden uit derede wordt. geantwoord, dat Godmeer kan dan wij begrijpen, 1o67.

405. d.ascriptores qui totis quinque secu-

lis post . Apostolos vixerunt"etc. Praef. in Lib. II, kol. 47o.

399. a; 41o. b. c.

399. a; 410. C.

407. d.

41o. d. (secundo).twee verklaringen van hoc vos

scandalizat. Joan VI. 62. Bell.411. a.

419. d.disparatum de disparato, 440. a,

442 . a. (Vgl. 62o. b.) (zie hierna).422. d.certe laborant qt. possunt ut

Patres ad se pertrahant 470.Praef. in Lib. II.

Het heele Boek II 470-56o volteksten uit de Vaders.

Gods macht. 562. Cap. II.

3 84

De tegenstanders nemen ookgeloofspunten aan, die voor de,Heidenen '> wanschepsels en ge-droghten" zijn, 1o89 . . . . . .

Christus is wel geboren uit eenvrouw en heeft wel geleden,11o5 enz ; betaamde (i 116) dit danaan God? . . . . . . . . . . .

We moeten ons vernuft onder-werpen aan » Godts reden", andersspreken we ons zelf voortdurendtegen, gelijk Calvijn deed, rr4r—"74.............

Verandering van zelfstandig-heid is op zich zelf niets onge-woons, 1175, in de natuur en inde wonderen van het 0. T. komtze vaak voor . . . . . .

Ook kan de toeval (accidens)zonder zijn grondslag (subject)bestaan, 1225-1238, gelijk blijktuit Moses' scheppingsverhaal,waar het licht drie dagen waszonder de zon, 1239 . . . . .

Pagani nihil magis horrebant etridebant etc., 603, a.

603. a. dezelfde redeneering met.dezelfde voorbeelden.

de redeneeringen van Calvijn:39r-394. (Zie hierachter).

Natuurlijke veranderingen, 618.a. b.: S. Ambrosius over dewonderen van het 0. T., 507.b, c. (cfr. 558. d.)

Deze redeneering over Gen. ris van S. Basilius, Bell. 648. b.

Hoe Christus tegenwoordizg is, 1263. Lib. III. Cap. III etc.

Christus is tegelijk onder ver-schillende gedaanten, onder iederdeel geheel en op veel plaatsen,1263 — 1279 . . . . . . . . . . .

gelijk de zon in een stuk glas,1279 ..............

de ziel in het lichaam, 1285 .Gods wezen overal, 1293. . .de Godd. Natuur in de drie

personen, 1311 . . . . . . . . .de Godd. Persoon in twee

naturen, 133 1 . . . . . . . .Waar 't vandaan komt, dat het

menschelijk verstand God nietgelooft, 1355, waarmee men .'d'on-eindigheit wil meten" 1 357.

Anima, 567. d.Deus ubique praesens, 567. d.

S. Trinitas, 568. b.

Incarnatio, 568. c.

humana sua ratione omnia metirivolunt. 462. a.

3 8 5

Dat plaatselooze lijven kunnenbestaan (d. w. z. lichamen die nieteigenlijk in een plaats zijn)blijkt uit:T. Christus' geboorte, 1383.2. de Verrijzenis, 2390. . . . .3. verschijning te Jerusalem,

, door geslote deuren", 1 393.4. de wandeling op de baren,

1 399 . . . . . . . . . . . .

s. Christus' Hemelvaart, 1400. .

6. Christus was ontzichtbaar, toenHij den berg ontglipte, 2409.

7. de steene buy ontslipte, 1410.

Thabor en nog een verschij-ning, 1411 -14. . . . . . . .

8. verschijning aan Paulus, 1415.

Sint Jan geeft nu de moraaluit zijn redeneeringen, 1417,

spreekt over de uitwerking vande Communie en besluit hetBoek, 1443. . . . . . . . . .

Zie nog: Waarom het mannain de 0 W. bewaard werd, 1455.

Over de dageljksche sterking,1528. . . . . . . . . . . . .

Over den vrede en de een-dracht, 1545 . . . . . . . . . .

Posse corpus álicubi esse etlocumnon occupare (Lib. III. Cap. VI)blijkt uit:

z. Christus' geboorte, 579. d.3. Verrijzenis, 58i. c.r. de verschijning januis clausis,

57 8 . c.

5. Wandeling op de zee, 583. d.4. Hemelvaart, 578. d.6: Verdwijning van den berg,

583. d.7. Chr. ontvlucht de steeniging,

583. d.

8. Verschijning aan Paulus, 565. a.

600. d.panem nostrum quotidianum, vol-

gens S. Ambrosius, Bell. 726. C.

736. a (?)

Voor parallellen, die bijzonder opmerkenswaardig zijn, wilik, na hetgeen al genoeg uit dit overzicht blijkt, alleen evenwijzen op vs. Toro naast kol. 4.40, a, en op r153-i 174 naastkol. 39 1 -394.

In vers 1010 gebruikt Vondel het woord »veelstrijdigheden",dat hij op den kant verklaart met »disparata", de eenigelatijnsche scholastieke term, dien we in heel de Altaergeheime-nissen vinden. Bij Bellarminus staat hetzelfde woord in het-zelfde verband. Want als Klebitius wil bewijzen dat est (is) in deformule »Hoc est corpus meum (Dit is mijn lichaam)" staatvoor significat (beteekent), dan haalt hij, gelijk later Westerbaen

386

tegen Vondel zal doen'), eenige parallellismen aan, zooals Christuswoorden: »Ik ben de weg, de wingert" enz., waaruit hij a pariredeneert. Bellarminus antwoordt, dat er geen pariteit bestaat(l.c.) : » Peccat argumentum adversariorum, quia nullum exemplumsimile attulerunt. Nam in exemplis allatis semper praedicaturde disparato disparatunz etc. Deberent igitur adferre exemplum,ubi de pronomine hoc praedicetur aliquid tropice."

Vondel heeft kennelijk deze redeneering op het oog, wanneerhij, de oude opwerping voorkomend, zich ineens' van dezespitsvondigheden afmaakt met de vraag:

» Waer noemt Hebreeu 2) zoo dwaes VeelstrijdighedenEen zelve zaeck, 't en zy de zaeck het meld'Of by zijn zin ontvouw',"

en de dichter zich zelf op den kant met » disparata" verklaart.Treffender is de overeenkomst van Vondel met Bellarminus,

waar beiden spreken van Calvijn. De Kardinaal geeft in Lib.I, Cap. I de geschiedenis der ketterijen over de Eucharistie(bij het tweede Boek van Vondel zal dit hoofdstuk nogeenster sprake komen). Over Calvijn lezen we: »De meeningvan Calvijn moeten we kort uiteenzetten, omdat ze met moed

-willige dubbelzinnigheid door hem wordt voorgesteld (de in-dustria obscure ab illo proponitur), alsof ze iets van een geloofs-geheim had". Wat Vondel in zijn kantteekening op v. 1153 vv.vrij vertaalde: » Kalvijn verschalckte menigh duizent zielen inde fuick zijner moetwillige dubbelzinnigheit".

Bellarminus zet vervolgens Calvijns leer uiteen in zevenpunten, die ik hier verkort weergeef:Iste leert Calvijn, dat alleen de teekenen van het Avondmaal

op de aarde zijn, maar dat het Lichaam van Christuszich alleen in den Hemel bevindt; vervolgens dat Christus'Lichaam door zulk een »middenperck" of tusschenruimte(canto intervallo) van het brood en den wijn des Avond

-maals gescheiden is (abesse), als de aarde van de opper -hemelstreken (qt. terra abest ab altissimis caelis) ;

1) Kracht des geloofs vs. 231 vv.2) nl. de Bijbelsche schrijver.

3 8 7

ede leert hij, dat de »mercken" of teekenen en het Lichaamvan Christus (symbola et corpus Christi), hoewel ontzag-gelijk ver van elkander afstaande, toch »aeneengehecht"of verbonden zijn (conjuncta), niet alleen uit hoofde van het»merck", maar ook, omdat God ons mèt het »merck"wezenlijk het waarachtig Lichaam van Christus schenkt,dat onze zielen inderdaad genieten (quo alantur) teneeuwigen leven.

ade Om deze twee meeningen, die elkaar lijnrecht tegen-spreken, te handhaven, zeide Calvijn, dat niet ons ver

-stand maar alleen ons geloof kan vatten, hoe die aaneen-hechting plaats heeft (non posse ina enio comprehendi, quo-mnodo fiat ista conjunctio).

4de En om het verwijt te ontgaan, dat hij dan toch tegenstrij-dige geloofsartikelen voorschreef, verklaarde hij nader, datniet het lichaam zelf van Christus tot ons afdaalt, maardat ons, door den Geest van Christus als door een »buis" ofkanaal een zekere wezenlijke kracht van Christus' Lijf toe-vloeit (quondam vim substantialem ex Christi carne ad nosderivari per Spiritum ejus tamquam per canalem quemdam).

5de Uit vrees evenwel, dat men die wezenlijke kracht te letterlijkzou opvatten, voegde Calvijn erbij, dat die gemeenschapalleen door het geloof geschiedt. Want het geloof alleenmaakt deelachtig aan Christus, die aan de zij des Vaders isgezeten (fides apprehendit Christum in caelo existentem);doorte gelooven eten wij (credendo manducamus),en hieruit volgt:

6de dat zij die niet gelooven, nl. de onvromen, niet Christus'Lichaam maar alleen het teeken nutten (improbos nonpercipere corpus licet symbola percipiant).

7de Ten slotte leert Calvijn, dat dit Sacrament niet Christus'Lichaam of het geloof kan schenken aan die daarvannog verstoken is, maar dat het alleen kan bevestigen,dat Christus al door het geloof genoten werd (confirmatcorpus Christi jam haben). Daarom wordt in het » dischbe-reit" gemoed (adpraeparationem)alleen het geloofvereischt.

Bellarminus besluit deze uiteenzetting van Calvijn's leermet drie korte opmerkingen:

3 88

I ste zegt hij, is het niet waar, dat in die leer een aartsgeheim(summum mysterium) besloten ligt, gelijk Calvijn stoftmet hol geluid (fa/so jactasse Calvinum);

2de al het geroem (encomia) van Calvijn op de Eucharistie,dat wij wezenlijk en waarachtig Christus' Lichaam alsvoedsel genieten (dari verum et reale corpus Christi) isijdele grootspraak, omdat ons ten slotte niets dan hetbloote merk des lichaams overschiet (nobis relinquit nisinudum symbolum);

ade volgt dit ongerijmde, dat de deelname aan het Avond-maal alleen de betuiging is, dat Christus al vóór deuitreiking werd ontvangen (jam antea sumpsisse caenamet Christi corpus comedisse).

Deze zeven punten van Calvijns leer geeft Vondel in dezelfdeorde, heel beknopt terug; hij vertaalt de latijnsche woordenen, als vreesde hij ons nog in twijfel te laten over zijn bron, voegthij in eenige vragen de opmerkingen van Bellarminus erbij:

CALVIJN.

1. Hy ') scheit doortrapt het lichaem van het teken,Zoo wit als d' aerde en opperhemelstrekenGescheiden zin door 't schricklijck middenperck:

z°. Dan hecht hy weir het lichaem aen het merck:Dan 't vleeschgenot beschermen, dan bevechten:

3°. Dan vat hy niet, hoe 't merck aen 't lijf kan hechten:

4°. Dan vloeit 'er, door den geest, als door een buis,Een kracht des ljifs om laegh, van 't starlicht huis:

5°. Dan kan 't geloof de kracht des lichaems eten,Dat aen de zy des Vaders is gezeten:

6°. Dan nut d' onvrome een teken zonder bloet;

7 °. En dan betuight het dischbereit gemoet,Dat Kristus door 't geloof al zy genoten.

I) Goliath van vers 1151, nl. Kalvijn volgens de kantteekening.

3 89

BELLARMINUS.

r°. Wat aertsgelzeim leit nu hier ingesloten,Gee4ïck hy stoft, met zulck een hol geluit?

z°. Wat munt hier nu in deze Godtsgave uit,Terwijl hy roemt van dadelyck waerachtighGenot des tiffs, zoo levendigh en krachtigk?Als na dien roem, zijn' brootgast anders nietDan 't bloote merck des lichaems overschiet?

3°. En wie behoeft naer tekens te verlangen,Zoo Kristus voor d' uitreicking wort ontfangen ?

HET TWEEDE BOEK.

Vondel gaat in het tweede Boek minder systematisch tewerk dan in de beide andere. Minder wijsgeerig dan het eersteen minder theologisch dan het derde Boek, geeft het vooralveel historie, om te bewijzen, dat de Kerk van de vroegstetijden af aan Christus in de Eucharistie de Offereere bracht.Van zelf groeien uit zoo'n opzet telkens poëtische »uitbreid

-selen" en valt de liefdevolle bewerking meer direct onderonze aandacht. Hieruit volgt al aanstonds, dat Bellarminus'theologie hier niet zoo'n vaste leiddraad zal zijn als voor detwee andere Boeken. De overeenkomsten liggen dan ooknogal verspreid, sommige zijn zwak, andere sterker, in iedergeval zijn ze bij elkander van beteekenis. Als we de paral-lel len der twee andere Boeken niet hadden, zou men misschiengeneigd zijn te denken aan een tusschenbron, maar nu dietwee andere Boeken op onmiddellijk gebruik van Bellarminuswijzen, is er niets tegen, aan te nemen, dat Vondel ook voorOffereere nu en dan zijn Bellarminus opsloeg. Opmerking ver

-dient het intusschen, dat juist het Boek, dat in verband metBellarminus het zwakst staat, de meeste parallellen vertoontmet het historische boekje van Marius, het mirakel-boekjeimmers, ofschoon beiden ook dikwijls in Vondel zijn terugte vinden.

Bellarminus behandelt in zijn Liber IV veel vragen die voorVondels plannen van weinig nut waren: over materie en

390

vorm van dit sacrament, over den bedienaar der Eucha-ristie, of men de Communie in doodzonde mag ontvangen,de kwestie over de nuttiging onder twee gedaanten enz.,allemaal punten, die te veel tot de praktische theologie be-hooren en die Vondel kon overslaan, nu hij alleen wildehandelen over de aanbidding van de Eucharistie. Bellarminusspreekt hiervan ex professo in de twee laatste hoofdstukkenvan zijn Liber IV. Toch stonden in de vorige hoofdstukken veeldingen, die Vondel gebruiken kon, omdat, gelijk de Kardinaalopmerkt, (772. d) deze kwestie van de aanbidding » grooten-deels afhangt van hetgeen reeds gezegd is".

VONDEL.

I. Hoe men zich tot de Eucharistiemoet voorbereiden, 49-III.

Paaschlam, offeranden en toon-brooden der oude wet eischten

ook voorbereiding, III. . . .Christus leerde ons de voorbe-

reiding door de voetwassching,143 .............

en Paulus in I Cor. XI, 28; 149.Geloof, boete, ootmoed en liefde

worden vereischt, 1 55 .II. Met recht wordt de Eucharistie

aanbeden.

Die aanbidding is voorbeduid inJosephs korenschoven, 231 .

die verbeeldden Christus, onderkoren verborgen. 2 59.

Geschiedenis van het graan, 279.en van Christus, 313 . . . . . .die aanbeden wordt door »Kon-

stantijns en purere Theodozen"344 .............

Eerbied voor de Bondskist met 'tManna, 373 . . . . . . . .

Davids profetie: zij aten en aan-baden, 411.. . . . . . . . .

BELLARMINUS.

agnus paschalispanes propositionis 72o. a.

721. d.Carnes sacrificiorum .

720. a.72o. b.

over het graan uit S. Irenaeus,Bell. 480. c. (hierover later).

»De Ambrosio scribit Theodoretusdixisse Theodosio : Purpura im-peratores facit non sacerdotes"Bell. 714. d.

over Ambrosius, 5o8. b.

39 1

De teksten van David en Isáiasdoor Augustinus en Ambrosiusverklaard, 473 . . . . . . . .

Christus' dood bij het eten her-dacht, 533 . . . . . . . . .

Christus komt de aanbidding toe.Sint Jan aanbad hem vóór zijn

geboorte, 568.. . . . . . . .Elisabeth ook, 578 . . . . . .en Maria, 597 . . . . . . . .Driekoningen na de geboorte, 603

de goede moordenaar, 615. . .en de hoofdman, 631. . . . . ., De Kristeere staet aen plaats

noch tijt gebonden", 65s , . .Ook de broodsgedaante belet de

aanbidding niet, 683 . . . . .Want hoe Christus ook optreedt,

altijd moet men Hem aanbid-den, 697. . . . . . . . . . .

zooalsGod door de stammen van het

O. V. werd aanbeden, 707. .door Sint Jan, 714 . . . . . . .door Paulus. 729 . . . . . . .God verschijnt zooals hij wil 733De witte dracht is niet onwaardig

enz. 751..........De aanbidding blijkt verder uit

de Traditie, 833 . . . . . . .Paulus, I Cor. XI . . . . . . .S. Pius . . . . . . . . . . . .Tertullianus . . . . . . . . . .De kerkscholieren mochten de

Eucharistie niet zien, 856Christus zelf heeft behagen in

die eer, zooals blijkt uit Mag-dalena, 905. . . . . . . . . .

III. Uit de wonderen blikt datdie aanbidding geen =broot-

dienst" is.Sint Willebrort, 9o2 . . . . . .

over Augustinus, 534. d.(Vondels vs. 473-512 zijn letterlijk

naar Augustinus' Comment. inPs. 98).

S. Joann. Chrys. Horn. 24 in I Cor.Bell. 657. b.

=Adoratio Dei non est alligatacerto loco." Bell. 774. a. b.

Pius, 476. d.Tertull. 481. b.

Magdalena, 458. a. b.

ápTo c pers 773 C.

392

Emmaus-gangers, 1003 . . . .De Hostie wordt een steen, 1o05De Libyaansche hond, ioo6. . .De Euch. heelt ziekten, zoo8.vertoont een kind, zoog. . . . .verdrijft spoken, io,o—ii.. . .

overtuigt 't geweten, 1012. . . .De Hostie bloedt, 1013. . . . .brandt, 1014 . . . . . . . . .wordt door Engelen verlicht; 1o15alle elementen vreezen, 1017 . .Mirakel van Amsterdam, 1019.

de bijen, Io31 . . . . . . . . .Gorgonia, 1047-1124. . . . . .

Christus' zoom, 1135 . . . . . .

IV. Hoe heilzaam de aanbid-ding is:

Concil. v. Nicea, 1157 . . . . .Serapion, 1165. . . . . . . . .Tarcisius, 1073 . . . . . . . . .Sater, 1189. . . . . . . . . . .De ketterijen tegen de Eucharistie

tot aan Urbanus IV, eerst a over-dwers", toen Beeldstormers,Schot, Bertraem, Berengaer,Bruis, Albigensen, v. 1 z39. .

Hiertegen de Sacramentsdag, 1274processie, 136o. . . . . . . . .

V. Alle tegenspraak der kettersis fidel.

Michol, 1361. . . . . . . . . .Omgang door God of menschen

ingesteld, 1425 ........Jericho, 1449 . . . . . . . . .omgang met de ark, 1475.. . .Volgen voorbeelden, uit de ge-

schiedenis, 1487-1580 . . . .Nog verdedigen den omgang:

Justinus, 1581 . . . . . . . .

747. b.de furore Donatistarum q ui Eucha-

ristiam canibus dederunt, 66, . a.

uit S. Augustinus, twee voorbeel-den, 670. a.

onwaardige monnik, 751. a.732. d. (?)

Gorgonia 663. d. (et passim).(Vondel geeft het verhaal directuit S. Gregorius).

uit S. Chrys. Hora. 5i in Math.521. b.

Nicea, 663. b. c.Serapion, 663. a.Tarcisius, 663. b.Sater, 664. a.

Geschiedenis der ketterijen, 387. a—389. b.

Sacramentsdag tegen de kette-rijen, 776. d.

77 6. b.Jericho, 778. a.778. a.

Justinus, 662. C. en 473. d.

393

Eusebius en Irenaeus, 1 5 89. • .nog eens Serapion, Tharsijt, Gor-

gonia. Ook Euxupeer doorHieronymus geprezen, 16o8. .

Nog wat tegenwerpingen derketters en voorbeelden uit deoverlevering, tot 1674, en dande gevolgtrekking:

Waar Christus ook is, moet hijaanbeden worden, 1675. • • .

nogmaals voorbeelden enz.:Esther en Judith, 1707 . . . . .verdediging tegen eenige beschul-

digingen, 1715 enz.. . . . .Slot.

Eusebius en Irenaeus, 662. d. 67o a.

Hieronymus over Euxuperus,665. a.

774. b. c.

Esther en Judith, 776. c.

Bij dit Boek zijn verder geen bijzondere parallellen aan tewijzen; ik vestig alleen nog even de aandacht op Vondels»purpre Theodosen" (v. 344) naast die twee zelfde woordenbij Bellarminus, maar dáár zonder verband: »Theodosio:Purpura" (714. d). Op de geschiedenis van het graan (v. 279)en den tekst van den H. Irenaeus zal ik later terugkomen.

Huissen. B. H. MOLKENBOER O. P.

(Wordt vervolgd).

DE GULDEN MIS.

III.

(Vervolg van blz. 158 vv.).

Het derde artikel over de Gulden Mis zal volgens

afspraak het antwoord geven op de vraag, uit welke oude

gebruiken en langs welken weg de G. M. zich ontwikkeld

heeft. Om dit volledig toe te lichten, behoef ik wel niet terugte gaan tot de tijden van Adam en Eva, zooals men weleens spottend opmerkt, maar ik was toch verplicht, de kwestie

van uit de 3e en 4e eeuw der christelijke jaartelling te gaan

ophalen. Dat is nu eenmaal de eigenaardigheid van eenhistoricus; hij wil alles tot in den eersten oorsprong uitvor-schen en de wording en verwording van datgene wat hem

interesseert, in alle geledingen blootleggen. Zoolang hij ditniet bereikt heeft, is hij niet tevreden, of liever, mag hij niettevreden zijn.

Maar nu deden zich, vooral met het oog op den lezers-kring van dit tijdschrift, eenige moeilijkheden voor, welke ikniet geheel en al kon te boven komen. Vooreerst toch moestik mij begeven op het terrein der liturgische geschiedvor-

sching, waarbij natuurlijk allerlei vaktermen te pas komen,die voor een leek, vooral voor een andersdenkende, nietzonder verklaring verstaanbaar zijn. Aan dit bezwaar heb ikgetracht tegemoet te komen door een korte uiteenzetting inte lasschen van dat gedeelte der liturgie, hetwelk bij ditonderzoek het meest betrokken is. Op andere plaatsen hebik gepoogd, door omschrijvingen en andere wijzen van ver

-duidelijking de verdere gebruikte liturgische termen verstaan-baar te maken. Alleen bij punten van zeer ondergeschikt

395

belang heb ik mij met bewustheid van verdere verklaringonthouden.

Een andere moeilijkheid was, dat ik bij den positievenopbouw van de genetische ontwikkeling der G. M. moestgaan ronddolen in de regionen der hoogere geschiedvorsching,met name der hoogere historische combinatie. En ook daarinis het moeilijk voor iedereen verstaanbaar te blijven. Demeerdere of mindere aannemelijkheid van een historischecombinatie hangt immers af van de vraag, of zij past in hettijdsverband waarin men ze plaatst, zoodat bijv. een liturgisch -historische combinatie heel andere eischen stelt, wanneer zein de 4e, dan wanneer ze in de i i e of 12e eeuw gemaaktwordt. Terwijl men nu in een vak-tijdschrift kan volstaandoor eenvoudig de combinatie te geven met aanduiding dernaaste gronden waarop ze steunt, is het elders bijna onmogelijktot volledige duidelijkheid te komen, of men zou bij elkeeeuw, welke men behandelt, tal van typeerende bijzonderhedenmoeten aandragen, die den lezer in het milieu van dien tijdverplaatsen. Dit laatste was natuurlijk niet mogelijk.

Ik wil dus maar zeggen, dat het mij soms zeer moeilijkwas, overal even duidelijk te zijn en te blijven. Daarbij komtnog, dat ik in den loop van mijn betoog verschillende onder-geschikte punten ter behandeling moest inlasschen, niet uiteigen keuze, maar omdat zij door anderen erbij zijn gesleept.Dat daardoor de duidelijkheid niet wordt bevorderd spreektvanzelf; en behalve dat, wordt men nog langdradig erbij.

Wat dit laatste aangaat, moet ik evenwel zelf eenige schuldbekennen. De eerste ontwikkeling der Quatertemperdagen eneenige oude, daarmee samenhangende liturgische gebruikenheb ik misschien wat tè uitvoerig behandeld, en zeker warende verschillende noten, welke ik voortdurend daaraan hebtoegevoegd, om aan te toonen, hoe vele gebruiken der eersteeeuwen, alhoewel gewijzigd, nog tot heden voortbestaan, voorhet begrip van dit artikel niet absoluut noodig. Ik heb hetechter met opzet gedaan, omdat ik het jammer vind, dat onzegeloovigen — en zij niet alleen — zoo weinig weten, van dehooge beteekenis van onze Roomsche liturgie, welke immers

396

niet uitsluitend een bron is van verheven symboliek, maardie, in haar historisch geheel genomen, op de eerste plaatseen afstraling is van den Onfeilbaren Geest, die Gods Kerkbestuurt — lex orandi est lex credendi — en daarom ookeen doorloopend getuigenis aflegt voor onze »Una, Sancta,Catholica et Apostolica Ecclesia".

Het resultaat waartoe wij in ons vorig artikel gekomen zijnis dit: De Gulden Mis is een N o o d - M i s, aan welke eenzeer bijzondere kracht tegen allerlei nooden wordt toege-schreven. En dit karakter van Nood-Mis, wordt uitgedruktdoor de benaming „Gulden", d. i. Voortreffelijke, in casuKrachtige Mis. Verder is het ook bekend, dat de G. M.steeds gevierd is geworden op den Quatertemperwoensdagvan den Advent, die vallen kan op een van de dagen van14 tot en met ao December.

Nu rijst de vraag: Bestaat er eenig inwendig verband tus-schen de G. M. en dien Q. T. Wd.? M. a. w.

C. WAAROM WORDT DE GULDEN MIS STEEDS GEVIERD

OP DEN QUATERTEMPERWOENSDAG VAN DEN ADVENT?

Reeds aanstonds kunnen wij een essentieel punt van dezevraag oplossen. In het tweede artikel hebben wij gezien, dat hetwoord »gulden" in casu een geslacht aanduidt, dat verschil-lende soorten onder zich bevat; dat dus het praedicaat»gulden" op meerdere Missen toepasselijk is, en in vroegereeuwen werkelijk toegepast werd. A priori volgt dus reeds,dat er tusschen den Q. T. Wd. van den Advent en de G. M.geen noodzakelijk, doch slechts een t o e v a 11 i g verbandkan bestaan, zoodat onze voorvaderen de G. M. even goedaan een anderen dag dan aan dien Q. T. Wd, hadden kunnenverbinden.

Uit dezen gedachtengang volgt logisch de orde welke wijin dit artikel hebben te volgen. Wij moeten namelijk eerst

397

uitvorschen of de Q. T. Wd. van den Advent soms bijzondereeigenschappen bezat, welke over 't algemeen in verbandkunnen gebracht worden met onze G. M. I Rorate coelidesuper". En wanneer wij dezen algemeenen grondslag hebbengelegd, kunnen wij ons nog verder afvragen: Welke warende onmiddellijke oorzaken, waarom ons voorgeslacht de G. M.op den genoemden Q. T. Wd. heeft geplaatst.

Vooraf ga dus een algemeene orienteering omtrent hetoorspronkelijk liturgisch karakter van den Q. T. Wd. van denAdvent.

De Quatertemperdagen (van Quatuor Tempora, d. i. VierTijden) vinden hun oorsprong in het oud-heidensche gebruik,om op drie verschillende tijden van het jaar den zegen dergoden over de veldvruchten af te smeeken. Het waren deferiae s e m e n t i n a e (bij het zaaien, in December) welketevens als de voornaamste werden beschouwd, de feriaem es s is (bij den graanoogst, in Juni) en de feriae v i n de -m i a 1 es (bij den wijnoogst, in September). De eerste christenensloten zich natuurlijk bij dit heidensche gebruik aan, met dienverstande, dat zij die Drie Tijden als vasten- en boetedagenvierden om Gods zegen over de vruchten der aarde af tebidden. Zoo kreeg men reeds spoedig als vaststaand kerkelijkgebruik het » ieiunium quarti, septimi et decirni mensis", d. i.het vasten van de 4e (Juni), 7e (September) en be maand(December) '), telkens bestaande uit drie vasten-dagen: Woens-dag, Vrijdag en Zaterdag.

Oorspronkelijk geheel los van de Q. T.-dagen, bestondreeds ten tijde van paus Leo I den Groote (44.0 -461) te Rome

1) Vgl. Duchesne, L., Origines du culte chrétien, 2e éd. (Paris 1898), p. 222.274. Grisar, H., s. j., Geschichte Roms und der Päpste, I (Freiburg 1901), S. 768,n. Sog. — Zooals bekend begon eertijds het jaar met de maand Maart. Zooverklaart zich niet alleen, waarom de schrikkeldag ingevoegd wordt na 28Februari, maar ook hoe de namen der maanden September, October, Novemberen December (afgeleid van septem, zeven ; octo, acht ; neuem, negen en decem,tien) zijn ontstaan, niettegenstaande zij thans de ge, ioe, iie en 12e maandvan het jaar zijn. Hoe verder daarmede in onze liturgie, met name bij hetBreviergebed, het lezen der Bijbelboeken samenhangt, heb ik in 't kort aan

-gegeven in het Theologisch Tijdschrift, XXXVIII (1904), blz. 526.CXXXI. 5. 25

398

de gewoonte, om de H.H. Wijdingen van bisschoppen, pries-ters en diakens toe te dienen in de maand December'),

Eenigen tijd later, toen het getal wijdingsdagen moest wordenvermeerderd, stelde paus Gelasius I (492-496) vast, dat de

Wijdingen zouden worden toegediend op de reeds bestaandevastendagen der 4e, 7e en ioe maand, en tevens in de le en4e of 5e week der veertigdaagsche vasten. Daardoor kreegmen, ook met het oog op de vier jaargetijden, elk jaarvier liturgische Tijden in plaats van drie, Maar inmiddelsging ook de oorspronkelijke beteekenis van de oude DrieTijden voor de vruchten der aarde verloren, en trad voor de

nieuwe »Vier Tijden" het karakter van W ij d i n g s d a g e n

meer en meer op den voorgrond').

1' Duchesne, Origines, p. 34o note 2. Grisar, Geschickte, S. 763 f., n. 504. —Vandaar lezen wij nog meermalen in ons Brevier bij de geschiedenissen der

eerste pausen: »Fecit ordinationes duas men s e d e c em b r i, quibus creavitpresbyteros decem, diaconos sex, episcopos per diversa loca [d. i. pro diversislocis] quinque", of iets dergelijks. Die passus zijn ontleend aan het ,Lider

Pontiftcalis.9) Grisar, a. a. 0., S. 764. = Thans is ook het karakter van Wijdingsdag

vervallen, en heiligt men de Q. T. dagen door vasten, zonder een scherp afge-teekend doel. Misschien zou het voor 't godsdienstig leven niet onvoordeeligzijn, indien men de oorspronkelijke beteekenis der Q. T. dagen bij de geloovigenweer eens inscherpte, en erop wees, dat met het oog op het groote verschiltusschen sociaal-economische toestanden van vóór 17 h i8 eeuwen en die van

heden, de geest der Q. T. dagen zich tot verdere economische belangen uit

-strekt dan alleen tot den landbouw. Voorspoed in zaken en ondernemingen

past even goed in den geest der Q. T. dagen. — Ons hedendaagsch Missaal

draagt hier en daar nog duidelijke sporen van de oorspronkelijke bestemmingder »Vier Tijden". De tekst uit het ie Epistel van den Q. T. Wd. van den

Advent: »Zij zullen hunne zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hunne

lansen tot sikkels; niet meer zal volk tegen volk het zwaard verheffen, en niet

langer zullen zij zich oefenen ten krijg" (Isaias, II. 4), herinnert, aan den vroegeren

bijna gelijkluidenden zegezang van Ovidius op Ceres, de godin van den landbouw.

Het Epistel van den Q. T. Vrijdag in de Pinksterweek bevat Gods belofte aan

de Joden, dat hij hun vruchtbaarheid der aarde zal schenken (Joël, 11, 23 -27),

en de in December zoo dikwijls herhaalde smeeking: »Dauwt hemelen van

boven, en dat de wolken regenen den Gerechte" ([saias, XLV. 8) verschijnt

eerst in haar oorspronkelijke beteekenis, wanneer men de gebeden uit de oude

Sacramentaria daarmede vergelijkt, die een innig verband brengen tusschen het

zaad der veldvruchten en het Goddelijke Zaad, Christus, dat het voedsel isvoor een onsterfelijk leven. Vgl. Grisar, S. 770, n. 510.

399

Daar, zooals gezegd, de Wijdingen aanvankelijk alleen inDecember plaats hadden, ontwikkelde de liturgie de Q. T.-dagen van December zich eerder dan die der andere Q. T.-dagen. En het is wel eigenaardig, dat wij thans nogkunnen nagaan, hoe en waarom speciaal de liturgie van denQ. T. Woensdag van December in bijzondere betrekkingwerd gebracht tot Maria, en zoodoende een weliswaar verwij-derd, maar toch logisch verband brengt tusschen de GuldenMis en den Q. T. Wd. van den Advent. De twee factoren,welke bij de ontwikkeling van den Q. T. Wd. als Maria-dagsamenwerkten, waren: de W ij d i n g s p l e c h t i g h e d e n endeplaatselijke toestanden in het oude christelijke Rome.

Het spreekt vanzelf, dat de liturgie der Katholieke Kerkeerst langzamerhand tot hare volle ontwikkeling gekomen is.Zeer zeker bestond alles wat in de liturgie tot het we z e nder dingen behoort, reeds ten tijde der Apostelen, maar ookdat wezenlijk gedeelte was toenmaals nog slechts in zijnmeest primitieve vormen aanwezig. Men vergelijke bijvoor-beeld maar eens het weinige wat de H. Schrift omtrent deH. Wijdingen of de H. Mis mededeelt, met het wonder-mooie samenstel van plechtigheden waarmede heden ten dagedie kerkelijke functies vergezeld gaan. En wat meer in't bijzonder de plechtigheden der H. Wijdingen aangaat,behoeft het geen betoog, dat deze zich in haren uitwendigenvorm eerst ruimer konden ontwikkelen, toen door het Edictvan Milaan (313) aan de Kerk de volle vrijheid in de uit-oefening van den godsdienst was verleend.

Het hooge belang, dat aan de keuze en de wijding vanbisschoppen, priesters en diakens was verbonden, werd natuurlijkin de eerste christelijke eeuwen door het geloovige volk inveel hoogere mate meegevoeld dan op den huidigen dag.Niet alleen werd het volk toen officieel en ernstig geraad-pleegd over de toelating der candidaten'), maar ook was bij

1) Zooals bekend heeft die raadpleging van het volk ook nog heden bij deI-I. Wijdingen driemaal — waarom driemaal, zal straks blijken — plaats, dochalleen bij wijze van formaliteit, omdat naar de geschiktheid der candidaten, ookpro foro externo, thans langs anderen weg wordt onderzocht.

400

de geloovigen het bewustzijn veel levendiger, dat de keuzeen de wijding van de door God aangestelde verkondigers enbewakers des geloofs, werkelijk een der hoogste, algemeenekerkelijke belangen was. Vandaar dan ook dat de geheelechristengemeente door vasten, bidden en nachtwaken zich totdie plechtigheid voorbereidde.

De wijdingen geschiedden steeds op den Q. T. Zaterdag, ofliever, zooals straks zal blijken, in den nacht van Zaterdagop Zondag. De voorbereidende plechtigheden hadden plaatsop den voorafgaanden Woensdag en Vrijdag in den vormvan een »Statio", terwijl aan de wijding-zelve daarenbovennog eene »Vigilia" was verbonden.

Gelijk nog in onzen tijd iedere buitengewone kerkelijkeplechtigheid gepaard moet gaan met eene bij het volk steedsgeliefde Processie, zoo kon in het oude Rome geen kerkelijkfeest van eenig belang gevierd worden zonder een »Statio".Een Statio of Statie — welk woord thans nog voortleeft inde »Statie-aflaten" — bestond daarin, dat geestelijkheid envolk zich op een te voren aangekondigde plaats, veelal ineen kerk, verzamelde, en zich vandaar in processie, ondergebed en godsdienstig gezang, naar een eveneens te vorenaangewezen kerk begaf'). In deze laatste kerk werd de »Statio"of »Standplaats" gehouden en de H. Mis opgedragen 2).

Voor voornamere plechtigheden werden natuurlijk ook devoornamere kerken als Statio aangewezen, en zoo viel bij deH. Wijdingen de keuze op de voornaamste kerken van destad Rome. Voor den Q. T. Woensdag van December, den

1) Een der meest primitieve en gemakkelijkste vormen van gezamenlijk gebedis de Litanie. Vandaar dat Processies, waaronder men natuurlijk geen inge.wikkelde gebedsformulieren kon gebruiken, vroeger ook »Litaniae" werdengenoemd, welke uitdrukking nog bestaat in de »Litaniae maiores" en »Lit.minores" voor de Processies op de Kruisdagen en het feest van Sint Marcus.

2) Dat de H. Mis oorspronkelijk zich onmiddellijk aansloot aan de Litanie,leeft nog voort in het »Kyrie eleison" aan het begin der H. Mis (het voetgebeden de Introïtus zijn van lateren oorsprong) en in den naam »Collecta" (vanCollectio, verzameling ; gelijk Missa van Missie), welke nog gegeven wordt aande eerste Oratie van de Mis. Deze »Collecta" werd gebeden over het »ver

-zamelde" volk in de kerk, waar de processie uittrok (dus niet waar de Statio

401

eersten voorbereidingsdag, was de kerk van Sint Maria deMeerdere — in rangorde de tweede pauselijke Basiliek — alsStatio aangewezen. Daar moesten, behalve de geestelijken en degeloovigen, ook alle candidaten voor de H. Wijdingen aan

-wezig zijn. Bij het begin der H. Mis besteeg een notarius denambo (preekstoel), kondigde de plaats aan waar de eerst-volgende Statio zou gehouden worden, las de namen van dewijdingscandidaten, ieder met de noodige distinctieven af, enrichtte tot het volk den oproep: »Wanneer iemand iets tegendeze mannen in te brengen heeft, hij trede om Gods wilnaar voren, maar hij denke tevens aan zijn positie". Nadatde in te brengen bezwaren waren aangehoord en beoordeeld,werden de candidaten een voor een opgeroepen, schredennaar voren en schaarden zich rondom het altaar, waar zij totaan het einde der Mis bleven.

De tweede Statio voor de wijdingen werd gehouden op denVrijdag, in de kerk van de apostelen Jacobus en Philippus —thans de kerk der XII Apostelen — welke op de plaats stondder oude Basilica Julia, in 't begin der 4e eeuw door pausJulius gebouwd I). Hier had voor de tweede maal de officieeleafkondiging der namen plaats, benevens de officieele oproepaan het volk om zijn bezwaren in te brengen.

De derde en laatste Statio werd op Zaterdag en Zondaggehouden in de eigen kerk van den Paus, de Sint-Pieter, waarde Wijdingen door den Paus zelven werden verricht "). Aan

werd gehouden). Vgl. Martène, E. De antiluis Ecclesiae ritibus, lib. IV, cap, to,n. 32 (cd. Venetiis 1783, t. III, p. 30). Het verband tusschen Litanie en Misis verder nog te herkennen aan de woorden »Kyrie eleison" enz. welke veel-tijds nog geheel aan het eind van sommige litanieën worden herhaald. OpPaaschzaterdag en Pinksterzaterdag bestaat het oude verband tusschen Litanieen Mis nog in zijn oorspronkelijken vorm. Het »Kyrie eleison" na de Litanieis, wat den zang betreft, tegelijkertijd het begin van de Mis. Zeer juist heeftde plechtige Mis op die dagen geen Introitus, en het voetgebed van denPriester is dan eigenlijk een anachronisme.

1) Grisar, S. 619 f., n. 402.

2) De Stationes »ad S Mariam", »ad XII Apostolos" en »ad S. Petrum"staan nog heden in het Missaal aangegeven. Daar, zooals. gezegd, de liturgieder andere Q. T. dagen zich regelde naar de' Q. T. dagen van December, vindtmen ook op de andere Q. T. dagen diezelfde Stationes vermeld.

402

de wijdingen in de Sint-Pieter was behalve een Statio ookeene »Vigilia" verbonden, waardoor _de volgorde der plechtig

-heden deze werd: De geloovigen en de geestelijken begavenzich op den Zaterdagavpnd omstreeks zonsondergang naar dete voren aangewezen kerk en gingen vandaar in processie(Litaniae) naar de Sint-Pieter, de Statio. Daar werd de nachtdoorgebracht met lezingen uit de H. Schrift en andere gebedenen gezangen, totdat de morgenstond aanbrak. Dan begon deH. Mis, waarvóór en waaronder de wijdingen werden vol-trokken. Daarmede was de plechtigheid geëindigd').

Van alles wat tot nu toe is medegedeeld houde men nu vooralde twee volgende punten vast: i °. De Quatertemperwoensdagvan de IOde maand (December) was in het oude, christelijke

Rome de eerste voorbereidingsdag voor de op Zaterdag enZondag volgende Wijdingen. z°. Op dien Q.T.Wd. was voor

de godsdienstoefeningen officieel aangewezen de kerk vanSint Maria de Meerdere, de tweede pauselijke Basiliek. Vooral

uit dit laatste punt zal het aanstonds duidelijk worden,waarom de liturgie van den Q.T.Wd. van December zichontwikkelde met bijzondere betrekking op de H. Maagd Maria.

1) Vgl. Grisar, t. 764 f., n. 505. Martène, De ant. eecl. rit. 1 IV, c. io,n. 32— 33 (ed. cit. III. 30). Op den Q. T. Wd. van den Advent had in delatere Middeleeuwen nog het examen der Wijdelingen plaats (Martène, i.e. ;

Durandus, W., Rationale divinorum officiorum, lib. VI, cap. 8, n. i, cd. Ant-

verp. 1570, fel. 259 verso). — De Vigilie en het daarop volgende feest warenoorspronkelijk één. Later heeft men ze gescheiden en de Vigilie teruggedrongen

naar den vorigen dag. Duidelijk ziet men dat vooral aan den Paaschzaterdag,

welks heerlijke liturgie alleen dan beteekenis heeft, als men die verplaatst denkt

naar den nacht van Zaterdag op Zondag. Hetzelfde is het geval bij den Pinkster-

zaterdag. Dat de beide genoemde zaterdagen en ook de Q. T. Zaterdagen oor

-spronkelijk Vigilies waren herkent men nog in ons Missaal aan de vele

Profetieën (Lectiones), welke op die dagen in de Mis worden gelezen. En dat,

toen de Vigilie naar den Zaterdagmorgen werd teruggedrongen, de volgende

Zondag eigenlijk geen liturgie meer had (»Dominica vacat"), ziet men nog aan

de Zondagen, welke volgen op de Q. T. Zaterdagen van den Advent en van de

Quadragesima. Het Evangelie van den Zondag is hetzelfde als dat van den

Zaterdag. — Een geheel eigenaardige verklaring van de Dominica vacans van

den Advent geeft Gavantus, B., Thesaurus sacrorum rituum, I (Coloniae

1 754), P. 176, n. 7.

403

De keuze der liturgische teksten voor de verschillendedagen en feesten van het jaar is in de Roonisch -KatholiekeKerk slechts geleidelijk geschied volgens een bepaald plan,afhankelijk van tijden, plaatsen en omstandigheden. In deeerste eeuwen was de liturgische tekst nog heel primitiefen sober ingericht; doch toen de Kerk zich meer in en methet openbaar maatschappelijk leven kon ontwikkelen, kwamook de liturgie tot breedere ontvouwing van hare inwendigebeteekenis, door een rijker samenstel van uitwendige plechtig-heden. En in dit verband is het eigenaardig te zien, hoesoms omstandigheden van zuiver plaatselijken aard van invloedwaren op de ontwikkeling der toenmalige liturgie en hoe,die invloed tot op den huidigen dag is blijven voortleven,zoodat eene verklaring van de nog bestaande katholiekekerkgebruiken niet mogelijk is, dan wanneer men bijv. deplaatselijke toestanden der 4de of 5de eeuw te Rome kent.Meer in het bijzonder geldt dit van de oude Romeinsche»Stationes". Een zeer teekenend voorbeeld daarvan vindtmen in de liturgie van den Vrijdag na den 4en Zondag derVeertigdaagsche Vasten. Zooals nog heden in ons Missaalstaat aangegeven, hield men eertijds op dezen dag de Statioin de kerk van den H. Eusebius. Het Epistel van de Misverhaalt ons de opwekking van den zoon eener weduwe door,den profeet Elias (3 Kon. XVII. 17-24), terwijl het Evangeliehet treffende verhaal geeft van de opwekking van Lazarus(Joan. XI. 1 -45). Welk verband bestaat er nu tusschendeze liturgische teksten en de Statio in de kerk van SintEusebius? Dit wordt eerst duidelijk, wanneer men weet, dat,de kerk van Sint Eusebius gebouwd was op de eersteopenbare begraafplaats, die de christenen binnen de murenvan Rome bezaten'). Konden de woorden van Christus totLazarus' zuster, Martha: »Ik ben de Verrijzenis en het Leven"voor onze voorvaderen ooit treffender worden toegepast danop hun kerkhof?

Evenals nu de keuze der liturgische teksten van den ge-

1) Vgl. Grisar, a. a. 0., S. 668, n. 430.

404

noemden Vrijdag in verband staat met de Statio van dien-zelfden dag — en dergelijke voorbeelden zijn er nog meeraan te wijzen — evenzoo ligt het voor de hand, dat deStatio in de kerk van Sint Maria de Meerdere') op denQ.T.Wd. van den Advent de oorzaak is geweest, waaromde liturgische teksten van dezen dag zóó gekozen zijn, dat zijstrekken tot verheerlijking van de H. Maagd. En met het oog ophet aanstaande Kerstfeest gaf men natuurlijk de voorkeur aan dieplaatsen uit de H. Schrift, welke meer bijzonder betrekking hebbenop de komst van Gods Zoon in Maria's maagdelijken schoot,en waardoor dus Maria vooral gehuldigd wordt als de Moedervan den toekomstigen Verlosser. Inderdaad bevatten dan ookbijna alle teksten, waaruit de Mis van den Q.T.Wd. van denAdvent is samengesteld, een toespeling op Gods Moeder.De Introitus is »Rorate coeli desuper: Dauwt hemelen vanboven", het Graduale na de eerste Lectio luidt: »De koningder glorie zal binnentreden"; de tweede Lectio bevat deprofetie van Achaz: »Zie, eene maagd zal ontvangen en eenzoon baren, en zijn naam zal Emmanuël genoemd worden ".Het Evangelie »Missus est" kennen wij reeds; het Offertoriumjubelt: »Onze Heer zal komen en ons verlossen", of zooalsvroeger in sommige kerken: » Wees gegroet, Maria, vol vangenade, de Heer is met U" 2), terwijl ten slotte de Communiowederom herhaalt: »Zie, eene maagd zal ontvangen en eenzoon baren" enz.

Uit dit alles blijkt dus, dat het karakter van Maria-feest,dat wij vooral in latere eeuwen terugvinden in de plechtig-heden van den Q.T.Wd. van den Advent, zijn oorsprongvindt in de eerste christelijke eeuwen, en wel in de oudeStatio in Sint Maria de Meerdere, die op haar beurt weerin verband staat met de plechtigheden, waarmede de H.

1) Zij heette eertijds »Basilica Liberü". Door Paus Sixtus III (43 2-440 )

werd zij toegewijd aan de H. Maagd (Basilica S. Mariae).2) Vgl. Durandus, Rationale, VI. 8, n. 3 (ed. cit. fol. 2S9 s). Beide Offertoria

nl. »Confortamini" en »Ave Maria" vindt men aangegeven in het Antiphonairede St. Grégoire (eind 8e eeuw), fac-simile uitgave van L. Lambillotte, S. J.(Bruxelles 1872), pag. 48.

40 5

Wijdingen in de eerste tijden van het Christendom gepaardgingen'). In de latere middeleeuwen was men zich dan ookwel bewust, dat de Q.T.Wd. eigenlijk een Maria-feest was.

'Het is duidelijk —zegt Rupertus van Deutz (-j- "35) — dat geheelhet officie van dien dag eigenlijk op Maria betrekking heeft, wantin het Evangelie wordt de aankondiging van de Menschwording vanChristus verhaald, welke door de Profeten eertijds voorzegd, doorden engel Gabriël geboodschapt, door het geloof van de zalige Maagdaangenomen en in haar onbevlekten maagdelijken schoot voltrokkenis geworden" 2 ).

Met het oog op de algemeene bekende en snelle ont-wikkeling der Maria-vereering in de I Ide en I2de eeuw, onderden machtigen invloed van een H. Bernardus, een Ivo vanChartres, een Honorius van Autun en zoovele anderen, ishet niet te verwonderen, dat ook onze Q.T.Wd. voor dievurige Maria-vereerders een der voornaamste feestdagen werd.Zoo zijn bijvoorbeeld de alom bekende, prachtige homilieënvan den H. Bernardus » Super Missus est" (over het Evangelie»Missus est") aan de bijzondere viering van den Q.T.Wd. tedanken 3). Daarbij levert de geschiedenis ons tal van feiten,waaruit blijkt, hoe zich allengs op dezen dag, eerst in deMetten, daarna in de H. Mis, doch altijd en overal met hetE v an g e 1 i e als middelpunt, verschillende kerkelijke plechtig-heden ontwikkelden, waardoor het karakter van den Q.T.Wd.als Maria-feest steeds duidelijker op den voorgrond kwamte staan.

Deze plechtigheden gaan wij thans eenigszins uitvoerigervermelden. Ter wille van de duidelijkheid ga echter vooraf

1) Dat deze Q. T. Wd. van den Advent en de Statio ad S. Mariam ook inde latere Middeleeuwen hoog stonden aangeschreven, blijkt wel daaruit, dat,zooals men vertelde, in Sint Maria de Meerdere te verdienen waren; »Indul-gentia plenaria, item 28.000 annorum, totidem Quadragenarum, et remissiotertiae partis peccatorum". Vgl. Ferraris, L., o. f. m., Prompta bibliotheca iuridicaetc. i. v. Indulgentia, art. IV, n. 17 (cd. Migne, Paris 1858), t. IV, col. 472.

2) Rupertus Tuitiensis, De divinis officiis, III. 6, ed. Hittorp, M., in Dedivinis cath. eccl. officiis (Parisiis 1624), col. 89I.

3) Guéranger, P., L'année Iiturgique, Avent, 14e éd., (Paris 1900), p. 231.

406

eene korte uiteenzetting van de inrichting der kerkelijke ge-tijden, voornamelijk van de Metten, in zoover zulks voor onsdoel noodig of nuttig is.

Aan alle geestelijken welke de zgn. hoogere wijdingen,Subdiaconaat, Diaconaat of Priesterschap, hebben ontvangen,en ook aan alle kloosterlingen, die volgens het kerkelijk rechteen klooster or de in den strengen zin des woords vormen,legt de katholieke Kerk sedert de vroegste eeuwen de ver-plichting op, om in naam der Kerk zelve, op verschillendevastgestelde uren, den Schepper te loven door een reeksvan bepaalde gebeden. Die gebeden, welke men » KerkelijkeGetijden", »Kerkelijke Uren", »Goddelijk Officie ", »Horaecanonicae" enz. noemt, zijn verdeeld in zeven zoogenaamdeGebeds-uren, te weten: Metten ('s nachts), Lauden (bij zons-opgang), Prime (ie uur van den dag, d. i. na zonsopgang) '),Terts (3e uur, omstreeks 9 uur voormiddags), Sext (6e uur;12 uur 'smiddags), Noon (ge uur; om 3 uur namiddags),Vespers (tegen zonsondergang) en Completen (na zonsonder-gang). Deze zeven Kerkelijke Uren moeten in kloosterkerken,en volgens het oude kerkelijke recht ook in kapittel- en col-legiaal-kerken, door de aan die kerken verbonden geestelijkenpubliek, in het zoogenaamde »Koor" worden gebeden. Anderegeestelijken verrichten die gebeden privaat (het zgn. Brevier

-gebed).De Metten — alleen over deze zullen wij nu verder spre-

ken — worden, minstens sedert de ge en ioe eeuw, in denvolgenden vorm gehouden. Na eenige voorbereidende ge-beden en eene plechtige uitnoodiging om den Schepper teloven (Invitatorium) worden 3 psalmen gebeden, gevolgddoor 3 lezingen (lectiones, lessen) uit de H. Schrift; dezepsalmen en lessen vormen te zamen den zgn. eersten Nocturn.Daarna volgen wederom 3 psalmen en 3 lessen (tweede Noc-

1) De benamingen ie, 3e, 6e en ge uur zijn overgebleven van het gebruik

bij de Romeinen e. a., om den dag in vier zgn. uren, waarvan elk gelijkstond

met een tijdsruimte van 3 uren (4 X 3 = 12) te verdeelen. De nacht werdingedeeld in vier zgn. Vigiliae of Nachtwaken.

407

turn), en eindelijk volgt de derde Nocturn, wederom bestaande

uit 3 psalmen en 3 lessen. De laatste les (de ge les) wordtonmiddellijk gevolgd door den lofzang :Te Deum laudamus".Aldus geschiedt op de dagen, welke in de liturgie het karak-ter dragen van f e e s t d a g. Daarentegen worden op Vasten-en Boete -dagen, zooals bijv. op alle Quatertemperdagen, deMetten aldus gebeden: Na de voorbereidende gebeden enhet Invitatorium volgen achter elkander 12 psalmen en daarnaslechts 3 lessen, terwijl het »Te Deum laudamus" vervalt.Op feestdagen eindigen dus de Metten met de 9e les, gevolgddoor het »Te Deum laudamus", en op Vasten en Boete-dagen met de 3e les en zonder »Te Deum laudamus".

Voor een goed begrip van datgene wat volgt, moet menverder in het oog houden, dat in de Metten op feestdagende 7e, 8e en ge les, en op Vasten- en Boete-dagen, de ie,

2e en 3e les een uitlegging bevatten op het Evangelie vanden dag, en dat een klein gedeelte van dat Evangelie

als inleiding vóór de 7e, respectievelijk voor de je les,

gelezen wordt. Dit Evangelie is steeds hetzelfde als hetEvangelie, dat op denzelfden dag wordt gelezen onder deH. Mis.

In onze dagen, nu het geloovige volk niet zoo innig meermedeleeft met de kerkelijke liturgie, worden de kerkelijkeGetijden niet meer door het volk bijgewoond, behalve alleen —en dat nog vrij spaarzaam — de Vespers op den Zondag -namiddag. Vroeger was dat evenwel anders. Toen woondende gewone geloovigen ook de kerkelijke Getijden bij, die inalle kerken publiek werden gebeden — tegenwoordig is ditlaatste ook al veranderd — en kwamen zij dus ook, minstensop hooge feestdagen, des nachts ter Metten. Om verschillenderedenen werden na verloop van tijd die Metten allengs ver

-schoven naar het vroege morgenuur, en ten laatste is ookdaaraan een einde gekomen. Twee laatste sporen van dieMetten in den vroegen morgen zijn echter onder het volk

nog overgebleven, namelijk de zgn. Nachtmis van Kerstmis

en de Gulden Mis. Beide Missen worden nog steeds naar

oude zede zeer vroeg in den morgen opgedragen, en dat

408

vindt zijn oorsprong daarin, dat die Missen in vroeger eeuwenbeide verbonden waren met de Metten. Straks zal daaroververder gesproken worden.

Zooeven hebben wij gezien, dat op het eind van de Metten,steeds een klein gedeelte van het Evangelie werd gelezen.In dit kleine onderdeel van de Metten ligt de kiem van deplechtigheden, welke zich langzamerhand op den Q. T. Wd.ontwikkelden. De oudste inlichtingen daaromtrent wordenons verstrekt door den vermaarden Willem Durandus (Duranti,Durantis), die in 1296 als bisschop van Mende in Frankrijkoverleed, en die o. m. het bekende Rationale divinorum offs•ciorum schreef, een werk, dat men met recht de liturgischeencyclopedie der Middeleeuwen kan noemen.

Na eerst het een en ander te hebben medegedeeld omtrentde beteekenis van de liturgische teksten van de Mis van denQ. T. Wd., verhaalt ons Durandus:

aIn sommige kerken komen in de Metten na de psalmen, op eenteeken van den overste (prelaat) een diaken, een subdiaken eneenige in 't wit gekleede acolythi met kaarsen en wierookvat in dehand processiesgewijze voor den lessenaar, waar de diaken het Evan-gelie Missus est en de daarbij behoorende verklaring (homilie) voor-

leest. Daarna bewierookt hij het altaar, en als dit geschied is, gaathij met den subdiaken zitten, zoolang totdat een der acolythen hetkoor bewierookt heeft. Dit geschiedt ter eere van de Boodschap derMenschwording onzes Heeren, welk feit in het Evangelie wordtverhaald" ').

1) Durandus, Rationale, VI. 8 (ed. cit., fol. 259 V - 260 r). — Durandus zouDurandus niet geweest zijn, indien hij zich niet gehaast had, de symbolischeverklaring van deze plechtigheden te geven: »De overste (prelaat) zendt hem(den diaken), om aan te duiden dat God de Vader de Profeten heeft gezondenom de toekomstige Menschwording te verkondigen, en den aartsengel Gabriëlom datzelfde te boodschappen aan de Maagd Maria. De diaken die hetEvangelie leest, is de Engel, die aan Maria boodschapt, dat zij zal ontvangen.De bewierooking van het altaar is de overschaduwing van Maria door denH. Geest. Het zitten van den diaken en den subdiaken duidt aan de beschroomd-heid van de Maagd en hare gedachte, wat die groet van den Engel zou beteekenen.De bewierooking van het koor is het dank- en jubellied der voorvaderen vandien tijd voor de lang verwachte Menschwording van Gods Zoon." Vgl. ookKronenburg, II. 185.

409

In dezen tekst zegt Durandus alleen, dat er een bijzondereplechtigheid plaats had bij het Evangelie van de Metten;omtrent het Evangelie van de Mis verhaalt hij ons evenwelniets. Ook licht hij ons niet verder in, omtrent de landen,waar die plechtigheden plaats hadden; alleen zegt hij dat zeamn eenige kerken" werden gevierd. Het ligt echter voor dehand, dat daarmede eenige kerken in Italië en Frankrijkworden bedoeld, daar Durandus zijn werkzaam leven voor-namelijk in deze twee landen heeft doorgebracht 1 ). Aangaandekerken van Italië ontbreken ons evenwel op 't oogenblik be-richten, waardoor het getuigenis van Durandus nader kanworden bevestigd, doch des te beter zijn wij ingelicht omtrentverschillende kerken in Frankrijk, voornamelijk die van deBenedictijnen, de pioniers der Romeinsche liturgie. Het is deberoemde Benedictijnsche historicus en liturgicus EdmundMartène (t 1739), die ons daaromtrent uitgebreider gegevensverstrekt :

, Onder alle dagen van den Advent — aldus Martène — werd bijde oude Benedictijnen het plechtigst gevierd de Q. T. Woensdag,waarop het Evangelie van de Boodschap der Menschwording wordtgelezen. Elk feest dat op dien dag viel, al was het van 12 lessen l),werd verzet naar den Donderdag. Alle monniken die in het kloosterwaren, ja zelfs de zieken welke het bed konden verlaten, moestende nachtelijke getijden (de Metten) bijwonen, opdat zij de lezing vanhet Evangelie zouden aanhooren. En dat alles geschiedde ter ver-

1) Te Puymisson bij Montpellier omstr. 1237 geboren, werd hij na zijnestudiën te Bologna en Modena, in 1265 door Clemens IV benoemd tot «Auditorgeneralis S. Palatii" te Rome. In 1274 woonde hij het Concilie van Lyon bij,waarna hij zich gedurende 4 jaren belast zag met de administratie van het«Patrimonium Petri", in welke hoedanigheid hij een verbazende werkzaamheidontwikkelde. Ofschoon in 1285 tot bisschop van Mende in Zuid -Frankrijkbenoemd, nam hij eerst in 1291 het bestuur van dat bisdom in handen.Wederom werd hij in 1295 naar Italië geroepen, waar hij als pauselijk legaaten stadhouder optrad in Romagna en Ancona. Hij stierf een jaar daarna, denIen November 1296. Vgl. Sauer, J., Symbolik des Kirchengebäudes (Freiburg1902), S. 29-30.

2) D. w. z. al was het een voornaam feest. Bij de Benedictijnen, die niethet Romeinsche maar het monastische Brevier volgen, hebben de Metten vanhooge feesten geen 9 doch 12 lessen.

410

eering van de Menschwording van Christus. Men las het g e h e e 1 e 1 )

Evangelie, en daarna de verklaring daarop van den H. Beda, en welop zeer plechtige wijze, gelijk zulks in het ceremoniën-boek van onzeabdij St. Denis wordt beschreven op de volgende wijze: Wanneer deeerste 2) psalmen worden gezongen, gaat de priester, die in die weekde H. Mis moet opdragen, gekleed in zijn priesterlijk gewaad, enmet een witte koorkap om — wit, ter eere van de H. Maagd Maria —met dienaren, die kaarsen en wierookvat dragen, naar den lessenaaren leest 3) daar, terwijl allen blijven staan, het g e h e e l e EvangelieA-issus est Angelus. Voordat hij begint te lezen, zegt de Abt of dePrior Pater noster enz.... en dan wordt het Evangelie gelezen. Wan-neer dit ten einde is, antwoordt men geen Amen, doch dan leest deDiaken de Homilie voor van den H. Beda, welke begint met dewoorden: Exordium nostrae redemptionis 4). Alle zieken die loopenkunnen moeten aanwezig zijn en blijven tot na het Evangelie. Daarnagaan zij naar de zieken-kapel, waar de priester, die de beurt in dekapel heeft, de Metten beëindigt" 5).

Eenzelfde plechtigheid had plaats in vele voorname kerken

van Frankrijk, waar men door toevoeging van verschillende

1) Op andere dagen werd, zooals wij boven blz. 407 gezien hebben, in deMetten slechts een gedeelte van den Evangelietekst gelezen.

2) Ik zou denken, dat men moet lezen «laatste ".3) Dat «lezen" geschiedde op zingenden toon, zooals nog heden in een

plechtige Mis de Subdiaken het Epistel «leest".4) Deze lessen van Beda zijn thans vervallen. Men vindt ze in Migne,

Patrologia latina, t. XCIV, col. 9 ; in de Opera S. Bedae, ed. Colon. t688, t.VIII. 335 ss. (op 't feest van 25 Maart) en in de verschillende Homiliariagedrukt op naam van Alcuinus of op nahm van den waren auteur, Paul Warnefried(Winfried) ; bijv. ed. Coloniae 1530, fol. 5 v-6 v ; Migne Pair. lat., XCV,col. si6o ss.

5) Martène, De ant. eccl. rit., ed. cit., t. IV, p. go (=: De antiquis nzona-clzorum ritibus, lib. III, cap. 2, n. 25). Gosselin, Instructions.... sur les prin•cipales fites de l'Eglise, t. I (Paris í88o), p. 59-61. De tijd waarin dezegewoonten in Frankrijk bij de Benedictijnen en in de kathedrale kerken zijnontstaan, wordt door Martène niet nauwkeurig aangegeven. Wel geeft hij in deVoorrede van zijn 3e deel den globalen ouderdom van eenige zijner hand-schriften aan, maar tevens wijst hij er op, dat de gebruiken, die hij daaruitvermeldt, veelal ouder zijn. Ik acht het waarschijnlijk, dat de plechtighedenvan den Q. T. Wd. zich eerst in de i ie—i2e eeuw hebben ontwikkeld. Nietalleen strookt dit het best met de algemeene ontwikkelingsgeschiedenis derliturgie, maar ook leid ik het daaruit af, dat Durandus (t 1296) het eerst dieplechtigheden als een bestaand gebruik vermeldt, terwijl men ze bij vroegereschrijvers over de liturgie (Isidorus, Amalarius, Hrabanus Manrus, Alcuinus,Walafried Strabo, Berno, den Micrologus enz.) niet aantreft.

411

kleinere voorschriften, het karakter der feestviering telkensduidelijker deed uitkomen. Te Chalons werd bijvoorbeeld voor

-geschreven, dat bij de plechtigheid met 4 klokken moestworden geluid en verschillende kaarsen moesten worden aan

-gestoken 1). In de kerk te Bayeux was uitdrukkelijk bepaald,dat het Evangelie niet alleen geheel voluit, zooals elders,maar ook in maiori pulpito" moest worden gelezen, d. w. z.op den zoogenaamden koor-arend, den lessenaar die bij uit-nemendheid voor het Evangelie-boek diende 2). De priestermoest verder, terwijl hij het Evangelie las, een palmtak inde hand houden 3), en na het Evangelie het altaar bewieroo-ken, terwijl intusschen het Evangelieboek ter vereering doorhet geheele koor werd rondgedragen, gelijk zulks onder eenplechtige Mis geschiedde 4). Ongeveer hetzelfde ceremonieelvindt men terug in de liturgische boeken van de kathedralekerken te Rouaan, Parijs, Senlis, Noyon, Meaux, Bourges 5 )

enz. en ook in de vroeger besproken stichting van den aarts-diaken Johannes Abraham in de kathedraal van Doornikomtrent het jaar 1230 6). Hier en daar voegde men zelfs aan

1) Martène, De ant. eccl. rit., 1. IV, e. JO, n. 30 (ed. cit. III. 30). Wie kanMartène en mij helpen aan een verklaring van »t r e d e n a candelarum" ? Mar-tène zelf vraagt in zijn Index exoticarum vocum (t. IV, p. 420): »An trigintacandelae ?" Ik vermoed, dat het een in drieën gesplitste kaars beteekent, zooals,die nog op Paaschzaterdag wordt gebruikt.

2) Vgl. Ducange, Glossarium...latinitatis, i. v. Aquila ; Durandus, Rationale,IV. 24, n. 20 (cd. cit., fol. 128 v); Martène, l.c., III. 30.

5) Om dezelfde reden als nu nog op Palmzondag? Ook op den Q. T. Wd.,had het «Benedictus qui venit in nomine Domini" (Matth. XXI. q; vgl. dePalmwijding op Palmzondag) een hooge beteekenis.

4) De beschrijving der geheele plechtigheid vindt men in het OrdinariumEcclesiae Baiocensis, (33e eeuw), ed. Chevalier, U, in zijn Bibliothique liturgique,t. VIII (Paris, Picard 1902), p. 47. Vgl. ook Martène, l.c., III. 30.

5) Voor Rouaan, Parijs, Senlis, Noyon en Meaux zie Martène, 1.c., III. 30.Voor Bourges vgl. De Moleon [= Le Brun des Marettes], Voyages liturgiquesde France, Paris 1 757 , P- 1 44.

6) Vgl. Jean Cousin Tournesien, Histoire de Tow-nay 1. IV., eh. 8 (Douay16zo), p. 43. Het bericht van Cousin luidt: «En ladicte année [omstr. 1230]mourut Jean Abraham Archediacre de Tournay. .... D'Auantage il a instituéa l'honneur de Dieu, et de la benoiste Vierge Marie, que l'Euangile Missus est,le mercredy des quatre temps aux Aduents, se Lise auec sollemnité, scauoir est,que le plus honnorable du coeur le chantera estant reuestu d'ornemens sacer-dotaux et de la chappe de soye blanche de sa donnation auec Diacre et

412

de plechtigheid elementen toe, welke oorspronkelijk daaraangeheel vreemd waren. Zoo werd in de koninklijke kapel teParijs na het Evangelie op plechtige wijze het »Salve Regina"gezongen 1 ). Dezelfde ceremonie vinden wij ook te Chartres 2),en vooral ook in vele kerken van België, zooals Colveneriusons mededeelt 3).

Vraagt men nu, hoe men aan dat samenstel van ceremo-nies: kruis, palmtak, wierook, het kussen van het Evangelie-boek enz. kwam, dan kan ik volstaan met te antwoorden, datmen daarmede slechts de plechtigheden copieerde, welke ineen plechtige Mis bij het zingen van het Evangelie plaatshebben. Teekenend is in dit opzicht de uitdrukking vanHerman (van) Galigaen, een Munsterschen kanunnik, die ophet eind der 14de eeuw een verkorte uitgave bewerkte vanDurandus' Rationale. Waar Galigaen komt aan de beschrijvingwelke Durandus geeft, van de plechtigheid op den Q. T.

Soudiacre, et les enfans precedents auec la cierge et 1'encens, et que Ionchantera Salue Regina, et qu'on sonnera les plus grosses cloches". En chap. LIII(ed. cit., pag. 295) zegt dezelfde Jean Cousin: «[Pierre Cotrel] ... a fondé laMesse solennelle à l'honneur de nostre Dame le Merquedy des quatre tempsès aduents, qu'on appelle 1llissus. Vulgairement la feste de sainct Gabriel: ila fondé son anniversaire et plusieurs bourses.... [sic; met de aangegeveninterpunctie]". Ik geef dit bericht van Cousin voluit, niet alleen omdat daaruitblijkt, dat ook in Zuid-Nederland de plechtige viering van den Q. T. Wd.sedert de 13 eeuw bekend was, en dat de plechtige Mis eerst later daaraanwerd toegevoegd, maar ook om een vroeger begane dwaling te herstellen. Boven(ie artikel, Dl. CXXX, [1906. II], blz. 447 noot 2) heb ik, door een mijonverklaarbare vergissing beweerd, dat ik niet wist, of het werk van JoannesCognatus (Jean Cousin) ooit gedrukt was. En ik had het werk zelf in handengehad! Daarenboven bestaat, er nog een nieuwe uitgave (Tournai 1868,2 vol. in-8). Vgl. Pirenne, H., Bibliographie de l'histoire de Belgique, 2e éd(Bruxelles -Gand 1902), p. 6o, n. 618.

1) Martène, l.c., III. 30.2) De Moleon [Le Brun des Marettes], i.e., p. 232. De schrijver zegt erbij

dat dit geschiedde «tout entier comme à Sens".3) Colvenerius, Kalendarium Marianum, l.c. (Summa Aura, III, col. 1351):

«et ante s e p t i m a m lectionem canitur a Choro Salve Regina". Vgl. boven,Dl. CXXX, blz. 445• — Het zou mij niets verwonderen, dat dit gebruik onderden invloed der Dominicanerorde ontstaan was. Vgl. de gegevens, welke ikvroeger in dit tijdschrift heb medegedeeld DI. CXXVI (1904. II), blz. 245-246,en Kronenburg, Maria's heerl/kheid, II. 114.

4 1 3

Woensdag (zie boven, blz. 4o8), maakt hij zich met een paarwoorden van de zaak af en zegt:

»Hierbij is op te merken, dat in sommige kerken onder de Metten,wanneer de diaken het Evangelie Missus est gaat lezen, eenzelfdeplechtigheid met kaarsen en wierook plaats heeft, als bij hetEvangelie onder de Mis. En dit geschiedt uit eerbied voor deBoodschap der Menschwording van Christus".

Een handschrift van het werk van Galigaen vond ik in hetBisschoppelijk Museum te Haarlem. Het werd in 1407 ge-schreven bij of door een kluizenaar in de Haarlemmerhout,en behoorde aan het Regulieren-klooster Sion te Beverwijk 1).Kan in deze bijzonderheid soms een aanknoopingspunt ge-vonden worden voor een verder onderzoek, of de plechtigheidbij de Metten van den Q. T. Wd. ook in Noord-Nederlandinheemsch was?

Reeds verschillende malen heb ik gezegd, dat men aanden Q. T. Wd. het karakter van Maria-feest gaf. Misschienheb ik daarmede ergernis verwekt bij een of anderen rubricist,omdat het den schijn heeft, alsof ik het essentieele verschiltusschen een f e r i a en een fest u m over 't hoofd zou gezienhebben. Toch niet. In de Middeleeuwen heeft men op vele

31) Vgl. Gids in net bisschoppeljfk Museum te Haarlem, 4e druk (Leiden Ygoo),blz. 51, n. 283. Op fol. 8r c van het bedoelde handschrift leest men: »In 3ahebdomada Adventus fiunt ieiunia Oor temporum.... Nota quod in matutinaliofficio in quibusdam ecclesiis cum dyacsnus pronunciaturus est hoc euangeliumMissus est fit talis solempnitas [f01. 84 d] cum candelis et thuribulo sicut fittempore euangelii legendi in missa et hoc propter reuerenciam annunciatonisdominice". — Het incipit van het hs. luidt (fol. i a, in rood) : «Incipit Collec-torium libri qui dicitur Racionale diuinorum officiorum extractum a magistroHermanno galigaen. Canonico monasteriensi ex libro reuerendi patris dominiWilhelmi dinandi [— Durandi]. Minacensis ecclesie episcopi. actoris [= auctoris]speculi iudicialis. quod idem Racionale diuinorum officiorum intitulatur. Fini-tum in Biluis haerlemensibus. In area fratris Johannis heremite Anno dominiM°cccc.vij° [1407]. In die sancti Mauricij martyris". En het ex- libris(laatste blad, in zwart): «Explicit hoc collectorium libri qui dicitur Racionalediuinorum officiorum pertinens monasterio regularium in syon prope beuerwijc". —Een ander handschrift van het werk van Herman (van) Galigaen berust in deVaticaansche bibliotheek (Palat. lat. 330) en is geschreven in 't jaar 3400.

Vgl. Sauer, Symbolik, S. 33, Anm. 5.

CXXXI. 5. 26

4 1 4

plaatsen, aanvankelijk alleen in de Metten, doch later ook inde Mis, met bewustheid het feriaal karakter van den Q. T.Wd. laten vervallen. Zoo werden, gelijk Martène mededeelt,bij de Benedictijnen van Compiègne, en, zooals dezelfdeschrijver elders zegt, »bijna overal" de Metten (doch dezealleen) van het Klein Officie van Maria op dien dag wegge-laten 1). In de kathedraal te Reims deed men hetzelfde 2),terwijl men te Bayeux, waar men op iederen dag van denAdvent in Metten, Mis en Vespers een commemoratis van deH. Maagd hield, die commemoratio liet vervallen, doch ook

weer alleen in de Metten 3). Duidelijker nog komt het karakter

van Maria-feest dáárdoor uit, dat men » ten minste in demeeste kerken", zooals Martène zegt, op den Q. T. Wd. degebruikelijke Prostrationes 4) achterliet, en, zooals te Bayeuxhet geval was, ook de Preces en de Psalmi familiares b). Som

-mige kerken gingen nog verder, en zongen na de Mettenhet »Te Deum laudamus", een lofzang, die op een Quater-temperdag per se uitgesloten is. De stichtingsbrief van deGulden Mis te Brugge zegt uitdrukkelijk, dat het »Te Deumlaudamus" op den Q. T. Wd. gezongen wordt » uit eerbied

voor dien dag", daarmede te kennen gevende, dat het andersniet zou gezongen zijn 6). Nog radicaler ging men in België

en op andere plaatsen te werk. Daar hief men niet alleen

voor de Metten, maar zelfs voor het geheele kerkelijke officie,

de Mis incluis, het feriaal karakter van den Q. T. Wd. op,en bad de getijden en las de Mis juist als op het feest van

1) Martène, lc., III. 30 en IV. 90.2) Ordinarius ad usum Rernensis ecclesiae (12e-13e eeuw), ed. Chevalier,

Bibliothéque liturgique, t. VII (Paris igoo), p. 99.3) Ordinarium ecclesiae Baiocensis, cd. Chevalier, op. cit., VIII, p. 37.

4) Martène, lc., III. 30. — »Prostrationes", het zich uitstrekken op den grond,

of alleen het knielen met een min of meer diepe buiging van het lichaam, waseen gebruik, dat vooral vroeger bij de kloosterlingen veel bestond. Zie Ducange,

Glossarium, i. vv. Prostratio en Psalmi prostrati.5) Martène, i.e., III. 30. Chevalier, VIII. 37. 47. — »Psalmi familiares"

heetten de psalmen, welke dikwijls in grooten getale door de kloosterlingenvoor vrienden en weldoeners werden gebeden. Zie Ducange, i. Ie. v.

6) »[Hymnus] .... Te Deum, qui tune cantabitur ob reverentiam diei". LeBefroi, I. 169 ; vgl. boven Dl. CXXX, blz, 448-449.

4 1 5

Maria-Boodschap. Dit blijkt uit het getuigenis van Colvenerius 1),

en wordt ten overvloede uitdrukkelijk bevestigd door de oor-konde van de Gulden Mis te Doornik, waarin te lezen staat:

»Ook zal de Mis in alles gelijk zijn aan het feest van Maria-Boodschap, met de sequentia Mittft ad virginem en met orgel

en zang als op driedubbele feesten" 2 ).Uit de medegedeelde bijzonderheden blijkt dus — wat ove-

rigens vanzelf spreekt — dat de plechtigheid op den Q. T. Wd.zich slechts geleidelijk ontwikkeld heeft, en wel langs dezen

weg. De feestelijke lezing van het Evangelie in de Metteneenmaal vastgesteld zijnde, zocht men die plechtigheid volgenseen vaststaand ceremonieel te regelen, en besloot men, datelk feest, hetwelk met dien Q. T. Wd. samentrof, zou ver

-plaatst worden naar den volgenden dag. Daarmede gaf mentevens aan de Metten van dien Quatertemperdag het karaktervan een feest. De eerste generaties trokken echter niet aan-stonds alle rubricistische consequenties, welke uit het eenmaalgestelde princiep moesten volgen, doch allengs kwam men ertoch toe. De kenteekenen der feria, nl. de Prostrationes,de Preces, de Psalmi familiares liet men zachtjes aan, dochalleen bij de Metten, vervallen, en van den anderen kantbracht men het karakter van feest meer op den voorgrond:het Klein Officie van Maria werd weggelaten, het »Te Deum"werd ingelascht — men was daarmede reeds over de Mettenheen — en eindelijk moest het geheele officie van den Q. T. Wd.,en dus ook noodzakelijk de daaraan verbonden feriaal-Mis,plaats maken voor een feestelijk Maria-officie met plechtigeMis, ontleend aan het reeds lang bestaande feest van Maria-Boodschap van 25 Maart. Nu sprak het tevens vanzelf, datde plechtige voordracht van het Evangelie verplaatst werdvan de Metten naar de Mis, omdat juist deze laatste

1) Zie boven DI. CXXX, blz. 445 het citaat uit Colvenerius. Dat de Misvan Maria-Boodschap vroeger ook den Introïtus »Rorate coeli desuper" had,heb ik in art. II, blz. 185, noot i reeds gezegd.

2) »Item fiet missa per omnia ut in die Annunciationis Dominice cumsequentia Mittit ad virginem, cum organis et discantu prout in triplicibus." LeBe froi I. 175; vgl. boven Dl. CXXX. 452. Tekst en vertaling der Sequentia bijKronenburg. II. 172.

416

door het volk werd bijgewoond. En ten bate van datzelfdevolk, zette men die plechtige voordracht met diaken, sub-diaken, acolythi enz. om in een meer pakkende voorstelling,een mysteriespel, welks bijzonderheden wij in het eersteartikel uitvoerig hebben beproken 1 ).

Opmerkelijk is het, dat de rubricistische consequenties') alradicaler werden, naarmate de G. M. zich meer noordelijkverspreidde. Terwijl men in Frankrijk het »Te Deum" blijk-baar nog niet wilde of durfde invoegen 3), als te zeer in strijdmet het feriaal karakter van een Quatertemperdag, deed menzulks te Doornik in België zonder eenige bedenking, en gingmen in genoemd land al spoedig er toe over, den Quater-temperdag om te zetten in een Maria-feest met volledigegetijden. Toch hebben die getijden niet overal bestaan, ookal bestond de Gulden Mis. Met name was dit niet het gevalte Brugge, daar de stichtingsbrief van de G. M. aldaar uit-drukkelijk van het »Te Deum" zegt, dat het »dan gezongenmoet worden uit eerbied voor dien dag" 4). Ook spreektdatzelfde document telkens van de »laatste les" (u l t i m a

1) Boven, Dl. CXXX, blz. 444-459. Later vond ik nog dat het mysterie-spel ook plaats had in de parochiekerk van de H. Maria Magdalena te Besançon,althans in dezen vorm, dat een meisje, gekleed als de H. Maagd, onder hetEvangelie van de Mis die woorden zong, welke de Evangelist aan Maria inden mond legt. Al het andere werd gezongen door den diaken, Aldus bijMartène, l.c., III. 30, die erbij voegt: «idque ad plebis instructionem, quaehuiusmodi exterioribus ritibus saepe instruitur longe efficacius quam praedica-torum concionibus". — Ook vergat ik in mijn eerste artikel te melden, dat insommige kerken het bedoelde mysteriespel op 25 Maart plaats had, en dat inhet bisdom Roermond het spel op den Q. T. Wd. nog zoo lang niet is afge-schaft. Vgl. Kronenburg, II, en De feestvierende katholieke kerk, 5e druk (Venlo1897), blz. 249-251 (zie boven •Dl. CXXX, blz. 453).

2) L'histoire se repète, ook in de Rubricistiek ! De samenvoegingen vanlessen en hymnen, en de soms vrij ingewikkelde verplaatsingen van antiphonenen psalmen, waarop de hedendaagsche Rubricistiek ons pleegt te vergasten, zijnook niets anders dan consequenties uit princiepen, welke reeds eeuwen herwaartszijn opgesteld. Er mankeert nog maar aan, dat men de commemoraties vanden eenen dag naar den anderen gaat verschuiven.

3) Uitgezonderd bij mijn weten alleen te Boorges. Vgl. Le Brun des Maret-tes, 1.c, p. 3 44•

4) Zie boven, blz. 414, noot 6.

4 1 7

lectio) van de Metten, het derhalve in 't midden latend, ofer op dien dag 3 of 9 lessen worden gebeden, m. a. w. ofhet een feria of een feest is. Daarentegen blijkt uit denstichtingsbrief van de G. M. te Doornik, dat men daar steedseen feest op den Q. T. Wd. vierde, daar het zingen vanhet »Te Deum" wordt vermeld als iets dat vanzelf spreekt,en er ook zonder eenige aarzeling gesproken wordt van de»zevende les"').

Dat ook in Noord-Nederland de plechtige Mis op denQ. T. Wd. reeds in 't midden der 15e eeuw bestond, hebbenwij in het eerste artikel gezien; maar of daaraan ook degetijden als op een Mariafeest werden verbonden, zou ik alleenvoor Delft willen verzekeren, omdat in de stichtingsoorkondealdaar vermeld wordt: »Die Graafmaacker sal doen luyden .. .swoensdaachs onder de Te Deum Laudamus des morgens" 2).Bij de plechtige Missen op andere plaatsen (Tholen, Alkmaar,Leiden, enz.) vind ik van getijden niet het minste spoor.Voor 't naast zou ik denken, dat dit zijn oorzaak daarinvindt, dat aan de kerken op genoemde plaatsen geen vol-doend aantal geestelijken verbonden was, om de getijden inhet openbaar te doen.

Ondanks de ingrijpende verandering, welke de viering vanden Q. T. Wd. vooral in de Nederlanden had ondergaan,heeft men toch den ouden oorsprong daarvan niet geheel enal verloochend. Wanneer men den Q. T. Wd. tot in deuiterste consequenties had willen uitbouwen tot een kerkelijkfeest, dan had men, evenals op andere feesten, den tijd waaropde plechtige Mis werd gevierd, moeten stellen na het kerkelijkuur dat men »Terts" noemt, dus zoo omstreeks 9, op zijnlaatst op ii uur in den morgen. Dit deed men echter niet.Men bleef de plechtige Mis steeds vieren na de Metten,onmiddellijk achter het »Te Deum".

Waarom hield men aan het vroege morgenuur vast? Alspractische grond zou kunnen worden aangegeven, dat men

1) Le Befrei, I. 169. 1 70. 1 73.2) Vgl. boven, Dl. CXXX, blz. 457•

418

aan de eenmaal bestaande gewoonte van het volk, om vroeg-tijdig ter kerke te komen, niets heeft willen veranderen. Heteenige effect toch, dat men gewoonlijk bereikt — en datzeker in de minder beweeglnjke levensgewoonten der Middel-eeuwen — is, dat het volk wegblijft.

Maar er is nog een andere reden aan te geven, welke vanliturgisch-historisch standpunt veel aannemelijker is. Reedssedert de 4e-5e eeuw bestond officieel in de Kerk het gebruik— het wordt reeds vermeld in het Sacramentarivan Gelasia-num 1) — om op Kerstmis drie plechtige Missen te doen.De eerste van die Missen moest en moet nog heden gecele-breerd worden onmiddellijk na de Metten, zoodat Metten,Mis en Lauden één onafgebroken geheel vormen. Nu schijntmen bij de viering van de plechtige Mis op den Q. T. Wd.opzettelijk analogie gezocht te hebben met de eerste Mis vanKerstmis. Voorzeker bestond daartoe aanleiding, daar op denQ. T. Wd. feitelijk hetzelfde Mysterie wordt herdacht alsmet Kerstmis: op den Q. T. Wd. de Menschwording vanChristus in actu primo, op Kerstmis in actu secundo. Daarbijkomt, dat men bijv. in Doornik met angstvallige bezorgdheidvoorschreef »dat er geen pauze mag zijn tusschen het eindevan den hymnus Te Deurra en de Mis" 2), een bepalinn welkeer op wijst, dat men het echte liturgische voorschrift vanKerstmis wilde navolgen, dat eveneens een onmiddellijke aan

-eensluiting vereischt. En eindelijk bestond er in de Middel-eeuwen in den Kerstnacht nog eene plechtigheid, welkeongeveer gelijk was aan die, welke wij in den nacht van denQ. T. Wd. hebben aangetroffen, en die mijns inziens vanbeslissenden invloed is geweest op de regeling der plechtig-heden op den Q. T. Wd.

, Op het feest van 's Heeren geboorte — zegt namelijk de Micro-

logws 3) — wordt na het ge Responsorie het Evangelie »Liber gene-

1) Kellner, H., Heortologie (Freiburg 1901), S. io5.9) Le Beffroi, I. 173. »Ita quod nulla sit pausa inter finem dicti himpni

Te Deunz et missam".a) Het werk Micrologus de ecclesiasticis observationibus is zeer waarschijnlijk

4 1 9

rationis" (Matth. I. I vv.) gelezen, en daarna volgt het »Te Deum"met klokgelui" ').

Dat deze plechtige voorlezing van het Evangelie vergezeldging van ongeveer dezelfde ceremonies als op den Q.T.Wd.(het Evangelie werd gezongen door een diaken, met een

palmtak in de hand, vergezeld van een subdiaken, acolythenmet kaarsen en wierookvat enz. enz.) getuigen ons o.a. Martèneen Chevalier voor vele kerken van Frankrijk en ook voor

België, Heuser voor Duitschland en het Utrechtsche Missalevan 1 54.0 voor Noord-Nederland 2 ).

Uit dit alles kunnen wij veilig besluiten, dat men de pleéhtigeMis van den Q.T.Wd. van den Advent steeds onmiddellijk

achter de Metten liet volgen, niet alleen omdat de historische

ontwikkeling dat medebracht, en het geloovige volk daaraan

eenmaal gewoon was, maar ook en vooral omdat men devan oudsher bestaande analogie met het Kerstfeest wilde

bewaren. Tevens wordt ons daardoor duidelijk, waarom hetnog heden ten dage als een noodzakelijk vereischte wordt

beschouwd, dat de Gulden Mis vroeg in den morgen

van Bernold van Konstanz (t i ioo). Zie Kirchenlexikon, 2e Ausg., VIII. 1504;Franz, Die Messe, 414; Bäumer, S., Geschichte des Breviers (Freiburg 1895)S. XVII.

') »In Natali Domini finito nono responsorio, Evangelium Liber generationislegitur. Deinde Te Deum landamus cum pulsatione signorum." Microlegus.Cap. 34 (ed. Hittorp, Parisiis 1624), col. 754•

') Zie Martène, ed. cit., III. 34 n. 14, waar getuigenissen worden aangehaaldvoor Ronaan, Narbonne, Troyes, Langres, Bayeux en zelfs voor «alle kerkenin. Frankrijk". Tevens ook voor Luik. Volledige teksten der plechtighedente Laon bij Martène, I.e. en Chevalier, Biblioth. liturg., t. VI (Paris 1897) , P• 47(Ordinarium ecclesiae Laudunensis a Lisiardo decano); te Bayeux, op. cit., t. VIII,

p. 55. Voor Duitschiand zie Heuser in het Kirchenlexikon, IV. 523 f,, i. v.Engelamt. Voor Nederland Missale Traiectense, Antverp. 1540, foI. vij a—viij e(ie reeks van nummers). In sommige kerken werd het genoemde Evangeliegelezen na de Mis; vgl. Chevalier, op. cit., VII. 102 en 264. Martène III. 34 ,n. 15. Durandus, lib. VI, cap. 13, n. 14-16 (ed. cit., fol. 275 r-276 r). —Bij dit Evangelie sloot zich ook aan het bekende »Kindeke-wiegen". In eenuitgave van 't Romeinsch Missaal (waarschijnlijk gedrukt te Venetië in 1536of 1537 den alen Juli bij P. Liechtenstein. Vgl. Weale, Catalogus Missaliumetc., Londini 1886, p. 156. — Mijn exemplaar is defect) vindt men dat Evangelievoor den Kerstnacht niet vermeld.

420

wordt gevierd. Het is een nawerking van de oude traditie,dat het Evangelie van den Q.T.Wd. eerst in de Metten,later in de Mis onmiddellijk na de Metten plechtig werdgezongen. En ofschoon op den huidigen dag die plechtigeMetten reeds lang zijn vervallen, en er zelfs, dank zij vooralde Rubricistiek, van de kerkelijke f e e s t-getijden op denQ.T.Wd. geen stuk meer over is, herinnert toch nog hetvroege morgenuur van de Gulden Mis aan een der meesteerbiedwaardige acten van Maria-vereering, welke onzekatholieke voorvaderen hadden ingevoerd '). ,

(Slot volgi) . Pater fr. BONAVENTURA KRUITWAGEN,O. F. M.

1) Wegens de uitgebreidheid van dit slotartikel werd het raadzaam geacht,het laatste gedeelte uit te stellen tot de volgende aflevering.

LENTE-WANDEL.

Het had geregend de ganse morgen reeds. Heel fijntjes.In dunne schuins -neervallende stralen. Er scheen maar geen

einde aan te komen, toen vrij plotseling de wind, die laagen vlak uit het Westen blies, wat naar boven gelopenwas, trekkend op het Noorden; en de lage dik-wolligewolkemassa's met 'en kleur van dooi-sneeuw, begonnen nudadelik witter en poreuzer te zien en te gelijken op eenuitgespannen reuze -scherm, waarachter, — uit schimmendbeweeg, — men vrolik vermoedde het dolle gefeest derjachtende lichtstoeten.

En het duurde niet lang, of de zon brak door.De oude kleine huizen van het stadje, die er de hele

morgen zo armzalig uitgezien hadden in de omhullende regens,fleurden ineens op. Hun spitse rode daken nog nat-glimmend,vingen het licht in honderden los-liggende droppen en hetfelle rood ziedde heftigend op tegen de snel-klarende lucht.

Uit 'en hoge dakgoot viel 'en zuiltje water, waar plots dezon inkwam en het deed lijken nu op 'en hoge gouden speervan een reus, die zich ergens verscholen had'.

Maar het mooiste vond ik dat eerste licht in de ruitjesder huizen en in de plassen en plasjes op straat. Die zag jewisselen in allerlei kleuren en blinkeringen. Rood, dan geel,dan blauw. Paars en goud liepen door elkaar en groenestippels dansten over lila en zilver heen.

De stilte van de regen-ochend op 't eenzame plein van hetstadje was reeds weggestoeid door eem troep jongens enmeisjes, armeluikindertjes in verfonfaaide flodder -kleertjes,maar toch aardig en lief; — de jongens, trots springendover de grootste plassen, de meisjes even huppend met debevallige voetjes over het water der kleinere plasjes.

422

En de jongens- en meisjes-stemmen klonken in roezemoezendedrukte door elkaar, tot plotsling een vrij-luide stem van 'engrote boerse jongen hèl-tonig er boven uitgalmde: »Komjonges naar buiten!" En de vrolike troep stoof hotsend en bot-send en met nog luider stemme-rumoer het plein af, de straat in.

Ik wandelde de andere kant op, ook naar buiten. Destevige vrij-hoge Maas-dijk met z'n grashellingen en struikenen mooie bome-partijen verhief zich als een soort van park-bolwerk boven de laag-liggende akkers en weilanden; lag als'en open paleis-gang onder de wijde koepel van het vol-zonnigehemel -blauw. Want slechts heel ver, laag op de horizonlagen nog regen-nevels als een wazige grijs-grauwe cirkel,gebroken slechts hier en daar door een zwart-oppiekerendkerktorentje, doch waar binnen in (ver weg en naar allekanten) alles fris zag en helder, na al die malse buien, alsgedoopt tot een nieuw leven van glanzender heerlikheid.

De verre weilanden achter de dijk lagen levensweeldrig enkrachtig met hun eenvoudig effen groen, als een wijde, wijdespeelplaats, waarin echter het glanzende vee rustigjes graasdeof nog rustiger neerlag bij de slingerende sloten, die alszilveren lopers schitter -lichtten over de stil -gespreide groeneweilanden -weelde.

Maar in golvende lijn stonden de heggen en struikenbeneden aan de zoom van de dijk met hun grillig-vreemduitstekende, door elkaar geslingerde takken en takjes entwijgen, met de duizend-vormige, spits-ovale of ster -hoekigebladertjes, als een Japans lakwerk, groen, fel -schittrend zonne-groen, sober bestippeld met rood en geel van enkele vroegebloempjes, die aan 't opengaan waren, terwijl heel ver opeen bepaalde plek, waar 't struikgewas plotseling erg omhoogging, het opzuilende groen — even zichtbaar — dooraderdwerd door de vluchtige teerheid van lange witte bloesemstrepen.

Hier en daar rees een boom in statige eenzaamheid ofgroepten er enige te zamen, de brede wijde kruinen alssamengegroeid tot een bevallig loverdak, dat grote stukkenschaduw neerzegende, die met hun koel -donker toch erg kleindeden in de grote warm-stralende zonnigheid overal.

42 3

En op al de bladeren van struiken en bomen lagen noggrote dikke regendroppen, en wanneer nu soms — heel even —de wind zich verhief en in het gebladerte kwam, dan zag jeineens een gouden val van duizenden druppels, dan hoog

-tijdde 'et van licht en van water tussen de stil-bewegendetwijgen en al de heggen werden overstroomd met de feeëriekekleuren van een toverballet en het scheen of alles vol stondvan heerlike kerstbomen met duizend en duizenden bevendelichtjes.

En ver weg achter de bomen, achter heggen en struikenen achter de weilanden lag de rustige stroom. Het waterwas laag en zonder scherpe buigingen of brutale insnijdingenin de oppervlakte, van het rusteloze windbeweeg.

De wind scheen er maar langs te vleugelen nu en dan, enheel even maar, als een engel.

En ook de zon was zo lief met het water.Hij zette hier een gouden punt, trok ginds een schitterende

boog als een speelse schooljongen, die — in gedachten —lijnen en krullen trekt over 't papier van zijn boek.

Toen kwam ineens door het goud-zonnige water een aardigwit zijl.

Als 'en vreemde witte vogel bevallig zwevend over destille golven.

Vóór op de boeg van 'et schuitje stond een jongen. Hijwuifde mij toe met zijn zakdoek.

En de nevels aan de horizon waren nu alle verdwenenen in het schitterend blauw van de heldere verschieten zag jede lustig-stille dorpjes vreedzaam gelegerd rond de spitse ofvierkante kerktorens, zoals een rustige zwijgende kudde omz'n herder heen.

En m'n hoofd en m'n handen kwamen in een rythmiesvreugde-bewegen, en het snateren van stoeiende vogels uit hethoog-in-de-lucht, viel als droppels muziek op de lentende aarde.

Megen. fr. CIIRISTINUS KOPS, 0. F. M.

KLEINERE MEDEDEELINGEN AANLEZERS EN SCHRIJVERS.

DE UITDRUKKING »FILIUS DEI: ZOON GODS" VOLGENS

HET SPRAAKGEBRUIK DER JODEN TEN TIJDE VAN CHRISTUS,

ALS BEWIJS VOOR DE GODHEID VAN CHRISTUS.') — De Jodenten tijde van den Goddelijken Zaligmaker verstonden onderde uitdrukking »Filius Dei: Zoon Gods" een persoon, die inden eigenlijken en waren zin des woords God is.

I. De ontwikkelden en geletterden onder de Joden :i) Het Synedrium vroeg den Heiland (Lucas XXII, 66-7i),

of hij de Messias was. Jesus bevestigde deze vraag indirecten verklaarde, dat hij niet alleen de Messias, maar ook Godwas. Daarom vroegen de Joden : » Tu ergo es Filius Del: Zitgij dan de Zoon Gods?", waarop de Heiland antwoordde:>Ik ben het". Daarop verklaarden hem Caiphas en hetSynedrium voor een godslasteraar en des doods schuldig. Zijallen verstonden dus door de uitdrukking Filius Dei: zoon vanden waren God. Zich voor een adoptief zoon van God uit tegeven, zou geen godslastering geweest zijn en zeker geenmisdaad, waarop de doodstraf gesteld was. Want in dien zinhadden zich de Joden zelf kinderen Gods genoemd (Joan. VIII,41). Dat Christus geen adoptiefzoon van God was, wilden zijook niet beweren, want om dat te bewijzen, hadden zij getuigen

1) De vaak gehoorde bewering, als ware »de Zoon Gods" een bij de Jodengebruikelijke Messiastitel, is niet bewezen: vgl, Studiën, LXII, 342 vv.

42 5

noodig gehad, die bezweren konden, dat hij een slecht menschwas; maar »Wij hebben geen getuigen noodig, uit zijn eigenmond hebben wij immers de godslastering gehoord".

2) Even duidelijk blijkt, welken zin de Joden aan dezeuitdrukking gaven, uit de gerechtsverhandeling bij Pilatus.

»Wij hebben eene wet en volgens die wet moet hij sterven,omdat hij zich tot Zoon van God gemaakt heeft". De wet nu,waarop zij zich beriepen, was de wet tegen de godslastering.Een godslastering was echter, zooals wij aantoonden, de uit-drukking: » Ik ben de Zoon van God", slechts dan, als Christuszich door deze benaming voor den Zoon van God in eigen-lijken zin wilde uitgeven.

Een ander bewijs levert ons Joannes Cap. X, waar deHeiland drie uitdrukkingen: »Ego et Pater unum sumus:Ik en de Vader zijn één"; »Filius Dei sum: Ik ben GodsZoon"; »Pater in me est, et ego in Patre: De Vader is inmij en ik in den Vader", op ééne lijn stelt. De Joden wildenhem niet alleen steenigen wegens godslastering, toen hij zeide:»Ego et Pater unum sumus : Ik en de Vader zijn één", maarook toen hij zich op zijne wonderen beriep om zoo zijn

woord: »Filius Dei sum: Ik ben Gods Zoon" meer kracht

bij te zetten.

II. Het niet ontwikkelde deel der Joden.i) Dat ook bij het niet beschaafde gedeelte der Joden de

uitdrukking »Zoon Gods" in den natuurlijken zin des woordsverstaan werd, blijkt reeds daaruit, dat de Pharizeën voor

Pilatus en voor het volk als reden, waarom zij den dood des

Heilands vorderden, aangaven: »Hij heeft zich tot Zoon van

God gemaakt, daarom moet hij volgens onze wet sterven".

Deze reden zou voor het volk niet doorslaand genoeg geweestzijn, als ook niet de naam »Zoon van God" bij het volk,

hetzelfde gold als »Zoon Gods van nature".2) Ook voor den blindgeborene (Joann. X) was de uit-

drukking »Zoon Gods" gelijkluidend met die van »wezen-

lijke zoon Gods". Want toen de Goddelijke Zaligmaker hem

vroeg: »Credis in filium Del: Gelooft gij in den Zoon Gods"

426

antwoordde hij, »Wie is hij opdat ik aan hem geloove ?" Enals de Heiland hem zeide: »Ik ben het", viel hij op deknieën neer en aanbad hem. Want dat Christus de adoptief-zoon van God was, had hij reeds bekend,, toen hij den Heilandvoor een profeet, den Messias verklaarde.

3) Hetzelfde blijkt uit de woorden van den H. Petrus(Matth. XVI, 14.) »Gij zijt Christus, de Zoon van denlevenden God".

Wij zien dus, dat overal, waar de Heiland zich zelf, of deH. Paulus in zijn brieven den Heiland: Zoon Gods noemt,dit een bewijs is voor de godheid van Christus, volgens hetspraakti ebruik der ,oden.

J.K.

NIEUWE UITGATEN.

Het Heilig Evangelie en de Handelingen derApostelen, uitgegeven door de ApologetischeVereeniging »Petrus Canisius". — R. K. Propa-ganda-genootschap. Amsterdam. Marnixstr. roi.Prijs f 0.25.

Onder ons Roomsche volk wordt de H. Schrift in haar geheelweinig gelezen. Men kan over dezen toestand verschillendoordeelen, evenals ook de oorzaken daarvan verschillendzijn. Over deze punten hebben wij niet verder te spreken.Ten opzichte der Evangeliën evenwel staat de zaak eenig-szins anders dan tegenover de verdere boeken der H. Schrift.Men kan het lezen van het overgroote deel des OudenTestaments voor ons gewone volk een weinig vruchtbaar ensomwijlen niet ongevaarlijk werk achten, en tóch den wenschuiten, dat het Evangelie onder ons meer mocht gelezenworden. In vroeger eeuwen was dat beter onder ons, dochde reactie tegen de overdrijving onzer protestantsche broe-ders heeft ons, katholieken, niet in alles goed gedaan !

Het is dan ook volkomen begrijpelijk, dat in het buitenlandmeerdere vereenigingen werden opgericht, om, onder goed-keuring en aanmoediging van het kerkelijk gezag, de Evan-gelie-lectuur onder het volk te verspreiden. Ditzelfde trachtnu de Apologetische Vereeniging »Petrus Canisius" voor onsvaderland te doen; en alle teekenen duiden aan, dat zij inhaar edel opzet zal slagen ').

Om volkslectuur te kunnen zijn, moest deze vertaling dus

I) De bestellingen toch kwamen al dadelijk bij het Propaganda- Genootschapte Amsterdam — het eenige adres, waar bestellingen worden aangenomen —zoo druk in, dat het ondoenlijk was, aan alle aanvragen te voldoen. Daarmedeis tevens uitgelegd, waarom deze recensie — op verzoek — aanmerkelijkvertraagd is.

428

spreken de taal van het gewone volk. Wij zijn nu eenmaalgewoon voor den Bijbel een eenigszins afzonderlijke taal tegebruiken; en al is onder ons de invloed der »tale Kanaän's"niet zoo sterk, toch hangt ook onze bijbeltaal voor een goeddeel aan eigenaardige vormen en woorden. Deze geven ietseerwaardigs aan de taal, iets, dat voor ons in harmonie is methet oude Heilige Boek. Door het herhaaldelijk hooren van deverschillende pericopen, gelezen op de Zondagen van hetkerkelijk jaar, zijn wij vertrouwd geworden met zekere woordenen zegswijzen; er gaat,. ook voor het gewone volk, dat som-mige wendingen en woorden wellicht niet begrijpt, een zekerebekoorlijkheid uit van die archaïsche klanken.

Nu zullen sommigen het laken, dat in deze Evangelie-ver-taling ten eenen male met deze oude vormen gebroken is.Maar, wat wilt ge, wanneer eenmaal deze Evangelie -vertolkingvoor den gewonen man geschreven is, dan moet zij ook degewone volkstaal gebruiken, de taal, die het volk verstaat.C'est à prendre ou à laisser. Wel mag men hier of daar eeneuitdrukking aanwijzen, die ook in gewone taal fijner en keu-riger overgebracht had kunnen worden; wellicht had het gebruikder toonlooze voornaamwoorden »ge" en »we" afgewisseldkunnen worden met het meer nadrukkelijke »gij" en »wij" ;hier of daar is misschien een woordje ter verduidelijkingonnoodig ingevoegd of weggelaten. Doch over dergelijkepunten zal steeds verschil van inzicht bestaan, óók waar menhet eens is omtrent de hoofdzaak.

Zoo mag dan ons nieuwe Bijbeltje het model genoemdworden eener volksuitgave der Evangeliën. In flink loopendHollandsch, dat het begrijpvermogen der groote massa niette boven gaat, geeft dit boekje toch juistheid van vertalingen klaarheid van uitdrukking. Ook worden alle vroegere ver-talingen hierin verbeterd, dat rythmisch vertaald is, wat inde H. Schrift rythmisch gedacht of geschreven is. Met bijzon-dere voldoening zal iedereen de keurige vertaling van Joan-nes I, i— i g 'lezen. Het is een waar geestesgenot, voor °som-migen misschien een nieuwe openbaring, het algemeen bekendeSint Jan's Evangelie in dezen vorm te lezen. Gelijk de geleerde

42 9

schrijver op blz. 269 erkent, laten sommige woorden ofzinsneden een andere vertaling of verklaring toe. Zoo is voormij de vertaling van Jo. I, 9 tekstkritisch onaannemelijk. Gram-maticaal en rythmisch is de interpunctie van den kundigenvertaler zeker volkomen te verdedigen; doch tekstkritisch zalhet zeer bezwaarlijk gaan. De oudste Grieksche codices gevenhier geenerlei aanwijzing, wijl deze geen of nagenoeg geeninterpunctie aangeven; doch de vertalingen (de oud-latijnsche,vulgaat, syrische, coptische en aethiopische) verbinden allenFpxópzEvov met het voorafgaande äv6pc.rrov '). Wanneer overigensdeze geconjectureerde interpunctie tekstkritisch evengoed be-tuigd was als die van Jo. I, 3 —4, dan zou ik geen overwegendbezwaar zien om de interpunctie van den auteur te volgen.Misschien heeft deze of gene lezer eene aanmerking op devertaling van Jo. I, 15: »Hij die na mij komt is mij vóórge-komen". De vertaling doet inderdaad bij de eerste lezingvreemd aan; toch schijnt zij mij de meest aannemelijke tezijn °) ; maar zou dan ook in het volgende verslid nietbeter rangbepalend dan tijdbepalend genomen worden, endiensvolgens vertaald door »meerder"?

Wellicht zal er door sommigen aanmerking op gemaaktworden, dat de vertalers niet de Vulgata tot grondslag hunnervertaling genomen hebben. De goede gemeente is eenmaalaan den Vulgaattekst gewoon en de Vulgaat is toch de authen-tieke Bijbeluitgave der Latijnsche Kerk. Zeker, deze argu-menten hebben hun waarde, doch men schatte die niet tehoog. Het volk kent, helaas, van het Evangelie weinig meerdan de bekende Zondagspericopen, en nimmer heeft het inde bedoeling der Trentsche Vaders gelegen de Vulgaat-editieboven den grondtekst te verheffen. Ontegenzeggelijk is hettoch beter, te vertalen direct uit den grondtekst, die thans

1) Onder de oudere autoriteiten vond ik alleen Theodorus van Mopsuesteaangegeven; juist niet de allerhoogste autoriteit!

2) De bekende philoloog F. Blass geeft in zijn Grammatik des Neutestament-lichen Griechisch, 2e Aufl. S. 129 aan, dat €torpovBev alleen plaatsbepalend ge-bruikt wordt, en geeft als »anscheinend" ook tijdsbepalend onze plaatsen Jo. I.

1 5, 30.CXXXI. 5. 27

430

daarenboven beter gekend wordt dan in de 16de eeuw, danuit eene vertaling van den grondtekst, hoe goed die ookwezen mag.

Nu bestaat er evenwel van den Griekschen tekst geenofficieele uitgave. Verschillende geleerden hebben een min ofmeer uiteenloopenden tekst van het Nieuwe Testament ge-publiceerd. Onder deze verschillende edities heeft die vanBrandscheid de eigenaardigheid, dat zij meerdere Vulgaat -lezingen, die in de beste Grieksche codices weinig of niet

betuigd zijn, in haren tekst opneemt '). Deze uitgave scheen,wellicht om deze eigenaardigheid, de meest aangewezene vooronze geleerde vertalers. Het komt dan ook in mij niet op,deze keuze te laken, hoewel ik moet erkennen, dat het mijne

keuze niet zou geweest zijn. Slechts enkele malen wijken devertalers van dien Brandscheid-tekst af, zooals bijv. Marc. IX,9 (io), waar evenwel in een noot de betere lezing staat aan-gegeven. Een sterker voorbeeld van afwijking geeft de lezing

van Act. XIII, 18, waar afgeweken wordt van de lezing, diedoor Brandscheid en door de Vulgata en door de bestetekstcritici als de goede gegeven wordt. Om welke redenenhier van den Brandscheid-tekst (die evenwel in een noot ge-geven wordt) is afgeweken, weet ik niet. De autoriteit van^ 3, a 4 en a iooi weegt toch niet op tegen die der overige

codices 2). Kort daarop (Act. XIII, 20) volgen de bewerkers

weer den tekst van Br., doch geven in een noot de voorkeur

aan een »betere" lezing, die zij evenwel niet in hun tekst

opnemen. Deze betere lezing is de zoogenaamde forma romana

van Blass; de voornaamste getuigen zijn 5, a 3, a 5, a 6,

1) Van dezen tekst — nog altijd de beste van Roomsche zijde — is dezer

dagen een derde editie verschenen. Ze is nagenoeg dezelfde als de tweede; de

enkele verbeteringen, die Brandscheid vóór zijn dood nog heeft kunnen aan-

brengen, staan Pars I, p. XVI—XVII, en Pars II, p. V—VI. Deze weinige ver-

beteringen brengen geen noemenswaardige verandering in ons oordeel aangaande

deze overigens aanbevelenswaardige uitgave.2) Ik volg bij het aangeven der codices de nieuwe sigla van Von Soden,

Die Schriften des Neuen Testaments, die duidelijker en rationeeler zijn dan de

tot nu toe gebruikelijke sigla. De hier aangehaalde handschriften worden bij de

andere teksteritici genoemd C, A en E.

43 1

as iooi, en eenige vertalingen, en deze hebben daarenbovenonderling nog eenig verschil '). De forma romana, om denterm van Blass eens te gebruiken, heeft hier voor mij wel eenigenschijn van een latere correctie te wezen. Doch daarmede is nietgezegd, dat deze lezing onmogelijk is. Het is niet uitgesloten,dat door nieuw ontdekte codices aan deze en dergelijke lezin-gen meerdere autoriteit geschonken wordt 2). Ook bij de nootop bl. 24 (Matt. VIII, 28) zou ik wel eenige aanmerkingenwillen maken, doch de vrees, dat ik den goedwilligen lezerdie mij tot hiertoe volgde, afschrikke, houdt mij terug. Mis-schien zou ook de een of andere lezer gaan meenen, dat erop ons Bijbeltje verschillende aanmerkingen te maken waren.En dien indruk zou ik voor geen geld ter wereld willen ves-tigen. Te minder omdat dit boekje voor het katholiekeNederland een zeer groote aanwinst is, zooals wij in geenjaren te vermelden hebben gehad. Populair is het in den edelstenzin des woords, geprijsd naar de financieele draagkracht vanden gemeenen man, geschreven in een taal naar zijn bevat-tingsvermogen, maar tevens met al de keurigheid en juistheid,die in eene vertaling der H. Schrift verwacht mogen worden.Populair dan als dit boekje is moge het bij duizenden enduizenden verspreid worden in de huisgezinnen, waar menzoo weinig van Gods Heilig Woord weet, moge het indringenin verstand en gemoed van heel ons Christenvolk 1 Dat zalhet heerlijkste loon zijn voor den moeizamen doch gelukkigenarbeid der bewerkers, die ik van harte met dit werkje geluk

-wensch.J. VAN DEN DRIES.

1) Bij de vroegere tekstcritici: D, P, L, H en E.

') De straks aangehaalde Von Soden heeft deze en dergelijke lezingen ver-eenigd tot één oer-vorm, dien hij de I-vorm noemt. Deze geleerde heeft het

geluk gehad meerdere codices te vinden, waarin deze vorm vertegenwoordigdis, o. a. een zeer belangrijken codex uit Tiflis, gesigleerd 050. Vgl. Von Soden,Die Sehgiften des Neuen Testaments I, 2, S. 1041. Voor de resultaten, die dezevondsten beloven tot herstelling van den Nieuw-Testanientischen tekst, zullenwij de verschijning der verdere deelen van Von Soden's standaardwerk moetenafwachten.

43 2

Het Heilig Misoffer en zone ceremoniën, doorM. C. NIEUWBARN, 0. P. — Nijmegen, L. C.G. Malmberg, ze druk, 1907.

Een stoere, onvermoeide werker, onze welbekende PaterNieuwbarn: onverpoosd volgt de eene pennevrucht deandere. En meent ge wellicht, dat die rijke vruchtbaarheidaan 't gehalte zal te kort doen, dan vergist ge u stellig. Deuitgave, hierboven vermeld, zeker het beste wat tot hedenvan hem verscheen, levert daarvan het onbetwistbaar bewijs:een waar meesterstukje is het van degelijke bewerking, vandiepgaande studie.

Terecht van oordeel, dat alle liturgische voorschriften derKerk ten opzichte van het H. Misoffer steunen op haregeloofsleer, begint de schrijver met eene zaakrijke, glasheldereuiteenzetting te geven van de katholieke leer aangaande hetHoogheilig Sacrament onzer altaren. — Vervolgens laat hijons stuk voor stuk de verschillende gebeden en handelingen,welke de priester als dienaar der Kerk en plaatsvervangervan Christus aan het altaar verricht, van 't begin tot heteinde volgen, met geloovig hart en invroom gemoed allesbesprekend, alles verklarend; niet de minste omstandigheidontgaat onze aandacht. — Ten slotte wordt zin en beteekenisder verschillende misgewaden en van alles, wat de priester verdertot het H. Offer behoeft, met de grootste duidelijkheid besproken.

Het verheven doel: »de liefde tot de H. Misse hooger tekunnen doen opvlammen door eene betere kennis harer myste-riën" schonk deze leerrijke studie het aanzijn. Daarmede heeftPater Nieuwbarn voorzien in eene allerdringendste behoefteonzer dagen. Al ziet men allerwege het katholieke levensvuurhelder opvlammen, toch waart nog veel koude onver-schilligheid in het godsdienstige door alle rangen en standenonzer hedendaagsche samenleving, en de katholieken blevendaarvan niet vrij. Is het dan wonder, dat wij deze uitgavemet oprechte en dankbare vreugde ontvingen, dat één onzerkatholieke dagbladen haar begroette als »een der gelukkigsteen verheugendste verschijningen in de boekenwereld"? Dezeecht priesterlijke arbeid zal in ons hart ontsteken, voeden en

433

volmaken de liefde tot den Goddelijken Heiland, die zichonder broodsgedaante wilde verschuilen, ten einde altijd inons midden te verblijven, ons Offerlam te zijn bij den Hemel-schen Vader, onze versterkende spijze op den moeielijkentocht naar het hemelsch vaderland, in één woord zijne liefde-schatten uit te putten om onze harten te winnen.

Tevens is dit boekje zóó eenvoudig, zóó bevattelijk vooreen ieder bewerkt, dat het geen bevreemding wekt, als dehoop door den schrijver uitgesproken voor »zeer velen" nuttigte mogen zijn, reeds nn geen ijdele verwachting is ge-bleken; want duizenden en duizenden hebben zich gehaastdit verdienstelijk werk tot het hunne te maken, en met degedachten en gevoelens daarin neergelegd geest en hart teverrijken. Hiermede wenschen wij den geleerden schrijvervan ganscher harte geluk.

Eenige geringe opmerkingen zijn reeds door anderen ge-maakt bij de eerste uitgave. Mogen wij nog herinneren aanblz. 45, waar de uitdrukking »tweevoudig verdeeld" betervervangen ware door »tweeledig verdeeld" of An twee deelengesplitst"; en aan blz. 92 »slechts ettelijke woorden ", waar,dunkt ons, bedoeld is: n slechts enkele" of »slechts weinigewoorden ".

Daar deze uitgave uitmunt door flinke, fraaie, duidelijkeletter op licht getint papier en verrijkt is met eenige toepas-selijke, waarlijk kunstvolle gravures en vignetten, is zij des teaantrekkelijker. Wij willen daarom bij het vieren der EersteH. Communie -plechtigheid met overtuiging dit kunstwerkaanbevelen als een der schoonste, passendste en nuttigstegeschenken, welke men op dien feestdag geven kan.

C. F. A. HUILMAND, Pr.

Annuanum der R. K. Studenten in Nederland.A. D. 1907. — Leiden, G. P. Theonville, 1907.

„Lang gewacht en stil gezwegen,Nooit gedacht en toch gekregen"

stond indertijd op een buitentje langs een der singels vanLeiden, en dit versje heb ik meer dan eens geneuried, terwijl

434

ik aan 't Annuarium van 1907 dacht. De Duitsche troost-woorden, die ik er in de gedachte bijvoegde: »Was langewährt wird endlich gut" zijn gelukkigerwijze bewaarheid, endaarom ga ik getroost aan 't recenseeren — ik schijn daarvoorwel eene aanstelling voor vast gekregen te hebben.

De redactie zelve van het Annuarium is echter niet tevreden:» Men vreest het peil, waartoe het in den aanvang steeg. Mendurft onder studenten het Annuarium niet aan."

't Zou jammer zijn indien daardoor gebrek aan medewerkersof inzenders kwam — of overvloed aan anonieme stukken,want heusch, de redaktie heeft gelijk: »Er wordt geen buiten

-gewoonheid gevraagd en geen mannenwerk; maar werk vanstudenten, dat is de vastlegging van een gezonden katholiekengeestesgroei. Nog wordt... geen evenwicht gevraagd; aan .. .»Sturm und Drang" is schoonheid en wezenlijkheid genoeg".

Wie meedoet, liefst onder eigen naam, moet kritiek kunnenverdragen; wie mee wil doen moet goedsmoeds in de snipper-mand van de redactie terecht kunnen komen; en wie mee kondoen maar uit vreeze, dat het niet goed genoeg is, niets inzendt,vrage zich eens af, of die vrees geen misplaatste nederigheid is.

Het Annuarium van 1907 is goed, ook wanneer men hetuitstekende — en vrij lange — opstel van Dr. M. SchoengenDe ontwikkeling van het Hooger Onderw j's in de Middel-eeuwen niet mee laat tellen in de beoordeeling. Ik geloof niet,dat men dit produkt van ernstige studie, groote belezenheiden gezond oordeel minder hoog zou aanslaan, wanneer eenwetenschappelijk tijdschrift daaraan de gastvrijheid verleend had.

't Spijt mij, dat de schrijver niet een keer meer gebruikgemaakt heeft van zijn talent om te schilderen. Het weten

-schappelijk leven aan de groote middelpunten der weten-schap is het schilderen waard. Ook had ik gaarne duidelijkergelezen, hoe en waarom het wetenschappelijk leven, over hetgeheel genomen, katholiek leven bleef. De slotzin van heteerste deel: »Die bloeiende toestand van het onderwijs waste danken aan de Katholieke Kerk" — de apologetischequintessens van de studie — ware dan blijkbaarder de samen

-vatting van het geheel geweest.

435

Goed werk heeft ook J. L. Juten geleverd over Zonnetheorieën.Wat de schrijver ons aangaande het centraal lichaam vanons zonnestelsel meedeelt is duidelijk en bevattelijk, en hetoverzicht is ruim; eene scherpere afbakening en verdeeling— b.v.: feiten, physische theorieën, kosmogenetische theorieënof hypothesen — zou niet geschaad hebben.

In de Katholieke Vereenigingen is, blijkens de verslagen, dieniet uitsluitend wegens den inhoud belangstelling wekken,druk gedebatteerd; hier naar aanleiding van onderwerpendoor studenten ingeleid, elders bij gelegenheid van het optredenvan andere sprekers. Verscheidenheid genoeg: abortus pro-vocatus, de Index, Harnack, het Boek Judith, menschen metidealen, algemeen kiesrecht, alcoholisme, de jongeren tegen

-over de sociale vragen — eene lezing die staande de ver-gadering in de daad werd omgezet -- geloof en twijfel, Hugode Groot, Galilei, Von Liliencron, Mirabeau, smaak en wan-smaak, wilsvrijheid, Kloos, pessimisme enz.

Ook de kunst heeft van 't jaar ruim haar deel gehad.Behalve de lezing Smaak en wansmaak door pater Spijker,spraken nog daarover pater Ligtenberg in » Veritas", Th. Molken-boer in »Albertus Magnus" en Jos. Cuypers in »SanctusVirgilius". Een ongenoemd schrijver leverde nog een goedebijdrage over Notre Dame, half stemming, half kunstbeschouwing.En het Annuarium sluit met Iets over Kunst. Nu meen ikde lezingen, op het verslag afgaande, te begrijpen en hetartikel over Notre Dame te verstaan, maar bij Iets over Kunstben ik de kluts kwijt geraakt, dat is me te hoog. Indien aan't begin eene vollediger verdeeling met juistere bepalingengestaan hadden, dan zou ik misschien kunnen zeggen, waarommij de conclusies vreemd voorkomen ; nu vrees ik den schrijverniet gevat te hebben; en moet er het zwijgen toe doen.

»Waaie windjes waaien, spelen in het zeil,Meisken in het bootje — spelen met je lokken,Vliegen 't water over, doen de golfjes klokkenLangs en vóór den boeg ... en dan in allerijl

Bollen weer het zeil".

De waaie windjes van dit echt frisch liedje — wie maakt

43 6

daar eens een vaderlandsch wijsje voor — waaien me naarde perken der poëzie.

Er zijn gelukkig nog al bloemetjes, en tusschen 't donkeregroen doen ze goed, zelfs de treur-bloemen, die nog altijdeene gewilde soort schijnen.

De verzen à la Heine met scherp kontrasteerend slotbevallen me dit jaar minder, maar dat kan aan mij liggen enik wil er de dichters niet om lastig vallen. Eén vers, Stuiver je,had ik liever niet gedrukt gezien; er kleeft te veel ouder-leed aan het onderwerp om het zóó luchtig te behandelenen in zulk een woord, als het slotwoord is, te typeeren". Ennu moest dit versje ook juist zijn plaats vinden vlak vóórde pittige en opwekkende rede, welke aan het einde derretraite gehouden werd.

De overgang van 't vers naar 't proza, vormt het stukLeven, dat in het proza-stuk Proloog zijn tegenhanger vindt.Ik wil volstrekt niet zeggen, dat de stukken prozaisch zijn;beide stukken, 't eene in verzen zonder rijm en maat maarmet duidelijke golvingen, en 't andere in proza zijn echtdichterlijk. Beide behandelen ongeveer 't zelfde thema, datik kort zou willen weergeven met Beatrice; maar terwijlProloog de reine en geheiligde liefde der aarde blijft beschouwenals de weerspiegeling der hemelsche, vat Leven die liefde inhare reine en heilige werkelijkheid op en draagt ze, zooalsze is, aan God op tot Zijne verheerlijking. Misschien is inProloog de weerspiegeling der H. Drieëenheid minder juist,maar: Ubi plura nitent etc. In Leven herinnert de Rei aanden Meister uit Die Glocke, maar in hare tweeregelige bondig-heid is ze toch weer heel anders.

Een derde stuk 0 sacrum Convivium getuigt evenals debeide vorige, dat de schrijvers in 't rijke roomsche leven niette vergeefs naar onderwerpen en naar inspiratie zoeken. 0sacrum Convivium is als een zacht naspel na het Lof in dekloosterkapel — forsche registers, zooals de twee vorigeschrijvers opentrokken, hooren daar niet, maar het orgel isook in de zachte stemmen goed gemonteerd en de organistblijkt een ervaren musicus.

437

Acetyleen: C 2 Ca + 2 H 2 0 =? Neen, dat is 't niet. Maarhij en zij — wie zijn zij, mijnheer en de juffrouw? Deschrijver zegt het niet en laat den lezer zich dat uitbeelden.Mij wel — hij en zij dan rijden in den avond per auto meteen groote acetyleen-lantaarn van een bezoek aan pastoor X.te Y. in de provincie P. naar huis. Ze zijn er in den middagbij brandende zon heen gereden en hebben bij den pastooreen paar gezellige uurtjes doorgebracht. Of de schrijver 'tmet opzet doet, kan ik niet zeggen, maar behalve het mysterievan hij en zij, teekent hij ook het landschap zoo, dat menonwillekeurig aan 't denken gaat: waar mogen ze wel heengereden zijn? Waar mag die pastoor met zijn huishoudsterNelleke nu wel wonen? Had de gulle gastheer werkelijk eenliedje van Speenhof op zijn grammofoon? Maar dat isjuist, dunkt me, de verdienste van den schrijver, hij neemtons mee in zijn automobiel en we maken gaarne van deinvitatie gebruik; en, heeft de rit in den heeten middagen in vliegende vaart ons doen deelen in de automobilis-tische ongedurigheid, die ons ook bij den pastoor niet wilverlaten, wij blijven toch dankbaar voor den prachtigennamiddag.

Onze stemming is prettiger dan die van Henk (uit hetstukje Stemming) die met zijn makkers — ze zullen 't welniet gebleven zijn — uit wilde en van dat uitgaan zijn bekomstkreeg, omdat het zoo'n intens onbeduidende conversatie enaangeschoten-jongelui's-drukte werd en ten leste nog op 't bezoekvan een café-concert van den minsten rang uitliep. Overigensbegrijp ik best, dat Henk, die hard werkt, aan Piet enkonsorten het land heeft — en, wat mij betreft, mochtenallen het land hebben 1 Er ligt behalve stemming ook strekkingin dit vaardig geschreven schetsje, en het geeft aan schrijversnog een kostelijk lesje op den koop toe, waaraan de schrijverwellicht niet eens gedacht heeft. »Qui ne sut se borner nesut jamais écrire", zegt Boileau. Maar dat is 't niet, althansniet geheel — kieschheid, takt moeten bij die zelf beperkingeen woordje meespreken, en dat doen ze bij dezen schrijverbeter dan bij menig anderen.

43 8

Het Annuarium van dit jaar is verlacht door eenigeteekeningen; die vóór het mengelwerk doet niet kwaad,al is ze wat te veel de triomf der rechte lijn en moet menscherp toekijken om te zien, of de lijzige figuur urnen uitgietof fakkels uitdooft; de andere is een aardige persiflage vanslechte strekkingen in dicht-, schilder- en toonkunst.

Wanneer ik nog hierbij voeg dat bij een goed, maar watbijziend-turend portret van Dr. Vlaming een sympathiekwoordje geschreven is, dan heb ik mijn taak volbracht. Iksluit met den wensch der redactie: »Daarom vragen wij vande jongeren met den grootsten aandrang: helpt dit jaarboekzoo mooi houden als het is; als gij kunt maakt het mooieren beter. En bedenkt dat een woord van een student totstudenten zooveel goed kan doen".

Roermond. J. M. L. KEULLER.

Lezingen en Toe spraken van W. H. DE

VEER, S. J. — Tweede Bundel. — Amster-

dam, B. v. de Vecht, 1906.

Menschen, die dag in dag uit zich bewegen in de drukkelevenscentra onzer maatschappij voelen zich al spoedigmeedrijven in de geestes-strooming, wier uitvloeiing niet isin »de kristallen zee", waarvan de Openbaring spreekt.Diepte en golfslag zijn velen te machtig en als niet spoedigbekwame hulp geboden wordt, verliezen zij zich in de wielendewateren, en van behoud valt geen sprake meer. Vóórdatvelen komen tot de onderhouding der geboden, moeten zijeerst geestelijk versterkt worden.

Wij prijzen daarom elke poging, die aangewend wordt, omde »geloovigen" met meer »kennis" te verrijken, opdat zij inde stroomingen des tijds geen wrakken worden, die meedrijven,

maar rotsen, die staan ! Van harte welkom is ons derhalve

de »tweede populair-wetenschappelijke bijdrage van christe-lijke apologie ", die Pater De Veer ons gaf.

Hij geeft wetenschap voor het volk. De geleerde katheder-redenaar wil zijn eenvoudig gehoor inleiden in de Vragen

439

van den dag. Dat meer ontwikkelden, uit zijne lezingen»weinig nieuws leeren", pleit nog niet tegen den spreker.Integendeel: Pater de Veer toont uit ondervinding te begrijpen,dat het bevattings-vermogen onzer menschen sinds lang nietmeer gelijkt op dat van Kana's waterkruiken, die elk tweeof drie metreten inhielden.

Daarom hindert het, dat de Schrijver in zijn zeggings-vorm,met deze strekking niet wat meer rekening hield. Zijneredenen hebben op meer dan één plaats een overlading eneen stroefheid, die het luisteren moeilijk maakt. Wat wij vanzijn eersten Bundel zeiden 1), geldt ook voor den tweeden:er is te weinig gang in zijn rede, zij vloeit niet gemakkelijk,en dringt niet genoeg door.

Deze nieuwe reeks is overigens gelukkig gekozen.Tegen de revolutie-idee geeft De Veer zijn: » Vrijheid,

Gelijkheid, Broederschap ".Tegenover den lagen strijd, waaraan de Kerk in onzen tijd

weer van alle kanten blootstaat, laat hij het volle licht derhistorie vallen op haar gestorven Herder »Leo XIII", wiensbeeld de wereld in haar herinnering bewaren zal, als vanden Koning, den Priester, den Vader bij uitnemendheid. Inden dertienden Leo roemt de Kerk een man, aan wienszegenenden invloed zelfs de onkatholieke wereld hulde brengten die voor de katholieke wereld is haar jongste en grootsteglorie.

Tegen de al meer veld-winnende leer van het »Spiritisme"stelt hij haar geschiedenis en praktijken en bespreektde verscheiden verklaringen van de stoffelijke spiritistischemanifestaties: i 0 het magnetisch fluidum van Mesmer;zo de psychische kracht van Crookes; 3 0 de odkracht vanReichenbach; 40 de onbewuste spierwerking van Lehmann;en hij komt dan tot de conclusie, dat deze manifestaties weldikwijls maar niet altijd moeten worden toegeschreven aanbedrog en vlugheid der mediums, en wij soms te denkenhebben aan het leugen-werk van den gevallen geest. Daarna

1) De Katholiek, Dl. CXXVII, bl. 75.

440

worden behandeld de intellectueele verschijnselen, om te komentot het besluit, dat het perisprit en de reïncarnatie van Kerdecgeen antwoord geven op de vraag: »Vanwaar de buiten-natuurlijke verschijnselen in de spiritistische séances ?" Zookomen dan vanzelf daemonische invloeden ter sprake. Tenslotte vermeldt hij de veroordeeling der Kerk van het spiri-tisme, welke houding geheel is naar de lijn van Deut. XVIII : II.

Zeer lezenswaardig is : » Wonderen en Hypnotisme". Eerstwordt in een veelzijdige bewijsvoering de mogelijkheid vanhet wonder buiten twijfel gesteld. Vervolgens geeft Pater DeVeer de geschiedenis van het moderne hypnotisme: hetmagnetisme van Mesmer; het somnambulisme van DePuységur; het hypnotisme van Braid. Daarna de vraag:»Wat is het hypnotisme en hoe werkt hypnose?" Voortswordt behandeld het katholieke wonder en worden de moderneverklaringen weerlegd. Breedvoerig bespreekt hij »de stig-matisatie". Eindelijk wordt uit al het voorgaande deze steviggemotiveerde conclusie getrokken : dat het hypnotisme doorzijne armzaligheid scherp doet uitkomen de wonderkracht derKerk, die eenig-heerlijk blijft, omdat deze kracht uit God is.Gaarne had ik gezien, dat de Schrijver zijn gehoor ook meteenigen nadruk gewezen had op het feit, dat door depropaganda voor spiritisme en hypnotisme stof-vergoding almeer stofverzaking wordt, zoodat deze theorieën en praktijkenmisschien kunnen zijn »een omweg naar God".

Tegen de gelooflooze en ongeloovige poëzie der modernenhield Pater De Veer zijn »Nicolaas Beets". Zeker, eerst dan,wanneer de dichter God nadert, wordt hij ten volle verlichten verwarmd en zullen zijn zangen of liedekes daardoorlichten en ontgloeien. Altijd en altijd den mensch en hetmenschelijke bewonderen of betreuren, doet ons blijven diewij zijn. Eerst dan, als God en het Goddelijke ons in hethart wordt gezongen, voelen wij ons opgevoerd tot onzeware bestemming. Hiermee is niet gezegd, dat de nieuwerenbeter deden met dichters als Beets na te volgen. Geenszins.Laat zij blijven zingen naar eigen trant, maar mochtenhunne »mooie" woorden niet altijd de kostelijke vorm zijn

44 1

van louter menschelijke gedachten. Uw nieuw lied is vaakzoo schoon: komt zingt den Heer een nieuw lied!

Ook van dezen tweeden bundel is de uitwendige vormonberispelijk.

Wenschen wij ten slotte, den geleerden Schrijver, datzijn schoone toeleg: de wetenschap te brengen onder hetvolk, veel navolging moge vinden, veel vrucht moge dragen.Immers dringender dan ooit, gaat in onzen tijd deze noodigingGods tot den mensch : »Komt tot mij en luistert, en uweziel zal leven!" Is. LV : 3.

Hoorn. TH. J. VAN NOORD, Pr.

De Verloren Zoon door HALL CAINE. Vierdegoedkoope druk. Uitgegeven door L. J. Veen,

Amsterdam. Prijs: f i.50.

Hall Caine deelt met Marie Corelli het voorrecht misschientot de meest gelezen auteurs in en buiten Engeland te be-hooren; maar haasten wij ons te zeggen, tusschen de op-gewonden veelschrijfster met haar onbekookte wereldher -vormende plannen, haar gebrek aan fijnen smaak en denwerkelijk edelen, ernstigen Hall Caine is de afstand zeer groot.Velen noemen het ook een overeenkomst tusschen dezen hijen deze zij, dat hun werken veel gelijken op ouderwetschedraken. Nu, het draakachtige is er wel, als men hieronderverstaan wil: schel geteekende contrasten, heftig dramatischeeffecten, schokkende tooneelen, een zeker ruw af beitelen derpersonen, waardoor zij op een afstand zeer voldoen, in plaatsvan met liefde fijn-gepenseelde karakters. Bovendien komtde deugd er op 't einde goed, de ondeugd slecht af, dusook al iets ouderwetsch. Maar iets nieuws en moois is, datHall Caine die zegepraal der deugd meer inwendig danuitwendig laat zijn. Berouw, zucht naar boete maken aardschgeluk en voorspoed tot zware kwelling, geven aan de zoetstespijs bitteren smaak, maar zijn bewijs tevens van innerlijkeloutering en zedelijke verbetering.

442

Onder dit oogpunt is Hall Caine's oeuvre zeer christelijkvan strekking; menig tooneeltje mag wat al te gloeiend zijn,maar over 't algemeen behooren zijn boeken niet tot die,waartegen men verplicht is te waarschuwen.

Tegen de opvattingen van The Christian, eigenlijk eenkrankzinnigen dweper, en tegen zijn Eternal City, met de goed-bedoelde, naïeve raadgevingen aan den Paus, moeten we als kat-holieken bezwaar hebben, maar het feit, dat hier geen katholiek,hoewel een overtuigd christen aan het woord is, die de hoogewaarheden ook van ons geloof: christelijke liefde en opoffering,vergevensgezindheid, zelfopgelegde of tenminste deemoedigaanvaarde boete, in eere houdt, laat ons veel voorbijzien vanhetgeen wij bij een katholiek schrijver niet zouden dulden.

Na zijn prachtig eerste werk The Deemster heeft waar-schijnlijk geen andere roman van Hall Caine grooter opganggemaak, dan The Prodigal Son, waarvan Dr. Burgersdijk eenzeer goede vertaling en de heer Veen een goedkoope uit

-gaaf leverde.Hall Caine behandelt er zijn lievelingsthema in, dat in

allerlei variaties telkens weer in zijn boeken terugkeert. Tweebroers of twee vrienden, de een degelijk maar mindersympathiek, de andere lichtzinnig en charmeur, beiden ophetzelfde meisje verliefd; een katastrophe door een leelijkestreek van den zwakken broer veroorzaakt, die op rekeningkomt van den brave; deze daardoor slecht begrepen, ge-

minacht, ongelukkig enz.In De Verloren Zoon wordt het contrast nog verscherpt

door twee zusters, even verschillend als de twee broers.

De kinderen des lichts komen uit den aard der zaak ook

hier ons onnoozeler voor dan die der duisternis, maar de

nobele Magnus en de goede Thora maken het wel wat al

te erg en zetten de deur van den schaapsstal veel te wijd open

voor de beide wolven — hier Oscar en Helga. Wie toch

neemt een kokette, flirtlievende, geheel beginsellooze zuster

mee op de huwelijksreis? Dat deze reis à trois oorzaak

wordt van bitter leed, is geen wonder. Oscar en Helgabrengen dan ook een lawine van ellende over de hoofden,

443

hunner families; er komen haast geen rampen voor, diede arme menschen niet treffen; dikwijls komt men ertoe tevragen: kan er nog meer bij ? — tot aan het droeve slot,wanneer de Verloren Zoon na, onbekend, zooveel mogelijkzijn misdaden te hebben goed gemaakt, bij maanlicht in hetsneeuwgebergte verdwijnt.

Het verhaal beweegt zich in IJsland, en de lokale kleur isgoed weergegeven, vooral in de karakters: vulkanen door ijsomsloten. De beide schoonvaders, de lieve, vrome moederAnna, tante Margreet, de vier helden en heldinnen zijn allenkrachtig gebrosseerd en staan werkelijk levend voor ons.

De natuur speelt in het sombere, woeste drama haar rolmede. Over de ijsvlakten huilt de wind, en jaagt de storm,of wel liefelijk schittert de zon over de nationale feesten derIJslanders en droomt de maan bij de bekentenissen vandweepende liefde.

Het is een boeiend, flink en geen jonge -juffertjes boek,Op gebreken in constructie of op gebrek aan waarschijnlijk-heid moet men niet te nauw zien: dat zou het genot derlezing maar al te licht bederven.

M. S.

Nyria, Roman uit het oude Rome. Uit he

Engelscis van Mrs. CAMPBELL PREAD, doorEno FDMMEN. Derde goedkoope druk. —J. C.Dalmeijer, Amsterdam.

Deze roman speelt onder de regeering van keizer Domi-tianus en beweert, volgens het aanprijzende a woord vooraf ",op buitengewone wijze geïnspireerd te zijn. De geschiedenis iste merkwaardig om niet even te worden verteld. De engelscheschrijfster schijnt kennis gehad te hebben aan een eenvoudigmeisje, dat dikwijls in droomtoestand verkeerde. Dan bleek, dat zijvroeger al eens meer op de wereld was geweest en wel alsNyria, bijgenaamd Goudhaar, een gallisch slavinnetje uitde dagen van Domitianus. De schrijfster had het zekerzeldzame voorrecht Nyria's levensloop uit haar eigen mondte vernemen en tevens allerlei historische bijzonderheden uithet leven rondom haar. Door onderzoek vond zij ze later

444

bevestigd. Mrs. Pread had dus niets anders te doen dan aldeze mededeelingen uit een vorig leven op te teekenen entot een samenhangend verhaal te vormen.

Wie dit gelooven kan zal zeker dubbel plezier van dit

werk beleven. 't Spijt ons echter het niet zoo maar te kunnen

aanbevelen. De roman Quo vadis? — waartegen ook wel

bedenkingen te maken waren — staat, ook zonder boven -natuurlijken oorsprong, onvergelijkelijk hooger.

Juffrouw Nyria vertelt op merkwaardige wijze de dingen,door haar gezien, of ondervonden precies als een Engelschemiss uit onze dagen, die heel dikwijls afgerekend schijnt te

hebben met de preutschheid, eens één van haar meest karak-teristieke eigenaardigheden. De romeinsche chronique scanda-leuse interesseerde haar blijkbaar veel meer dan de stillegroei van het nog haast onzichtbare christendom. Hoeveel

beter de prachtig gestelde »antithese" in Sienkiewick'smeesterwerk: de schitterende feesten, de verfijnde bescha-ving, de hooge geestescultuur en de zedeloosheid van hetheidensche Rome tegenover den grootschen eenvoud en deverheven zedelijke grootheid der eerste christenen, het door-dringen van den zuurdeesem in de nog hechte massa van hetongeloof, het langzaam uitbotten en opgroeien van het most-aardzaadje. In Nyria is volstrekt geen tegenstelling: 't slavin-netje zien wij christin worden, maar nergens komen wij onderden indruk van het sublieme, het goddelijke der nieuwe wereld-beschouwing. Integendeel! de H. Joannes, die een der ver-gaderingen bezoekt, lijkt ons meer een oude, engelsche dominé,dan de groote Apostel der Liefde. Over het algemeen komt

het protestantisme van de schrijfster wat al te dikwijls om

den hoek kijken.Eenige gedeelten van het boek zijn niet onverdienstelijk,

en getuigen van veel studie — of is dit hoogere inspiratie?Het slottafereel waarin Nyria Christus boven den keizer ver-kiest, is imponeerend, maar de verhaaltrant van het geheelte langdradig en zwaar op de hand: stellig een roman nietaan te raden voor lezers, wien het noodige onderscheidings-vermogen ontbreekt. M. S.

TUBERCULOSE DER LONGEN.II.

(Vervolg van bl. 36o vv.).

Als de onderstelling: geen tuberculose zonder tuberkel-bacil een waarheid is — en naar den tegenwoordigen stand

der wetenschap kan deze onderstelling tot leerstuk verhevenworden — dan is de eerste vraag, die ons belang inboezemt:van waar en in welken vorm komt de bacil in onze omgeving?

Daaraan sluit zich de wensch: te weten, op welke wijs de bacilin ons lichaam dringt, op welk tijdstip en langs welke wegen?

Hierbij moet overwogen worden of alle menschen, die aaneen zelfde besmettingsgevaar blootstaan, evenveel kans loopenziek te worden, dan wel of persoonlijke eigenschappen enuitwendige omstandigheden invloed uitoefenen om den eengemakkelijker, den ander minder licht een prooi der ziektete maken.

Als dit alles is nagegaan, kunnen we onderzoeken, of eenbacillenjacht nut zal stichten en hoe zij moet worden ingericht.Toegerust met de noodige kennis, hoe en wanneer de bacilbinnendringt, is het mogelijk maatregelen te beramen om depoort onzer veste voor hem gesloten te houden. En eindelijkrest ons te overwegen, welke onze aangeboren middelen totverweer zijn en wat de wetenschap ons gegeven heeft tot steun,om den binnengedrongen vijand te dooden of uit te drijven.

Vanwaar komt de bacil in onze omgeving?De vraag of hij onafhankelijk van ziektegevallen in de

CXXXI. 6. 28

446

natuur voorkomt'), is reeds eerder opgeworpen. We wetener nog te weinig van, om er iets zekers van te zeggen.

Ongetwijfeld vormen de groote bron van herkomst: delijders aan open longtuberculose '), dus zij, die met het slijm,door hoesten uitgestooten, tuberkelbacillen naar buiten brengen;).

Zeker zullen alle andere tuberkuleuse ziektehaarden, dieopen liggen, b.v. etterende fistels, darmzweren, tuberculeusenieren, het hunne er toe bijdragen de bacillen te verspreiden,maar nooit kan dit gevaar in vergelijking komen met datdoor de hoestende lijders veroorzaakt, niet alleen wegens 'tvergelijkenderwijze grooter aantal van de laatste, maar ookwijl in 't algemeen de mensch van nature geneigd is deafscheidingsstoffen uit fistels en darm op minder gevaarbrengende wijze te verzamelen.

Er zijn onderzoekers, die in 't parelziek vee het gevaarbij uitnemendheid zien, in de eerste plaats door melk metbacillen verontreinigd 4), afkomstig van tuberculeuse koeien,

in de tweede plaats door 't vleesch van deze dieren.

1) Zie bl. 370-371

2) Longtuberculose wordt »open" genoemd, wanneer een ziektehaardje inopen verbinding staat met de grovere of fijnere luchtwegen. »Le phtisique n'est

dangereux que par le crachat, lorsque celui-ci contient une grande quantité de

bacilles et il n'en contient qu'en cas de tuberculose à foyer ouvert; il n'en

renferme pas en cas de tuberculose Jermée!" Marfan i.e. p. 131.

»Das Sputum der Lungentuberkulösen ist hauptsächlich gefährlich. Aber nichtjedes gefährliche Sputum stammt von einem offenbar Schwindsüchtigen. Geradebeginnende und chronische Lungentuberkulöse, denen nicht jeder ihr Leiden

ansieht und die sich selbst nicht für krank halten, sorgen für die Verbreitungder Krankheit, indem sie sich selbst nicht in Acht nehmen und man sich nicht

vor ihnen in Acht nimmt". Penzoldt, I.e. S. 307.

»Die biologischen Eigenschaften des Tb. B. versagen ihm eine Vermehrungund Entwicklung ausserhalb des Körpers ... soweit wir also in der freien Natur

Tb. B. antreffen, müssen wir stets auf einen tuberkulösen Menschen oder ein,tuberkulöses Tier als Quelle zurückgreifen". Cornet i.e. S. 99.

3) » Die kolossale Menge von Bacillen im Auswurf stempelt ihn zum gefähr -

lichsten Feinde der Menschheit. Man hat sogar ausgerechnet, dasz ein einzelner

Mensch deren 7200 Millionen täglich produzieren könnte ". Cornet le. S. 101.

4) » Für alle Fälle findet durch die Milch und ihre Produkte häufig eine

Verbreitung der vom Rinde kommenden Tb. B. statt. Natürlich kommen in

447

Lang zag men vooral 't vleesch voor schuldig aan, evenwelis in deze meening een kentering gekomen en heeft mengeleerd, hoe 't vleesch gezond kan zijn, waar overigensklieren en organen vol tuberkels zitten ').

Nog eens: zonder bacil geen tuberculose.De alles overheerschende vraag wordt dan: kunnen de

bronnen van besmetting gestopt?Of geheele sluiting bereikbaar is? 't Schijnt wel wat over-

moedig op deze mogelijkheid te rekenen en 't voorspiegelenervan zou misschien tot verlammende ontgoocheling leiden,maar ongetwijfeld is het mogelijk de bronnen wat — ja veel —minder rijkelijk te doen vloeien.

Het is toch waarlijk niet te veel gevergd van de naasten-liefde der lijders aan open tuberculose, wanneer wij hunvragen de gevaarlijke afscheidingen te verzamelen op een wijze,welke de daarin voorkomende bacillen onschadelijk maakt.

Cornet ) heeft proeven genomen, waarbij tuberkelbacillen

erster Reihe die Verdauungsorgane für eine Infektion in Frage". Corneti.e. 124.

Hoe een paar tuberculeuse koeien in staat zijn groote massa's melk teinfecteeren, leert ons een voorbeeld door Cornet op blz. 121 van zijn boekaangehaald.

1) De geheele gang van zaken wordt uitvoerig beschreven aan de hand vanofficieele rapporten der verschillende congressen in: De beoordeeling- van lietvleesch van tuberculeuse dieren, Dr. D. A. de Jong Jzn. (Geneeskundige Bladen,Zevende reeks, No. II], Igoo).

Dat tuberculose bij het slachtvee geen zeldzaamheid is, leert het volgendestatistiekje. In 5904 werden procentsgewijze als tuberculeus genoteerd:

runderen varkensIn Leiden ............. 32.62 8.20

Amsterdam ......... 14.10 3.21

Rotterdam .......... 50.— 2.20

Utrecht ............. 53.—. 2.40

Groningen .......... 12.80 2.46

Nijmegen ........... 6.63 4.67

Maastricht .......... 6.io o.8zDr. D. A. de Jong, De tuberculose van het dier als gevaar voor den 7nensch

(Geneeskundige Bladen, I906, No. VII, blz. 202).

2) Cornet le. S. 135. Hij verhaalt deze proef genomen te hebben in eenkamer van 76 M3. inhoud en daarbij gewoon, als bij »kamerdoen", geschuierd

448

bevattend sputum op een tapijt werd uitgespreid. Dit liethij indrogen en daarna werd het tapijt geschuierd. Niet alleenwerden 35 van de 36 proefdieren, die op verschillende hoogtenin de kamer verspreid waren, tuberculeus, maar hij vond op't slijmvlies van zijn eigen neus levende bacillen, ofschoonhij de voorzorg genomen had, zich een masker van wattenvoor te binden.

Terecht is tegen deze proef het bezwaar ingebracht, dathet in de praktijk wel nooit tot zulke wolken van bacillenzal komen. Evenmin kan men bewezen achten door dezeproef de besmetting door inademing, maar wel blijkt demogelijkheid, dat de bacillen in gedroogd sputum levens-vatbaar kunnen blijven, terwijl dit kan verstuiven tot fijne,zwevende deeltjes, welke in ons lichaam kunnen dringen.Meer behoeven we niet te bewijzen om de kwade gewoontevan sommige lijders, hun sputum roekeloos op den vloer vanstraat en vertrek te spuwen, met recht af te keuren.

Flügge heeft zich tegen deze proeven verzet. Naar zijne

meening brengt de zieke zijn sputum bij luidspreken enhoesten in den vorm van fijne spatjes, die lang kunnenblijven zweven. Door deze spatjes met de noodige voorzorgen

op te vangen heeft hij hun gevaar bewezen.De onpartijdige toeschouwer zal noch in 't ingedroogde

sputum, volgens Cornet, alleen gevaar zien, noch in despatjes, volgens Flügge, maar zal beide wijzen van versprei

-ding erkennen en bestrijden, zonder met een goudschaaltje tewillen afwegen, hoeveel gevallen van besmetting op rekeningvan verdroogd sputum, hoeveel op rekening van de spatjesgesteld mogen worden.

Wanneer aan uier of tepel van een koe tuberkuleuse aan

-doeningen voorkomen, is 't duidelijk, dat hierdoor bacillen inde melk kunnen geraken, opzettelijk onderzoek heeft evenwel

te hebben en dus de natuurlijke verhoudingen van 't leven gevolgd te hebben.

De proefdieren waren van 134 cm. tot 3 M. van 't sputum verwijderd.

We mogen niet vergeten, dat Cornet de apostel is van de leer der verspreiding

door ingedroogd sputum!

449

aan den dag gebracht, de mogelijkheid van besmette melk bij

gezonden uier, als er een ziektehaard elders in het lichaam is').Het is dus zaak den veestapel gezond te houden. Hier

;kan alleen sprake zijn van geldelijke bezwaren ... en die zijn

te overwinnen.We bezitten in het tuberculine een voortreffelijk middel om

de ziekte bij 't vee te herkennen 1, en eenmaal herkend, isin dit geval 't gevaar onschadelijk te maken.

Wanneer de ernst der zaak voldoende werd ingezien, zoudoor samenwerking van gezag en publiek wel verkregen kunnenworden, dat de melk tusschen het oogenblik van leveringdoor de koe en het tijdstip van levering aan den verbruiker

niet besmet werd ... maar dit zijn nog vrome wenschen.Gelukkig verrijzen er hofsteden, waar de verzorging van 't veeen de behandeling der melk voldoende waarborgen van rein-heid en afwezigheid van gevaar aanbieden. Helaas wordt deprijs der melk door deze maatregelen te hoog om haarbinnen ieders bereik te brengen. Misschien komt ook hierinop den duur verbetering.

Voorloopig zal ieder voor zich wel maatregelen tot vér-weer moeten nemen. Koken 3) doet alle ziektekiemen in -demelk afsterven. Ongelukkig wordt hierdoor de smaak eenigs-zins bedorven en lijdt de hoedanigheid der melk zeker.

In vleesch, d. i. spierweefsel, schijnt de tuberkelbacil nietgemakkelijk te gedijen, vandaar dat een rund ziek kan worden,kan sterven aan parelziekte, terwijl toch niet al het vleeschvoor gebruik ongeschikt behoeft te zijn 4). Bovendien kan

1) Hier en daar zouden in ongeveer 5o pCt. der melkmonsters tuberkel-bacillen voorkomen. Cornet 1.c. S- 75., 2) Bang vond, in Denemarken onderzoekend,' op 53.300 runderen bij 38.7 pCt.

positieve reactie op, de injectie van tuberculine. In slechts 9.9 pCt. van dezegevallen bleek ,bij lijkopening de diagnose verkeerd.

3) Bij qo° C. worden de bacillen in melk bijna oogenblikkelijk gedood, bij65° C. na 5 min. Verwarming tot minstens 85° C. moet in de praktijk geëischtworden. 't Veiligst is wel zelf koken.

4) Dr. D. A. de Jong Jzn. l.c. blz. iy en 20. Dit te beoordeelen en 't gedeeltelijkin de consumptie geven van onschadelijk gemaakt vleesch, blijve aan de ondergoede leiding staande slachthuizen overgelaten.

45 0

verdacht vleesch afdoende behandeld worden, zoodat hetgeen gevaar meer aanbiedt; het moge minder smakelijk, jaminderwaardig worden, het blijft toch bruikbaar. Er zijndeelen, die onvoorwaardelijk moeten afgekeurd worden envernietigd.

Zonder verplichte keuring geldend voor het geheele Rijkzullen we de persoonlijke voorzorgsmaatregelen niet kunnenmissen. Plaatselijk moge de zaak nog zoo goed geregeldwezen, er zullen altijd elders gewetenlooze handelaars zijn, dievoor een deel het nut der genomen maatregelen denkbeeldigmaken. We zien, hoe rondom Amsterdam met een voortreffelijkekeuring, worst- en vleeschfabrieken bestaan, die niet schromenbeslist schadelijke voortbrengselen in de hoofdstad in te voeren.Zelfs scherp politietoezicht aan de grenzen der gemeente kanniet geheel voorkomen, dat dit gevaarlijk goed wordt binnengesmokkeld.

De neiging om de inademing - van zwevende bacillen aante nemen als de wijze, waarop zij het lichaam van den lijderaan longtuberculose binnendrongen, is uitermate verklaarbaar.Het lag zoo voor de hand dezen weg als den weg aan tenemen.

De eerste verschijnselen, die eenige zekerheid geven omtrenthet aanwezig zijn van longtuberculose, komen als regel aande longtoppen voor, waar men eveneens stofdeeltjes als kool,vindt, die ontwijfelbaar uit den dampkring om ons zijn binnen-gekomen. De proeven van Cornet drongen dezen gedachten

-gang sterk op. Eerst voortgezet onderzoek deed vermoeden,dat men op een dwaalweg was.

Weliswaar bestaan er verslagen van lijkopening 1), die demogelijkheid en 't bestaan van een inademingstuberculosebewijzen: men heeft gevonden tuberkelbacillen juist bezig vanuit de luchtwegen het longweefsel binnen te dringen; dochdeze gevallen zijn uitermate zeldzaam. Veel meer keerennoodzaakten de waarnemingen, bij lijkopening gedaan, tot het

1) 0. a. van Birch-Hirschfeld.

45 1

te hulp roepen van onbewezen hulpstellingen 1), wilde mendie waarnemingen laten dienen om de inademingstuberculosete bewijzen.

Soms was de lijder reeds lang vóór veranderingen aan delongen werden waargenomen, ziek. Men mag aannemen, datde tuberkelbacil op een verscholen plaatsje zijn gifstoffenbereidde, die van daaruit in het lichaam verspreid werdenen dit ziek maakten. Nauwkeurig onderzoek heeft ons delymphklieren 2) als deze schuilhoeken doen kennen.

Van daaruit komen de mikroben langs lymphe- en bloed-wegen in de longen 3). De mond biedt ruimschoots gelegen-

heid aan de bacillen om binnen te dringen, ook met de inge-ademde lucht, hetgeen nog iets anders wil zeggen dan dathier inademingstuberkulose zou ontstaan. Dit laatste beteekent,dat de bacil met de lucht wordt ingezogen tot op de plaats

1) Men moet dan b.v. aannemen, dat de bacil het slijmvlies kan doordringenzonder sporen achter te laten op de intredingsplaats. Prof. Dr. T. von Baum-garten acht deze mogelijkheid totaal onbewezen (Berl. Klin. Wochenschrift,No. 42, 1905).

2) »Tuberkulöse Gewebe infizieren ihre regionäre Drüsen nicht. Dort, woerkrankte Drüsen gefunden werden, liegt daher stets eine primäre Infektion desLymphgefäss- systems vor. Nun sind fast stets bei menschlicher (ebenso wie beispontaner tierischer) Tuberkulose Drüsen erkrankt; wir müssen daher schliessen,dass fast jede spontane Tuberkulose bei Mensch und Tier, eine primäre Erkran-kung des Lymphgefäss-systems ist und von diesem erst weiter fortschreitet".Zur Pathogenese der Lungentuberkelose v. Dr. F. Weleminsky (Berl. Klin. Wochen

-schrift, 5905, S. 1013).

3) De wegen door den tuberkelbacil op weg naar de longen bewandeldworden aldus aangegeven:

I. Halslymphklieren — truncus lymphaticus — vena Cava superior — hart— long (embolische weg).

II. Halslymphklieren — supraclaviculair klieren — pleura koepel — longtop(per contiguitatem).

I11. Halslymphklieren — bronchiaallclieren — long (langs lymphwegen).»Danach läge also die Eintrittspforte bei der Lungentuberkulose der Kinder

in der Regel in der Lunge bzw. im Bronchialbaum selbst; die Tuberkelbazillenkönnen entweder in der Atemluft enthalten sein oder aber aus dem Mundestammen, wohin sie durch infizierte Nahrungsmittel oder durch Kontaktinfektiongelangt sind". Ueber den Weg der Tuberkelbazillen von der Mund- und Rachen

-höhle zu den Lungen v. Dr. H. Beitzke (Berl. Klin. Wochenschr. 1905, S. 975)-

45 2

zelf, diep in de longen, waar hij zijn eerste schadelijkewerking zal ontvouwen.

In den mond staan de lymphspleten van amandelen enkeel als 't ware gereed den bacil op te nemen. Kleine ver-wondingen aan het tandvleesch'), holle tanden en kiezenvormen alle uitnemende gelegenheden om de mikrobe in't lichaam te brengen. En eigenlijk is deze weg zooveelnatuurlijker dan de andere. Neus, mond en keel, de grooteluchtwegen, zijn alle voorzien van uitstekend werkende inrich-tingen om de vaste deeltjes, in de lucht voorkomend, tegente houden. De ervaring had reeds lang geleerd hoe moeilijk— ja bijna onmogelijk — het is, met zelfs de beste verstuivings-toestellen fijne vochtdeeltjes van bepaalde samenstelling diepin de longen te brengen. Toch kan misschien en versneldeen diepere ademhaling de bacillen tot in de longblaasjes doengeraken.

Zonder de inademingstuberkulose geheel te laten vallen z)

1) Westenhoeffer meent, dat het kind zich infecteert bij het tanden-krijgen enwaarschuwt daarom in die dagen nog meer dan anders te waken, dat het kindniet maar alle onreine voorwerpen, speciaal in de omgeving van tuberkuleusen,in den mond steekt (Berl. Kiln. LVochenschr. 1904, No. 15 en No. 22).

2) „Hiermede meen ik voldoende de waarschijnlijkheid te hebben aangetoond— van het strenge. bewijs -kan in deze kwestie geen sprake zijn — dat in de-meeste gevallen de tuberkulose des longen niet een primair proces is, maar hetgevolg van de versleeping van tuberkelbacillen van een ouderen aard naar dieorganen". De tuberculeuse infecese bij den mensch. Inaugureele rede v. Prof. Dr..P. Ruitinga. Amsterdam í903. blz. 25.

Het gelukte Von Baumgarten typische longtuberculose bij dieren op te wekkendoor bacillen te brengen in de urineblaas (Wiener Mediz. Wochenschr. 2 Nov.i9oi). Dit feit gaf aanleiding aan Prof. Dr. A. P. Fokker zich in Pro en Contraserie I No. 2, Besmetteljkheid van Tuberculose, op blz. 26 aldus uit te laten:»Dit laatste in verband met proefnemingen van Von Baumgarten, Aufrecht e. a.die bij dieren, die ze op een andere plaats hadden geïnfecteerd, de ziekte ookin de long zagen debuteeren, leidt tot de conclusie, dat de groote voorliefdeder long voor tuberculose niet van de opneming der smetstof door dit orgaanafhangt, maar yan een bijzondere vatbaarheid, waardoor de door het bloedaangevoerde tuberkelbacillen in de long het eerst tot-de ontwikkeling komen ".

Penzoldt zegt I.C. S. 300: „Er (der Tuberkelbacillus) kann direct durch dieLuftwege. in die Lunge eindringen und sich daselbst ansiedeln..... Der Bacilluskann aber auch auf indirektem Wege in die Lungen gelangen"....

453

acht men deze evenwel weinig voorkomend, hetgeen vanden anderen kant geen bezwaar is aan te nemen, dat in zeerveel gevallen de bacil met de lucht der ademhaling in onslichaam komt'). Waarneming aan het ziekbed kon in dezeweinig licht brengen, omdat een bepaalde omstandigheid onsoordeel zeer bemoeilijkt, en wel deze, dat de ziekte zoo uiter-mate slepend verloopt. Het oogenblik, waarop de bacillen onslichaamweefsel binnendringen, wordt door geen enkel ver

-schijnsel gekenmerkt. Een langen, langen tijd daarna, wanneerde bacil zich reeds hier of daar genesteld heeft, komen deeerste kenteekenen van ziek zijn en dan vaak nog zoo onbe-paald, dat deze geen gevolgtrekkingen toelaten. Wie kan dannog uitmaken onder welke omstandigheden hij besmet werd?Met hoeveel longzieken, met hoeveel besmette voorwerpen ?)komen wij niet dagelijks in aanraking?

Wellicht zal de toekomst leeren, dat wij op vele plaatsengevaar duchtten, waar dit niet aanwezig was, maar zoolangdit niet bewezen is, gaan we voor 't heden veiliger met onzevoorzorgsmaatregelen ietwat te ruim te nemen, dan wanneerwe roekeloos worden.

Van den anderen kant is overdreven vrees voor besmettingniet gewettigd. Indien werkelijk iedre bacil die op onze slijm

-vliezen komt gevaar opleverde — mijn Hemell — welkehekatomben zouden worden aangericht onder ons genees

-heeren, die dagelijks meermalen worden aangehoest doorlijders aan open tuberculose, menschen, die zich vaak niet de

1) Toen dit reeds geschreven was, kwam een nieuwe verklaring. De bacil wordtevenals stof tot. in de longblaasjes ingezogen bij inademing, vandaar wordenbacillen en stof in de lymphespleten afgevoerd, en eerst hier en daar in delymphewegen der long, waar de vaste deeltjes blijven hangen, kan de mikrobeetot ontwikkeling komen.

Aldus verklaard in: Aëro-lympkogene longtuberkulose, door Prof, N. Ph. Tendeloo-(Nederl. Tijdschr. voor Geneesk. x907, I, No. 6).

2) Ik herinner aas onvoldoend gereinigd eet• en drinkgerei in openbare ge-legenheden, aan de kwade gewoonte te likken aan potlooden, aan enveloppenen postzegels, aan de mogelijkheid dat sigarenpunten besmet zijn, aan 't be-likken der vingers bij 't omslaan van bladzijden uit boeken, te voren doortuberculoselijders op dezelfde wijze behandeld of aangehoest en dus besmet enz.

454

minste moeite geven hun sputumspatjes van ons te weren.Toch is onder ons het aantal longlijders naar verhouding niethooger dan onder andere beroepsklassen').

Ofschoon het mogelijk is zoo groote hoeveelheden bacillenop te nemen, dat het beste natuurlijke weerstandsvermogendaardoor overweldigd wordt, zal onder gewone omstandig

-heden het opnemen der ziektekiemen met bijzondere omstan-digheden gepaard moeten gaan, willen zij worden tot eenziekte-oorzaak a). Het ligt dus voor de hand deze begunsti-gende oorzaken na te speuren.

Erfeljkheid gold van oudsher als een voorbeschikkendeomstandigheid niet alleen, maar de ziekte in zich werd alsovererfbaar beschouwd.

Hippocrates sprak van erfelijkheid, Boerhaave eveneens. Delaatste drukte zijn meening kort en krachtig uit: »Phthisishereditaria omnium pessima".

1) »Von 174 vorher nicht tuberkulösen Aerzten, die durchschnittlich 3 Jahre inHeilstätten arbeiteten und deren Schicksal noch zirka weitere 3t/2 Jahre verfolgtwurde, sind 167 gesund geblieben, 5 an anderweitigen, nicht tuberkulösenErkrankungen gestorben und nur z, vielleicht 3 an Tb. erkrankt, jetzt aberwieder gesund. Von 64 vorher nicht tuberkulösen Laryngologen ist keiner nachdem Beginn der laryngologischen Tätigkeit erkrankt..." Cornet l.c. S. 117.

Door den schrijver worden deze gegevens aangewend om te bewijzen: de weinige-beteekenis van de infectie door hoestspatjes; evenwel blijkt toch wel, dat al die

artsen niet besmet waren.'-) »L'inhalation des bacilles reste inoffensive, jusqu'au moment oü une cause

quelconque, altérant la muqueuse des voies respiratoires, en abolit la résistance".G. H. Roger, i.e. p. 790.

»Die erste Etappe der Infektion findet in dem Gewebe statt in das der Bacilluszuerst eingedrungen ist.

»Die Gewebselemente bilden die erste Schranke für den Bacillus, indem siesich seinem Eindringen widersetzen.

»Sind die Schätzkräfte stark genug, so wird der Bacillus auf dieser erstenEtappe vernichtet und der Organismus erfährt nichts von seinem Einfall.

»Sind diese Kräfte jedoch unzureichend um den Bacillus zu vernichten, sovermehrt er sich und bildet sofort einen tuberkulösen Herd." Aldus Prof. E.Maragliano, Die Spezifische Therapie der Tuberkulose, Bericht erstattet auf der,fünften Konferenz für Tuberkulose im Haag am 6 Sept. 1go6 (Bert. Klin.Woc/iensstr. No. 43. 1906, S. 1396).

455

Sinds we de wezenlijke oorzaak der ziekte kennen, is hetvraagstuk der eigenlijk gezegde erfelijkheid niet eenvoudigergeworden, want, wil men nu bewijzen een tuberculose bij degeboorte medegebracht, dan moet men bij den pasgeborene deaanwezigheid der bacillen aantoonen. Dit nu is uiterst moeilijk,toch is men eenige malen geslaagd').

Is de zoogenaamde placentaire tuberculose zeldzaam, nogminder vaak komt — meent men — conceptioneele tuber-culose voor. Von Baumgarten vindt daarom weinig onder-steuning, waar hij meent, dat de meeste tuberculoselijders bijde geboorte hun ziekte meebrengen, die dan een tijd langrustig en onbemerkt zou kunnen bestaan en eerst later doorbijzondere omstandigheden zou gaan tieren.

Algemeen neemt men aan een aangeboren grootere vat-baarheid van kinderen uit een of twee tuberculeuse oudersgeboren'). De vraag blijft: hoe men deze vatbaarheid moetverklaren niet alleen 3), maar welk gewicht men aan deze moettoeschrijven tegenover een niet te miskennen andere moge

-lijkheid, dat n.l. kinderen uit tuberculeuse ouders grooter ge-vaar voor besmetting loopen dan anderen. Hier valt een kluwente ontwarren.

Terwijl in de oude, geijkte uitdrukking: phthisische habitus,ten volle bedoeld werd uitgesproken een voorbeschiktheid toteen bepaald lijden, met name tuberculose of phthisis, tering,ziet men tegenwoordig in die vatbaarheid meer een algemeenzwak zijn').

1) Volgens Prof. Ruitinga zijn er nauwelijks 20 gevallen bekend.2) Wie geeft in 't Hollandsch even fraai en pittig weer wat Peter in 't

Fransch zegt: »on ne nail pas tuberculeux, mais tuberculisable"?3) »Mais, d'accord sur le fait, les médecins sont Bien loin de s'entendre sur

la fréquence de l'hérédité et sur son mécanisme !"Marfan,,l.c. p. 141.

»Wir können zur Erklärung vieler Fällen die Annahme einer allgemeinenDisposition nicht entbehren. Wenn wir auch nicht sicher wissen, worin dieselbebesteht — dass sie besteht, geht aus der Erfahrung und aus zahlreichenAnalogien hervor." Penzoldt l,e. S. 30r.

4) »Naar onze meening lost de zoogenaamde hereditaire dispositie voor tuber-culose zich op in een gering weerstandsvermogen tegen schadelijke invloeden,tegen infecties in het algemeen; die volmaakt denkbeeldige bijzondere dispositieis een ala emeene.

45 6

Inderdaad moet ik erkennen evenveel menschen gezien tehebben met een uitgesproken phthisischen habitus, die niettuberculeus, als anderen van gewonen bouw, die 't welwaren. Zulke indrukken mogen evenwel voor niet meer danaanwijzingen gelden. Eerst waarneming en schifting van tal

-looze gevallen kunnen uitmaken, of er vaste kenmerken be-staan '), welke die zijn, en in welke verhouding deze de kansop erfelijke voorbeschiktheid aangeven.

Nu mogen deze vraagpunten verder uitgewerkt worden —men moge met Haaksma Tresling ) aannemen een habitus.phthisicus, een erfelijke voorbeschiktheid in den ouden zin,of wel men volge Nolen in zijn meening, dat deze habitus zichoplost in een begrip: algemeene lichaamszwakte — te ont-kennen valt niet het feit, dat tuberculeuse ouders naar ver-houding meer tuberculeuse kinderen hebben dan gezondeouders. Dit feit moet vastgelegd en moet reeds nu tot daad

-werkelijke gevolgen, tot maatregelen leiden, ook al is de ver-klaring nog niet afdoende.

In hoever verschil van ras meebrengt meerdere of minderevatbaarheid voor verschillende ziekten, is onderzocht, niet hetminste voor de tuberculose.

Stephan 3) meent uit vele onderzoekingen te mogen besluiten,

Alleen in zóóverre mag ook aan dien »habitus" beteekenis worden gehecht,

als hij een verschijnsel is van lichamelijke minderwaardigheid, dus van gering

weerstandsvermogen in het algemeen".Prof. Dr. W. Noten, Grondslagen voor een rationeele Bestrijdiug der Tuber-

culose als Volksziekte (Geneesk. Bi. 1904, No. IX X, blz. 205 en 206).

1) Hierover handelt Dr. B. H. Stephan; De diagnose van Tuberculosis

incifiiens (Geneesk. Bd. 1898, No. X).2) Van i5 erfel. onbelaste families en 113 personen stierven tg = í6.8t %

aan tuberculose, van 31 erfel. belaste families en 241 personen stierven 128 =58 09 % aan tuberculose. Dr. Th. Haaksma Tresling, Besmettelijkheid of erfe-

lißheid van Tuberculose (Ned Tijdschrift voor geneeskunde, 1902, I, bi. 1488).Dr. T. Folmer Reddingius kwam tot gelijke resultaten. le. 19o2. I. bi. 8ot.

Er bestaat een statistiek van Leudet, die in 45 jaar praxis in 543 families met1485 personen 50 % erfelijkheid constateerde.

3) Dr. B. H. Stephan, Sterfte en ziekten bij goden en niet ,oden (Ned. T d-

schrift voor Geneesk. 1904, II, bl. 1688).

457

dat onder de Joden, zelfs wanneer zij overigens in ongunstigelevensverhoudingen verkeeren, minder tuberculose voorkomtdan onder de Christenen.

Bolk') neemt verschil in vatbaarheid aan bij de verschil-lende rassen, die ons Nederlandsche volk samenstellen. Vol-

gens andere waarnemingen heeft verschil van ras niet alleeninvloed op 't aantal gevallen, maar ook op het verloop der ziekte.

Effertz 2) beweert, dat de tuberculose bij zuiver-tropischeIndianen zeldzaam is, doch sneller tot het »bitter eind" voert.dan bij blanken. Dit verloop is niet toe te schrijven aan het.klimaat, immers volgens denzelfden schrijver neemt de ziekteonder dezen invloed bij Europeanen juist een slependkarakter aan.

De sekse oefent geen overwegenden invloed, al is het aantalder vrouwen, aan tuberculose overleden, ietwat grooter dandat der mannen.

De invloed van den leeftijd is niet zoo geheel na te gaan.De vraag is niet: hoe oud was de lijder toen hij stierf? —zelfs kan men niet vragen: hoe oud was hij toen de eersteverschijnselen zich openbaarden? Men weet nooit recht of deziekte is een pas onstane of wel een opvlammen van eenreeds jaren bestaand, verborgen haardje.

Volgens algemeen gevoelen is tuberculose meer een ziektevan jeugd en middelbaren leeftijd dan van ouderdom. Tochkomen, naar mijn ervaring veel meer gevallen van tuberculoseop hoogen leeftijd voor dan men oppervlakkig denkt.

Het klimaat i) is een te samengesteld begrip, dan dat menmag verwachten een vaste meening omtrent den invloedvan het klimaat uitgaande.

1) Prof. L. Bolk, Tuberculose en ras (Nederl. Tijdschrift voor Geneeskünde1905. I blz. 1o89).

2) Dr. Otto Effertz, Over Hereditaire Immuniteit (Ned. Tijdschrift voorGeneeskunde, 1904, r, bl., 685).

2) »Climats — Des nombreuses discussions qui ont en lieu a propos de1'influence du climat e il résulte que la phtisie s'observe dans tous les lieux

45 8

Maar in een zelfde klimaat kunnen de bewoners aan invloedenblootstaan, die zoodanig uiteenloopen, dat ook de vatbaarheidvoor tuberculose grootelijks gaat verschillen. De opeenhoopingvan menschen in degroote steden werkt zeer nacleelig. Ofschoonde sterftecijfers') niet beslissend zijn, eenige waarde hebbenzij toch wel om deze feiten toe te lichten,

Verschillende invloeden werken in de groote steden samenom den mensch te sloopen en dus vatbaarder te maken voortuberculose. De jacht naar eer, fortuin, genot, die in de stadzooveel wilder is dan op het land, doet zich gelden, eischt slacht

-offers. Ongetwijfeld ademt de stadbewoner ook minder zuiverelucht in dan op 't platteland voorhanden is. Niet alleen isin de steden de lucht scheikundig van andere samenstelling,maar ook is 't uitgemaakt, dat zij rijker is aan mikroben ').

Ten slotte zal men in de steden door 't verkeeren infabrieken, werkplaatsen, schouwburgen, concertzalen, koffie -

habités par 1'homme, comme eile semble aussi être de tour les temps. Elleparait cependant plus rare dans les pays froids que dans les pays chauds, eteile est surtout commune dans les pays temterés. Mais cette fréquence de laphtisie dans les pays á climat moyen tient peut-être á ce que les agglomérationshumaines y sont plus nombreuses et plus denses que partout ailleurs." Marfan,I.e. p. 148.

I) In Parijs........ 49 sterfgevallen aan tuberculose per io.000 inwonersIn steden met minder

dan 500o inwoners... 18,1 » » » » » »

G. H. Roger, i.e.Voor ons land bestaan volgens de »Jaarcijfers" niet zulke ongunstige cijfers.

Per io.000 inwoners sterven aan longtuberculose:

Amsterdam, Rotterdam, 's-Hage, Utrecht, het Rijkmannen vrouwen

in Igol 15.11 14.73 1288 12.51 13.99 13.48

1902 13.93 13.43 12.22 10.05 13.69 12.82

Bij het beoordeelen dezer cijfers vergete men niet, dat de ongunstige ver-houding van Amsterdam en Rotterdam ook haar invloed doet gelden op het

cijfer voor het Rijk.Waar, zooals in sommige steden van Amerika, verplichte aangifte bestaat

van de tuberculose gevallen, vond men deze in de meest onhygienische buurten,in sloppen en stegen in ware opeenhooping.

2) Toch moet men 't gevaar niet te zwaar tillen. Zelfs Cornet schrijft :»Man hört oft die Gefahren der Inhalation auf der Strasze betonen. Doch mitUnrecht ! Unendlich grosz ist freilich die Zahl der im Freien abgesetzten Tb.

459

huizen, die alle dikwijls zeer onvoldoend gelucht en door-

den zon verlicht worden de verhouding nog meer ongunstigmaken ').

't Doet er zeer weinig toe, of men aanhanger is van deinademingsleer dan wel of men aanneemt een grootere vat-baarheid van de longtoppen om de in het lichaam rond-zwervende tuberkelbacillen vast te houden en te doen nestelen :-de volgeling van de eene leer zoo goed als die van de anderezal het schadelijke van bedorven lucht toegeven. Of welmen neemt aan, dat de besmettingskans door 't inademenvan meerdere bacillen vergroot wordt, of wel men meent,.dat door 't inademen der gifgassen het geheele lichaamverzwakt wordt en de weerstand tegen besmetting ver-minderd.

B. aber unendlich wirksam auch ihre Vernichtung durch die frei waltenden Natur-kräfte.... Der minimale Prozentsatz infektionsfähiger Tb. B., der übrig bleibt,

wird durch alle Winde verstreut und in so enorme Luftquantitäten verteilt,dasz ihre Einatmung sehr unwahrscheinlich ist. Sie verlieren sich im uner-meszlichen Luftmeer und gehen dort — les extrames se touchent — an derintensiven Austrocknung und der allseitigen Belichtung rasch zu grunde. Aucheine Kontaktinfektion ist auf der Strasze, wenigstens für Erwachsene so gutwie ausgeschlossen". I. c. S io5-1o6.

I) »Demnach ist offenbar auf der Strasze die Verbreitung der Bazillen undthe Gefahr einer Infektion weit geringer als in der Wohnung. Dort übernimmtdie Natur den sonst aussichtslosen Vertilgungskampf, hier aber werden nur zuoft die natürlichen Hilfskräfte, Licht und Luft, ausgeschaltet ". Cornet 1. c. S. 107.

»Einen gewissen Maszstab für die erhöhte Infektionsgefahr in bewohntenHäusern gegenüber dem Freien gibt uns der Keimgehalt der Luft. Währendsich die Luft auf dem Atlantischen Ozean und in den Berner Alpen 3000 M..hoch als keimfrei erwies, fanden sich in I cM3. Luft.

In Paris in der Rue de Rivoli ................ ....... 34ßo Kolonien.London (Ryder Street) ............................. 240 „

Berlin........................................... 258 ,,

dagegen in geschlossenen Räumen:

in einem bewohnten Zimmer .......................... 6241

im Schulzimmer vor dem Unterricht .................... 2000

„ ,, während des Unterrichtes .............. i6000

in einem Kasernenzimmer ............................ 41.000 „

„

6 Uhr morgens ............. 220.000

beim Aufstehen ............ .Cornet i.e. S. 410.

460

Inderdaad hebben opzettelijke proeven ') geleerd, dat nietalleen het verbruik van zuurstof, maar stellig ook het aanwezigzijn van deels nog onbekende afscheidingsstoffen van denmensch de uitgeademde lucht giftig maken.

Toch ... met vreugd ademen we dit alles in, wanneer weons in onze vergaderlokalen bevinden. Een verontschuldigingis, dat deze vervuiling geleidelijk optreedt en daardoor weinigbemerkt wordt, doch ieder, die van een frisch doorwaaidestraat een vol vergaderlokaal binnentrad, weet zich te her-inneren hoe beklemmend, ja soms walgingwekkend, hem deIn te ademen lucht voorkwam. Peter zegt 't weer zoo pittig:»Tel refuserait avec horreur de boire de l'eau de l'égoutcollecteur, qui respire sans sourciller l'air d'une salle deconcert ou de théátre, véritable égout aérien".

Met opzet heb ik in bovenstaande regels, toen de gelegen-heden genoemd werden, waar slechte lucht valt in te ademen,de kerken ongenoemd gelaten, niet omdat daar de luchtsteeds zuiver is, maar omdat zij niet pasten in de tegenstellingtusschen stad en land.

Ook de kerken moesten beter gelucht. Over het algemeenwordt aan deze stof uiterst weinig zorg besteed en dat terwijlwe uit de kerken niet — zooals uit vergaderlokalen — wille

-keurig kunnen wegblijven, maar verplicht zijn daar te komen.

Niet alleen de inademing van gasvormige onreinhedenmaakt de long vatbaarder voor tuberculose, maar. ook 'tinzuigen van stofdeel jes, die door hun vorm prikkelend enbeschadigend kunnen werken.

Zooals bekend is worden steenhouwers gewoonlijk niet oud 2).Merkwaardigerwijze schijnen kalkbranders, die toch ook veel

1) In onvoldoend geluchte ruimten ademt men feitelijk lucht in, die reeds•door anderen eenige malen in- en weder uitgeademd is. Uit deze lucht hebbenBrown-Séquard en d'Arsonval een krachtig vergif weten te halen (poisonorganique énergique).

2) »So betrug die Sterblichkeit an Tb. bei den Porzellan-, Diamant- und Metall-schleifern 50-6o pCt., bei den Glasschleifern 70 pCt., bei den Steinmetzen und

Feuersteinarbeitern 89.3 pCt." Cornet 1. c. S. 500.

461

stof inademen van de ziekte vrij te blijven '). Volgens eenvalsche redeneering heeft men in dit feit aanleiding gezocht,tuberculoselijders door inademing van kalk te genezen; — zooalste verwachten was, viel de uitslag dier poging niet mee.

Van oudsher is tuberculose geweest de ziekte vangevange-nissen, krankzinnigengestichten, kazernes. Hier moesten ver-schillende schadelijke invloeden samenwerken, maar vooralde opeenhooping van menschen.

Hetgeen hierboven genoemd werd, 't waren alle van buitenafkomende schadelijke invloeden — daarnaast doen zich omstan-digheden voor van niet minder belang, die aan de persoon_gebonden zijn.

De uitdrukking » een tering zetten door verdriet" is gemeengoed. Waar een waarneming zoo door ieder erkend wordt,is vermoedelijk een grondslag van waarheid aanwezig.Verdriet en zorg ondermijnen de lichaamskrachten, makenden weerstand tegen schadelijke invloeden geringer. Aldusopgevat moge de uitdrukking gelden.

In denzelfden geest werken zwangerschap en het zoogen.Ieder arts herinnert zich gevallen van lijdsters aan tuber-

culose, die na iedere bevalling verergerde, of wel heeft ervaren,dat de ziekte na de eerste zwangerschap aan den dag trad.

Terwijl een slepende ziekte van de ademhalingswerktuigen,zooals emphyseem, de vatbaarheid der longen voor de neste-ling der tuberkelbacillen schijnt te verminderen, geven deacute ziekten vaak aanleiding tot het optreden of het verergeren

1) »Kalkofenarbeiter erkranken gleichfalls selten an Tb. (Hirt. u. a.). In derVersammlung des Deutschen Gipsvereins wurde konstatiert, dasz unter 400Arbeitern innerhalb 17 Jahren keiner an Tb, erkrankte (Reckzeh). Wie mirscheint, liegt auch da das Punctum saliens in der Verhütung der Infektion.Die Luft ist hier ganz ausnehmend trocken und — les extrêmes se touchent —die Bazillen gehen in dem frisch gebrannten, gierig die Feuch:igkeit aufsaugendenKalkstaub durch Vertrocknung zu grunde, ganz abgesehen von einer desinfi-zierenden Wirkung und den hohen beint Ablöschen des Kalkes entstehendenWarmegraden". Cornet 1. c. S. 432•

CXXXI. 6. 29

462

der tuberculose. Dit verklaart, waarom men veel longlijdershun ziekte hoort toeschrijven aan een verzuimde koude. Evenvaak sluit in hun herinnering het lijden zich aan bij eendoorstane influenza.

Roodvonk en kinkhoest maken de lijders geschikter omhet slachtoffer te worden van tuberculose.

De gang van zaken moet men zich aldus denken: dieziekten maken — evenals een slag, stoot of kneuzing van deborstkas — een plaats van de longen minder weerstandbiedend.tegenover de bacillen, welke soms reeds te voren aanwezig zijn.

Ook ziekten, die haar schadelijken invloed niet zoo strengplaatselijk uiten als bv. kinkhoest, waarbij een aandoeningvan de luchtwegen sterk spreekt, maar die een meer alge-meen verzwakkenden invloed uitoefenen, kunnen de tuberculose.doen opvlammen.

Een slechte spijsvertering, een maag, onvoldoend werkenddoor kanker of maagzweer, syphilis, suikerziekte, zijn voor-beelden van aandoeningen, waardoor de weefsels, slecht gevoed,meer geschikte kweekbodems worden voor tuberkel -bacillen.

Vooral de suikerziekte staat in een slechten reuk. Eengroot deel der lijders aan deze kwaal sterft tengevolge vantuberculose, vooral in de lagere klassen der bevolking, waarhet zeer moeilijk gaat te doen, wat bij deze »dure ziekte "'noodig is.

Meer dan al deze oorzaken werkt het alkoholmisbruik 1 )

1) »Cette action de l'alcool et des huiles essentielles est si puissante, qu'elledétermine la tuberculose chez les sujets exempts de toute tare héréditaire. Laphtise acquise, chez l'ouvrier des villes qui a atteint l'áge mnr, serait presquetoujours due a l'alcoolisme". Marfan, 1. C. p. 1 57.

»Es bleibt jedoch im ganzen ein die Krankheitsentstehung fordernder Ein-flusz sehr wahrscheinlich. Nach Förster und Pegurier sind auch die Kinder von

Alkoholikern zur Tb. disponiert. Auch Bunge spricht sich in diesem Sinneaus. Er fand:

Alkohismus des Vaters . . . . Zahl der Fälle Tb. bei den Kindernnicht gewohnheitsmäszig . . . 149 8.7 PCt•gewohnheitsmäszig, mäszig . . 169 10.7 »

» » unmäszig . 67 16.4 »Potator . . . . . . . . 60 21.7 »

Cornet 1. c. S. 498•

463

ongunstig, en binnen dit gebied zijn 't weer bitter, jenever,brandewijn en dergelijke, die gevaarlijker zijn dan wijn en bier.

Een verminderde vatbaarheid zou voorkomen, behalve bijhet reeds genoemde emphyseem, bij sommige hartkwalen enbij jicht. Volgens enkele schrijvers zouden tuberculeusehalsklieren in de jeugd, werken als een beschermende entingen de bezitters dus ook minder vatbaar maken.

(Slot volgt.) H. J. DAMEN.

DE GULDEN MIS.

IV.

(Vervolg en slot van öl. 39¢ vv.).

Nog een ander punt, dat voor de vraag naar het ontstaanvan de G. M. van essentieel belang is, meen ik thans inden loop van mijn betoog duidelijk te hebben gemaakt, datnamelijk de plechtige Mis op den Q.T.Wd. van den Adventen de Gulden Mis twee dingen zijn, die in hun oorsprongniet noodzakelijk bij elkander behooren. Wij hebben immersin de ontwikkeling van de plechtige Mis op den Q.T.Wd.gezien, dat het begrip Nood-Mis, uitgedrukt door de benaming»Gulden -Mis", daar geheel buiten staat, en dat het dusenkel en alleen aan de positieve keuze van onze voorvaderenin België en Nederland te danken is, dat de bestaandeplechtige Mis van den Q.T.Wd. een Gulden Mis, d.w.z. eenNood-Mis is geworden. Evengoed hadden zij hun Gulden-Nood-Mis kunnen vieren op Paschen of Pinksteren of op hetfeest van een of andere(n) populaire(n) Heilige.

Vanzelf doet zich nu de vraag voor: Wat heeft onze voor-vaderen bewogen, het idee van Nood-Mis en de daaraanbeantwoordende benaming »Gulden Mis" juist aan de bestaandeplechtige Maria-Mis »Rorate coeli desuper" van den Q.T.Wd.te verbinden, en aan geen andere?

Voordat ik op deze vraag een duidelijk antwoord kan geven,moet ik eerst spreken over twee onderwerpen, die door talvan schrijvers verkeerdelijk in verband worden gebracht metonze Gulden Mis, en die tot veel misverstand aanleidinghebben gegeven, namelijk:

46 5

a. Het feest der Verwachting van 0. L Vrouw (ExspectatioPartus B. M. V.) op 18 December.

b. De vooral in Duitschland, Polen en Boheme in zwangzijnde Rorate-Missen.

a. In welke betrekking staat onze Gulden Mis tot het feestder Verwachting van 0. L. Vrouw, dat in verschillendestreken op 18 December wordt gevierd?

Toen ik in mijn eerste artikel het uitvoerig getuigenis vanGeorge Colvenerius (t 1649) over de G. M. in België aan-haalde, is het misschien sommigen lezers opgevallen, dat ikdaarbij verwees naar zijn »Kalendarium Marianum, ad diemi8 Decembris" r). Inderdaad spreekt Colvenerius over deG. M. ter plaatse waar hij de Mariafeesten behandelt, welkein verschillende landen op den 18en December vallen. Blijkbaarzoekt hij dus verband tusschen de G. M. en dien datum; endat hij zich daarvan wel bewust is, blijkt uit de volgendewoorden, die hij even later duidelijk met opzet neerschrijft:»De Quatertemperwoensdag van den Advent, d i e o m-s t r e e k s 18 December valt" 2). Behalve Colvenerius zoe-ken ook Wichmans 3), Grundmayr e. a.') eenig verband tusschenden Q.T.Wd. en den 18en December, en onze vriend Buriusweet zelfs te vertellen, dat men het oude feest van i8 Decemberverplaatst heeft naar den Q.T.Wd., omdat het soms verhinderdwerd door den 4en Zondag van den Advent 5).

1) Zie boven, Dl. CXXX, blz. 445, noot 3.2) Colvenerius, 1.c., col. 1351: »quae occurrit circa i8 Decembris".3) Wichmans, A., -4jotheca spiritualium pharmacorum etc. (Antverpiae 1626),

p. 15: »atque inde [uit het feest van t8 December], puto, remansit consuctudo,ut circa ea tempora, ubique fere in Ecclesiis celebretur hoc mysterium, cumMissa quam vocant, De guide JJfisse, id est, Missa aurea". — Vriendelijke mede

-deeling van Pater J. A. F. Kronenburg, C. SS. Red.4) Grundmayr, F., Liturgisch wooraenboek der R.-K. kerkgebruiken ('s Bosch,

1824), blz. 69. Zie ook Gaume, J. Catéchisme de persévérance, 4e éd. par unprêtre du Diocèse de Malines, VII (Brux. 1842), p. 456 note 2.

5) Burius, Onomasticon, (ed. 1675, P. 77; ed. 1 7 69, P. 49 1 ) i. v. Missa aurea;»Sed quia dies illa 18 Decembris interdum Dominica Adventus vel alio mode,impeditur, ideo certa dies, nempe feria quanta Quatuor Temporum Adventusassignata postmodum fuit, quando nimirum Romae statio est ad S. Mariam.Hetzelfde bij Kuckeisen, Isagogicon, ed. cit., pag, 8.

466

Daartegen meen ik te mogen beweren, dat er tusschen hetfeest van t8 December en den Q.T.Wd. van den Advent,geen enkel direct verband bestaat, en dat beide zich zelf

-standig en geheel los van elkaar hebben ontwikkeld. Dit zalik in 't kort aantoonen.

Het Kerstfeest wordt in de Westersche Kerk van oudshergevierd op 25 December, en daarom wordt het feest vanMaria-Boodschap, dat oudtijds ook den teekenenden naam»Conceptio Christi", d. i. »Ontvangenis van Christus" droeg,negen maanden vroeger geplaatst, dus op 25 Maart. Doch nubestond in de eerste christelijke eeuwen de gewoonte, omgedurende de 40-daagsche Vasten geen feesten van Heiligente vieren, en daardoor kwam men voortdurend in moeilijk-heden met het feest van Maria-Boodschap, omdat dit bijnaaltijd in de Vasten valt. Te Rome maakte men daarom eenuitzondering voor het feest van 25 Maart, en evenzoo geschieddein de Oostersche Kerk. Daarentegen heerschte in Spanjeverschil van gevoelen, of men de Romeinsche gewoonte zouovernemen of niet; en om tot eenheid te komen, werd dezaak ter beslissing voorgedragen op het ioe Concilie van Toledoin 656. Het Concilie ging in deze niet met Rome mee, dochbepaalde, dat het feest van Maria-Boodschap niet op 25 Maart,maar op 18 December, dus 8 dagen voor Kerstmis, plechtigmet Octaaf zou worden gevierd '). Zoo bleef eeuwen lang ditverschil tusschen Spanje en het overige gedeelte der RoomscheKerk bestaan, totdat men eindelijk omstreeks het begin der16de eeuw van beide kanten begon bij te draaien. Spanje

1) Min of meer nauwkeurige gegevens over het Spaansche feest van t8December vindt men bij ongeveer alle schrijvers over liturgie, welke ik passimheb aangehaald. Zie ook Tetamus, F., Diarium liturgico-historico-morale, ad17-18 Dec. (ed. Romae 1896), t. IV, p. 178-180 ; Duchesne, L., Le liber ponti-ficalis, I (Paris 1886), p. 318, n. 43 ; Morin, G., Liber Comicus sive LectionariusMissae (— Anecdota Maredsolana, I), Maredsous 1893, P. 14-16. enz. — Ookde Ambrosiaansche ritus te Milaan, viert Maria-Boodschap onmiddellijk voorKerstmis, nl. op den 6en (d.i. den laatsten) Zondag van den Advent. Daar is mendus ook niet met Rome meegegaan. De laatste week voor Kerstmis noemtmen daar »Hebdomada de Exceptato" (corruptie van »Expectato"). Vgl. Ducangei. v. Feriae de Excepto (sic) en Missa de Exceptato.

467

conformeerde zich aan Rome in zoover, dat het ook op 25

Maart het feest van Maria-Boodschap ging vieren; maar tevensbleef men daar het feest van 18 Dec. handhaven'), wat in1573 door Paus Gregorius XIII werd goedgekeurd 2). Vanden anderen kant werd het Spaansche feest van 18 Decemberook in den Romeinschen ritus opgenomen, en vanaf de17de-18de eeuw op vele plaatsen verspreid, doch onder eenanderen titel en benaming, namelijk als feest der V e r-wachting van O. L. Vrouw').

In rechte Iijn stamt dus het feest van i8 December af vanhet oude Spaansche feest van Maria-Boodschap, en staat hetdus in geen enkel direct verband met den Q. T. Wd. vanden Advent. Ik zeg: in geen » direct" verband. Of echter deoude Spaansche ritus i n direct invloed heeft gehad op deontwikkeling van den Q. T. Wd. is een vraag, welke ik hierzal trachten te beantwoorden, een nader oordeel aan meerdeskundigen overlatend. Mocht mijne beantwoording minstensin groote lijnen hun goedkeuring wegdragen, dan wordt ertegelijkertijd iets opgehelderd, wat mij in de historische ont-wikkeling van den Q. T. Wd. niet duidelijk is, namelijk:hoe het komt, dat de plechtigheid op den Q. T. Wd. zicheerst vanaf de i Ide—I2de eeuw en wel het eerst in Zuid-Frankrijk begon te ontwikkelen.

De onrustige Benedictijner-monnik Raoul (Radulfus) Glaber,die omstreeks het jaar 1050 zijn Historiarum libri V schreef,verhaalt ons de volgende bijzonderheden:

➢Toentertijd (begin iie eeuw) hielden vele bisschoppen in Italiëen Gallië eenige bijeenkomsten om over verschillende kwesties teberaadslagen .... [o. m. over het vasten en over het zingen van het

i) Men kan dit o. m. zien in Weale, W. H. J., Analecta liturgica. Clavicula1Missalis Ronc.- Kalendaria (Insulis—Brugis 1889), waar men in het Kalendariumvan Toledo (an. 1512) en in dat van Sevilla (Hispalense, an. 1507), zoowelop 25 Maart als op r8 December aangegeven vindt: »Annunciatio beataeMariae". Cf. pp. 159. 164. z18. 225.

2) Vgl. Benedictus XIV, Commenlarius de D. N.Y. Christi Matrisque eiusfestis, t. II (Lovanii 1761), p. 491, bij 't feest der »Exspectatio Partus". Cf.Holweck, p. 292.

3) Holyveck, p. 291-293.

468

Te Deum laudamus]. En ook hebben diezelfde prelaten niet weinigerover gedisputeerd, of het feest van de Boodschap der Menschwor-ding, dat op 25 Maart wordt gevierd, niet beter kon gezet wordenop een anderen tijd, buiten de 40-daagsche Vasten. Want sommigenvertelden, dat men, evenals de Spanjaarden, dat feest zonder bezwaarop i8 December kon vieren. Want toen ik later met andere mede-broeders in het klooster van Cluny was, kwamen daar uit Spanjevele monniken van onbesproken levensgedrag, die reeds lang volgensde gewoonten van hun eigen land hadden geleefd. Toen nu de dagvan de Geboorte des Heeren naderde, vroegen voorzegde monnikenaan den eerbiedwaardigen abt Odilo van Cluny [t i Jan. 10491, ofzij op hun manier de Boodschap der Menschwording mochten vieren.Toen zij dit afgescheiden van de anderen gedaan hadden, zagentwee oude kloosterlingen dienzelfden nacht in een visioen, dat eenvan de Spanjaarden met een vuurhaak een knaapje van het altaarhaalde, en het in een pot vol gloeiende kolen wierp, terwijl het kindriep: Vader, vader, wat gij gegeven hebt, dat nemen zij weer weg.Wat zal ik er verder van zeggen! Bij ons hield de oude gewoontede bovenhand, en dat was ook niet meer dan billijk" ').

Uit dit verhaal blijken — afgezien van dat zoogenaamdevisioen — twee dingen: Eerstens, dat men in de I I de eeuw

vanuit Spanje pogingen aanwendde, om het feest van Maria-Boodschap ook in Frankrijk en Italië te doen verplaatsennaar den I Ben December; en ten tweede, dat men daarvan,.minstens te Cluny, niet gediend was. En in het licht vandit verhaal komen ook de woorden van Glaber's tijdgenoot,den schrijver van den Micrologus, tot hun volle beteekenis,waar deze, na vermeld te hebben, dat Spanje het feest vanMaria-Boodschap op i8 Dec. viert, met fierheid daaroplaat volgen: »Maar wij, die ons liever houden aan de-H. Roomsche Kerk, vieren dat feest onder de Veertigdaagsche-Vasten" 2).

1) Raoul Glaber, Les cinq livres de ses Izistoires, ed. M. Prou, (Coll. de textespour servir à l'étude et l'enseignenaent de l'histoire, Paris 1886), lib. III, cap. 3,ed cit., p. 61-62, n. 12. — Vgl. Martène, ed. cit., IV. 200. 204 ; Casalius, J. B.,De veecribus sacris Christianorunz ritibus (Romae 1647), P. 422 s; Benedictus XIV,op. cit., II, pag. 294 s; Kellner, S. 148.

2) Micrologus, Cap. 48: »Sed nos magis Sanctae Romanae Ecclesiae moreengerentes, infra quadragesimam illam celebramus" (ed. Hittorp, col. 759 s.).Hetzelfde bij Rad. Tungrensis, De canonusn observantia, Propositio XVI (ed.Hittorp, col. 1136).

R J

Maar ofschoon men nu in Frankrijk de Spaansche gewoonteniet wilde invoeren, toch ligt het voor de hand, dat de be-weging niet zonder invloed bleef. Want al was Glaber per-soonlijk nóg zoo'n tegenstander ervan, uit zijn bericht blijkt.toch, dat de H. Odilo aan zijn Spaansche onderdanen verlofgaf om afzonderlijk hun feest te vieren. Dat feit alleen wasreeds een tegemoetkoming. Daarbij moet men wel in aan

-merking nemen, dat juist in dezen tijd in Zuid-Frankrijk eentijdvak van hoogopgevoerde Mariavereering aanbrak. En wan-neer men dus in de Consuetudines der kerken en kloostersin Frankrijk, juist omstreeks het einde der r Ide eeuw, deliturgische viering van den Q. T. Wd. van den Advent tot:ontwikkeling ziet komen — zooals wij boven uitvoerig hebbenmedegedeeld — en ten slotte den H. Bernardus ( 1153) dekroon op het werk ziet zetten, door zijne heerlijke »SermonesIV super Missus est", die juist voor den Q. T. Wd. warenbestemd '), dan ligt er meer dan een vermoeden voor de-hand, dat het streven van Spanje niet zonder vrucht geblevenis. Zeker, den datum van het feest van z8 December nammen niet over; men hield zich immers aan de » HeiligeRoomsche Kerk". Maar diezelfde Heilige Roomsche Kerkhad reeds sedert de Ode eeuw de liturgische teksten van denQ. T. Wd. van den Advent, die steeds in de nabijheid van,soms zelfs óp den 18en December viel, zóó gekozen, datvooral de Boodschap van Christus' Menschwording aan Mariadaarin werd vereerd. Een z ij deli n g s c he invloed van hetoude feest der Spanjaarden op het »Romeinsche" feest derFransche kerken en kloosters kan dus op grond van devoorgaande beschouwing minstens als waarschijnlijk wordenaangenomen.

Nog verder strekte zich evenwel Spanje's invloed uit, endaarmee komen wij aan de tweede vraag welker behandelingvan belang is voor onze Gulden Mis, namelijk:

b. Welk verband bestaat er tusschen de Mis van denQ. T. Wd. en de zgn. R orate - Missen, welke reeds in de

1 ) Zie boven, art. III, blz.4o5.

470

14de eeuw vooral in Duitschland, Polen en Boheme van i8tot 24 December, hier en daar zelfs op iederen dag van denAdvent werden en nog worden gevierd?

Dat er verband moet bestaan met Spanje, is duidelijk,minstens voor de Rorate-Missen van 18-24 December. Endaar de Rorate-Missen, welke op i e d e r e ri dag van denAdvent worden gevierd, blijkbaar weer een verdere ont-wikkeling zijn van de Missen van 18-24 December, houdenwij ons verder alleen met deze laatste bezig.

Dat men in Spanje het feest van 18 December al aanstonds,gelijk wij boven (blz. 466) gezien hebben, met een Octaafverrijkte, was een bijna noodzakelijke consequentie. Men hadimmers het feest van Maria-Boodschap met zijn Mis »Rorate"juist op den 18en December geplaatst, wegens zijn inwendigensamenhang met het Kerstfeest, dat acht dagen later op 25

December viel. En dat die viering van een vóór-Octaaf voorhet Kerstfeest bij geestelijkheid en volk in eere stond, blijktvooral daaruit, dat men ®p die dagen de zoogenaamde O-antiphonen met de grootste plechtigheid zong, een gebruikdat zich vanuit Spanje ook naar andere landen verspreidde,en later zelfs officieel in de Romeinsche liturgie werd op-genomen'). Tegelijkertijd ontwikkelde zich in Spanje hetgebruik om op iederen dag van het vóór-Octaaf, dus van18-24 December, een plechtige Mis ter eere van GodsMoeder op te dragen, een gewoonte welke zich, evenals de

') Zie over het »festum O" (naam van het Spaansche feest van iS December)en de O-antifonen der volgende dagen de reeds aangehaalde werken van Martène,Guéranger, Benedictus XIV, Tetamus enz. enz. — De volgorde der O-antifonenis in ons hedendaagsch brevier deze: 0 Sapientia, 0 Adonai, 0 Radix, 0 Clavis,O Oriens, 0 Rex, 0 Emmanuel, waarvan de laatste op den kerkelijken feest

-dag van 24 December valt.. De beginletters van deze antifonen vormen, vanachteren naar voren gelezen, het acrostichon »ERO CRAB", d.i. »Morgen zalik er zijn". Vroeger werden deze antifonen »getriumfeerd" zooals men datnoemde (Martène, ed. cit., III. 30), d. w. z. zij werden driemaal gezongen alsop een driedubbel feest (zie boven, Dl. CXXX, blz. 449, noot I). Een over-blijfsel daarvan is het thans nog geldende voorschrift der Rubrieken, dat deO-antifonen steeds ritu duplici moeten gebeden en gezongen worden.

47 1

D-antiphonen, ook reeds vroegtijdig naar andere landenverspreidde').

Daaruit blijkt dus, dat de Rorate-Missen van i 8-24 Decem-ber, evenals het feest-zelf van i8 December, zich geheelonafhankelijk van den Q.T.Wd. van den Advent ontwik-kelden. En daarom acht ik het ook verkeerd, het zóóvoor te stellen, alsof onze Nederlandsche plechtige Mis opden Q.T.Wd. slechts een overblijfsel zou zijn van de Rorate-Missen, of met een van deze gelijk zou staan, zooals Dr.Wap 2), het Kirchenlexikon 3), Le Beffroi '), Eppink j), Businger—Van de Wee s), en Van der Heijde ') ieder op hun eigenmanier doen.

Nu wij een, naar ik meen, bevredigend antwoord op de tweeincidenteel gestelde vragen a en b hebben ontvangen, kunnenwij overgaan tot de beantwoording van de reeds boven (blz.

1) Guéranger, l.c., p. 540. — Duidelijk zijn ook van onmiddellijk Spaanschenoorsprong de zgn. A g u i na 1 cl o - Missen (Las misas de atuinaldo of aguilando),welke heden ten dage nog op Portorico, en ongetwijfeld nog in andere Zuid

-Amerikaansche landen, met grooten luister worden gevierd en wel op echtpopulaire manier. Het woord »Aguinaldo" wordt door sommigen afgeleid vanaguinaldo" = kerstgeschenk, en zou dan herinneren aan de vroegere gewoonte,

dat de kinderen omstreeks Kerstmis zingende langs de huizen trokken, hopendeop een »aguinaldo". Uitvoerige mededeelingen omtrent deze Missen ontvingik door bemiddeling van den Zeereerw. Pater G. A. Meijer, 0. P., te Zwolle.— Ducange, Glossarium, i. v. Missa de Aguinaldo, verklaart het verwante woord»Arguinaldo" eveneens door »Kerstgeschenk" (lat. strenae ; fr. étrennes) en vermeldttevens een besluit van het Concilie van Mexico van het jaar 1585: »Missaevero quas Hispanice de Aguinaldo vocant, antequam dies illuxerit, ne cele-brentur". Zie ook beneden, blz. 476, noot i.

2) De feestvierende katholyke kerk in Nederland [door Dr. J. J. F. Wap],Venlo 1863, blz. 3 ; 5e dr. (Venlo 1897), blz. 8.

3) Kirchenlexikon, a. a. 0., art. Engelamt.4) Le Beffroi, I. 178.5) Eppink, Fr., Het gulden wierookvat, 4e uitg. (Utrecht, z. j. [1902]), blz. 377.

Hetzelfde in Handboek voor de Congregatie der H. Maagd Maria (Utrecht z. j.f69oo]), blz. ii5.

6) Businger—Van der Wee, Piet leven 0. H. 7. Christus enz. ('s-Bosch 6874),.blz. 248-249. Heeft het Duitsche origineel van Businger het niet anders en.beter?

7) Van der Heijde, E., Kerkel k Mis- en Lofboekje, 3e dr. (Turnhout 1899),blz. 217.

47 2

464) gestelde vraag: Wat heeft onze voorvaderen bewogen,het idee van Nood-Mis en de benaming »Gulden Mis" teverbinden aan de reeds bestaande Mis »Rorate coeli desuper"'van den Q.T.Wd. van den Advent, en aan geen andere Mis?

Dat is moeilijk uit te maken, althans wanneer men alleencombinaties en geen positieve, uitdrukkelijke gegevens vantijdgenooten tot zijn beschikking heeft, zooals hier feitelijk hetgeval is. In laatste instantie kan dus het antwoord op devraag: »Waarom ?" geen. ander zijn dan de nuchtere verklaring :»Sic voluerunt patres: De vaderen hebben het zoo gewild".Het is echter niet uitgesloten, dat wij met grootere of kleinere-waarschijnlijkheid kunnen gissen, ho e zij tot dat besluit ge-komen zijn.

Een van die gissingen heb ik in mijn tweede artikel op hetvoetspoor van Burius reeds voorgesteld (zie art. II, blz. 184),namelijk, dat de Oratie van de Mis van den Q.T.Wd., welkevraagt om »bijstand in het tegenwoordige leven en...het loon der eeuwige gelukzaligheid", aanleiding zouhebben gegeven, om aan de Mis » Rorate" van den Q.T.Wd. eenbijzondere kracht ter afwering van 1 i c ha m e 1 ij k e en gee s-t e l ij k e nooden, en dus ook de benaming » Gulden Mis" toete kennen. Maar daarmee zou dan ook alles gezegd zijn, ofliever, feitelijk zouden wij nog niet veel verder wezen, daarer in het Missaal van oudsher tal van Oraties voorkomen,welke ongeveer dezelfde allures hebben als de Oratie van denQ.T.Wd. Aanstonds zou dus de vraag weer terugkeeren:Maar waarom koos men juist de Oratie van déze Mis totuitgangspunt van zijn redeneering?

Ik meen derhalve een andere wijze van oplossing te moetenvoorslaan. Ik heb er twee.

De eerste is, dat het volk van Nederland en België uiteigen vinding en eigen keuze aan de uit Frankrijk overge-leverde plechtige Mis van den Q.T.Wd. het karakter vanNood-Mis en de daarmee samengaande naam »Gulden Mis"zou hebben toegekend. Deze weg is recht en dus ook dekortste.

De tweede oplossing zou ik zóó willen formuleeren: In

473

Duitschland worden vanuit Spanje de Rorate-Missen van i8-24 December ingevoerd (reeds in de 14de eeuw bestondenze in Boheme). De plechtigheid waarmede die Missen gepaardgaan, gevoegd bij de in Duitschland zoo sterk ontwikkeldeneiging om Nood -Missen, d. i. »Gulden" Missen te scheppen,geeft aanleiding ertoe, dat men ook aan het formulier derRorate-Mis het karakter van Nood-Mis en den naam »GuldenMis" gaat toekennen. Zoo ontwikkelt zich »dy gulden mess"tot de Nood-Mis bij uitnemendheid, en juist daardoor maaktzij zich los van den oorspronkelijken datum (18-24 Decem-ber), zoodat zij op iederen dag van het jaar kan gelezenworden. Nu wordt die Mis »Rorate" in hare hoedanigheidvan Nood-Mis verspreid vanuit Duitschland naar Noord- Neder-land, en vandaar wederom naar België. In deze beide landenbestaat echter reeds sedert eeuwen eene steeds plechtig ge-vierde, en door een mysteriespel nog sterker in het oog loo-pende Mis »Rorate", en wel op den Q.T.Wd. van den Advent.Aan die reeds bestaande Mis, hecht zich dus het uit Duitsch-land ingevoerde karakter van Nood-Mis en dus ook de be-naming »Gulden Mis" vast.

Zooals men ziet is deze weg van oplossing, in tegenstellingmet den vorigen, lang en vol kronkelingen. Toch zou ik mij,wanneer ik moest kiezen, voor dezen langen weg verklaren.Om deze redenen:

r°. De benaming »Gulden Mis van de H. Maagd", waar-mede wel geen andere dan de Mis » Rorate" bedoeld kan zijn,treffen wij het eerst aan in Duitschland in het testament vanRichildis van Sobernheim, ten jare 1367 (zie art. II, blz. 164).In 1439 vindt daarna Jan Busch de beroemde »Gulden Misvan de H. Maagd" te Hildesheim, en wel als een oud gebruikmet de van oudsher bekende benaming »Gulden Mis" r).

1 ) Zij werd reeds in de 13e eeuw te Hildesheim ingesteld door abt Hilde-brand van Sint Godehard. Vgl. Franz, Die Messe, S. 285, en boven, art. II,

blz. 162, noot 3. Of zij echter reeds aanstonds den naam »Gulden Mis" droegis niet bekend. Zeker is het echter dat Busch dien naam als reeds bestaandein 1439 aantrof.

474

Ook deze Maria-Mis is wel geen andere geweest dan de Mis»Rorate".

2°. Eenigen tijd later dan in Duitschland zien wij debenaming »Gulden Mis" -- en nu voor de Mis » Rorate''van den Q.T.Wd. van den Advent — verschijnen inNoord-Nederland, het eerst te Delft in 1444, daarna teTholen (1489), Alkmaar (1536?), Leiden (1538) en in hetbisdom Roermond (1603).

3°. Wederom later dan in Noord-Nederland vinden wij dennaam » Gulden Mis" in België. Zeer belangwekkend zijn onderdit opzicht de rekeningen van de St. Jacobs -kerk te Leuven.Terwijl de rekeningen van het aldaar gehouden mysteriespelin 1 477, 1 47 8, 1 479, 1484, 1486, 1487 en 1531 nergensspreken van de »Gulden Mis", doch alleen van »den woens-daeghs quatertemper voer Kersse", »de misse des goendaechsin de quatertempere voer Kermesse" of zoo iets, wordt eerstin de rekening van het jaar 1541 uitdrukkelijk gezegd: »opden woensdaghe quatertemper voer kerssie als m en di eGuide misse d e d e" '). Alhoewel dus de plechtige Mismet mysteriespel op den Q.T.Wd. reeds in 1477 te Leuvenbestond, zien wij eerst ruim 5o jaren later de benaming»Gulden Mis" voorkomen. Omstreeks dienzelfden tijd (circa

1 535) zien wij ook de »Gulden Mis" ontstaan te Doornik ente Brugge, en voor Brugge treffen wij nog dit opmerkelijkefeit aan, dat de stichtingsbrief zegt, dat de Mis van den Q.T.Wd. »ook Gulden Mis zal genoemd worden" 2). Waar-uit dus kan worden afgeleid, dat die plechtige Mis reedsvroeger bestond, doch dat zij eerst omstreeks 1535 den naam»Gulden Mis" ontving 3).

1) Vgl. de werken van Van Even, welke ik boven (Dl. CXXX, blz. 444noot 2) heb aangehaald.

2) Zie boven, Dl. CXXX, blz. 447 vv. ; den Latijnschen tekst zie art. II,blz. 176, noot i.

3) Eenige moeilijkheid leveren echter de woorden op: »que mat u t i n evulgariter a u r e e vocantur" (zie art. II, blz. 176, noot i). Heetten de Mettenvan den Q. T. Wd. reeds »Gulden ,letten" voordat de Mis »Gulden Mis" heette?Zie echter art. II, blz. 176 v.

475

4°. Eigenaardig is het ten slotte, dat men in Frankrijk,waar de plechtigheid op den Q.T.Wd. zich het eerst heeftontwikkeld, den naam »Gulden Mis" in 't geheel niet kent,terwijl daarentegen de Mis »Rorate" in hare hoedanigheid,van »Gulden Mis" in Duitschland minstens vanaf het beginder 15de eeuw bekend is, alhoewel, voor zoover wij weten, deplechtige viering van den Q.T.Wd. daar nooit heeft bestaan ').

Daar nu, zooals blijkt, de benaming »Gulden Mis" heteerst in Duitschland, daarna in Noord-Nederland, en eersteen halve eeuw later in België verschijnt, terwijl zij Frankrijkheelemaal niet bereikt heeft, meen ik te mogen besluiten,dat onze Noord-Nederlandsche voorvaderen door de DuitscheNood-Mis »Rorate" ertoe gebracht zijn, om aan hun reedsbestaande plechtige Mis »Rorate" van den Q, T.Wd., het begripvan Nood-Mis en de benaming »Gulden Mis" te verbinden.En toen zij die twee eenmaal zoo hadden verbonden, hebbenzij ze ook verspreid in de Zuidelijke Nederlanden.

Dit alles is echter slechts hypothese, waarvan de waardeeerst na uitgebreider onderzoek kan worden vastgesteld.

Nog eenige bijkomende vragen.Boven (blz. 471) heb ik betoogd, dat er tusschen de Rorate-

Missen en onze G. M. geen enkel historisch verband bestaat.Toch zou men op het eerste gezicht meenen, dat zulks wèlhet geval is. Want zooals ik reeds meermalen gezegd heb,wil de traditie, dat de G. M. nog heden ten dage v r o e gin den morgen en met veel licht wordt gevierd. En

1) Het eenige werk, waarin ik met reden hoopte iets te vinden over denQ. T. Wd. in Duitschland is: Die tfarranatlichen Aufzeichnungen (liber consue-tudinum) des Florentius Diel (1491—r5r8) in Erlkuterunoen ... zu JanssensGeschichte des Deutschen Volkes, Bd. IV, Heft 3 (Freiburg 1904). Doch aan hetoude document ontbreken de eerste bladen; het begint eerst met den 4enZondag van den Advent. — In Der leatholischie Seelsorger, XVI (Paderborn 5904),S. 258, lees ik: »Die Goldene Messe [d. w. z. de vroegere G. M. te Hildesheim]ist wesentlich unsere noch jetzt missa aurea genannte missa de Beata in ad-ventu". Het artikel is van A. Perger, S. J. te Charlottenlund (Denemarken).Heet dus de Advents-Mis van de H. Maagd nog heden in Duitschland of inDenemarken »Gulden Mis"? Hoe is die benaming ontstaan en hoe oud is ze?

476

zie, juist hetzelfde vinden wij terug bij de Rorate-Missen, enhet vroege morgenuur zelfs bij de Missen, die in Spanje enelders van i8 tot 24 December worden gecelebreerd. Hoeis die overeenkomst te verklaren?

Laten wij eerst dat vroege morgenuur bespreken.Dat dit bij de Rorate- Missen een onmisbaar element is,

zou ik met getuigenissen uit Spanje, Portugal, Zuid-Amerika,het H. Land, Polen, Boheme, Duitschland enz. kunnen staven').Ik bepaal mij evenwel tot één getuigenis van de 14e eeuw,afkomstig uit Boheme.

De Jesuiet Balbinus verhaalt in zijn levensbeschrijving vanArnestus van Pardubitz, bisschop van Praag (t 1364), hetvolgende:

»Borate wordt reeds van oudsher bij de katholieken in Bohemedie gezongen Mis geheeten, welke gedurende den tijd, dat de ge-boorte van Christus uit de H. Maagd verwacht wordt (welken tijdwij met een in de liturgie algemeen bekende benaming Adventnoemen), gewoonlijk opgedragen wordt v ó ó r zonsopgang, ondergrooten toeloop van het volk. De geloovigen komen deze Maria-Misbijwonen onder het zingen van eenige van oudsher bepaalde liederen.Die Mis[sen] bestond[en) reeds ten tijde van Arnestus, of anders heefthij ze ingevoerd" z).

`) Onder meer uit de oude Gardellini-uitgaven van de Decreten der Riten-Congregatie. De nieuwe authentieke uitgave is voor historische nasporingenabsoluut waardeloos, niettegenstaande de aandacht, die men aan het historischelement in de Decreten heeft willen schenken. Van belang voor dit opstel iso. m. het thans vervallen decreet Granaten. 24 Jan. 1682 (Gardellini, ed. 3a,n. 2972 ad 2 et 3), waar gezegd wordt, dat de Missen in Spanje heeten: »vulgode A g u i l a n d o" (vgl. ook n. 2811 ad 7, Hispalen. i6 Jan. 1677), en omtrenthet doel daarvan: »cum devotio antiqua et immemorabilis .... applicet hasMissas pro agris nuper seminatis et pro salute totius populi"(zie boven, blz. 471, noot i, en Dl. CXXX, blz. 454).

2) Balbinus, B., s. j., Vita venerabitis Arnesti, Cap. XIII. (Pragae 1664),p. 369 ; vgl. Analecta hymnica, hrsg. von G. M. Dreves, Bd. I (Leipzig ,886),p. 25. De gezangen welke op elken dag van de week in Boheme tijdens deRorate-Missen werden gezongen, zijn afgedrukt in Anal. hymnica, II (1888)S. 24 f. — Dat ook gewone Missen ter eere van de H. Maagd vroeg inden morgen gezongen werden blijkt uit F. Tadra, Cancel/aria Arnesti, Formelbuchdes ersten Prager Erzbischofs (Wien 1880), S. 575; cf. Anal. hymn. I. 26, nota I.

477

Vanwaar komt nu in Boheme (en in zoovele andere landen)dat vroege morgenuur bij de Rorate -Missen? Daar dit elementoveral wordt aangetroffen, moet het iets zijn, dat met denoorsprong-zelf der Rorate•Missen samenhangt. En op gronddaarvan zou ik meenen, dat het bij de Rorate-Missen den-zelfden oorsprong heeft als bij de Mis van den Q. T. Wd.,namelijk, dat de Missen van 18-24 December reeds bij huneerste ontwikkeling in Spanje onmiddellijk na de Mettenwerden opgedragen. Weliswaar kan ik voor dit laatste geenpositieve getuigenissen aanhalen — ik had overigens geengelegenheid om in die richting nasporingen te doen — maardat ook in Spanje analogie gezocht werd tusschen de plechtigeMis van den Kerstnacht, en de plechtige Missen, welke ge-vierd werden gedurende het voor-Octaaf van Kerstmis, ligtvoor de hand.

Daarbij kwamen voor de sterk- ontwikkelde symboliek derMiddeleeuwen nog tal van andere beschouwingen, welke ertoemoesten leiden om de Moeder Gods bijzonder in het vroegemorgenuur te vereeren.

Niet alleen heeft de Liturgie op Haar steeds toegepastden Bijbeltekst: »Die 's morgens vroeg om mij waken zullen-mij vinden" (Qui mane vigilant ad me, invenient me. —Prov. VIII. 17), maar ook heeft zij Haar steeds begroet alsden Dageraad (Progreditur quasi aurora consurgens. —Cant. VI. 6), waaruit Christus, de Zon der gerechtigheid isvoortgesproten (Quia ex Te ortus est sol justitiae, ChristusDeus noster. -- Robertus, t 1013), en als de M o r g e n s t e r,welke onder Gods leiding is opgegaan tot een licht voor devolkeren (Ave praeclara marls stella, in lucem gentium divi-nitus orta. — Herman Contractus, t 1054) '). In dienzelfdengedachtengang ligt ook de middeleeuwsche beschouwing, datin de Aurora- of Dageraad-Mis van Kerstmis meer bijzonder de,geboorte van Christus uit de H. Moeder-Maagd wordt her-

1) De hymni enz. van Robertus en Herrn. Contractus staan in Summa aurea delaudibus B. U. M., III, 1627-28. Nog tal van andere beteekenissen, waarin menMaria in verband brengt met den Dageraad, zie in de Indices der Summa aurea.

CXXXI. 6. 30

47 8

dacht, zoodat men die Mis zelfs noemde: »ons lieff VrouweMyss, die men op de heilige Kerstnacht in Aurora singt" ' ).

Doch wat er ook van al deze beschouwingen zij, en hoeook dat vroege morgenuur bij de Rorate-Missen moge ont-staan zijn, zeker is het, dat het vroege morgenuur van deGulden Mis een eigen, redelijke en voor-de-hand- liggendeverklaring heeft, te weten, de van oudsher gebruikelijke aan-sluiting aan de Metten, uit welker plechtige Evangelie-lezingde Gulden Mis in laatste instantie ontstaan is 2).

En nu het vele licht.Ik moet hierbij opmerken, dat men deze traditie bij de

Gulden Mis niet zoo sterk uitgesproken vindt, noch in boeken,.noch in den volksmond, als die van het vroege morgenuur.En ook als vereischte bij de Rorate-Missen vindt men zeslechts spaarzaam vermeld. Alleen Staudenmaier levert ons,een getuigenis. Nadat deze schrijver op fantastische wijzebeschreven heeft, hoe het volk zich in de donkere winter-morgens naar de Rorate- Missen spoedt, voegt gij erbij: »DieserGlanz des Gotteshauses wird dadurch noch vermehrt, dasz_

1) Van Schevichaven, H., De St. SteJhenskerk te Nijmegen (Nijmegen igoo),blz. 276. Hetzelfde te Oldenzaal, zie Archief-f trecht, XV ( 1887), 37 1 .

2) Ik moet hier nog een eigenaardig iets vermelden, dat niet alleen aan mijnverklaringsvermogen, maar ook aan mijn controle ontsnapt. Op sommigeplaatsen bestaat, zegt men, de gewoonte, dat de G. M. ook bij voorkeur wordtbijgewoond door vrouwen van besproken levensgedrag. Waarom ? Is dat alleenom een relletje te hebben, zooals tegenwoordig in groote steden de Nachtmisvan Kerstmis door allerlei tuig wordt verontrust? Of is het soms om. hetindrukwekkend schouwspel van een plechtige Mis in een rijk-verlichte kerk tegenieten? Mij dunkt geen van beide. Eerder zou ik een andere verklaringwillen geven. Mijns inziens hangt het samen met het idee Nood-Mis, het be-vrijd blijven van ongelukken, dus ook van een plotselingen dood, of een derge-lijk zwaar ongeval. Daar immers een mensch niet spoedig heelemààl slecht is,,en de vrees voor het andere leven er wel een beetje inblijft, ook al beant-woordt het praktische leven daar niet aan, zou ik vermoeden, dat in casu hetbijwonen van de G. M. nog een uiting is van het betere gevoel, dat nog over-gebleven is. Nu kan men wel zeggen, dat deze verklaring volgens de officieele-theologie niet in den haak, en met de ascese vierkant in strijd is, maar iedereenweet, dat het volksbewustzijn, naast de officieele theologie, nog een eigenmaaier van theologische redeneering er op na houdt. Om van ascese maar niette spreken.

479

Jeder für sich eine Wachskerze anzündet und vor sich aufseinem Kirchenstuhle befestigt').

Of nu dat vele licht slechts een uitvloeisel is van de plechtig-heid der geheele functie (immers, hoe plechtiger, hoe meerlicht), ófwel in symbolischen zin samenhangt met de begroetingvan Maria als » Dageraad", ófwel eenvoudig een gevolg is vande duisternis van het morgenuur, of ten slotte een overblijfselis van den ouden Offertorium-ritus 2), zooals nog heden tendage bij de toediening der H. Wijdingen, alle Wijdelingeneen brandende kaars offeren, op dat alles kan ik geen zekerbescheid geven, noch wat betreft de Rorate-Missen, noch watde Gulden Mis aangaat. 't Is overigens van weinig belang.Het zou zelfs mogelijk zijn, dat het vele licht bij de G. M.ook hier een eigen wordingsgeschiedenis heeft, namelijk alsoverblijfsel van de ceremonies bij de plechtige lezing vanhet Evangelie, of ook van het mysteriespel, of eindelijk vande duif, die met licht omgeven, van boven nederdaalde, endie feitelijk de »clou" van de geheele plechtigheid vormde.

Waarom de Rorate-Missen, vooral die in Spanje, in bijzonderevereering worden gehouden door toekomstige moeders, behoeftwel geen verklaring. De »dagen der Verwachting ", d. w. z.het voor- Octaaf voor Kerstmis, gaven vanzelf daartoe aan

-leiding. Even duidelijk is het, waarom ook de Gulden Misveel door zwangere vrouwen wordt bezocht. De oorspronkelijkeviering van den Q.T.Wd. als bijzonder toegewijd aan detoekomstige Moeder van den Verlosser, gaf daartoe gereedelijkaanleiding. Wellicht heeft ook het idee van Nood-Mis eenigeninvloed uitgeoefend.

Ten slotte heb ik nog een eigenaardig gebruik te ver-melden, dat hier en daar in Duitschland bestaat. Zoodra na

1) Staudenmaier, F., Der Geist des Christenthums, dargestellt in den heiligenZeiten, 3e Aufl. I (Mainz 1843), S. 243. — De Protestantsche bewerker vandit boek, I. Busch Keiser (Christeljk feestboek, Groningen 1861), heeft natuurlijkalles wat op de Rorate-Missen betrekking had weggelaten, omdat zoo iets geen»zuiveren Evangelischen geest" ademt (Zie de Voorrede).

2) Zie Kirchenlexikon, ze Aufl., IX. 627-629 i. v. Oblationen.

480

de Rorate-Missen de zegen gegeven is, begint een knaapje,dat den engel Gabriël voorstelt, luid te zingen: »Ave Mariagratia plena: Wees gegroet Maria, vol genade", en hetvolk zingt verder: »Benedicta tu in mulieribus: Gezegendzijt gij onder de vrouwen" enz. ').

Is dit nog een overblijfsel van een mysteriespel o p h e teinde van de Mis? Waarom dan op het einde? Was datom analogie te hebben met de vroeger algemeen verspreideplechtige voorlezing van het Evangelie »Liber generationis",die meestal voor, doch hier en daar ook n a de Nachtmisvan het Kerstfeest plaats had (zie boven, blz. 418) ? Of is hetwellicht een overblijfsel van een mysteriespel, dat vroegeronder de Mis, zooals bij ons, plaats had, doch dat onderden invloed van Rubrieken en Rubricisten naar het eindevan de Mis is verschoven? Een Duitscher kan dat beter uit-zoeken dan ik.

Van Rubricisten gesproken — met hen heb ik ook nogiets te verhandelen.

Men moet allen eerbied hebben voor die verdienstelijkemannen, die hun gansche leven wijden aan die ééne zorg,dat alle plechtigheden in Gods Huis ordelijk en op stichtendewijze worden verricht, en de kerkelijke wetten der Liturgiestipt worden gehandhaafd.

Maar evenals voor alle wetten, in zoover zij van mensche-lijken oorsprong zijn, bestaan ook voor de liturgische wettengrenzen. En waar de Decreten van de H. Congregatie der Ritenen ook de Rubrieken bijv. verklaren, dat iedere gewoontetegen Rubrieken en Decreten een »misbruik" is, moet datcum grano salis verstaan worden. Dat zegt niet alleen hetgezond verstand en de dagelijksche praktijk — ik meendie praktijk, welke in goed-geregelde bisdommen onder hetoog van de Bisschoppen bestaat — maar ook zou zulks nogwel van andere zijden kunnen bewezen worden. Ik bedoel

I) Reinsberg—Düringsfe]d (0. von -), Das festliche fahr, in Sitten, Gebräuchene na Festen der Germanischen Völker (Leipzig 1863), S. 358.

481

dus te zeggen, dat het niet aangaat, elke Rubriek of elkDecreet maar per fas et per nefas door te drijven, overalover de heele wereld precies eender, onverschillig of daardooroude, eerbiedwaardige volkstradities worden aangerand, dieniet alleen met en in het volk zijn opgegroeid, maar diezelfs een stuk van zijn geschiedenis vormen ... wellicht vaneen geschiedenis, die getuigt van vervolging en martelingter wille der Roomsche Moederkerk, van diezelfde RoomscheMoederkerk, zeg ik, in wier naam men nu, onder voorwendselvan » Liturgische éénheid", de geschiedenis van datzelfde volkgaat afbreken.

Ook in de Liturgie heeft dus ieder volk zijn historischerechten, en wanneer men die alle, zonder onderscheid, metbehulp van Rubrieken en Decreten zou moeten vernietigen,dan zou ten slotte de geheele kerkelijke Liturgie, die metzooveel zorgen en onder de leiding des H. Geestes door denloop der eeuwen tot één heerlijk geheel is opgebouwd, nietmeer leiden tot eenheid, maar tot een doodende eenvormig-heid. En dit is de geest der Katholieke Kerk nooit oftenimmer geweest, en kan het ook nooit worden.

Dat echter door de Rubricisten, vooral die der laatsteeeuwen, meer dan eens daartegen werd gezondigd, kaniedereen zien, die iets aan traditie en geschiedenis hecht.En tegelijk kan hij het betreuren, dat men wel bibliothekenheeft volgeschreven om duidelijk te maken, hoe dat en datliturgisch voorschrift tot in nietigheden moet worden onder-houden, maar dat men zich van de veel voornamere vraag:wat b e t e e k e n t nu dat voorschrift? afmaakt met een Jantje

-van-Leiden. En toch, de b e t e e k e n i s der Liturgie is juisthet voornaamste fundament voor een duurzame onderhoudingvan de wetten der Liturgie!

En zoo heeft men dan ook tegen de Gulden Mis zijnongerechtigheden gepleegd.

Zooals iedere theologant weet, is de Gulden Mis tegen-woordig — d. w. z. nadat het feestelijk Maria-officie van den

Q.T.Wd. is afgeschaft — een Votiefmis. Een der hoofd-regels nu voor de Votiefmissen is deze : Wanneer een Votief-

482

mis moet gecelebreerd worden op een dag, waarop reedseen commemoratie of een officie staat van denzelfden Heiligeof van hetzelfde Mysterie, waaraan die Votiefmis is toegewijd,dan mag die Votiefmis niet gedaan worden, maar dan moetmen de eigen Mis lezen van den Heilige of van het Mysterie,welke op dien dag worden gevierd. Nu wil het geval, datonze Gulden Mis krachtens dezen regel nog al eens in 'tgedrang komt. Zij kan vallen op een van de dagen vanaf14 tot en met 20 December, en juist in dien tijd treft menin het Romeinsch Kalendarium minstens twee dagen, elderszelfs drie of meer, waarop de Gulden Mis samenvalt met eenCommemoratie of een Officie van de H. Maagd. Immers den14en December heeft men per se een Commemoratie van hetOctaaf der Onbevlekte Ontvangenis van Maria, op den i5en

den Octaafdag zelf, en op den 18en December valt in velebisdommen het feest der Verwachting van O. L. Vrouw.

Wat doen nu de Rubricisten? De ouderen, zooals Janssens'),Brassinne ), en het werkje Ritus sacri 3) etc., bepaaldenwijselijk, dat men de Gulden Mis »Rorate coeli desuper",met al hare voorrechten van een Missa votiva solemnis zoulaten bestaan 4), ook al trof zij samen met den Ten dag onderhet Octaaf, of met den Octaafdag van het feest der OnbevlekteOntvangenis.

Neen, zegt daarop De Herdt, dat mag niet; zoo iets istegen de Decreten. De Gulden Mis heeft, omdat zij al zoo.lang bestaat, wel eenige voorrechten, zoo bijvoorbeeld, dat

1) Janssens, H., Explanatio rubricarunz Missalis Romani (Antverpiae 1 755) ,p. 25, n. 16; ed. 3a (Antv. 1 757), p. 22, n. 9.

2) Brassinne, A., Elucidatio dubiorum in celebration Missarum praesertimvotivarum occurrentium (Lovanii 1733), p. 12, n. XVI, die zegt, dat hij in dezeovereenstemt »cum pluribus Ritualistis".

3) Ritus sacri a sacerdotibus aliisque servandi (Leodii, s. a. [c. 1761]), p. 7.4) Door verschillende Rubricisten, o. a. reeds door Burius (Onomasticon,

ed. 1675, P. 77; ed. 1769, p. 491 s.), wordt nog een van oudsher bestaandgebruik vermeld — hetwelk nog heden bij velen onderhouden wordt — dat inde plechtige Gulden Mis de Celebrant met Diaken en Subdiaken knielen, wan-neer in het Credo gezongen wordt »Et incarnatus est" etc. Zooals blijkt, is dezeRubriek ontleend aan het feest van Maria-Boodschap.

48 3

zij op een festum duplex, zelfs op een feest-2de klas maggevierd worden; maar wanneer zij valt op 14, 15 of i8December, dan celebreert men eenvoudig de Mis van diendag en geen andere. De Gulden Mis moet dus maar hetveld ruimen 1 En dat staat niet alleen in de Ie uitgave vanDe Herdt van 1851, maar ook in de IOde editie van hetjaar 1902 '). Geen wonder dan ook, dat andere Rubricistenvan den laatsten tijd De Herdt hierin getrouw navolgen').

Tegen die tien uitgaven van De Herdt, die sedert meerdan een halve eeuw als »klassiek" gelden vooral in Belgiëen Nederland, zou men bijna den moed verliezen om dehistorische rechten van de Gulden Mis »Rorate" te gaanverdedigen, ware het niet, dat men zich tegenover De Herdtkon beroepen op iemand, die niet alleen bekwaam Rubricist,maar ook een hooggevierd Moralist van Europeesche ver-maardheid is — en waarlijk om een gezond Rubricist tezijn, moet men ook Moralist wezen, of althans goed weten,dat er nog een traktaat: »De obligatione legis" bestaat.

Tegen den klassieken De Herdt plaats ik dus het gezagvan den even klassieken Pater Aertnys, C. SS. Red., die metberoep op een der meest elementaire princiepen van depraktische theologie: »lex generalis non derogat consuetudiniparticulari" tot het. redelijke besluit komt, dat de Gulden Mis»Rorate" moet gehandhaafd blijven, ook al valt zij op 14 of15 December. »Et fatendum est — voegt Pater Aertnys

1) De Herdt, P., Sacrae liturgiae praxis, t. I, pars i, n. to, sub. V (ed. i,Lovanii 1851), p. 35-36 ; ed. io (Lovanii 1902), U. 32, P• 39•

2) Victorius ab Appeltern, Manuale liturgicum, t. I (Mechliniae 59o1), Q. 61,

sub 2, pag. 152. Voor zijn gevoelen verwijst de schrijver in noot 5 waratjenaar Pater Aertnys! Daarover aanstonds. Vgl. ook Van der Stappen, J, Trac-fatus de rubricis Missalis Romani, ed. 2a (Mechliniae 1902), Q. 283, p. 267. —

Wat Romsée, T., Praxis celebrandi Missam (Opera liturgica, t. I), Leodii 1791,

pag. 28 wil hebben, is mij niet duidelijk. Met beroep op den Rubricist Spiridion

Talu (wat is dat voor een schrijver ?) zegt hij, dat de G. M. alleen vervalt op het

feest Exspectatio Partus. Ik voor mij zie niet in waarom. De G. M. heefteen eigen historischen oorsprong, en bestond reeds lang voor het feest ExspeclatioPartus. Zij heeft dus ook eigen en oudere rechten, ook als Missa (votiva)so1emnis.

484

erbij -- Missam de Immaculata Conceptione nullatenus res-pondere significationi Missae aureae." Dat zegt Pater Aertnys

niet alleen in de je uitgave van zijn Compendium der Liturgie,van het jaar 1895, maar ook in de 4e uitgave van 1 904 ').

Inderdaad, dit is niet alleen van juridisch, maar ook vanhistorisch standpunt de juiste oplossing. Geen enkele kerkelijkewet bedoelt, of kan ook maar bedoelen, alle eerbiedwaardigeoude gewoonten zoo maar met één pennestreek af te schaffen.En daarenboven, een Gulden Mis, zonder het formulier » Rorate"is eenvoudig ge e n Gulden Mis. Krachtens haren historischenoorsprong bedoelt de Gulden Mis Maria te vereeren als,Moeder van den komenden Verlosser, en zij drukt dit uitdoor het eeuwenoude Misformulier »Rorate coeli desuper."Gaat men nu daarvoor in de plaats stellen het formulier»Gaudens gaudebo" van de Onbevlekte Ontvangenis vanMaria, dan breekt men met alle recht en met alle historie.En ten slotte, wanneer op den Quatertemperwoensdag vanden Advent ons echt-geloovïge volk, getrouw aan zijn oudetraditie, in het vroege morgenuur naar de kerk komt om deGulden Mis, de eenig overgebleven Nood-Mis, bij te wonen,en daar ter wille van Christus' gezegende Menschwording endoor de voorspraak van Zijn nooit -volprezen Moeder, be-vrijding van gevaren naar ziel en lichaam komt af bidden;en wanneer onze stoere - schippers, met hun gebruinde, ver-weerde koppen, in hun Schippers-Mis een Weesgegroetjekomen stamelen ter eere van de »Ster der Zee", zooals zijdat van hun vader en hun grootvader hebben geleerd, danhebben zij het recht, dat de priester, met wien zij mede-

1 ) Aertnys, J. c. ss. r., Comjtend unz liturgiae sacrae, ed. i (Tornaci 1895),.n. 125, p. 93 ; ed. 4 (1904), n. 126, P. 97. Ik geloof zelfs dat een dernieuwste Decreten Pater Aertnys volkomen gelijk geeft. In het Decreet Wilnen.,i6 Febr. 1906, antwoordt de Congregatie, dat »iuxta Decreta" de Mis Royale,waar zij op eiken dag van den 'Advent wordt gevierd, moet gezongen worden,

zonder Gloria »praeterquam in Sabbatis et infra Octavam f e s t i B. Maria eV i r g i n i s". De Mis Rorate blijft dus »infra Octavam" bestaan. Het »iuxta.Decreta" slaat zonder twijfel op n. 2378 (Cracovien. 22 Aug. 1 744) ad 7, waar

feitelijk hetzelfde wordt beslist. ^— Pater Aertnys zondert met Romsée het feest.

Exspectatio Partus uit. Zie daarover de vorige noot.

48 5

offeren, het traditioneele formulier » Rorate coeli desuper"bidde, en het niet vervange door een in casu niets-beteeke-nend surrogaat ').

Het wordt tijd, dat ik eindelijk eens overga tot eene ge-détailleerde samenvatting van mijne conclusies omtrent denoorsprong en de ontwikkeling der Gulden Mis, en alles watdaarmede samenhangt. Bij ieder onderdeel zal ik verwijzennaar de vier artikelen, waaruit mijn opstel bestaat, en derespectieve bladzijden daarbij aangeven. Tevens zal ik van degelegenheid gebruik maken, om hier en daar een kleine aan-vulling of verbetering te geven, doch gemakshalve zal datsteeds aan den voet der bladzijde geschieden.

De benaming »Gulden" Mis is niet afkomstig van guldenletters in de oude Missalen, daar men heden nergens ietsvan dien aard vind (II. 458) ; ook is zij niet afkomstig vande pracht waarmede die Mis vroeger werd gevierd, eeneverklaring, welke men uit het Chronicon Windeshemense vanJan Busch meende te moeten halen, en die door 't Glossa-rium van Ducange allerwege is verspreid (II. 161). Evenminkomt de naam » Gulden" van de grootheid van het Mysterie,waaraan de G. M. is toegewijd (II. 165), noch ook van even-tueele presentie-giften (I1. 163 noot 2 en 165).

Grammaticaal beteekent het woord » gulden" niets andersdan » voortreffelijk". Dat blijkt uit het spraakgebruik van alleeeuwen (II. i65). En de voortreffelijkheid van de G. M. be-staat practisch daarin, dat men haar een bijzondere krachttoekent. Datzelfde werd immers gezegd van alle Missen, diemen in de Middeleeuwen »gulden" noemde (II. 168). Daaromis het ook niet aan te nemen, dat de benaming „gulden"'

1) Algemeen wordt voorgeschreven, dat het formulier van de G. M. moetzijn, de M. b'otiva B. M. V. tempore Adventus. Meer in overeenstemming metde historische ontwikkeling van de G. M. zou ik vinden: het formulier vande f e r i a a 1 -Mis van den Q.T.Wd., met Gloria en Credo, en alle voorrechtenvan een Missa votiva solemnis.

486

ontleend zou zijn aan den Quatertemperdag, waaraan deG. M. verbonden is (II. 176).

De kracht die men aan de G. M. toeschrijft werd op ver-schillende tijden en plaatsen verschillend geformuleerd. De

meest algemeene formuleering vindt men bij » dy guldenmess" in Duitschland (II. 171 en 179). Een andere vindt menin België, eind 17e eeuw (II. 18o) Het scherpst is de for-muleering in Noord-Nederland, waar men zegt, dat wie deG. M. bijwoont »het geheele jaar geen ongelukken krijgt" ').Het ontstaan van deze formuleering is wel daardoor te ver-klaren, dat het Noord - Nederlandsche volk steeds de scheep-vaart sterk heeft beoefend. Daarmede hangt dan ook samende naam »Schippers-Mis" (II. 178 en 181-83). Deze be--naming en- ook die van » Reizigers-Mis" staan daarbij geenszinsin verband met. het aanstaande Kerstfeest, alsof de schippersde G. M. zouden bijwonen omdat zij _met Kerstmis op zeewaren (II. 186), of om de reis van Maria en Josef naarBethlehem . te gedenken (1I. 187).

Op vele plaatsen in België en Nederland werd de G. M.in de 15e en 16e eeuw gevierd. Of de »Schippers-Mis" welkete Amsterdam zeker reeds in de 16e eeuw bestond ook deG. M. was, is niet met zekerheid te zeggen (I. 459) z)• In hetbisdom Roermond werd zij omstreeks 1603 officieel door denBisschop aanbevolen (I. 460), maar in het oude bisdom Utrechtis zij nooit officieel gevierd, ofschoon zij toch in een Utrechtsch

1) Dat aan de G. M. een bijzondere kracht tegen »alle gevaren op land enwater" verbonden wordt, vindt men ook bij Wap, De feestvierende kath. kerk,5e dr., blz. 251 (vgl. boven art. II, blz. 18o, noot i). — Op blz. 181, 2e reg.v. boven verbetere men »12e" in »iie" eeuw.

2) In de Nieuwe of Catharina-kerk, waar men volgens Syvaertsz. en Lelongeen »Bergevaerders Misse" op het »Bergevaerders Altaer" placht te zingen

(I. 459), was sedert het jaar 1501 »een euwige Misse" gesticht door AndriesBoelensz. De Heer Bernard de Bont, die deze mededeeling doet in Sb-dragen .... Haarlem, XIX (1863), blz. 271, voegt erbij, dat deze Mis de GuldenMis van den Q. T. Wd. van den Advent is. Wellicht zal de bekwameschrijver ons verder willen inlichten, welke betrekking er bestaat tusschen dezeG. M. en de Bergevaerders-Mis. En met reden mag men daarbij nog opandere mededeelingen hopen omtrent het bestaan van de Gulden Mis teAmsterdam.

48 7

Missaal schijnt te worden vermeld (I. 461). Waar de G. M.bestond, was zij eene private instelling, meestal echter gesteunddoor een fundatie, welke vooral diende om een mysteriespel,dat bij de G. M. jaarlijks plaats had, te bekostigen. Zoo was hetbijv. te Delft (I. 456), Tholen (I. 443) r), Alkmaar (I. 443),Leiden (I. 454), en in België te Leuven (I. 444, 446) en teDoornik en te Brugge (I. 447-452), van welke twee laatst-genoemde plaatsen wij uitvoerige inlichtingen bezitten omtrentde inrichting van het mysteriespel.

In den loop der tijden heeft men aan de G. M„ vooral inBelgië, allerlei namen 2) en volksgewoonten verbonden, enheeft het volk ook allerlei doeleinden aan de bijwoning vande G. M. vastgeknoopt (I. 453).

Op de vraag hoe men aan dat mysteriespel op den Q. T. Wd.komt, en waarom men dat spel en de benaming »Gulden"Mis, plus het daardoor uitgedrukte karakter van Nood-Mis,juist op den Q. T. Wd. van den Advent heeft geplaatst kanhet volgende antwoord worden gegeven.

Uit het feit dat in de eerste christelijke eeuwen te Romeop de Q. T. dagen (III. 398) de H. Wijdingen werden ver-richt, waarbij op den Q. T. Woensdag van December eeneStatio werd gehouden in de kerk van Sint Maria de Meer-ere, volgt als vanzelf dat de liturgie van dien Q. T. Wcl.

1) T. a. p. leze men in plaats van »zeven": »vier" jaren later, in 1493.2) Den Q. T. Wd. noemde men ook »Engel-Woensdag". Zie Reinsberg-

Düringsfeld, Calendrier beige, II (Bruxelles—Zutphen 1862), p. 326. Juist het-zelfde, met dezelfde pagineering en druk in Reinsberg—Düringsfeld, Traditionset ligendes de la Belgique, II (Bruxelles 1870), P. 316. (Vgl. art. I. blz. 444noot 2). Elders noemt men de G. M. ook »Daelders—Messe", wat wel in ver-band staat met den naam »Duvekedaels-Messe" (vgl. I. 453)• — Dr. L. A.Kesper te Gouda, heeft m. i. de moeilijkheid omtrent »Gouden kermysse"en »Goukermysse" (I. 465) opgelost. In het stadsarchief te Gouda vond hijin een fabricageboek (i Aug. 1554—I Aug. 1555) de volgende post: »denselven bet[aelt] van een ardens te maken deur onthiet van de burgemeestersop goude kermisdach voor de scoelkinderen VI se. ordinaris". Daar nuuit de overige posten blijkt, dat de uitbetaling geschied is in September 1 554ligt het wel eenigszins voor de hand, dat »goude kermisdach" hier beteekentden Zondag na St. Jacob (25 Juli), welke gewoonlijk «Goudsche kermis" wordtgenoemd.

488

zich zoodanig ontwikkelde, dat men in de liturgische tekstenvan dien dag een bijzondere plaats schonk aan de vereeringvan Maria (III. 403 v.). Op dezen grondslag begon de Q. T. Wd.zich allengs te ontwikkelen als feestdag van Maria, vooral inde I Ie— 12e eeuw in Frankrijk. Eerst liet men het feriaalkarakter van den Quatertemperdag bestaan, en bepaalde menzich tot een plechtige lezing van het Evangelie bij de Metten(III. 408), waarvoor men het ceremonieel ontleende aan deplechtige Mis (III. 412).

Allengs verspreidde zich de plechtigheid naar noordelijkerstreken, met name naar België en Nederland. Daar maaktemen echter den Q. T. Wd. al spoedig tot een formeelenfeestdag in liturgischen zin, en las daarop de getijden ende Mis als op het feest van Maria-Boodschap (III. 414). Tege-lijkertijd verplaatste men de plechtige lezing van het Evan-gelie van de Metten naar de Mis, en werkte de plechtighedendaarbij uit tot een formeel mysteriespel (III. 416). Toch bleefmen steeds de Mis aanstonds na de Metten vieren, wellichtals voorbeeld daarvoor nemende de plechtige Nachtmis vanKerstmis (III. 418).

Nu werd er in België en Nederland aan deze bestaandeplechtige Mis een element toegevoegd, dat oorspronkelijkdaaraan geheel vreemd was, namelijk het karakter van Nood-Mis en de naam »Gulden Mis" (IV. 472). Onze voorvaderenschijnen juist de Mis van dezen Q. T. Wd. daarvoor te heb-ben uitgekozen, niet zoozeer wegens den inhoud van deOratie, welke in de Mis van den Q. T. Wd. voorkomt(II. 184 en IV. 472), ook niet onmiddellijk uit eigen vinding(IV. 472), maar het schijnt hun uit Duitschland te zijn toe-gekomen, waar men reeds lang een Mis »Rorate" had, welkeals krachtige Nood-Mis gold (IV. 473).

Dat de G. M steeds zoo vroeg wordt gevierd, heeft zijneigen oorsprong, en wel daarin, dat zij zich eertijds onmid-dellijk aansloot aan de Metten (IV. 477). Zij staat in harenoorsprong dus niet in verband met de zgn. Rorate- Missen„ofschoon ook deze vroeg in den morgen worden gevierd(IV. 476), noch ook met het feest van de »Verwachting van

489

O. L. Vrouw" op i8 December, daar dit feest in rechte lijnafstamt van het feest van Maria Boodschap, dat vroeger inSpanje op i8 Dec. stond (IV. 466), terwijl op hun beurt deRorate- Missen weer in dit feest van r8 Dec. en zijn Octaafhun oorsprong vinden. Het is echter mogelijk, dat het Spaanschefeest van 18 Dec. in de ire — 12e eeuw een indirecten invloedheeft uitgeoefend op de vrij plotselinge ontwikkeling, welkewij dan in de plechtigheden van den Q. T. Wd. zien (IV. 467).

De oorsprong van het vele licht bij de G. M. kan nog nietvoldoende worden opgehelderd (IV. 479). Daarentegen ver

-klaart zich vanzelf het gebruik, dat de G. M. bij voorkeurdoor toekomstige moeders wordt bijgewoond (IV. 479).

Zoowel van juridisch als van geschiedkundig standpuntmoet ten slotte het oude gebruik worden gehandhaafd, datde G. M. het formulier »Rorate coeli desuper" en alle rechtenvan een Missa votiva solemnis behoudt, ook al valt zij samenmet een Maria-feest (IV. 482).

Aan het slot van mijne onderzoekingen gekomen, moet ikop de eerste plaats mijn dank betuigen aan allen die mij bijmijne studie behulpzaam zijn geweest. De namen van hen,die mij wetenschappelijke inlichtingen verstrekten, heb ik terplaatse reeds dankbaar vermeld. Langs anderen weg mochtik veel hulp ontvangen van de bibliotheek van het Groot-Seminarie te Warmond en ook van Mgr. G. W. van Heukelum,Pastoor van Jutfaas, in wiens rijke boekerij ik menig werkmocht consulteeren, waarnaar ik elders tevergeefs zou gezochthebben ').

1 ) Vraag. Er bestaat een werkje van den Franciscaan Arnoldus Mermannus(gest. 1578 te Leuven), dat tot titel heeft: De rogationibus, peregrinationibus,leymnis et solemnibus supplicationibus cum lucernis et omni religionis panoplialibri III, Lovanii apud J. Bogardum, 1566, in-8O. Tot nu toe heb ik tevergeefsnaar dit boekje gezocht. Wellicht verschaft het gegevens over de Gulden Mis.Kan iemand mij een exemplaar aanwijzen? Op catalogen zal natuurlijk zoowelop het woord »Merman(nus)" als op »Meerman(nus)" moeten gezocht worden.

490

Reeds meermalen heb ik er op gewezen, dat mijn opstelslechts het karakter draagt van een v o o r loop i g onder-zoek, en dat mij dus niets aangenamer zal zijn, dan dat belang-stellenden mijne resultaten eens vergelijken met hunne bevin-dingen. Alle inlichtingen, opmerkingen, aanvullingen enverbeteringen, zoowel in druk als in schrift, zal ik in dankaanvaarden. Vooral reken ik daarbij op hulp uit België, omdatdaar, zooals gezegd, de G. M. met hare plechtigheden, volks

-gebruiken en volkslegenden het meest verspreid is, en menin dat land in den loop der tijden minder te lijden heeftgehad van eene richting, welke op het gebied van godsdiensten cultuur, de rechten der historie meer dan ooit heeft miskend.

Vooral met het oog op de hulp die ik uit België verwacht,heb ik pogingen aangewend, om de vier artikelen als » Over-druk uit De Katholiek", afzonderlijk tegen den laagst moge -lijken prijs uit te geven. Dat is mislukt. Om echter te doenwat in dit geval mogelijk was, heb ik een grooter getalafdrukken van mijne vier artikelen laten maken, welke ikbeschikbaar houd voor belangstellenden.

Nog één verzoek. Mochten er aanvullingen of verbeteringenop mijne onderzoekingen worden gegeven in tijdschriften ofandere bladen, dan richt ik tot de schrijvers daarvan dedringende vraag, of zij mij minstens met een enkel woordjewillen melden, dat en waar er iets van dien aard is verschenen.Want bij den tegenwoordigen reuzenvloed van tijdschriftenen bladen is het natuurlijk onmogelijk alle publicaties te achter-halen, ook niet met behulp van de meest volledige biblio-graphieën.

Pater fr. BONAVENTURA KRUITWAGEN,Minderbroedersklooster, Woerden. O. F. M.

HET ROODE KRUIS IN JAPAN.

In deze Juni-maand zullen voor de tweede maal de af-gevaardigden der mogendheden te 's Gravenhage samenkomen

om te beraadslagen over de dingen des vredes. Menigeen

begroet die hooge vergadering met een sceptischen glimlach.

Sommige mompelen zelfs van onbereikbare vredesidealen, diezonder veel oprechtheid omhoog worden gestoken ter bewon-dering voor de argeloozen. En zeker het zou dwaasheid zijn dewereldvrede te verwachten van.., een conferentie. Daar is niet

meer of minder bij betrokken dan 's menschen innigste en meest

eigen natuur. Bovendien ligt er voor ons iets tegenstrijdigs inde samenstelling eener vredes-conferentie, die aan den hoogenvertegenwoordiger van den » Vorst des vredes" geen plaatsheeft gegund.

Maar al wachten wij van deze conferentie geen verwezen-lijking van idealen en al beantwoordt al dadelijk hare samen-stelling niet aan ons ideaal, toch is hare tweede samenkomst,ook zóó als zij is, in de vreedzame »Hage" onzer gevierdekoningin, voor ons een verblijdend feit. Niet enkel omdatde eerste conferentie in 1899 wel degelijk goede vruchtheeft gedragen r) en omdat ook thans weder dadelijk uitvoer-

1) Zie Edgar de Melville, De Haag-seile overeenkomst betreffende de vreedzamebeslechting van internationale geschillen en het Permanente Hof van Arbitrage. I..Rhenen, B. van de Watering, 1907. Van deze »beschrijvende, critische enhistorische studie, naar officieele en officieuse bronnen", opgedragen aanMr. W. H. de Beaufort, Oud-Minister van Buitenlandscl:e Zaken en Eere-Voorzitter der [eerste] Vredesconferentie, is enkel nog het eerste deel (552 bl.)verschenen. Wij lezen daar op bl. 73 van de geschiedkundige inleiding: »Wij,die absolute tegenstanders zijn van een wederkeer van 's Pausen wereldlijk gezag,.zoowel uit doctrinair als staatkundig oogpunt, wij aarzelen niet te verklaren,dat 's Pausen uitsluiting van de Vredesconferentie aan de internationale arbitrageeen der machtigste steunpilaren heeft ontnomen ".... Deze onverdachte getuigenis.is het overschrijven en onthouden waard.

492

bare verzachtingen van de oorlogsverschrikking op het programstaan; maar ook omdat alleen reeds het ernstig strevennaar vrede onder de menschen en de leniging en beperkingvan de gruwzaamheden des krijgs al onze belangstellingverdienen. En daarin ligt, dunkt mij, nog iets meer dan louterehumaniteit en zedenverzachting. Het is eene humaniteit, die,bewust of onbewust, onder den invloed staat van het christelijkideaal. Immers bij de hoogstbeschaafde volkeren van den voor-christelijken tijd zien wij over het algemeen een heel anderehumaniteit in eere, en de moderne »Uebermensch" van Nietscheis mede van geheel andere gezindheid.

Onder dit opzicht acht ik het belangwekkend de wijzena te gaan, waarop bij het niet-christelijke volk van Japan,dat zich in onzen tijd zoo verbazingwekkend ontwikkeld heeft,het Roode Kruis ingang heeft gevonden. Wij hebben juistdaaromtrent uitstekende berichten in een artikel, dat verledenjaar in De Gids is verschenen (Febr. 1906). Dat artikel is nieteen van die naamlooze r buitenlandsche correspondenties ",maar het berust op authentieke gegevens van den heerS. Hirajama, secretaris -generaal van het Roode Kruis teTokio, en is geschreven door een zoo uitnemend bevoegdeals Dr. Chr. F. Haje, die in igoo samen met J. M. Simonuitgaf: Les origines de la Croix Rouge').

Wat in die medegedeelde feiten vooral mijne belangstellingwekte is iets, dat door den schrijver zelf niet opzettelijk inhet licht is gesteld, omdat het buiten zijn oogmerk lag. Juistdaarom zij het veroorloofd er even op te wijzen. Ik bedoel:de eigenaardige wijze, waarop een christelijk idee, zooals inhet Roode Kruis belichaamd is, namelijk naastenliefde zonderonderscheid en in volstrekten zin, door de Japanners is over-genomen. Zij beginnen met hunne deelneming op anderebeweegredenen dan onze christelijke te grondvesten en zijvoorzien hunne instelling van een geheel eigenaardig nationaalmerk. Maar de richting der zaak zelve en hare beoefeningbrengt hen van zelf verder en voert hen dichter naar het christen-ideaal dan zij zelf vermoeden. Zulk een feitelijke, onbewuste

1) Stuttgart en Amsterdam, 2e uitg. igoi (thans uitverkocht).

493

hulde, die zonder iemands toeleg uit de zaak zelve spontaanvoortkomt, acht ik opmerkelijk genoeg om er met een paarwoorden de aandacht onzer lezers voor te vragen.

Henri Dunant, de stichter van het Roode Kruis '), had zichaanvankelijk één enkelen wereldbond voorgesteld zonderonderscheid van nationaliteit. Dit bleek echter spoedig onuit-voerbaar. Maar toch blijven de afzonderlijke landsinstellingenvan het Roode Kruis internationaal met elkander verbondentot het ééne gemeenschappelijke doel. Hulp aan allenzonder onderscheid, vriend en vijand, heeft van den aanvangaf vastgestaan bij allen. Naar christelijke opvatting spreektdat van zelf.

Hoe de Japannees er over denkt, kunnen we vernemen vanden Japanschen Professor Nagao Ariga in zijn: La CroixRouge en Extreme-Orient (Paris igoo). Hij erkent, dat dezeWestersche vereenigingen en de Geneefsche conventie, dieze mogelijk heeft gemaakt, rusten op een beginsel vanhumaniteit en menschenliefde. Maar hij voor zich geeft devoorkeur aan het fundamenteele beginsel, dat Japan aan harevereeniging ten grondslag heeft gelegd en dat hij omschrijftals »schuld aan het vaderland en hulp aan de soldaten".Ook deze hulp moet aan alle soldaten, vriend en vijand,bewezen worden, al was het alleen maar uit welbegrepeneigenbelang, namelijk om op wederkeerige goede behandelingvan den vijand aanspraak te kunnen maken (Gids, t.a.p. 289).

Het verschil tusschen beide opvattingen is karakteristieken zal niemand ontgaan. Maar als we nu de geschiedenisvan het Japansche Roode Kruis, naar de gegevens van

1) Toen hij in iqo[ den welverdienden Nobel-prijs ontving, was hij tengevolgevan velerlei tegenspoed bijna tot armoede en vergetelheid vervallen na zijnschitterend verkeer met gekroonde hoofden in r86o. Een zijner voornaamstemedewerkers bij de stichting (Oct. 1863) is geweest de Nederlander Dr. Basting,van het Regiment der Grenadiers en Jagers. Paus Leo XIII zond hem in 1896een waardeerend woord met zijn portret.

CXXXI. 6. 31

494

Dr. Haje, in groote omtrekken overzien, dan blijkt, hoe zijdoor den aard der zaak verder worden gebracht dan uit huntheorie te verklaren is.

Het zaadkorreltje werd door Henri Dunant zelf gestrooid,toen hij in 1864 aan het Japansche gezantschap te Parijseen exemplaar zond van zijn bekend Souvenir de Solférino.Een paar jaar later, bij gelegenheid van de wereldtentoon-

stelling in 1 867, werd bij den. vertegenwoordiger der Japansche

Regeering, graaf Sano, levendige belangstelling gewekt door

het paviljoen van het Roode Kruis en door de internationalebesprekingen aldaar gehouden. Teruggekeerd in zijn vaderland,gaf hij zich veel moeite om zijne landgenooten voor de zaakte winnen. In 1873 vertegenwoordigde hij wederom zijneregeering bij de tentoonstelling van Weenen en knooptebetrekkingen aan met het Oostenrijksche Roode Kruis. En

toen in 1877 de opstand der zwaardvechters in Japan uitbrak,richtte hij eene vereeniging op tot hulp aan zieke en gewondekrijgslieden onder den naam Hakoeai-zja. Deze naam, waarvande vertaling met Benig verschil wordt gegeven als: Societyof Benevolence, Société de Bienfaisance, Enlarged CharityAssociation, wijst al dadelijk iets meer aan dan bovengenoemdeprofessorale theorie, en vooral is opmerkelijk, dat met goed

-keuring des Keizers zoowel de rebellen als de eigen soldatenverpleegd werden.

Na het dempen van dezen opstand — een ware burger-

oorlog — bleef de vereeniging. Maar aanvankelijk warende gouverneurs uit den ouden leenadel weinig ingenomenmet deze Westersche nieuwheid, totdat de Keizer en de Keizerin

zelven in een openbaar staatsstuk hun hooge bescherming

over de vereeniging uitstrekten en dientengevolge de bekendeminister Markies Ito de zaak ter hand nam. Dit was beslissend.

In 1886 trad Japan toe tot de Geneefsche Conventie. De

bestaande vereeniging (Hakoeai-zja) sloot zich aan bij het

internationaal verbond, wijzigde in dien geest hare statuten

495

en veranderde haar naam in den officieel erkenden: NipponSekijioeji, d.i. Het Roode Kruis van Japan. Voor haar vlaggenen bandelieren nam zij zonder eenige aarzeling het kruisover — rood op een wit veld — maar gaf aan haar personeelwitte armbanden, die met roode rechthoeken en niet met eenkruis gemerkt zijn. Het merkwaardigste echter van alles is, datweldra nu ook, in 1887, een dames-vereeniging van het RoodeKruis werd opgericht en dat wel door prinsessen en Japanschevrouwen uit de allerhoogste standen. Dat was namelijk noodigom den tegenzin der midden - klassen te overwinnen. Want zieken

-verpleging buiten het huisgezin was in Japan sedert eeuwen ingroote minachting en bleef aan de allerlaagsten overgelaten.Geen eerbare vrouw leende zich tot zulk een dienst, vooralniet bij soldaten. Niet minder dan een sociale omwentelingwas hier noodig. En ziet, thans heeft het Roode Kruis vanJapan een talrijke schare van verpleegsters, die de algemeeneachting genieten en aan wier opleiding hooge eischen wordengesteld. Zoo werd een onchristelijk maar in de volkszedendiep vastgeworteld vooroordeel overwonnen.

Het Japansche Roode Kruis stond nu gelijk met de zuster-vereenigingen in het Westen en zond hare leden naar de

vijfjaarlijksche internationale conferentiën te Rome (1892) teWeenen (1897) te Petersburg (1902) en te Geneve.

In 1894 brak de oorlog met China uit. Nu zou hetJapansche Roode Kruis zijne proef leveren. En 't was eenharde proef. Hier was geen wederkeerigheid te hopen. Huneigen soldaten, die in de handen des vijands vielen, werdenouder gewoonte veelal doodgemarteld, en de meeste Chineeschegevangenen waren door hun schromelijke onzindelijkheid endoor het onverstaanbare patois, dat zij spraken, allerminst aan

-trekkelijke patiënten. Niettemin werden te land 1500 Chineezenin verpleging genomen en slechts 7 stierven. En toen deherstelden naar hun vaderland teruggezonden werden, zag mener velen aan de spoorwegstations bij het afscheid nemen vanhunne verplegers weenen van ontroering: de bewezen liefdehadden die onoogelijke klanten dan toch zonder woordenverstaan. De omvangrijkste arbeid echter werd door het.

496

Roode Kruis van Japan ter zee verricht op de evacuatie-schepen, waar meer dan 33000 lijders in behandeling kwamen.

Daardoor vooral leerde Japan het overwegend belang vantransportschepen in oorlogstijd. Zoodra de vrede geslotenwas, beraamde het Roode Kruis maatregelen, om zich eigenhospitaal-schepen aan te schaffen. Twee werden er, naar 'tontwerp eener deskundige commissie van Japanners in Schot-land op stapel gezet. In 1898 konden zij uitloopen en werdengenoemd — gedoopt zou ik haast zeggen: Hokoeai (Liefdezonder grenzen) en Kosai (Weldoen zonder ophouden). Datmen al doende geleerd had, teekent zich in deze namen af.Op de eerste Haagsche vredesconferentie wist nu de Japanscheafgevaardigde te bewerken, dat ook deze schepen onder devlag van het Roode Kruis veilig zouden zijn, en bij het Haagscheverdrag van 22 Juli 1899 werd de Geneefsche Conventieook voor oorlog ter zee aanvaard.

Zoo stond Japan voor de reuzenworsteling met Rusland.Dat het Roode Kruis daarbij onschatbare diensten heeftbewezen, is algemeen bekend. Maar er bestaan nog geenauthentieke gegevens daaromtrent: Dr. Haje, de schrijvervan het Gids-artikel, kon op zijne aanvrage niet meer los-krijgen dan een gedrukte brochure over het begin van denoorlog zonder veel beteekenis. Over 't algemeen trachttehet Japansche Roode Kruis zelf in alles te voorzien en zooweinig mogelijk vreemdelingen toe te laten. Waarschijnlijkgeschiedde dit op last van de militaire overheid. Gelden enhospitaal-behoeften werden van de Europeesche zustervereeni-gingen dankbaar aanvaard, maar aanbod van personeel werdbeleefdelijk ter zij gesteld met de verzekering, dat eigenpersoneel voldoende aanwezig was. De toeleg was blijkbaarvreemdelingen, — zeer enkelen uitgezonderd, als Mevr. Mc. Geeen Mevr. Richardson — op eerbiedigen afstand te houden;zelfs vertegenwoordigers van de pers met een groote P.zagen zich met een kluitje het riet ingewerkt. Maar hulp enverpleging, zoo goed mogelijk, werden zonder eenig onder-scheid aan vriend en vijand bewezen.

Vermeldenswaardig is wat omtrent de eerste Russische

497

zeelieden, die bij de Japanners in verpleging kwamen, wordtmeegedeeld. Het waren 22 zwaargekwetsen uit een dereerste zeegevechten opgenomen. Twee stierven spoedig; deoverigen herstelden onder zorgvuldige behandeling; maaraan vijf hunner moesten armen of beenen afgezet worden.Nu gaf de Keizerin van Japan aan allen, op haar kosten,kunstledematen, en zóó gingen ze naar hun vaderland terug.

Kort daarop hartelijke dankbetuiging van de Russischeregeering door middel van den Franschen consul met verzoek

om de gemaakte onkosten te mogen vergoeden. De dankwordt beleefdelijk aanvaard maar vergoeding beslist afgewezen.Daarop teekent Rusland's Regeering voor twee millioen jenop het ondersteuningsfonds van het Japansche Roode Kruis.Een lichtstraal toch in den zwarten nacht der verfoeielijkemenschenslachting, die we zoo pas nog beleefd hebben ! Daagter langs dien weg niet eenige hoop voor de oorlogsgruwelenonder de menschen?

Nog ééne bijzonderheid van het Japansche Roode Kruismoet vermeld worden: dat het namelijk, onder den sterkcentraliseerenden invloed der Regeering, zijne bemoeiing nietbeperkt tot hulp in den oorlog alleen, maar ook in vredestijd alleopenbare volksrampen binnen zijn werkkring opneemt enaanstonds hulp en verpleging aanbiedt, waar zij noodig zijn.Dit heeft een dubbel voordeel. Want daardoor vinden ge-teisterde landstreken telkens uitstekende hulp gereed staan, enbovendien heeft de vereeniging zelve zóó gelegenheid omin vredestijd haar eigen personeel in oefening te houden enbeter te bekwamen.

In de verte denk ik niet aan de bewering, dat het Christendomhiermede zijn zegevierende intocht heeft gehouden in Japan.Het scheelt al te veel, helaas 1 Alleen wilde ik aantoonen,welk een groote zegevierende kracht er in ligt in onze christe-lijke idealen. Dat is de zekere hoop der toekomst. Wie dezeidealen het best in praktijk weet te brengen — niet wie erhet hardst voor schreeuwt ! — mag rekenen op de eindover-

498

winning. En altoos nog is de christelijke liefde de weg-bereidster geweest voor het christen-geloof.

Het Christendom heeft in Japan eene geschiedenis, dieeenig is. Bekend is de hooge verwachting, welke de H.Franciscus Xaverius van de Japanners koesterde en welk eenwonderbaar welslagen de eerste evangelieprediking bij hen had.Daar heeft reeds een heerlijk bloeiende Japansche Christen-heid bestaan').

De meedoogenlooze en werkelijk gelukte uitroeiing van dieeerste Christenheid aldaar is een van de allerdroevigstebladzijden uit heel het geschiedboek der Kerk. Oneenigheidtusschen de missionarissen zelven is er niet vreemd aan ge-weest, en »christelijke" landgenooten van ons hebben zich op't gruwelijkst daaraan medeplichtig gemaakt 2).

Thans echter, sedert de constitutie van 1889, heerscht erin Japan volkomen godsdienstvrijheid 3). In 1891 heeft PausLeo XIII er de hiërarchie hersteld onder het aartsbisdom

Tokio met de suffragaan-bisdommen Nagasaki, Osaka enHakodaté.

Grooter echter dan vroeger zijn thans de bezwaren. Vande Katholieke Kerk waren alleen nog enkele zwakke sporen

1) In de Wetenschappelijke Bladen van October 1906 is de aandacht gevestigdop een oud reisverhaal overgezet uit het Spaansch: Van de reis, die de, apansche

Heeren naar Rome deden om hulde te brengen aan Z. H Paus Gregorius XIII

[t 15 82] en hun terugkeer van Europa naar Indië. Het beschrijft de Roomsche

reis van vier Japansche groeten onder geleide van Pater Alexander. Schrijvervan het oorspronkelijke is Luis de Gusmho, S. J.

2) De laatste schuilplaats der Christenen, de vesting Farunojo aan de zeekust,werd met behulp van het grof geschut, dat Koekebakker uit zee in dienst

stelde der Japansche Regeering, overweldigd op 15 April 1638, en 35000 christenenwerden meedoogenloos neergehouwen.

Omgekeerd heeft ook weer een Nederlander, H. C. I. Heusken, gewichtigen dienst

bewezen bij de wederopenstelling van het eilanden-rijk in het midden van de

negentiende eeuw. Ongelukkig verloor hij zelf het leven erbij. De onbekendebijzonderheden daarvan zijn door Dr. A. H. L. Hensen meegedeeld in De

Katholiek van 1895, Dl. CVII, blz. 245, 373 en 4 16 .a) »L'article 28 de la Constitution fut ainsi congu: »Les sujets japonais

jouiront de la liberté de croyance religieuse en tout ce qui n'est par préjudi-

ciable á la paix et au bon ordre ni contraire á leurs devoirs de sujets". A.

Vogt, Le catholicisme au japon, p. 52.

499

overgebleven. En thans verschijnt het Christendom daar indrievoudige gestalte: de oude Moederkerk, het Russischeschisma en de talrijke protestantsche sekten 1). Daarbij komtdat de Japanneezen, die in Europa hun opvoeding hebbengehad, bijna uitsluitend kennis hebben gemaakt met het vol

-slagen ongeloof of het ontkerstende Christendom der staats-universiteiten. En voeg daarbij nog het hooggevoel, dat nade laatste zegepralen al het eigene en inheemsche verre ver-heft boven hetgeen van buiten wordt ingevoerd.

Maar voor de Kerk van Christus is het bloed van marte-laren nooit vergeefsch geweest? Het geschetste verloop vanzaken is een vingerwijzing, waar de toegang het meest open-staat. Daarom is het zeker goed gezien, dat een liefderijkeverpleging van melaatschen en andere verstootelingen, als bijv.te Kumamoto, een der propaganda-middelen is'). Ook de mis

-sionarissen zelven hebben, naar de getuigenis van Mgr. Berlioz 3 ),goeden moed voor de toekomst. Moge God wat zij in velerleibekommering zaaien doen opwassen tot een blijden en over-vloedigen oogst.

A. M. C. VAN COOTH.

1) Volgens eene mededeeling van Mgr. Alexandre Berlioz, Bissehop vanHakodaté, die in 't begin des jaars Engeland heeft bezocht, zijn er met deMormonen mee ongeveer 30 sekten door Engelsehe en Amerikaansche zende-lingen vertegenwoordigd (The Tablet, 9 Febr. 1907, p. 205).

2) Oeuvre des malades el des moribonds a Kumamoto, Diocèse de Nagasaki,Province de Higo: »Le but de 1'oeuvre est de soigner et de secourir les malades

et les moribonds, surtout pa:iens, de les instruire, de leur procurer le Baptême,d'attirer leurs familles, et de bien disposer le people lt l'égard de notre sainteReligion".

3) Zie het vermelde artikel in The Tablet (9 February 1907, p. 205). Daar vondik ook aangeteekend dat M. Hara-Kei, Minister van Binnenlandsche Zaken inJapan en Admiraal Ito beiden katholiek zijn.

500

ZONNE-BRAND.

Blinkend op het lichte blauwdes hemels staat een breede bouw

van witte wolken opgerezen;onkantelbaar geklonken

aan de verre Veluw-rug:een burcht-slot, sterk en stug,

met meter-dikke muren,tin en trans en torens.

De zonne zinkt en valt erals een vurig-roode fakkel,

neergeslingerd uit de lucht,in 't hooge dak, en eensklaps vlucht

een vlam den hemel op enbreekt een brand aan alle

kanten uit en staan de luchtde Veluw-toppen en 't gehucht

daaronder in een lichte laaie,rooden gloed. De marmer-harde

muren barsten in dien branden ver-weg over 't schemerland

straalt iedre breuk een vuurstreepuit ... Maar schichtig valt de

vlam; de gloed verglimt ... slechts houdtde schemering een vaal vergrauwden uitgebrand brok puin in haren nevel.

Arnhem. N. R. m. S. C.

501

ZOMER.

Nu bouwt de rijke zomer weerzijn wolkenkathedraal

met licht omstraalde koepels opin 't blauw van schooner dagen,

en 't is al gloeiend goud, zoovermijn wondrende oogen dragen,

dat langs de hooge bogen stroomtdier grootsche tempelzaal.

Een wazig-witte weeldrigheidvan wolkendraperijen

wuift wentlend, in het lachend licht,stille open ... verre en wijd,

en hangt in breede plooienprachthaar streelig-zachte zijen

blank over de effen welving uitder blauwe oneindigheid.

't Is ál een spelend lichtgelaaidat door de wolken straalt

en lichtende al om-zilverzoomthun franje-teere randen,

ál blanke zijde, al blauw fluweel,en goud dat langs de wanden

des hemels met een wijdschen zwaaiter aarde nederdaalt.

Leuven. AUG. VAN CAUWELAERT.

502

DE NORIA AAN DEN NIJL.

't Kreunend gedeun van de noriablijft in maat met den buffelgang,Kruikjes draaien elkander namet hun gutsende watervang.

Mee met den stander in 't midden draaitop den trekboom te paard een kind,om zijn lijf bij het zwaaien waait't dunne kleedje in den avondwind.

't Zet met zijn neuz'lend araabschen zang,Waarvan 't enkel het slot nog weet,telkens den buffel opnieuw in gang,die van moeiheid het gaan vergeet ..

Alles in 't wereldsche heeft zijn loop,draaiend gaat het in vasten kring;vrees is ijdel en licht de hoop,moeten regelt het minste ding ..

Van al het noria -kreunen loomlijkt de Nijl: zonder golving gaatstil de gelige, bruine stroommet de scheepjes zijn wijde straat.

Langzaam herkleurt in windgezucht't vaal verschotene hemelblauw,puntig dringt in azuren luchtverre weg 't pyramiden-grauw.

5 03

Onder de palmen aan de overzijglimt er vurige gloed nog na;alles wordt om het slapen blijin het land van de noria.

Alles is stil, en ik zit nog langaan den vloed in het avonduur:'k droom er stil, en het wordt me bangin het droomen van levensduur.

Cairo. fr. E. VAN KROONENBURG, O. F. M.

5 04

DE GODSLAMP.

Istam dicam vitam mortalem, an mortemvitalem, nescio. (St. Aug. Conf.)

Ik wou gelijk een sterrebrandom mijne Liefde zweven,

en 'k ben een enkel vlamken vier,en 'k moet bij olie leven 1

Ik moet gekort, gekleind, gedemptstaan glimmen, en 'k wou laaien !

'k Wou vast als 't vier der sterren staan,en 'k zwenk bij 't minste waaien 1

Ik sta, nu veeg, nu levend weer,zoo lang hier al te branden,

en de olie kruipt zoo traag, zoo traagbeneên de jarenranden!

Hoe diep is nog mijn olievat,hoe diep moet ik nog zinken,

en 't leven, dat eer sterven is,hoe lang, hoe lang nog drinken?

Of nu de bodem nader was,en de olie uitgezogen ! —

Blies Jesus liever 't lampken uit,dan zou ik laaien mogen !

Dr. L. R.

LETTERKUNDIGE KRONIEK.

VIII.

De Heerlyckheit der I(ercke van loost van denVondel. Met een inleidende studie, verklarendevoetnoten en taalkundige aanteekeningen doorDr. H. W. E. MOLLER. — E. v. d. Vecht teAmsterdam en de Naaml. Venn. Keurboekerijte Leuven, 1907. Prijs ƒ4.25.

Proefschriften over Vondel zijn op zich zelf niets nieuws.Zelfs in den Keezentijd vielen er »verhandelingen" over debetrekkingen van dezen man tot de »dichtkunde" en gedrup-peld heeft het de heele vorige eeuw door. Maar met elknieuw geslacht schijnt de Vondelstudie te verfrisschen en uitde verschijnselen, die zich nu voordoen, mogen we, zonderweerprofeet te zijn, veilig een wolkbreuk van Vondelianavoorspellen. Wanneer alle nieuwelingen in 't vak hun taakzoo ernstig opvatten als Dr. Moller, dan kan zulk een over-vloed niet anders dan vreugdevol worden verwacht. Mollerweet Vondel te lezen; hij ziet hem »bescheidelijk" en open-baart hem aan ieder, die vervaard is voor een kleine foliant,in een helder opstelletje over zijn bekeering l).

Van alles nog afgezien, vind ik dit boek al om het onder-werp in hooge mate belangrijk. Geen van Vondels viergroote gedichten is door de officieele letterkunde zoo koppigvoorbijgekeken als de Heerlyckheitder Kercke. Roomschenals Everts en Baumgartner maken er zich met twee dood-doeners af; Jan ten Brink, die de Altaergeheimenissen uit deverte kende, heeft van de Heerlyckheit nooit gehoord enJonckbloet redde er bij geluk den titel van. Het zakelijkst is

1) Zie De Kath. v. Februari 11. blz. i35 vv.

5o6

Verwey met zijn acht regels, waarvan Moller er vier door-haalt; het uitvoerigst Van Lennep, die met al den lof vanzijn kritisch overzicht het wangeluid van zijn noten niet heeftoverstemd ').

Wezenlijk, een vijfde aparte uitgave van dit roomschegedicht was geen overdaad en we zijn Moller heel dankbaar,dat hij met zijn aartsvaderlijk kwartijn aan alle geklaag enverwijt een einde heeft gemaakt. — Als hier iets speciaalste prijzen valt, dan noem ik op de eerste plaats de methode.Die zal om de leerzaamheid en logica der geleidelijk uit

-groeiende hoofdstukken voor alle beloofde Vondel -uitgavente aanvaarden zijn. Het vasthouden aan den draad van Vondelsleven, waardoor nieuwe vragen worden geopend en oudedwalingen weerlegd, zet dit boek naar biografische waar

-deering boven een deel van Van Lennep, die onmogelijkalles weten kon en daarom zijn beginsel van eenheid somsvreemd toepaste. Een royaal boek als dit moet om zijninrichting en uitvoering prettiger lezen dan Cramers veel

-geprezen Lucifer-uitgave, waar de langste verzen in het nauwebestek moeten krom liggen en de bladzijden verbijsterendzijn bezaaid met zwarte sterren.

Maar prijzen zal ik niet lang, omdat de goede eigen-schappen van dit boek van zelf opvallen en zijn leemtenmisschien niet zoo gauw. De breede, witte rand kwam mijdikwijls te pas; het lijkt of Moller op veel kantteekeningenrekende. — Geleidelijk de hoofdstukken volgend, zal ik hierzakelijk mijn voornaamste bedenkingen maken. De schrijverzelf wil het niet anders en hij heeft gelijk, nu hij zich over-tuigd mag houden, dat zijn werk voor eer tweede uitgavegeboren is.

Het is de vraag, of Moller diep genoeg teruggaat inVondels leven, om het begin te krijgen van den draad, die

1) In de Dichtjuweelen en Vondel en de Paus komen eenige fragmenten uit deHeerlyckkeit voor. De letterkundige bibliotheek van Tilburg herdrukte kortgeleden (no. iq) het eerste boek, met goede inleiding en noten, die ook Mollervan dienst waren, wat hij wel had mogen zeggen.

5 07

zich afspon in de Heerlyckheit. Uit de geschiedenis van denmislukten Konstantin is 't bekend, dat de dichter al vroegverdiept was in kerkhistorie, waarbij vooral Hugo de Groothem op de noodige boeken wees. De Keulsche uitgave vanBisciola kende hij stellig al omstreeks 1640, want in verzenvan Peter en Pauwels zijn de teksten terug te vinden, dieMoller aanhaalt (bl. LXXVII). Daarom ook, als de redenee-ring steek houdt, dat uit analoge verzen de groei van Vondelskerkgedicht kan worden nagegaan, moeten we verder terug-zien dan de vijf of zes jaren, die de Heerlyckheit voorafgaan.Een vers bijv., aan dat op De Bestendigheit der Kerke (1657)en aan de Heerlyckheit (1663) sterk verwant, is de Uitbrei-dinge des LXXXVI Psalms, spellende de geduurzaemheit enwijtstreckentheit der algereene Kercke (1644), dat blijkens ditbovenschrift en vs. 20-24 niet minder een vertaling uit deVulgaat is (»Gloria civitatis Dei seu Ecclesiae" en vs. 4) danVondels 86ste Harpzang.

Merkwaardig is juist Vondels groot gedicht om de oudeherinneringen, waar het vol van is. Op de Bespiegelingen(1662) wees Moller wel, maar niet genoeg op het oudereAltaargedicht (1645), dat om zijn drieëenheid en schriftuur-mystiek toch het natuurlijk model was voor het kerkgedicht,om van bijzondere verzen en kantteekeningen niet te spreken.Peter en Pauwels herlezen we in het tweede Boek en eengedeelte van Maeghden (vs. goi vv.) in het derde (vs. 433 vv.)-Bijbelallegoriën, waardoor Moller verband brengt tusschen.7ephta en het eerste Boek (bl. XV), beginnen met de voor-rede van het Pascha (1612) ; de pracht van Jerusalem enzijn gouden tempelschat (Heerl. I, 345) had Vondel al gezienin Davids Lofzand lt van Hierusale7n, die heerlycke en heyligeStad Gods (162o) en daarvóór in Hierusalem verwoest (vs.1367-76). — Dit is het bijbelsche in Vondel, het kerk

-vaderlijk-bijbelsche, waardoor hij altijd feiten stelde en betee-kenissen zocht gelijk Augustinus: »facta audivimus-, mysterium:requiramus", en wat hij zeker nog eens prachtig heeft uitge-

vierd in zijn Heerlyckheit der Kercke, maar niet voor het eerst.Het bovenbedoelde vers aan Rebolledo op De Bestendigheit

508

der Kercke, door Moller met het •kerkgedicht in verbandgebracht, is zeker van belang, al eindigt het ook met eenbede om verschoond te blijven van zangplicht. Maar weweten, dat Vondel bij prikkeling dichten kon: het antipaapschebundeltje Landt-Levens-Lof (1658, v. Lenn. VII, 695) metverzen tegen de Roomsche Kerk, persoonlijk aan Vondelgericht, mag er daarom wel worden bijgehaald, te meer omdateen oud dichtje van Vondel Van d'uiterlycke Kerck als mik-punt gold en de poëten ervoor zitten gingen, om den Room-schen Justus uit zijn hoek te rijmen.

De bronnenkwestie is voor de Vondelvrienden altijd depikantste. Ieder boek, dat we na lang wroeten uit een diepekuil van mogelijkheden opdelven, wordt een lamp in onzehanden, die den dicher helderder laat zien. Van Augustinus'De Civitate Dei waren enkel de stukken aan te wijzen, dieVondel verwerkte, ook weer niet voor de eerste maal (bl.XXI), want uit de Altaer,g-eheiznenissen blijkt, dat de dichterhet groote werk inderdaad kende »uit eigen aanschouwing",al was het dan op verwijzing van Bellarminus. Zelfs deNederlandsche vertaling van den predikant Fenacolius kreeghij hoogstwaarschijnlijk in handen, maar dan de folio-uitgavedie in 1646 bij den bekenden Amsterdammer Joost Hartgersverscheen en in de noten wel protestantsch maar in deoverzetting uiterst korrekt is ').

Grooter eer dan met deze ten deele bekende Augustinus-duiding, legt Moller in met het onderzoek naar Vondels bijbel

-teksten, door den schrijver nu voor goed aan de orde gesteld.Beslist en op vasten grond zijn de hoofdlijnen gelegd, dietot de volle oplossing van deze trouw ontweken kwestieleiden moeten. Zoo'n taai geduld was zeker noodig, om dienstapel folio's te doorgraven en den bijbelschen dichter ergens

I) De eenige plaats, die Dr. Moller tot bewijs van zijn beschuldiging tegen

Fenacolius als partijdig vertaler aanvoert (bl . XXIII) nl. de weergave van

»martyrum loca et basilica apostolorum" (I, 1.), door »geheyligde plaetsen", is

in de uitgave van 1646 onberispelijk : »de plaetsen der Martelaren en de Hooft

-kercken der Apostelen", terwijl op den kant »Basilica" staat ter verklaring van

» Hooft-kercken".

5 09

terug te vinden, maar van te voren moest het succes aandit klare, doordachte werk verzekerd zijn. De calvinistischeBijbel van deux-aes blijkt de schacht, waar de dooperscheVondel zoo weg wist; na zijn bekeering gebruikte en las hijvooral de Vulgaat »en waarschijnlijk Moerentorf of ookandere overzettingen" ter verklaring (bl. XXXIX). Van dieandere wordt geen enkele editie genoemd, zelfs de mooievan Franciscus Costerus S. J. niet, die in 1614 het NieuweTestament (blijkbaar naar Moerentorf) bewerkte en voorapologeten bijzonder aantrekkelijk maakte door zijn breed-voerige noten uit de Vaders, voor Vondel om te watertanden 1Wat Dr. Moller uit het N. T. van Moerentorf aanhaalt(bl. XXXII vv.) staat letterlijk zoo in dat van Costerus, diebovendien nog met Vondel spreekt van »poortael" (Heerl.II, 198 en Act. III, ? i), waar Moerentorf »portael" heeft(Moller, bl. 151); die den Kamerling van de HandelingenVIII den eersten preeker van Ethiopië noemt (Costerus, bl.369); die met S. Augustinus zal aantoonen »het beginsel endevoortganck en de verbreydinghe der H. Kercke" (bl. 18o);en eindelijk eraan herinnert, dat volgens denzelfden Vaderde Oude Wet werd begraven bij Jerusalems verwoesting, eenbeeldspraak, door den intuïtieven Vondel prachtig gezien inhet »gebalsemt lijck" van Boek II, 795 en die we, watMoller verzuimt te zeggen, al kenden uit het derde Boek derAltaergeheimenissen (v. 695).

Had de volledigheid om verschillende redenen geëischt,dat op de Erasmiaansche herkomst van »offerende" (Heen.II, 357) werd gewezen als vertaling van .F«-oupyovvTC,W (Act.XIII, 2), erger schiet Moller te kort, waar hij alle latijnschevulgaat-teksten uit Vondel meent op te noemen, maar degrootste helft vergeet ').

Bisciola, de eenige historische bron voor de Heerljckdteitder Kercke, die Moller aanwijst (bl. XLIV), mogen we voor

-loopig aanvaarden, zoolang niet bewezen is, dat een der vele

1) Zie nl. nog bij v. Lennep IV. 757; VII. 694 en 68o; IX. 230 en VII. Cog;dezen laatsten tekst haalt Moller zelf aan op bl. XI van zijn boek.

CXXXI. 6. 32

510

andere uittreksels van Baronius werd gebruikt. Maar denamen van twee boeken mis ik in dit proefschrift, die zekerniet zóó ver afstaan van Vondels gedicht, dat ze geheelverzwegen kunnen worden. Vooreerst het CompendiumManuale van Martinus Becanus S. J. (1626), dat in 1649door Andries van der Kruyssen werd vertaald, onder dentitel: Kort begrip der Hooftgeschillen. Ik wijs hierop vooralom de vertaling, die Vondel stellig heeft gekend '). Andriesvan der Kruyssen, vroeger Jesuiet, later Aartspriester vanAmstelland, werd het eerst met Vondel in verband gebrachtdoor Prof. J. A. de Rijk in zijn uitgave van lllaria Stuart.Het blijkt uit dat treurspel van 1646, dat Vondel kennishad aan Florimond Remonds Opgang, Voortgang en Neder-gang der Ketteren fieser Eeuwe, een vertaling uit 't Franschdoor A[ndreas] I. V[ander] K[ruyssen], P[riester], die in 1646haar eersten en in í66o een vernieuwden druk beleefde 2). —

De gelijkenis van dezen titel met de hoofdindeeling vanVondels Heerlijcklleit der Kercke laat iets vermoeden, maarbelangrijker dunkt 't me, dat, terwijl de eerste uitgave vandit werk het drukoord Antwerpen vermeldt ( »voor de Weduwevan Jan Cnobbaert"), de editie van 166o evenals de Heerljck-heid der Kercke, schijnbaar »te Keulen, in de oude Druckerije"verscheen 3). -- De vraag, die al eenige Vondelaars totgissingen heeft gebracht, komt hiermee aan de orde: vanwien of wat is die Keulsche drukkerij de deknaam? Ver

-schillende antwoorden heeft men hierop vernomen en Dr. Mollervoegt er het zijne bij. Unger, die dacht aan Dominicus van-

1) Citaten uit Becanus over de Kerk, die te denken geven, vindt men inThijms Verspreide Verhalen III. bl. 35 v.v.

2) De Rijk, Maria Stuart (Amsterdam 1872), bl. 31 en 84, waar echter detitel verkeerd wordt opgegeven. Zie nog over v. d. Kruyssen Archief v. UtrechtXI. 137; Bijdr. v. Haarlenz XV. 351 -384 ; Verspr. Verhalen III. 29 en 75;Jaarb. v. Alb. Thijm 1897, bl. 166. Uit het _7aarboekje van 1904 bl. 96 blijktdat v. d. Kruyssen, die geloofsdisputen hield met Geraert Vossius, vóór 1 644al te Amsterdam woonde, wat de Rijk niet durfde uitmaken (t. a. p. bl. 31).

3) De kerkelijke goedkeuring van 1646 is door denzelfden Henricus FranckenSeirstorff uit Keulen onderteekend, die één jaar te voren het Imprimatur op deAltaergeheimenissen: zette, die ook te Keulen verschenen heeten.

511

der Stichel als drukker en Abraham de Wees als uitgever,wordt bestreden, maar zoolang Moller niet weet, »op welkegronden deze meening van Unger steunt" (bl. XCIV), is zijnoordeel daarover van weinig belang '). — De Tilburgscheuitgave van het eerste Boek hakt de knoop heel geestig dooren ziet Keulen eenvoudig voor Keulen aan, maar Molleroordeelt het »niet onmogelijk" (bl. XCVI), dat onder het ver

-zonnen adres Antwerpen schuil ging. Het eenige argument,dat deze gissing wat voet geeft, is de overeenkomst van hettitelvignet der eerste uitgave met dat van een Antwerpschdrukje uit 1655. Wanneer Moller aan dit bewijs eenschijntje vreugde wil beleven, mag hij het wel degelijkonderstreepen, want al wat hij er bij voegt, maakt wezenlijkeen zeer zwakken indruk. De redeneering over de in-houdsopgave, die alle kantteekeningen herhaalt, hoeft nietnoodzakelijk op een ongewonen drukker te wijzen, wantin andere werken van het einde der XVIIde eeuw zienwe deze praktische methode tot systeem gemaakt. DatVondel op zijn ouden dag met het roomsche kerkgedichtniet tarten wilde (bl. XCVIII), mag waar zijn, maar dieouderdot • verklaart weinig, als we weten, dat bijna twintigjaar vroeger voor de Altaergeheianenissen dezelfde truc werdgebruikt. Ten slotte doet de verwijzing naar het te Antwerpengedrukt mirakelboekje van Leon. Marius weinig ter zake,omdat de priester zich hierin waarschijnlijk gericht heeft naarBoëtius à Bolswert, die reeds veel vroeger zijn platen bijHendrick Aerssens van Antwerpen drukken liet 2 ).

Tegenover de meeningen van Dr. Moller en Unger waagik het de mijne te zetten, die met een kleine toelichting deTilburgsche bijvalt 3)• Zeker bestonden er ernstige bezwaren

1) Unger (Bibl. Nos. 410, 413 en 661) en Dr. Hoeksma (Leven v. Vondel bl.a i5) houden blijkbaar de nieuwe drukkerij van de Al/gek. voor identiek metde oude drukkerij van diaria Stuart en de feeen. der Kereke. — De grondenvoor Ungers meening vindt men bij hem aldaar.

2) O.a. Sylva Anachoretica ... Boetio a Bolswert Sculpture; Antverpiae, ExTypographia Henrici Aertsii, 1619.

3) Van de zwakke zijden dezer meening ben ik mij zeer goed bewust. Maarzoolang deze kwestie niet volkomen is opgelost, heeft iedere gissing met eenigewaarschijnlijkheid haar waarde voor het beslissende onderzoek.

512

voor Vondel, om openlijk zijn roomsche gedichten in Amsterdamuit te geven. Gelijk alle katholieke apologeten uit dien tijdmoest ook hij zijn vijanden een weinig uit den weg gaan enzich de hulp en den raad zijner beste vrienden verzekeren.Onder dezen behoorde Dr. Joan Blaeu, de beroemde drukker,die, hoezeer zelf niet katholiek, toch veel voor zijn talrijkeroomsche vrienden overhad en ze, zooals de BollandistPapenbrochius getuigde, begunstigde waar hij maar kon.Die begunstiging bestond eerstens hierin, dat hij nooit anti-roomsche pamfletten op zijn pers toeliet en vooral, dat hijde katholieken dikwijls hielp in druk en uitgave van hunverweerschriften. Maar Blaeu, die een aanzienlijk man wasin zijn vaderstad en zelfs herhaaldelijk zitting had in deschepenbank, moest met zijn roomsche sympathieën voorzichtigwezen, te meer omdat de predikanten scherp het oog hieldenop de hun vijandige boeken, die de pers verlieten. En daaromzorgde Blaeu altijd, dat die door hem bezorgde boeken hetdrukoord Keulen op den titel vermeldden, soms met bijvoeging

van Joost Kalckovius, een Keulschen printer, die blijkbaar debedoelde werken voor Blaeu drukte en soms zelfs te Keulenvan het kerkelijk Imprimatur liet voorzien. Dezen geheimenvriendendienst bewees Blaeu o.a. aan zijn eigen boekenkeurderBarth. Nihusius, denkelijk ook aan van der Kruyssen en tenslotte aan den dichter van Altaergeheimenissen, Maria Stuarten de Heerljckheit der Kercke. Voor het laatste gedichtpleit bovendien nog deze bijzonderheid, dat in 't jaar 1663toen Vondel het voltooide en opdroeg aan Paus Alexander VII(vroeger Nuntius te Keulen), Blaeu zijn reusachtigen Atlasals een Heerljkheid des Aardriks gereed had en met evengrooten eerbied als de roomsche dichter neerlegde »voor

de voeten van den Allerheiligsten Vader, den OpperpriesterAlexander VII" 1 ).

1) Zie over Blaeu en 't drukoord »Keulen" de inlichtingen van Pater Allardin 't Jaaró. v. Alb. Thijm, 1891, bl. 157; 1897, bl. 175 en Studiën, Dl. 67,bl. 21. Zou let hs. van Vondels opdracht aan den Paus met de opdracht vandien Atlas misschien in verband staan?

5 1 3

Van de geschiedkundige op de aesthetische kwestie is eengevaarlijke sprong, die Moller gewaagd heeft en wagen kon,omdat hij goede dingen te zeggen had over Vondels pracht

-gedicht. Als we uitgaan van de overtuiging, dat zoo'n ken-schetsing in een kritische uitgave erbij hoort, dan eischenwij er een, die behalve door haar vormen bekoorlijk, zakelijk envolledig is. Het is heusch geen nieuwtje, dat in de Heerljck-heit der Kercke Vondels beste kwaliteiten tot uiting kwamen,maar nóg inleidender tot het gedicht en nbg leerzamer voorons was een duiding geweest van het bijbelsch en Hollandscheigenaardige, dat ook hier weer zoo sterk de aandacht trekt.Moller gaf ze niet, maar dit misschien taktisch verzuim lijkt nietzoo bar als de inkonsekwentie, waarmede, al te Hooftiaansch,werd gestreefd naar puurduitsche woorden in een zinsbouw,dien wij met den besten wil niet Hollandsch kunnen noemen.

Van logica gesproken, waarom bracht Moller goede tekst-verbeteringen aan, waartoe hij het recht had, maar bleef hij

zoo piender op de komma's en punten, die de Keulschezetter overal te grabbel gooide? Wie korrekte noten schrijftzooals Moller en den tekst zoo makkelijk indeelt (wat deeerste uitgaaf ook al niet heeft 1), moest storende leesteekensdurven schrappen zoo goed als overbodige letters en woorden.Deze fouten nemen niet weg, dat het tweede gedeelte vanMollers arbeid, de eigenlijke uitgave met de aanteekeningenen woordenlijst, vooral na de verzuimen van het voorwerk,een allergunstigsten indruk maakt. En wie, vroeger de Heer

-ljckheit lezend, door Ungers betweterij haast op elke bladzijdegeprikkeld werd, om 't boek dicht te gooien en liever geenVondel te hebben dan een verknoeiden, moet Dr. Mollerdubbel dankbaar zijn voor zijn ernstig werk, dat zwaarbestudeerd en met groote liefde voltooid is. De man dieindertijd den schrijver der twaalf groote Vondel-bandenterecht prees om zijn »schat van nasporingen, getuigende hoebewondering geduld kweekt", zou het niet wraken, wanneerwe hetzelfde hier zeggen van Mollers uitgave, van zijn aan

-teekeningen vooral, die een gewichtige bijdrage vormen tothet verlangde Vondel-lexicon.

32':

5 1 4

De doorloopende kritiek op het Nederlandsche Woordenboeknemen we als toegiftje gewillig mee, maar twee kommentarenvragen hier nog een oogenblik onze aandacht.

Als Vondel zegt (I, 67) :

s.toen het onbepaelde rontAlleen en enckel in. Godts eeuwigheit bestont,En 't godlijck wezen zelf",

en Moller den zin hiervan aldus weergeeft: »Toen de onbe-paalde tijdkring alleen en enkel bestond in Gods eeuwigzijn" (bl. 121) — dan blijkt het, dat de uitlegger »alleen enenckel" bijwoordelijk stelt bij »Godts eeuwigheit" (als 't lat.tan/urn), waaruit volgt, dat de vraag gewettigd is, of »deonbepaalde tijdkring" dan later nog ergens anders in bestonddan in Gods eeuwig Zijn. Behalve dat een »onbepaaldetijdkring" een ondenkbaarheid is (Moller bedoelt »onbepaaldeduur"), lijkt het me meer logisch »alleen en enckel" bijvoegelijkte stellen bij »het onbepaelde ront" (als 't lat, so/us) en »inGodts eeuwigheit" te lezen tusschen twee gedachte-komma'sals verklaring. Aldus: »toen alleen en enkel nog de onbepaaldeduur bestond, namelijk Gods eeuwigheid, welke Gods wezenzelf is". Hiermee schijnt ook Vondels gedachtegang duidelijker,die begint in vs. 65: »toen de tijd er nog niet was", en invs. 67 in een gevolgtrekking wordt afgerond: »toen deeeuwigheid alleen er slechts was".

Als uitlegging van Boek II, 201 :

Jesus naem, die, waer de hemel draeit,En 't hemelsche gewelf met starren hangt bezaeitGeen weêrga heeft in kracht om zielen te behouwen"

lees ik: »Vondel omschrijft met deze twee verzen 201 en 202

de woonplaats van God boven de negen ronden of ringen,waarvan hij dan de twee hoogste: den kristallijnen hemelen den sterrenhemel aangeeft" (bl. 152). — Ik geloof, dathier geen spraak is van Gods woonplaats, wat ook om het»zielen te behouwen" een verkeerden zin zou geven. Detwee verzen zijn niets meer dan een breede omschrijving van

5 1 5

Act. IV, 12: » Want ook geen andere naam onder den hemel(sub coelo) is het, die aan de menschen gegeven is, waarinwij moeten zalig worden".

Nu blijven er wellicht nog wat krabbels in mijn boekstaan, maar die teeken ik liever niet na. Tevreden zal ik alzijn, als een enkele mijner meeningen, die ik met min ofmeer waarschijnlijkheid voordraag, de instemming mag ge-beuren van den Vondelkundigen schrijver. Dat Dr. Mollermet zijn degelijk boek over Vondels Heerljckheit der Kerckeeen daad van niet licht te onderschatten beteekenis heeftgesteld, blijft mijn vaste overtuiging. Dit overweldigendgedicht, dat vooral voor roomsche harten van zooveel heerlijk-heden is vervuld, heeft Moller ons als 't ware teruggegeven.De katholieke Vondel-studie ging daarbij een verblijdendeind in de goede richting vooruit en het laat zich aanzien,dat met zulke gangmakers de beweging een duurzame wordt.In die overtuiging verwachten wij heel spoedig de tweedeeditie van Mollers boek.

En dan hoop ik, om dit stuk van tegenspraak eenparigte besluiten, dat die volgende uitgave niet toegankelijk zalworden gesteld voor die rakkers van drukfouten, die nietalleen het naslaan van Augustinus durfden bemoeilijken, maarzelfs één keer, heel oneerbiedig, den grooten Vondel meteen kleine v hebben bespot

Huissen. B. H. MOLKENBOER, 0. P.

IX.

A. N. J. HUUBERS,Sonnellen en Liederen. —Amsterdam, F. H. J. Bekker, 1907.

Kapelaan Huijbers is naar 't Heilige Land geweest. Menheeft 't in zijn proza Naar Jerusalem al kunnen lezen; hijgetuigt 't verder — en door zijn vorigen bundel weten wij

516

dat hij dichter is — in deze poëzie, een reeks van »lijdens-sonnetten". We verkiezen van 't andere boek niets te weten,om alleen bezig te zijn met zijn verzen.

Hoe denkt ge, laat mij vragen, dat een vroom bedevaart-ganger terugkeert uit Palestina? Zijn reizen was genieten,

voorzeker, maar zijn gids en gezel is geweest 't bijbelverhaal,dat aan de plaatsen, die hij bezocht, beteekenis gaf en zijn zielbij 't doorkruisen dier onbekende wereld een roering onder

-vinden liet, die van de vreemde, schoone dingen niet kwam,maar van zijn diepst gevoel bij de erinnering aan 't lijdens

-drama, welks tooneel hij, reizende, voor oogen kreeg.Zoo iemand zal u bij zijn wederkomen verhaal doen van

's Heeren passie met een geheel anderen stemklank dan degodvruchtige preekers, die de grenzen van hun land nooitoverschreden; en ik verbeeld mij, dat in zijne woorden ietszal lichten en leven, ons — vreemdelingen te Jerusalem --vreemd ; daar de onmiddellijke aanschouwing van hetgeen wijslechts zien in troebele verbeelding zijn geloof versterkte enzijn gevoel verinnigde.

Is hij schilder, wat schat van kleuren brengt hij mee opzijn palet; is hij priester, hoe zal zijn hart dan brandendebegeerig zijn, in 't hart zijner hoorders liefde te wekken, 'tgoddelijk lijden meer en meer waardig. En als hij waarlijkdichter is, die biddend toog ter heilige stede, hij zal in eenjubel vary verzen getuigen van wat er zingt in zijn ziel, of,indien de stonde nog niet is aangebroken »van volle uit

-spreekbaarheid", zwijgend die verbeiden in wachtend geduld.Kapelaan Huijbers ging als dichter op reis; maar onher-

kenbaar komt hij in deze lijdenssonnetten tot ons weer. De priesterverdwijnt uit den dichter, de dichter verliest zich in klinkklank,en de schilder wordt aan zijne visie ontrouw. Niet, natuurlijk,alsof Huijbers, al dichtende, geen priester ware: maar, hij is't nergens in de eerste plaats; hij is overal, vóór alles, een samen•binder van woorden, wien de hartstocht van den op 't woord ver-liefden artist vreemd is. Ook van den schilder bemerken weweinig: de verzen, die met relief en diepte zijn gezien, vormen maareen klein getal. Iedereen zou ook aldus gedicht hebben, aleer de

5 1 7

theorieën van '8o besproken waren; maar wie daarvan hoordeen, vooral, wie reeds beter gaf en dus geen beginneling meeris, kan zich niet vergenoegen met een tal van vormen, die,al waren zij vroeger gemeengoed, als uitgeleefde pronk ver-beurd verklaard zijn van hun rechten. Wie komt er nogstaatsie vieren met een

»lelievorst omringd van maagdendrommen"

of met een

»vol majesteit, met donder,Bliksem, wolken en ratelslagen zonderEinde"?

De dichter heeft zich aan woorden vergaapt, — ook aanden versvorm vergrepen. Waar hij die eerste fout beging waszeker alle bezieling hem vreemd, ontroering verre. Maar ookde hoofdregels der woordkunst was hij ongedachtig: waar detheorie 't juiste woord eischt, en dat alleen ; geen twee, waaréen voldoende is; en vooral geen klatergoud, maar waarheid.

Lees de eerste bladzijde, 't eerste sonnet:

»De bergen schateren van rinkelbommen.Geroep, gejuich"...

Geroep is reeds te veel; geen ander juichen begeleidde Hemdan vreugdejuichen, en alle roepen was gejuich. 't Geschaterder bergen en de rinkelbommen, ... Huijbers kan 't weten.

»Hoog, middenin,Gezeten op een glanzende ezelin,De lelievorst, omringd van maagdendrommen !"

Het laatste omringd maakt 't (vorige) middenin over-bodig; hoog is te veel gedacht. Waar Huijbers maagden

-drommen phantaseert — zeker omdat 't een lelievorst is —duidt het Evangelie op een gemengde volksmenigte; 't zijntoch geen maagdendrommen, die straks kinderen dragen ophun armen?

»Omringd, gevolgd, voorafgegaan, van palmenOmwuifd" ..

518

Wie omringd is wordt ipso facto voorafgegaan en gevolgd,en omwuijd van palmen is van zelf reeds omringd.

»Zijn weg gelijkt een wit tapijt van kleedren"

Waarom niet liever bont? Maar de weg gelikt geentapijt: van kleedren is een tapijt gespreid er over heen.

»Davids Zoon! Gezegend zijtGij! Koning! Hosanna! — Hoor 't zegegalmen"

Wij zijn niet doof. We hoorden immers al geroep engejuich en gerinkelbom.

zie d'onnoozelen, uw, bloedgetuigen"

Zijn uit de latere geschiedenis feiten bekend, die zulk eenevoorspelling wettigen? Zoo niet, dan is deze gedachte toch welwat ver gezocht. Door inschuiving van »eens" zou de tweedehelft van dien regel een lap blijken.

»Op moeders arm aan 't huppelen en juichen"

Alweer gejuich !

»Met groene takjes in de kleine vuist."

Dit is de eerste regel, die goed is, en de mooiste tevensvan den heelen bundel.

»Maar, goede Meester, waarom stil en treurigOp 't zien der stad, in d'avond purperkleurig,Terwijl de lucht van palmen geurt en suist ?"

We vragen, waarom hier nu goede meester heet, wie zoo

pas lelievorst genoemd werd, en in welke betrekking ditmeester hier staat tot 't geheel, waar Christus veeleer ver-

schijnt als triumphator dan als leeraar onder zijn jongeren.Of 't purperkleurig beteekenis had in Huijbers' verbeelding

of enkel reden van bestaan vond in 't voorgaande treurig? .. .'k Vrees, dat 't laatste juist ten slotte een overdrijving is: deze

meening wordt gestijfd, als we verderop in den bundel zooveel

ratelende, lawaaierige woorden ontmoetcn. De teederzuivereEngel, die 't kind -7oannes is en luid begint te snikken ; zoo ook het

»Godlijk Lam, gewoon uit lelielandenOmhoog te klimmen, in het heilig licht,Of zoet gestreeld van vleiende englenhandenTe staren in het hemelsch vergezicht"

5 1 9

zijn al te, al te zoet: dubbel met banketschuim belegdeconfituurtaartjes, waarvan zelfs geroutineerde snoepsters weekonden worden. En wat er volgt in 't zelfde sonnet (In Montem)is van dat soort beeldspraak, waarover Kloos foei riep :

»Hoe vind ik U hier afgedwaald in 't dalDer zonden, in de prikkels van 'ellendenVerward, wild voortgedreven val na valBergopgestooten tusschen tijgerbenden...."

't Eerste heeft inderdaad betrekking op 't Lam Gods, hettweede — »in de prikkels van ellenden verward" — is veeleer't afgedwaalde lam van den goeden Herder, en de rest isop den lijdenden Christus toepasselijk in zijn kruisgang, waar't »bergop gestooten tusschen tijgerbenden", als gij werkelijkaan 't lam vasthoudt, een allermalst figuur maakt.

Nergens is veelheid van woorden zoo arm aan zin als inTenebrae:

»Wijder, wijder waaien uit wolkendrommenDen hemel langs, op 't gieren van den storm,Zoodat de menschenmassa's, van 't enormMachtig gedruisch geschokt, verschrikt verstommen.

»Want nu treedt in vol majesteit, met donder,Bliksem, wolken en ratelslagen zonderEinde, de Dood!..- De middagzon bloedrood!

... Blauwe bliksemslagen troffen .. .'k Hoor de paarden en 't volk het dal doorploffen .. .Bliksemflitsen! ... Ziet Hem, lijkkleurig: Dood 1"

Noch puntjes, noch uitroepteekens zijn in staat er iets vante redden: zij voegen 't ontbrekende er niet aan toe, en't geheel blijft een uitstalling van groote woorden en zinlediggedruisch.

Beter was de beginstrophe van dit sonnet:

» Calvarie's kale heuvelen vergrauwen,In schaduw ligt de nare doodsvallei,En hoog in 't bleeke schemerlicht hangt Hij,De Zoon des Lichts, den Hemel aan te schouwen...."

Deze strophe is niet kwaad, en had tot een mooi vervolgkunnen leiden, als Huijbers b.v. eens Verwey herdacht had

520

met zijn »0 man van smarten". Dáár is bewogenheid derziel; — bij Huijbers enkel bewegen van woorden. En alseen Verwey reeds zulk een emotie vertolkt, wanneer hij, demoderne heiden, toch maar als esthetisch beschouwer naarden Christus opziet —, wat mochten we dan niet verwachtenvan den pelgrim, keerende uit 't heilig land, den priester-dichter, wanneer hij ons de apotheose van den Golgotha ont-sluieren gaat?

't Heeft Huijbers aan zelfkritiek ontbroken. Of leende hijgereede 't oor aan onbedachtzame bewondering en heeft hemgoedgeloofschheid tot dezen stap gebracht: de uitgave zijnerlijdenssonnetten ?

Huijbers moest aan vergelijking gedacht hebben, aan MarieBoddaert b.v., toen hij Gethsemane schreef:

»De zwarte ceders stonden zacht bewogenEn stil te ruischen in het sterrenlicht,Toen in hun schaduwen het spookgezichtDes doods opdoemde en stond voor Jesus' oogen.

»Doodzweet en bloed beliep zijn aangezicht.Hing daar een moordenaar Hem aan te staren?Hoorde hij zijn moeder? ... of ritselen blaren?Stond daar de boom des kruises opgericht ?"

Marie Boddaert had een gezicht van dezelfde dingen: dochzij zag beter, onder 't licht der maan:

»Blank was de hemel met de volle maanGehangen aan zijn welven; blanker diepDaaronder lag de lieflijke aarde en sliep.Ik zag in 't zilvrig licht de boomen staan

»Van eenen hof; zacht suiselden de blaánEen naam mij toe. Daar knielde een mensch, daar liepHem bloedig zweet langs 't voorhoofd; »Vader" riepZijn bleeke mond en huivring voer mij aan".

Het heeft Huijbers moeite gekost om zijn twee strofenvol te krijgen! Dat alles is vulwerk: nadat 't »gezicht

des doods opdoemde en stond voor Jesus' oogen" waren de

vier volgende vraagteekens overbodig, en is 't onnoozel te

52I

vragen vooral, of de bladeren soms ritselen.... die ruischtenimmers al in 't begin; en Huijbers weet heel goed wat denChristus 't bloedig zweet uit de aderen perst: hij moet 't nogbeter weten dan Marie Boddaert. En als deze zich eenhuivering voelt aanvaren, en des Heeren tranen als drupplenvuurs voelt, zengend op 't hart, dan gaat aan Huijbershuivering en roering voorbij, en heeft hij oogen en oorenalleen om te zien en te beluisteren, wat verder gebeurt, alsof't een voordracht gold in het theater, waar de helden lijdenzonder leed en schreien zonder tranen te storten....

»Rood kleuren plots de ruwe stammen!Zie toe! Zij komen ! ... Gloed van hellevlammen,Rumoer en fakkelen en hoongelach!

DO helsche nacht: de Zoon des menschen zuchtteDe ceders sidderden, Joannes vluchtte,Aan Jesus' boezem valsche Judas lag. .."

Dit is beslist leelijk. Twee woorden »Joannes vluchtte"omsluiten een wereld van gedachten, die Huijbers onberoerdgelaten heeft. Andere dingen troffen hem te zeer en trokkenhem aan: hellevlammen, rumoer en fakkelen en hoongelach:o helsche nacht!... en andermaal sidderen de ceders.

Toen de dichteres van 't andere Gethsemane den benauwdenkreet van Jesus' lippen had gehoord, toen was er voor haargeen olijfhof en geen wereld meer:

»Toen vielen drupplen vuurs mij, éen voor éen,Elk van zijn tranen in dien nacht geschreid,Zengend op 't hart, tot alle heerlijkheidEn glans der heemlen bleekte en ik alleenDen man der smart zag in zijn worstelstrijdZoo groot, dat naast hem alles glansloos scheen".

Er is nog een ander Gethsemane in onze jongste letteren,dat Huijbers eveneens kent, en waaraan hij schijnt gedachtte hebben toen hij in Ave Rex schreef:

»Waar blijven nu de duizend legioenen,Of waren 't schimmen slechts en visioenen,Of liet de hooge Vader Hem alleen? ..."

522

C. R. de Klerk, in zijn gedicht, verzuchtte:

»Och of nu toch een EnglenvlaagMocht stormen door die schimmenhaagDat heel de hof als Thabor klaarde."

Men herinnert zich dat prachtige passielied:

»In slaap hun lauwe liefde Iigt."

De Klerk eindigt in meditatie en spreekt de gedachte uit,die zich den Christen opdrong bij 't beschouwen van ditlijdenstafereel:

»0 dag, die rees van Bethlems akker,Hoe vond uw morgen zielen wakker,Hoe vindt uw bloedig avondroodDe liefste zielen dof en dood"

terwijl Huijbers tot 't einde toe beschouwer blijft zonder meer.Ecce Homo is 't beste, omdat er 't meeste moois in samen

is. 't Zou nog gelukkiger zijn, als 't niet van zelf denkendeed aan Vondels schoonste roode rozen,

»Op den Kruisberg, hard van steenWaar Jesus' hoofdkwetsuren vloeien."

Met al zijn rozen echter en dan die lelieweelde en daarbij't welt, bloemenkind, _euer floridus, heeft dit sonnet wel watvan een bloementuintje. Beter is 't intusschen -- wijl minderprecieus — dan 't slot van In Jlontem, waar alweer leliesbloeien : » de maagdelijke lelies van het dal" en waar »de lijdens-weg en berg van mirren" wordt »een heilge berg waarhemelduiven kirren".

Laat ons, met 't begin begonnen, nu ook eindigen met 't eind:

.... „Hij zwijgt. Maar de aarde van zijn licht geraakt,Geeft antwoord nu met sidderen en bevenEn schudt de dooden wakker, dat het kraaktIn d' onderwereld, die als 'n zee van leven

Niet meer te bedwingen omhoog aan 't woelenSlaat, rotsen scheurend, totdat uitkrioelenDe dooden, levenden en dood ten spot'......

5 2 3

Huijbers wilde de majesteit van den stervenden Christuslichtend doen uitkomen tegen een donkeren achtergrond vanhuiveringwekkende somberheid. Maar het eerste motief is tezwak en het tweede te opdringerig overdreven. Als wij erkoud bij blijven, is het niet onze schuld.

Ook hier als in Tenebrae en Gethsemane blijkt Huijbers,

ongewettigd zijn maat loslatende, van de wijs te raken.Bedwangloos in niel meer te bedwingen, vergeet de dichter,dat vrijheid geen ongebondenheid is, en dat, als een betoondelettergreep en een onbetoonde willen omwisselen, de melodievan 't vers er vrede mee hebben, en 't muzikale oor be-

vredigd blijven moet; zoo Hosanna bl. 7, Paaschlam bl. 14.

Eindelijk, wat met zoo vette letters als »sonnetten" aange-

kondigd staat, bevat niet eenmaal één echt sonnet. IndienHuijbers werkelijk meent, dat een veertienregelig gedichtvan 2 X 4 + 2 X 3 verzen de meest geschikte vorm isom een bepaalde reeks van verwante stemmingen te belicha-

men, dan mag niemand hem die keuze verwijten. Iederedichtvorm toch, hoe nieuw en vreemd ook, heeft recht vanbestaan, als hij waar is en schoon; en ten slotte is de innigstaan de gedachte beantwoordende vorm de beste, die in het

gegeven geval mogelijk is.Doch de zaak verandert, wanneer de dichter den eerenaam

van »sonnet" gaat toekennen aan een eigengekweekte cultuur,die van de overal als echt geldende grondtypen zóó is ver-basterd, dat ze de meest karakteristieke eigenschappen dermoederplant verloren heeft. Wil Huijbers, des ondanks, zijnveertienregelige gedichten tóch » sonnetten" blijven noemen,dan krijgt de kritiek het recht, hem te antwoorden: Verkoopons geen knollen voor citroenen; uw zoogenaamd sonnet ishoogstens een zeer verarmde, jammerlijk ontaarde variëteitmet, bovendien, opvallend hybridisch karakter. Er is iets inovergebleven van de Petrarca- en iets van de Shakespeare-soort, doch van de eerste mist uw basterd de essentiëele

volheid van rijmklanken; en van de tweede het evenzeerwezenlijk-typische èn van rijmschakeering èn van strophen-bouw èn van doorgezette gevoelsstuwing.

5 24

Ongelukkig voor de geestelijke liederen, die volgen, trektvan 't eerste de beginstrophe alvast een droevig retorikaalfiguur. Duitsche kerk- en congregatiezangen liggen er nogsteeds als uitdagende voorbeelden, die maar geen van onsschijnt nabij te komen. Zullen we liederen gaan zingen mis-schien, als we eens heelemaal vergeten konden het sonnettenmaken ?

En nu, dichter van Christus Mysticus, was er niets méérte plukken op den kruisberg, en hoe komt gij zoo arm weer,uit het land der zware geuren en zonnige kleuren? Waar deverwachting van uw bundel hoog gespannen was, viel deuitslag dubbel tegen. Hebt gij er spijt van, ook wij, dieschoonheid liefhebben als een altijd nieuwe levensbehoefte.Gelukkig hij die prijzen mag, gelijk een gids uit schoonestreek, wiens handgebaar beduidt: ziet, hoe heerlijk onzelanden. Ware deze bundel niet van Huijbers geweest,om een neophiet te schoonen, zou rechtvaardigheid zichgehandschoend hebben. Worde gestrengheid nû ten verwijt,niet echter onbillijkheid, partijgeest allerminst. Spijtig voorkapelaan Huijbers, spijtig ook voor zijn beoordeelaar, die eral dit kwaad van zeide, bedoelende des dichters wèl, al moesthet ook worden des schrijvers wee, naar 't schriftuurlijke:»Oordeelt niet...."

De lezer zij hiermede gewaarschuwd, niet dadelijk al onschend-baar te houden wat met 't heilige omkleed gaat. Wat de dichterbepeinzen moet, is vooreerst: dat het talent, waarvan ChristusMysticus getuigde, niet mag worden verslonsd: onze katho-lieke litteratuur heeft er rechten op. En vervolgens dit: hijschrijve geen boeken zoo maar om boeken te schrijven! Ophem rust de plicht van zuiver marmer aan te voeren en edelmetaal, om den tempel te helpen voltrekken, die onzeRoomsche kunst den Heer heeft toegezegd.

FELIX RUTTEN.

NIEUWE UITGAVEN.

Die Katholische Moral in ihren Vorausset-zungen und ihren Grundlinien von VIKTOR

CATHREIN, S. J. Freiburg i. B. Herder.

De Voraussetzungen, nl.: Der Mensch, sein Ursprung, seinWesen und sein Endziel vom Standpunkt der natürlichenVernunft en Der Christ im Lichte der übernatürlichen Offen

-bahrung, zijn in dit boek zoo ruim bedacht, dat het eeneKurzgefasste Apologetik der Christlichen Weltanschauunggeworden is. De schrijver zegt het zelf, en de lezer heeft geenreden zich daarover te beklagen; misschien zal hij zelfs wen -schen dat hier en daar — b.v. bij de sacramenten, heteigenlijk karakter der doodzonde, de evangelische raden, denovergang van het twijfelend geweten tot het zekere — hetwoord kurzgefasst minder toepasselijk ware, maar deze vromewensch zal hem niet beletten het werk van pater Cathreineen bevattelijke en degelijke apologie te noemen en het metveel vrucht te lezen, zelfs als de zaken, waar het over gaat,hem bekend zijn.

De strekking van het werk is tegen hen gericht, die dezedenwet — als 't dan nog wet genoemd mag worden —los willen maken van alle leerstellige waarheid; we vindener dus den samenhang van de natuurlijke zedenleer niet dewaarheden, die de rede kan erkennen, en den band tusschenden geopenbaarden godsdienst en de positieve zedenwettenbesproken.

Één hoofdstuk: Einige Einwendungen gegen die christlicheMozal en ééne paragraaf Moderne Ansichten über Wesen undUrsprung des Gewissens zijn aan rechtstreeksche weerleggingder dwaling gewijd, voor het overige is het werk eene uit-

526

eenzetting en toelichting der waarheid, maar die steeds hetoog heeft op de moderne en modernste dwalingen.

Juist een boek, dat we in onzen tijd noodig hebben. Velenwillen, en moeten ook al, de nieuwere en nieuwste meeningenkennen en met de beste bedoeling wenschen zij ze voor zichzelf of voor anderen te weerleggen. Daarbij is dikwijls hunweten stukwerk: hier iets en daar iets, maar zonder overzichtover het geheel, zonder begrip van den samenhang. Hun isdat boek hoogst nuttig: niet te groot, niet te moeielijk endaarbij vingerwijzingen genoeg voor dieper en uitgebreiderstudie.

Eene bevattelijke dogmatiek in den zin van dit werk be-handeld zou een waardig en noodig vervolg zijn van »DieKatholische Moral".

Roermond. J. M. L. KEULLER,

Choix de lextes religieux Assyro- Babyloniens_Transcription, 7raduction, Commentaire. Parle P. PAUL DaoRME, des Fréres Pricheuas•Paris, Librairie Victor Lecoffre, 1907.

Deze bundel van p. Dhorme sluit zich waardig aan bij decollectie der Etudes Bibliques, welke onder leiding van p.Lagrange wordt uitgegeven. Hij is eene verzameling van devoornaamste godsdienstige gezangen, welke ons den gemoeds-toestand, de beschaving en de religieuse ideeën doen kennenvan het volk, dat reeds 4o eeuwen vóór Christus het landtusschen Tigris en Euphraat bewoonde.

Over het ontstaan der aarde en der levende 'wezens leefdenbij de Babyloniërs en Assyriërs verschillende legenden entradities, welke niet slechts duidelijk de teekenen drageneener ontwikkeling en volmaking in de godsdienstige be-grippen des volks, maar welke tevens den invloed van eenonderlingen staatkundigen naijver hebben ondergaan. In devier chaldeeuwsche scheppingsverhalen, waarmede deze bundelwordt geopend, kunnen we dit gemakkelijk onderzoeken. Inde tweede kosmogenie heeft een meer abstract en theologisch

5 2 7

idee over de godenwereld de plaats van de grofst anthropo-morphistische mythen en populaire legenden ingenomen. Deoude traditie echter van Tigris en Euphraat, waarvan mede-de overige scheppingsverhalen de sporen dragen, blijft ookhier bewaard. De aarde komt voort uit Tiámat, die alseene geweldige watermassa de wereld omringt, en welke doorMardouk of Assour als eene causa materialis wordt aange-wend. Terwijl echter in de andere legenden ook de godenen zelfs de opperste godheid worden onderworpen aan dealgemeene evolutie uit deze oerzee, zijn hier als met opzetalle verhalen over liet ontstaan der goden uitgevallen, diehet volmaakter godsbegrip in den weg stonden. Ook zijn devroegere tradities door patriotisme gewijzigd. Het was na-tuurlijk van de Assyriërs te veel geëischt om de babylonischegodheid Mardouk als oppersten god en als schepper van aardeen menschen te erkennen. Deze rol wordt dan ook een-voudig overgebracht op hunnen nationaal -god Assour, dieonder den naam An-sar in de kosmogenie van Assouroptreedt en natuurlijk ook het eerst de stad Assour schept.»De boom van Eridou" is vaak als eene voortzetting van hetscheppingsverhaal beschouwd en natuurlijk daardoor als deprototype van den boom des levens uit Gen. II en III. Ineene noot geeft de schrijver dit als eenige reden aan, waaromhij dezen korten tekst bij de kosmogenieën dezer reeks eeneplaats geeft. Hij komt echter met nadruk tegen deze be-wering op, daar hij met Layce en Hommel en meerderemodernen van meening is, dat in dit gedicht slechts sprakeis van den heiligen boom bij den tempel van Eridou geplanten wiens takken volgens de volkslegende magische krachtbezaten. Deze verzameling van kosmogenieën heeft hieromook hooge waarde, omdat zij vollediger is dan alle vroegereen ook de collectie van Jensen »Mythen und Epen" nogheeft kunnen aanvullen met de laatste ontdekkingen van King.

In de drievoudige recensie van het zondvloed-verhaal vindtmen de verschillende tradities dezer volken terug, welke inzulk nauw verband staan met het verhaal van Gen. VI.Vooral de Tafel XI 1-205 uit het Gilgamês-epos is van het

528

grootste gewicht om de overeenkomst maar ook de belang-rijke afwijkingen te leeren kennen tusschen de chaldeeuwsche

en de joodsche overlevering aangaande deze gebeurtenis.Het is daarom goed gezien om dit gedeelte van het be-roemde epos hier eene plaats te geven, om zoo een afgerondgeheel te hebben van chaldeeuwsche tradities over den zond-vloed en eene vergelijking met het Bijbel-verhaal gemakkelijkte maken.

De oude tradities over het priesterschap, zijn goddelijkenoorsprong en zijne verplichtingen zijn vastgelegd in de »In-stelling van het Priesterschap", terwijl later in het »Tarief vanSippar" zeer nauwkeurig de inkomsten worden aangegeven,welke de priesters bij de verschillende offers vorderen mochten.

De verhouding van den mensch tot de Godheid wordt onsverhaald in de mythe van Adapa, waarin deze in den hemelde onsterflijkheid zoeken gaat, welke Ea den mensch hadgeweigerd. Ook in de mythe van Etana is sprake van eenehemelvaart. Etana, door een adelaar van de aarde opgevoerd,vindt in het verblijf van Anou de konings-insignes, welke degoden daar bewaard hielden gedurende den tijd, dat »zijgeen koning over de menschen hadden aangesteld". Hier-mede niet tevreden, stijgt hij nog hooger naar den hemelvan Istar. Doch hij kan dit doel niet bereiken en met deinsignes van het koningschap valt hij op de aarde terug.Men heeft hierin vroeger slechts eene zedelijke les gezientegen de zelfverheffing des menschen. Echter na de ont-dekking van een nieuw fragment door Scheil is het duidelijkgeworden, dat vooral de goddelijke instelling van het koning-schap de hoofdgedachte is van het verhaal l). Zoodoendeheeft dit gedicht voor de kennis der chaldeeuwsche staats

-begrippen hooger beteekenis gekregen.Van nog grooter gewicht is de »Nederdaling van Istar

naar de onderwereld", omdat het ons vergunt een blik teslaan in de semitische opvattingen over eschatologie en hetgeendaarmede verband houdt. Het Oude Test. is steeds zeer

1) P. Lagrange, Etudes sur les Religions sé,nitigws, p. 388.

5 2 9

sober als het spreekt over het leven hiernamaals, en hetschijnt, alsof het met opzet den sluier heeft uitgespreid overhet doodenrijk. Jahveh immers is niet de God der doodenmaar der levenden. Vandaar de tegengestelde meeningenover de joodsche eschatologie ook onder katholieken. DeBabyloniërs echter vonden in hun polytheïsme geen redenom ons onzeker te laten aangaande hunne begrippen over deonderwereld en hare bewoners. In dit gedicht vinden we eenegedetailleerde beschrijving over de plaats en inrichting vanhun »arallü : het huis van stof en duisternis", ook over dentoestand van den mensch na dit leven. En als we hier debuitensporigheden zien, waarin eene beschrijving van hetleven hiernamaals in dien tijd van polytheïsme moest ver-vallen, dan wordt het stilzwijgen der H. Schrift zeer ver-klaarbaar. De meesten dezer ideeën over God, mensch enonderwereld vinden we terug in het bekende Gilgamês-epos,dat hier in zijn geheel wordt afgedrukt, zoover de vaakgeschonden tekst dit toelaat.

Naast deze mythen en legenden bezaten de Chaldeeërstevens eene uitgebreide litteratuur van godsdienstige hymnenen gezangen, die of voor den publieken eeredienst warenbestemd, of slechts de uitingen waren van een religieus ge-moed. De schrijver heeft een zestal der voornaamste uitge-kozen, welke ons een goed denkbeeld kunnen geven van degodsdienstige adspiraties dezer volken. In de »Hymne aanIstar" ontmoet men bovendien een zuiver type der semitischepoëzie in het volkomen parallelisme en de duidelijke sporenvan strophenbouw. Niet alleen dus om den inhoud, die vaakzoo levendig aan den oosterschen gloed der Psalmen herinnert,maar ook tot betere kennis van de structuur der Psalmen enandere gedichten des Bijbels zijn zulke teksten van het aller

-hoogste gewicht. De babylonische Sabbath, terecht door denschrijver met het praedicaat »prétendu" voorzien, en eenigepittige spreekwoorden besluiten dezen belangrijken bundel.

In eene korte introductie geeft de schrijver eenige zakelijkeopmerkingen over het ontstaan en den ouderdom der ver-schillende teksten, terwijl reeds aan de inhoudsopgave der

53 0

verschillende gedichten eenige belangrijke beschouwingenworden vastgeknoopt. Van groot nut voor het goed verstaander chaldeeuwsche poëzie is ook eene heldere uiteenzetting vande godsdienstige ideëen van Babel en Ninive. Ook hiernaarzoeken we niet tevergeefs, daar ons een duidelijk schematischoverzicht wordt gegeven van de assyro-babylonische leerover de goden, over den mensch en zijne verhouding tot deGodheid, over de eschatologie en de doodenwereld. Een zeernauwkeurig bewerkte tafel van de eigennamen, welke in deteksten voorkomen, maakt eene vergelijking tusschen de ver-schillende verhalen zeer gemakkelijk.

De methode van den schrijver is streng wetenschappe-lijk. De oorspronkelijke tekst is in latijnsche karakters naastde vertaling gedrukt, zoodat een scherp toezicht den assy-rioloog gemakkelijk is gemaakt. Met opzet heeft de schrijverzich steeds onthouden van elke vergelijking met de verschil-lende verhalen des Bijbels, hoe verleidelijk dit ook dikwijlsmocht wezen. Hij wilde slechts eene uiterst zorgvuldige ver

-taling geven, een geschikt materiaal voor verdere diepgaandestudie, zonder het zelf te exploiteeren. Hierin is inderdaadeen groot voordeel gelegen, omdat het vaster waarborg geeftvoor eene juiste en onpartijdige vertaling der teksten. Wantiedere vrijwillige of onwillekeurige tendenz des schrijversschokt het vertrouwen in de onpartijdigheid eener vertaling,vooral indien deze bovendien een geschonden tekst doorhypothetische aanvulling heeft te herstellen.

Een boek der collectie Etudes Bibliques geeft vanzelf hetdoel des schrijvers te kennen. Inderdaad valt het groote nutniet te loochenen, hetwelk dergelijke uitgaven voor de schrif-tuurstudie bijbrengen, ook al betreden zij niet het terrein derexegese. Het is zeker, dat zonder speciale inwerking van Godonmogelijk bevredigende verklaring kan gegeven worden vande zuiverheid der joodsche Gods- en godsdienstbegrippen endat ook de geheele geschiedenis van dit volk wijst op eenebijzondere providentie Gods. Hierom behoeft men echtergeenzins den invloed buiten te sluiten, welke andere volkerenkunnen gehad hebben op het private en staatkundige leven

53 1

des israëlitischen volks, op hun zeden en gewoonten, hunnewetgeving, en niet het minst op de volksverhalen, die bijhen in omloop waren. In de vroegste tijden echter zijn deJoden meermalen in aanraking geweest met de volkerentusschen Tigris en Euphraat. De Israëlieten zelf haddenhiervan nog eene levendige herinnering, daar de H. Schriftden oorsprong des joodschen volks in Ur van Chaldea plaatst.Ook staat het thans uit de El-Amarna-brieven vast, dat reedsvóór Moses babylonische tradities in Canaän bekend waren.Later tijdens de babylonische overheersching en vooral ooktijdens de babylonische gevangenschap kwamen de Jodenvele jaren in het nauwste contact met deze volken. Zoo moetdus het onderzoek naar de zeden en gewoonten der Chaldeeërs,naar hunne godsdienstige en staatkundige tradities, noodzake-lijk leiden tot dieper en vollediger kennis van het uitverkorenvolk, en daardoor tevens van de H. Schrift zelve, welke steedsin innig verband staat tot het joodsche volk, tot zijne maat-schappelijke en religieuse ontwikkeling.

Doch hierdoor blijkt tevens, dat het nut dezer uitgave nietslechts tot de schriftuurstudie in engeren zin blijft beperkt,maar dat het werk van p. Dhorme ook groot voordeel kanbrengen aan de katholieke apologie, welke hier hand aanhand moet gaan met roomsche schriftstudie. De apologeetwerd in de laatste jaren genoodzaakt eene ernstige studie temaken van de geschiedenis der godsdiensten. Hier echterwordt ook voor deze studie geschikt materiaal geboden, welkeons zooveel mogelijk in staat stelt en zelfstandig oordeel tevormen over de wetenschappelijke conclusies der laatste jaren,en vooral ook om de beweringen van andersdenkenden aanscherpe controle te onderwerpen. Dat dit laatste absoluutnoodzakelijk is, bleek wel het duidelijkst uit den beruchtenBabel-und- Bibel-strijd. De ontdekkingen in Babel en Ninivezijn tot een wapen gemaakt tegen de waarachtigheid en godde-lijken oorsprong der H. Schrift. En de voorteekenen wijzener op, dat deze strijd nog slechts in zijn eerste stadium is.Nog eerst voor enkele maanden verscheen het eerste deelvan Das Gilgasnesch EJ'os in der Weltliteratur van P. Jensen,

53 2

een lijvig deel van 1000 blz., waarin de invloed van dit eposop de verschillende verhalen van 0. en zelfs van N. Testamentwordt onderzocht'). Deze geleerde heeft zóó lang op hetbabylonisch epos gestaard, dat het hem is gegaan als iemanddie geruimen tijd door gekleurd glas heeft gekeken. Hij zietop bijna iedere bladzijde des Bijbels ook in de historischepersonen der H. Schrift, van het begin van Genesis tot JesusChristus toe, slechts een joodsche omwerking van den baby-lonischen zonnegod en zijn vriend Eabani. Slechts de goedenaam, welke Jensen als assyrioloog bezit, zou eenigermatereden kunnen zijn, waarom zijne ziekelijke conclusies hier endaar nog ingang konden vinden. Echter is 't ons eenewaarschuwing, dat wij zonder het scherpste onderzoek zelfsniet de resultaten zijner taalkundige studies mogen aanvaarden,omdat wij zekerheid moeten hebben, dat zijne vertaling envooral zijne restitutie van den ontbrekenden tekst niet doordergelijke geesteskrankheid is beïnvloed. En daarom is dezelfstandige arbeid van p. Dhorme thans ook van actueelbelang geworden voor de katholieke geloofsverdediging enwenschen we deze uitgave in de handen van exegeet enapologeet, overtuigd van het groote nut, dat beiden er uitkunnen trekken.

Jerusalem. P. fr. R. L. JANSEN, O.P.

1) In zijne voorrede belooft Jensen in het ade deel eene vergelijking van het

Gilgamês-epos met de Grieksche sagen over Odysseus, Menelaus en anderelegendarische helden. Over het resultaat zijner onderzoekingen behoeven we

niet in twijfel te blijven: »Ja, wie der zweite Band dieses Werkes, soweit ereine Analyse von Gilgamesch-Sagen in Ost und West, in Sud und Nord

enthalten soll, aussehen muss, dass dürfte dem Vorurteilslosen und Belehrungs-

willigen, der diesen ersten Band kennt, wenigstens in der Hauptsache klarsein" (p. XI).