d In Memoriam - Microsoftpubblestorage.blob.core.windows.net/9ed0159c/customer/...19-09-1945...

donderdag 21 november 2019

In Memoriamnd

De schijnbaar vaste grond zie ik vervagenterwijl je langzaam uit mijn handen glijdt.Waar ga je heen? Als door een zee van tijdwaarin je naar de einder wordt gedragen?

Of daar voorbij? Geen vroeger meer, of later,geen ander houvast dan de zekerheidvan iemand die jou voorgaat op het water.

Rikkert Zuiderveld

2

nd In Memoriam donderdag 21 november 2019

Arie RoskamEnschede ✩ 20-07-1940

Groningen ✝ 03-09-2018

zorgzaam & geduldig

Marrie KramerUrk

✩ 12-03-1953

Hardenberg ✝ 03-09-2018

Koningskind

Bep van Ekeren-HeslingaGroningen ✩ 13-03-1922

Leiden ✝ 05-09-2018

geloofsvertrouwen

Cathy LuijendijkHonselersdijk

✩ 23-02-1969

Berkel en Rodenrijs ✝ 06-09-2018

ons lief zonnetje

Henk van DierenHattem

✩ 25-08-1929

Zwolle ✝ 06-09-2018

ondernemend

Elisabeth Grootenhuis-Koning

Amersfoort ✩ 03-07-1928

Amersfoort ✝ 25-07-2018

med. bibliothecaresse

Jacoba Homeijer-de WeerdDaarlerveen

✩ 15-02-1934


lieve zorgzame vrouw

Gerry Kamp-VeldhuisHattemerbroek

✩ 23-03-1922

Hattem ✝ 02-09-2018

zorgzaam

Adri van Leeuwen-Verhagen

Hooge en Lage Zwaluwe ✩ 13-04-1936

Alblasserdam ✝ 02-09-2018

Herman van LeeuwenRotterdam ✩ 29-06-1938

Alblasserdam ✝ 27-10-2018

Wobbe Onne VegterSappemeer ✩ 19-09-1945

Kaapstad, Zuid-Afrika ✝ 26-11-2017

IT manager, filatelist

Mw. J. Boon-KremerStad Groningen

✩ 02-07-1934

Leek (Gr.) ✝ 07-12-2017

moeder en huisvrouw

Meiny Scholten-JanssenSmilde

✩ 20-01-1941

Amsterdam ✝ 29-12-2017

blij-moedig

Dina Adriana Knol-van DuinRotterdam ✩ 08-05-1918

Bilthoven ✝ 23-03-2018

toegewijd/rijk leven

Wil Staal-GelderblomRotterdam ✩ 08-04-1931

Barendrecht ✝ 08-06-2018

mam, oma, mensenmens

Aline Kars-KoelewijnPutten

✩ 16-07-1981

Bosch en Duin ✝ 07-09-2018

liefdevol, zorgzaam

Hilly Visscher-van VeenSneek

✩ 31-03-1927

Zeewolde ✝ 08-09-2018

betrokken

Kees VaartiesRotterdam ✩ 15-06-1932

Nijkerk ✝ 09-09-2018

stoffeerder

Jan van LooRotterdam ✩ 17-06-1935

Bennekom ✝ 12-09-2018

medew. LU Wageningen

Linde van der VeenRanum

✩ 07-04-1997

Ranum ✝ 17-09-2018

behulpzaam en moedig

3

nd In Memoriamdonderdag 21 november 2019

Trudy van der KaadenBerkel en Rodenrijs

✩ 23-03-1961


juf peuterschool

Jacob Roelof de LeeuwRijnsburg ✩ 14-09-1945

Harderwijk ✝ 23-09-2018

ambtenaar, integer

Wim SlaaRotterdam ✩ 22-11-1932

Barendrecht ✝ 30-09 -2018

trouw en betrokken

Ada RamakerAmsterdam ✩ 28-04-1941

Niezijl ✝ 01-10-2018

betrokken, zorgzaam

Reinier van den BergRidderkerk ✩ 25-08-1929


emeritus predikant

4 Broers en zussenAls beide ouders zijn gestorven,

zoeken kinderen naar nieuwe

vormen van contact.

16 Afscheid op TwitterSociale media bieden een

platform voor verdriet. Je moet

wel tegen de reacties kunnen.

12 Eeuwig bij GodEeuwig leven met God? Als er

maar weinig gegevens zijn, gaan

we ons eigen beeld inkleuren.

24 Rouw bij mannenMannen zien rouw sneller als

een taak die ze goed moeten

volbrengen.

30 StervenskunstWees geen raadsel voor je

dierbaren, adviseren

ervaringsdeskundigen.

inhoudredactioneel

Goedbedoelde woorden: ze vallen niet zelden slecht in tijden van rouw. Omdat ze net de verkeerde snaar raken, of de plank volledig misslaan. Of omdat elk woord te veel is en de huid strak gespannen staat van verdriet. Het zet een ontmoeting met iemand in rouw zomaar on-der spanning. En die spanning helpt weer niet goed bij het kiezen van woorden. Vaak zijn het de rouwenden zelf, die, met wat ze al moeten bolwerken, de spanning het best weten te doorbreken. Ik denk met dankbaarheid en bewondering aan zulke momenten terug. Onderliggende vraag is: wat heb je te zeggen, als je het verdriet van de ander niet werkelijk doorgrondt? En dat is vaak zo, misschien wel altijd – in elk geval ben je er nooit zeker van. Dominee Wim van der Lingen (1920-2019) heeft gere-geld mensen moeten troosten die hun man of vrouw ver-loren. Maar toen hij in 2016 zelf zijn vrouw verloor, zei hij tegen zijn huisarts: ‘Ik heb al die achterblijvers die ik getroost heb, tekortgedaan. Want het verlies is veel gro-ter dan ik ooit heb beseft.’

Het raakte mij, dit inzicht: waardevol om mee te nemen in het leven. Het verhaal gaat verder. De huisarts had ge-antwoord dat het maar goed was dat hij alle pijn van zijn patiënten niet voelde, want dan zou hij ze nooit meer durven te behandelen. De kinderen van Van der Lingen vertelden dit verhaal op zijn begrafenis. De tekst van wat zij zeiden, heb ik inge-zien bij het samenstellen van deze bijlage, toen alle aan-meldingen binnenkwamen, en alle verhalen van gestor-ven mensen zich op mijn beeldscherm ontvouwden: in een enkel woord en beeld, of met een wat langere tekst. Al die levens, en elk daarvan een oneindig universum aan gedachten, relaties, verlangens, taken, tegenslagen, gewoonten, bijzonderheden ...

Moet je precies weten wat een ander doormaakt, om die-gene nabij te zijn? Ik hoop het niet. We zouden dan al-lemaal losse elementen vormen, die niets voor elkaar kunnen betekenen. De mens heeft doorgaans inlevingsvermogen - dat kun je niet doodslaan met de opmerking: ‘Je moet het meege-maakt hebben.’ Maar je kunt met dat vermogen alleen iets zinnigs doen, als je beseft dat ‘je inleven’ echt iets anders is dan ‘zelf doormaken’.

> > De uitnodigingen voor deelname aan deze bijlage In Memoriam hebben we verstuurd aan wie tussen 30 augustus 2018 en 1 september 2019 een rouw advertentie plaatste in het Nederlands Dagblad.

> > Vragen? Reageren? Mail naar [email protected]

‘Het verlies is veel groter dan ik ooit heb

beseft.’

Reina Wiskerke • eindredacteur

4


Nel Haandrikman-Karman

Utrecht ✩ 02-12-1927

Nijkerk ✝ 02-10-2018

wijs

Wolter DijkstraBuitenpost ✩ 18-09-1926

Assen ✝ 03-10-2018

gerechtsdeurwaarder

Gré Stavast-MeijerGroningen ✩ 04-10-1925

Harderwijk/Ermelo ✝ 06-10-2018

huisvrouw

Roelfina Grietje Hazekamp-Mars

Kantens ✩ 13-02-1937


lieve vrouw

Steven BoermaAssen

✩ 18-08-1946

Zwolle ✝ 08-10-2018

trouw en betrouwbaar

‘Jij was altijd de lieveling …’Over de band tussen broers en zussen als beide ouders zijn overleden.

De oudste zus die voor elk dokters-bezoek paraat stond en de bood-schappen deed. De jongste broer die het altijd te druk had. De mores ‘thuis’ heeft invloed op de band tussen broers en zussen als beide ouders zijn overleden.

Het was na de begrafenis van zijn moeder – va-der was twee jaar eerder overleden – dat Meine Zandbergen (64) met zijn broers en zussen om de tafel zat, zonder partners. ‘Thuis was weg. Wat hadden we eigenlijk met elkaar? En hoe hielden we dat in stand?’ Ze spraken af elkaar elk jaar op een vaste dag te ontmoeten. ‘Mor-gen zien we elkaar weer, voor het dertiende jaar op rij. Daar kijk ik naar uit. Het eerste half-uur is het mooiste moment van zo’n dag. Alsof alles eruit moet. Dan lachen we. Echt, dikke pret. Je krijgt er pijn in het hoofd van. Daarna daalt het stof neer, wisselen we verhalen uit en genieten we gewoon van het samenzijn.’

Betty van Braak (36) slaakt een diepe zucht. Een hoopvolle zucht. ‘Ik houd heel veel van mijn broers en zussen. Dat blijft zo. Daarom vind ik het jammer dat wij niet zo veel contact hebben. Mijn vader overleed toen ik 19 was. Mijn moeder ruim vier jaar geleden. Ik was – samen met mijn broer – de jongste in het ge-zin. Dat alles vormt je. Ik voel mij soms een-zaam als het gaat om mijn familie. Tegelijkertijd houd ik moed, omdat er in de loop der jaren steeds weer mooie momenten zijn.’

Twee gezinnen. Twee verhalen. Dat elk gezin na het overlijden van vader en moeder een ei-gen weg gaat, weet contextueel therapeut Ger-rie Reijersen van Buuren als geen ander. ‘Je kunt hierover niet in algemeenheden spreken’, zegt ze aan het begin van het gesprek. Dat er wel een basis is waar vanuit elk gezin zich vormt, wordt vervolgens duidelijk. Gerrie: ‘Als twee mensen zich met elkaar verbinden en uit die verbintenis komt een kind voort, dan ont-staat er een existentiële driehoeksrelatie: va-der, moeder, kind. In een gezin met vier kinde-ren, bestaan dus vier driehoeksrelaties. Essentieel aan zo’n relatie is dat elk kind beseft dat het van zijn ouders afhankelijk is. En daar-voor wil een kind iets teruggeven. Dat terugge-

ven gebeurt met het karakter. Het is lief, grap-pig, leidt af, helpt of doet alsof het er niet is. En dan komen de broers en zussen in beeld.’

denk aan JozefAls het met de ouders goed gaat, is er volgens Reijersen van Buuren niet zo veel aan de hand. Maar vaak vraagt het leven iets van ouders, in de eigen relatie, vanwege de zorg om ouders, door financiële problemen ... ‘In zulke situaties gaan kinderen extra geven. Soms gaat dat goed en vullen broers en zussen elkaar aan of ontlas-

ten ze elkaar juist. Maar je kunt je ook aan el-kaar gaan ergeren, omdat je op zulke verschil-lende manieren geeft. Of omdat ouders de nadruk leggen op het geven. Denk maar aan het verhaal van Jozef. Zijn broers werden woest vanwege de manier waarop hij aan zijn vader gaf. Want hij was het lievelingetje. Een ander was juist zo’n fijne helper. De volgende smeer-de ’m altijd. Dat doet iets met de relaties tussen broers en zussen onderling. Daar kun je als ou-ders al van jongs af aan rekening mee houden door je kinderen te laten zien hoe ze geven, en ze te leren elkaar daar niet om te veroordelen.’

Esther van Lunteren nd.nl/inmemoriam beeld istock / Kouichi Chiba

Thuis is weg. Wat heb

5


Annemarie de Vries-van Dijk

Slochteren ✩ 23-02-1935

Elburg ✝ 09-10-2018

belangstellend

Bernard van der VeldeUithuizen ✩ 01-01-1965

Zwolle ✝ 09-10-2018

uniek, zorgzaam

Johan HoogersZwollerkerspel

✩ 19-06-1949

Zwolle ✝ 11-10-2018

authentiek

Geertje Schaaij-Jongsma

Duurswoude ✩ 25-08-1931

Creil ✝ 15-10-2018

gelovig, gedreven

Herman JansmaGroningen ✩ 30-03-1938

Dalfsen ✝ 15-10-2018

betrokken, dankbaar

Betty van Braak herkent de verschillende ma-nieren van geven uit haar jeugd. ‘Toen wij klein waren, ging mijn moeders aandacht veel uit naar mij en mijn broertje, de nakomertjes. Mijn oudste zus deed veel voor mijn moeder. Zij heeft mij vaak in bad gedaan of nam mij mee uit. De middelste ging juist op kamers. Als eni-ge. Na het overlijden van mijn vader wierp mijn oudste broer zich op de financiën en de papieren. Mijn oudste zus bleef zorgen, zij deed de boodschappen en maakte planningen. De middelste zus kwam niet zo vaak, maar als ze er was, bleef ze de hele dag. Dan was mijn

moeder heel gelukkig. De broer boven mij trok zich juist terug, en zelf werd ik heel zorgzaam. Ze moet afleiding hebben, dacht ik vaak. En dan nam ik mijn moeder mee uit of kookte ik uitgebreid voor haar. Mijn moeder was heel dankbaar voor al die zorg, en liet dat ook blij-ken.’

muziekOok Meine Zandbergen zag elk van zijn broers en zussen een eigen rol vervullen. ‘Mijn oudste broer hielp mijn vader veel. Dat deed ik later

ook, toen ik groot genoeg was. Muziek was be-langrijk in ons gezin. Mijn vader en oudste broer speelden in een brassband. Mijn oudste zus bespeelde zondags het harmonium, de broer die na mij komt had een accordeon. Op twintigjarige leeftijd overleed mijn jongste zus. Dat heeft veel impact gehad, en naast verdriet ook veel moois en kracht gegeven, vooral aan mijn ouders. Dat hebben ze met ons gedeeld;

zo heeft het bij iedereen een plek gekregen. Toen we uit huis gingen, bleef de relatie goed, hoewel we allemaal ons eigen leven opbouw-den. We kwamen op verjaardagen bij elkaar thuis, en ik merkte dat de manier waarop ieder in het leven stond, veranderde. Met name op geloofsgebied zijn we totaal andere richtingen ingeslagen. Dat wordt dan terrein waarop je je voorzichtig beweegt en iets wat je soms beter kunt mijden.’

nieuwsgierigheid‘Als je het als broers en zussen goed met elkaar wilt houden of krijgen, is die driehoek waarin je als kind aan het geven bent, de sleutel’, ver-telt Gerrie. ‘Want hoewel het geven feitelijk ophoudt als beide ouders overlijden, blijft het vaak uit loyaliteit aan de ouders wel bestaan en een rol spelen in de relatie tussen broers en zussen onderling. ‘Jij drukte altijd je snor …’ Of: ‘Ik moest altijd klaarstaan …’ Of: ‘Ik kreeg nooit de kans om …’ Het is per gezin verschil-lend hoe je dat beleeft na het overlijden van beide ouders. Maar het helpt altijd om erover in gesprek te gaan. Deel waar je mee zit. Vraag of de ander bereid is met jou naar je vragen en pijn te kijken. Check of jouw interpretatie van de werkelijkheid door je broers en zussen wordt gedeeld. Vul het niet voor de ander in. Misschien vind jij dat je zus alles aan jou over-liet, maar blijkt zij zich in werkelijkheid op de

achtergrond te hebben gehouden, omdat ze het ‘nooit goed kon doen’. Wees oprecht benieuwd naar wat de ander heeft gedreven. Zonder er-over te oordelen. Dat verbindt.’

Drie jaar geleden hebben Meine en zijn broers en zussen hun jaarlijkse ontmoeting uitgebreid met een extra dag. ‘Mijn zus – de kloek – vond het jammer dat we elkaar niet in onze privé-sfeer zagen. Dus hebben we nu een dag toege-voegd bij een van ons thuis. Het is heerlijk om die dagen onder elkaar te zijn. Het voelt echt als vroeger. Eigenlijk laten we het leven van nu – waarin ieder zijn eigen strubbelingen heeft – even achter ons op die momenten. Daar heeft die bijeenkomst vlak na de begrafenis aan bij-gedragen. Je houdt elkaar niet als vanzelf vast, en je kunt elkaar ook niet in alles blijven vast-houden. Maar de liefde voor elkaar koesteren we.’

koosnaampjeNa het overlijden van haar ouders had Betty de hoop dat ze met haar broers en zussen een goe-de band kon opbouwen. ‘Ik kijk heel goed terug op de afwikkeling na het overlijden van mijn moeder. We hadden zulke mooie weken, dat wilde ik graag vasthouden, bijvoorbeeld met familiedagen. Mijn oudste broer liet al vrij snel weten dat hij daar geen behoefte aan had. Hij werd bijna opa, had zijn eigen gezin. Zelf had ik de behoefte om met mijn broers en zussen over mijn ouders te praten. Dat kon niet.’ Door haar herinneringen, gedachten en gevoe-lens op te schrijven, vond Betty rust in de situ-atie. ‘Ik maakte een boekje voor mijn kinderen, zodat de herinneringen voor hen levend zou-den blijven. En dat zij zouden weten dat God in elke omstandigheid voor hen zorgt. God is een toevlucht, een Vader der wezen, staat in de Bij-bel. Dat heeft mij zo getroost. Uiteindelijk is het boek uitgegeven, Jezus alleen heet het. Het was een kwetsbare periode, vooral ook omdat elke broer en zus er anders op reageerde. Ik heb mij verbaasd dat de herinneringen aan onze ouders zo verschillend zijn. Zelf blijf ik met regelmaat de stoute schoenen aantrekken. Onlangs vroeg ik mijn oudste broer of we samen foto’s kon-den kijken van vroeger om herinneringen op te halen. Dat hebben we gedaan. Dat is heel waar-devol voor mij. Ook omdat hij ineens weer din-gen zegt die hij vroeger ook tegen mij zei. Een koosnaampje bijvoorbeeld. Dat doet mij heel goed.’ ■

‘Je kunt elkaar niet in alles blijven vasthouden. Maar de liefde voor elkaar koesteren we.’

ben we nu eigenlijk samen?

Doorgeven aan een volgende

generatie

Iets van jezelf doorgeven aan een volgende generatie kan op verschillende manieren. We vroegen Lucy uit Malawi en mevrouw Peters uit Nederland hoe zij doorgeven.

Zo geeft Lucy doorGeld heeft Lucy niet, maar tijd wel. Die tijd geeft ze aan haar kleinkinderen. Dat doet ze omdat haar dochter zelf niet voor de kinderen kan zorgen. Met haar (te kleine) inkomen probeert Lucy de kinderen zo goed mogelijk te voeden: “Als ik naar mijn kleinkinderen kijk, dan ben ik trots en dank-baar. Ik wil dat ze kunnen spelen en leren en een goede toekomst tegemoet gaan!”

Zo geeft mevrouw Peters door“Ik heb een gewone baan en ben niet rijk. Maar ik wil mijn spaargeld nalaten aan een goed doel waar ik zelf helemaal ach-ter sta. Binnenkort heb ik een gesprek met de notaris om Red een Kind op te nemen in mijn testament. Dan hoef ik hier niet meer over na te denken. Dat vind ik een

Ja, stuur mij de folder over doorgeven

Voorletters

Postcode

Achternaam

Plaats

Straat

Telefoon

Geboortedatum

U kunt deze bon uitgeknipt opsturen naarRed een Kindt.a.v. Lammertina Klein ObbinkAntwoordnummer 21698000 VB Zwolleof contact opnemen via 038-460 46 48. Meer informatie vindt u op www.redeenkind.nl/nalaten.

Red een Kind respecteert uw privacy en gaat zorgvul-dig met uw gegevens om. Kijk op www.redeenkind.nl/privacy voor meer informatie.

M V

7


Hennie Douwsma-VosEnschede ✩ 13-06-1936

Enschede ✝ 20-10-2018

naaister confectie

Fokkolien SmitTen Post ✩ 10-12-1954

Middelstum ✝ 16-10-2018

lieve zus

Siep HofstedeGroningen ✩ 01-04-1948

Harkstede ✝ 15-10-2018

vrijwilliger

Harm RoelfsemaSlochteren ✩ 03-03-1935

Assen ✝ 22-10-2018

bankemployé

Gretha van Til-MoedtSlochteren ✩ 07-06-1949

Zuidlaren ✝ 23-10-2018

liefdevol, betrokken

Albert (Ab) WoltersEnschede ✩ 12-05-1949

Enschede ✝ 24-10-2018


Jo de Bruijn-Molenaar’s-Gravenhage

✩ 14-02-1930

Zwolle ✝ 25-10-2018

huisvrouw

Johanna Albertien HaggAmersfoort ✩ 25-01-1989

Leusden ✝ 30-10-2018

omgeven door Glorie

Ze wilde zelfstandig wonen.Daarvoor was de operatie bedoeld.

Alieke Sandink was niet altijd zo open. Maar juist de zondag voor haar operatie stond ze voor in de kerk, als ‘baken van geloofsver-trouwen’, zo schreef de dominee later in het kerkblaadje. ‘Ze ge-tuigde dat ze niet bang was voor de operatie. Het was zó bijzon-der. Ze gaf zich helemaal over. Achteraf denk je: het had zo moeten zijn’, vertelt haar moeder.

Maandag werd Alieke opgenomen in het ziekenhuis, dinsdag volgde een operatie van negen uur. De artsen waren tevreden. De ingreep was gelukt. ‘Epilepsie beheerste haar hele leven. Ze wilde graag zelfstandig wonen, en daarvoor moest ze die epilep-sie onder controle krijgen. Daar was de operatie voor bedoeld.’Haar beperkingen waren terug te voeren op een problematische geboorte. Ze kreeg een hersenbloeding en werd spastisch. Ze moest naar het speciaal onderwijs. ‘Alieke was toch best pienter. Ze hielp mij als ik er met de computer niet uit kwam. Ze kon

maar één hand gebruiken, maar ze bouwde met de kleinste lego-blokjes de grootste bouwwerken.’Alieke Sandink kwam op de sociale werkvoorziening terecht. Daar moest ze vanwege die ene hand ‘de stomste dingen doen’, zoals ze het zelf kon verwoorden. Pleisters inpakken bijvoor-beeld. Ze leerde er wel haar hartsvriendin kennen. Die twee wandelden veel en gingen samen mee op de georganiseerde va-kanties van vereniging Dit Koningskind. Mensen met een beperking zoals Alieke, worden gemakkelijk over het hoofd gezien, ook in de kerk, weet haar moeder. ‘Ze viel een beetje tussen wal en schip.’ Voor wonen in een instelling voelde zij zich te goed, terwijl ze door haar epilepsie ook niet echt zelfstandig kon leven. Ze betrok daarom het appartement bij haar ouderlijk huis, waar haar oma vroeger woonde. Maar uiteindelijk wilde ze méér zelfstandigheid.De donderdagavond na de operatie was de neurochirurg nog bij haar voor een test. Alles leek prima. Alieke reageerde alert. Die nacht raakte ze in een diepe coma waaruit ze niet weer bijkwam. Hoe dat kon, is uitgebreid onderzocht. Waarschijnlijk heeft ze een hartstilstand gehad.Alieke Sandink stond vrij nuchter in het leven, zegt haar moeder. ‘Als ik mijn zorgen ergens over uitte, zei zij: Niet zeuren, het komt wel goed.’ ■

‘Het was zó bijzonder. Ze gaf zich helemaal over.’

Reina Wiskerke nd.nl/inmemoriam beeld pa

Nuchter, niet bangAlieke Sandink

▶ geboren: 04-01-1979 in Hardenberg ▶ overleden: 09-03-2019 in Utrecht

Wilt u meer weten?

bartimeusfonds.nl

Voluit meedoen Helpt u mee met uw nalaten schap?

9


Jantje Sikkema-OphuisUithuizermeeden

✩ 29-05-1918

Assen (Verz.huis Arendstate) ✝ 03-11-2018

zorgzaam

Betske de Boer-WestraBuitenpost ✩ 18-05-1926

Kampen ✝ 05-11-2018

moeder oma oerbeppe

Ita Eigenraam-BijlsmaRotterdam ✩ 07-06-1930


trouw, lief, zorgzaam

Piet EigenraamVlaardingen

✩ 14-08-1926


trouw, lief, precies

Jaap WildemanWesteremden

✩ 06-05-1945

Ten Boer ✝ 10-11-2018

rietsnijder

Gedenkplek

naam: Joke Pullen (52), Har-denbergGedenkplaats voor: twee overleden broertjes

Wat zien we op de foto?‘Mijn bijschrijfbijbel. Hierin doe ik aan Bible journaling. Dat houdt in dat ik bij bijzondere momenten een tekening maak of een tekst schrijf. Ik heb deze pagina’s bij Marcus 10 vers 14 gemaakt omdat Jezus daar zegt: “Laat de kinderen tot mij ko-men.” Er staan drie vlindertjes op omdat mijn moeder ook nog een miskraam heeft gehad. De afbeel-ding van het kindje op een hand be-tekent dat God mijn broertjes in zijn hand houdt. Op de paarse bladzijde

staat het gedicht ‘Ik laat een traan voor jou’, geschilderd en geschreven door Wilma. Haar achternaam weet ik niet. De paarse traan staat voor het ver-driet omdat de broertjes geen plek in ons gezin hebben gehad. Paars kan gezien worden als zwart waardoor-heen het licht gloort. Ik heb het een jaar geleden gemaakt.’

Wat betekenen deze bladzijden voor u?‘Het is een erkenning dat ze er ge-weest zijn. Ze zijn nu deel van ons gezin. Als ik hun graven had gevon-den, had ik dit niet gemaakt. Dan had ik waarschijnlijk een steen laten maken. Dat is toch tastbaarder. Ik ben blij dat kinderen die nu overlij-den, wel een naam en een plekje krijgen.’

Wanneer kijkt u ernaar?

‘Soms, maar niet vaak. Het is voor mij voldoende dat ik weet dat het erin staat.’

Wie waren uw broertjes voor u?‘Er werd nooit over hen gesproken. Op mijn geboortekaartje en dat van mijn broer staat: “Na droefheid gaf de Here vreugde.” Ik wilde weten waarom dat erop stond en kwam er-achter dat ik nog twee broertjes heb gehad, allebei eerder geboren dan ik. Na het overlijden van mijn moe-der, heb ik op de begraafplaats in Bergentheim gezocht en navraag ge-daan naar hun graf. Het is niet te vinden.

Wat is er gebeurd?‘Het oudste broertje, hij heeft geen naam gekregen, is bij de bevalling overleden. Het andere broertje, Hen-drik, heeft drie dagen geleefd. Hij had een te laag geboortegewicht en ademhalingsproblemen. Er zijn ook geen foto’s van mijn broertjes. Als kind heb ik altijd gevoeld dat de dood boven ons hoofd cirkelde. Mijn opa overleed toen ik tien was, mijn vader toen ik negentien was, maar over de dood werd niet gesproken. Daar liep ik enorm tegenaan toen ik psychische problemen kreeg. Nu ik alles een plekje heb kunnen geven en dit monumentje voor mijn broer-tjes heb gemaakt, is de cirkel rond en kan ik weer verder. Ik neem mijn ouders niks kwalijk. Ik kan het nu plaatsen. Niemand praatte over zul-ke dingen in die tijd en het was te pijnlijk voor mijn ouders. Elke zwan-gerschap moet voor hen heel span-nend en beladen zijn geweest.’

Hoe wilt u zich uw broertjes herinneren?‘Ik heb natuurlijk geen herinnering aan ze. Ik hoop ze later nog tegen te komen. Dat is een troostende maar ook een rare gedachte want ik heb geen beeld van ze.’

‘Over de dood werd niet gesproken.’

sophia Geuze nd.nl/inmemoriam beeld Dick Vos

Erkenning dat ze er waren

Omdat een stijlvolle begrafenis geen vermogen hoeft te kosten

010 4560101Uitvaartverzorging A.W. Broekema

Dag en nacht bereikbaar en beschikbaarwww.broekema-uitvaart.nl

Petra Roos (62) besloot een tijdje geleden een goed doel in haar testament op te ne-men. Ze koos daarbij heel bewust voor het Leger des Heils. “Ik ben zelf vroeger actief geweest in het maatschappelijk werk. Dan ken je elkaar toch al een beetje,” lacht ze. “Ik ben altijd erg onder de indruk geweest van de aanpak van het Leger: iedereen helpen, zonder te kijken naar afkomst of religie. Iets nalaten aan een organisatie die er voor de

“Als ik de verhalen hoor en lees over de men-sen die bijvoorbeeld een verslaving hebben, of dakloos zijn geworden, dan voel ik daar ook iets van,” vertelt Petra. “Het is veel van hen over-komen en dan denk ik: dat had mij ook kunnen

overkomen. Iedereen kan in omstandigheden terecht komen waarin je hulp van een ander nodig hebt. Het Leger des Heils is er voor deze mensen. Dat vind ik geweldig.”

Iets voor een ander betekenenZelf heeft Petra ook de nodige problemen gekend in haar leven. “Ik heb moeilijke tijden gehad, maar nu gaat het goed met me. Samen met mijn tweede man hebben we zes kinderen, elk drie. Elk van hen is goed terecht gekomen. Dat is echt een zegen. Maar het besef dat dat niet altijd zo vanzelfsprekend is, heeft me doen besluiten om het Leger des Heils op te nemen in mijn testament. Ik wil iets voor een ander betekenen, ook als ik er niet meer ben. Ik heb het Leger ook gevraagd om de uitvoering van het testament te begeleiden. Heel vaak ontstaan er grote spanningen bij de verdeling van een

op een onafhankelijke en betrouwbare partij die alles goed regelt.”

Wij kunnen wel wat missenPetra nam zelf het initiatief om het Leger des Heils te benaderen voor het regelen van haar nalatenschap. “Ik heb het Leger door de jaren heen van een afstandje gevolgd en zag van deze organisatie nooit iets waardoor mijn ver-trouwen werd geschaad. Ik ben er dan ook van overtuigd dat het erfdeel dat naar het Leger gaat, heel goed terecht komt. Wij kunnen wel wat missen en onze rijkdom een beetje goed verdelen - daar wordt niemand minder van. Het geeft mij een goed gevoel dat ik een ander kan helpen als ik er niet meer ben. Ik kan dat iedereen aanraden.”

Onze rijkdom een beetje goed verdelen daar wordt niemand minder van

Petra Roos zet Leger des Heils in haar testament

Kunt u ook wel iets missen? Onze collecteweek is van 25 november t/m 30 november! Geef aan de collec-tant of steun ons nu door de iDeal-code te scannen met je bankieren-app of QR-scanner.

www.legerdesheils.nl

Wilt u, net als Petra, het Leger des Heils in uw testament gedenken of meer weten over nalaten aan het Leger des Heils, kijk dan eens op: www.legerdesheils.nl/helpen/nalaten

Meer informatie over hoe u het Leger des Heils op andere manieren kunt helpen: www.legerdesheils.nl/helpen

12


Nienke Foekens- Bosman

Enschede ✩ 19-03-1948

Enschede ✝ 11-11-2018

zorgzaam, betrokken

Froukje Leever-KoersScheemda ✩ 18-08-1930


zorgzaam & gastvrij

Arnold SnipGroningen ✩ 23-05-1936


logis. medew. RUG

Pim SiesRotterdam ✩ 03-08-1939

Zwijndrecht ✝ 20-11-2018

leraar, betrokken

Johanna MoermanRotterdam ✩ 25-08-1931

Rotterdam ✝ 25-11-2018

meelevend

De Bijbel is er duidelijk over dát er een eeuwig leven is, en dat de doden zullen opstaan.

Eeuwig leven met God? Als er maar weinig gegevens zijn, gaan we ons eigen beeld inkleuren.

In paradisum deducant te angeli ... Zo kennen muziekliefhebbers het ‘hiernamaals’, via Ga-briel Fauré (1890). Feeërieke sopranen bij twin-kelend orgelspel. Mogen de engelen je geleiden naar het paradijs. Die woorden uit de oude uit-vaartliturgie zijn gebaseerd op Jezus’ verhaal over Lazarus de bedelaar, die na een leven van ziekte en honger stierf: ‘… en hij werd door en-gelen weggedragen om te rusten aan Abrahams hart’ (Lucas 16).‘Wanneer dit tijdlijk leven endt / begint het eindeloze leven’, schreef Vondel. Maar hoe gaat die overgang? In een ander gedicht (1632) stelt hij zich zijn overleden zoontje Constantijn voor als een engeltje, dat glimlachend neerkijkt op de ‘ijdelheden hier beneden’, en tegen zijn moeder zegt: wees niet verdrietig, boven leef en zweef en dartel ik, en we krijgen allemaal drinken, van de Schenker zelf.

kantoortjeDe Bijbel vertelt niet veel over een ‘hierna-maals’. Schrijvers, dichters en componisten zoeken dan naar taal en klanken om die leemte te vullen, met hoop en verwachting. In de no-velle Niets dan de waarheid (2001) van Adrian Plass komt Martin John Porter onder een bus. Hij vindt zichzelf terug in een kantoortje, waar iemand van de ‘toetsingscommissie’ hem ont-vangt. Het gesprek gaat over zijn leven, zijn te-kortkomingen en verlangens. Aan het eind is hij op een plek die herinnert aan de angsten van zijn kindertijd, en daar staat zijn vader met open armen.De Bijbel is er duidelijk over dát er een eeuwig leven is, en dat de doden zullen opstaan. Dat

gebeurt als Christus terugkomt aan het eind van de tijd. Over wat er nu na het sterven ge-beurt, is de Bijbel minder helder.Hans Boersma is een Canadees-Nederlandse theoloog, die een boek schreef over de christe-lijke verwachting na de dood (2017). ‘In de vroege kerk onderscheidde men een ‘tussen-toestand’, tussen het sterven en de dag van de opstanding. De zielen zijn dan – gescheiden van het lichaam – al in Gods aanwezigheid en vrij van zonde en van lijden. Maar de volledige heerlijkheid – dat wij God zien van aangezicht tot aangezicht – komt pas na Christus’ weder-komst.Pas in de late Middeleeuwen kwam in de wes-terse kerk het idee op dat de heiligen meteen

na het sterven God in zijn volheid zullen zien (voor de andere gelovigen komt dat na hun loutering in het vagevuur).’Persoonlijk heeft Boersma sympathie voor de visie van een oosterse kerkvader, Gregorius van Nyssa. ‘Hij zegt dat we voor altijd – zelfs ook nog ná de opstanding – alsmaar dieper zullen binnengaan in de oneindige liefde van God. Er is een proces van eeuwige voortgang. Het ver-langen houdt nooit op. Er is altijd iets beters en groters om naar uit te zien.’En de ‘zielenslaap’ dan – de ‘leer van dominee Telder’, zoals die vooral in vrijgemaakte kring bekend is geworden? Het was mede een aan-leiding voor de breuk met de Nederlands-gere-formeerden vanaf 1966. De Bredase dominee Bartus Telder leerde dat de ziel na het sterven

in een sluimertoestand komt, tot de dag van de opstanding.Daar zijn aanknopingspunten voor in de chris-telijke traditie – waarom zou de kerk anders vanouds voor de overledenen bidden dat de Heer hun eeuwige rust – requiem aeternam – geeft? ‘In de vroege kerk waren er ook wel theologen die zoiets leerden’, zegt Boersma, ‘maar dan geloofden ze dat de mens uit drie delen bestond: lichaam, ziel en geest. De ziel zou met het lichaam te ruste worden gelegd, maar de geest, afkomstig uit de hemel, die tij-dens het leven in die persoon had gewoond, zou meteen na het sterven teruggaan naar Christus. Bij Telder lag dat anders. Hij ging uit van een holistisch begrip van de mens, de een-heid van ziel en lichaam. Maar de hoofdlijn van de christelijke traditie – in Oost én West – is altijd geweest dat de ziel na het sterven in een bewuste toestand voortleeft.’

dodencultusToch is de Bijbel terughoudend over wat er na het sterven komt. Dat is misschien omdat er juist in de omringende wereld zo’n enorme do-dencultus was, zegt Robin ten Hoopen. Hij is predikant in de Protestantse Kerk en werkt aan een proefschrift over de hoop op eeuwig leven in de oude oosterse wereld. ‘In Egypte en Me-sopotamië werden offers aan de doden ge-bracht, ze kregen eten en drinken mee, er werd geprobeerd contact met hen te houden. Het werden haast een soort halfgoden. Dat staat recht tegenover het geloof van Israël in de Ene, die alle macht heeft.’En dus gaan we, als er maar weinig gegevens zijn, ons eigen beeld inkleuren, zegt Ten Hoopen. Hij is gefascineerd door hoe dat in de populaire cultuur gebeurt. Dan ziet oma ons vanaf haar wolk, of is mama of een overleden kind een sterretje geworden aan de hemel, of drinken vrienden samen het allerbeste bier.

‘Soms vertellen nabestaanden van een teken dat ze van de overledene ontvingen. Voor hen is dat prettig: er is blijkbaar nog contact. Maar omgekeerd – als een overledene nog constant bezig moet zijn met wat er op de aarde ge-beurt, ook met wat daar allemaal misgaat, is dat dan wel zo hemels? Het is vooral voor ónze gemoedsrust dat we daar behoefte aan hebben. Christenen ervaren zulke tekens soms ook. ‘Zie

‘Nu weet ik mij altijd bij U, U houdt mij aan de hand.’

Wim Houtman nd.nl/inmemoriam beeld istock / Kouichi Chiba

En hij werd door engelen weggedragen

13


Arie JonkerRoodeschool

✩ 16-06-1940

Roodeschool ✝ 26-11-2018

betrokken, zorgzaam

Albertje Prummel-de Vries

Emmen ✩ 18-04-1925

Veendam ✝ 26-11-2018

betrokken

Annie Hofsteenge-Gietema

Burum ✩ 11-04-1921

Zuidlaren ✝ 26-11-2018

onze lieve moeder

Lienke BoersemaKatwijk

✩ 30-08-1947

Hilversum ✝ 28-11-2018

veilig in Gods hand

Gerdien van Dam-TabakVleuten ✩ 15-11-1938


behulpzaam

er dan een knipoog in van God zelf. We blijven met de doden verbonden door Christus. De ge-meenschap der heiligen gaat over de dood heen.’

een wissel omToen zijn oma onlangs overleed, leidde Ten Hoopen de samenkomst en sprak hij over

Psalm 73. ‘“Nu weet ik mij altijd bij U, / U houdt mij aan de hand’’, dat zegt eigenlijk alles. Laten we de dood serieus nemen. Er gaat een wissel om en dat betekent pijn, verdriet, loslaten. Maar ook na de dood laat Gods hand je niet los. Of je dan bewustzijn hebt of niet, dat maakt mij eigenlijk niet zo veel uit. Je naam staat in de palm van Gods hand; je bent gezien, geliefd en veilig, totdat de nieuwe hemel en de nieuwe

aarde komen.’ In het Oude Testament is sprake van het dodenrijk, de onderwereld, waar de doden liggen en niemand meer Gods lof zingt. Die ‘plek’, zegt Ten Hoopen, maakt in het Nieu-we Testament plaats voor ‘bij Christus zijn’. Zo zegt Paulus het (in Filippenzen 1): hij verlangt ernaar te sterven en bij Christus te zijn. Hoe, wat en waar, dat weten we eigenlijk niet. Maar het is daar goed, veilig en warm, vol van Gods

liefde.’ Dat is ook de belofte van Jezus zelf, zegt Hans Boersma, als Hij (in Johannes 14 zegt): ‘In het huis van mijn Vader zijn veel kamers en ik ga een plaats voor jullie gereedmaken.’ ‘Het woord voor kamer, mone, is verwant met het werkwoord blijven of wonen, menein, dat Jezus vaak gebruikt in het Johannesevangelie. Jezus woont in ons en wij in Hem. Hij is onze kamer, waarin wij voor eeuwig wonen. Jezus is de he-mel zelf. Onze grote hoop is daarom voor altijd in de hemel te zijn – in Jezus.’

geen seksuele relatiesZullen we onze geliefden dan weerzien? Ja, denkt Boersma, maar niet alsof we de draad weer oppakken waar die hier werd verbroken. ‘We zullen geen Heineken drinken, geen seksu-ele relaties hebben enzovoort. Evengoed zijn de simpele activiteiten van eten, drinken en seks in ons leven kleine sacramenten, die verwijzen naar het eten van Christus, ons eeuwig manna, en naar de eeuwige vereniging met Christus, onze Bruidegom. Díe realiteit zullen we voor altijd blijven vieren. Laten we niet te klein den-ken van het hiernamaals en van de liefde en de toekomst van Christus.’Liefde vergaat niet, dat staat voor Adrian Plass voorop. ‘Liefde is niet biologisch afbreekbaar, je kunt het niet verdunnen, hergebruiken, vernie-tigen en zeker niet verspillen. In de liefde woont God; Hij zal zoiets waardevols nooit ver-loren laten gaan.We hebben geen flauw idee hoe het in de he-mel zal zijn; hoe kan iemand ooit iets anders beweren? Ik hoop dat de mensen er zijn van wie ik gehouden heb, en ook mijn glorieus ver-nieuwde vijanden. Het trekt me enorm om Je-zus te ontmoeten, ten volle en zonder omwe-gen. Ik heb dan heel wat vragen. God ook, verwacht ik zo. De essentie van alles wat goed en mooi en liefdevol is – daar verlang ik naar. Ik hoop dat de wijn er goed is.’ ■

WAT WEET IK VAN JOU? EN JIJ VAN MIJ?Uw eigen uitvaart of die van uw dierbare, bijna iedereen vindt het moeilijk om daar over te praten. Toch geeft het een gerust gevoel als de mensen die dicht bij u staan weten wat uw wensen zijn.

Een handig hulpmiddel is het invullen van een wilsbeschikking. Het invullen kunt u zelf doen of samen met uw naasten. Goede muziek, de mooiste kist of juist zo eenvoudig mogelijk? Iedereen mag komen, of liever alleen de intiemste vrienden en familie? Geruststellend voor wie achterblijven om te weten: het ligt er, een draaiboek voor de uitvaart.

Vind u het moeilijk of ongemakkelijk om het zelf vast te leggen en/of wilt u weten of u voldoende verzekerd bent voor uw wensen? Bel voor een afspraak: wij komen vrijblijvend bij u langs.

Rouwcentrum De MeidoornMeidoornsingel 50

3053 BS Rotterdam

Rouwcentrum OverschieHoornsingel 10

3042 NL Rotterdam

Rouwcentrum HessReigerlaan 195

2903 LG Capelle aan den IJssel

Afscheidshuis HessBarbarakruid 2

3068 SB Rotterdam

Hess beschikt over eigen rouwcentra,maar alle rouwcentra in de regio zijn via Hess beschikbaar.

Christelijke toewijdingChristelijke toewijdingin uitvaartenin uitvaartenChristelijke toewijdingin uitvaarten

OVERLIJDEN MELDEN

010 418 23 33Dag en nacht bereikbaar

Bel 010 418 23 33 of kijk op www.hess.nlvoor een GRATIS INFORMATIEPAKKETmet daarin de handige wilsbeschikking

Omdat wij de kwaliteit van onze dienstverlening belangrijkvinden, heeft Hess uitvaartzorghet Keurmerk Uitvaartzorg.

15


Liesbeth Knol-van PeltRotterdam ✩ 03-02-1955


zorg(zaam)

Roelie Slager-van der Woude

Groningen ✩ 02-02-1946

Zwolle ✝ 13-12-2018

hart voor een ander

Ali Haak-de BruijneZaandam ✩ 05-10-1954

Bergen op Zoom ✝ 15-12-2018

zorgzaam

Lieneke de Mooij-SolSchiedam ✩ 04-07-1932

Katwijk ✝ 18-12-2018

moedig

Henk LamberinkBergentheim

✩ 05-11-1933


timmerman

Thea Treurniet-de Gelder

Berkel en Rodenrijs ✩ 20-02-1934


zorgzaam

Hettie OphoffHoogeveen ✩ 03-04-1975

Zwolle ✝ 05-12-2018

therapeut

Ali Douma-van Wijngaarden

Amsterdam ✩ 27-08-1933

Meppel ✝ 07-12-2018

onderwijzeres

Jeanne Storm-SchoenHaarlem

✩ 28-05-1929

Nijkerk ✝ 11-12-2018

betrokken moeder

Willem Pieter DuvekotLeiden

✩ 19-11-1991


co-assistent

Ada Dikkeschei-Hoogendoorn

Zwammerdam ✩ 04-07-1927


reislustig christen

Theodoor AalbersUgchelen ✩ 02-01-1971

Gouda ✝ 02-12-2018

liefste man en papa

Jan BuitenhuisRouveen ✩ 21-02-1933

Zwolle ✝ 03-12-2018

metselaar, gelovig

Anke Buitenhuis-Groenveld

Bedum ✩ 24-01-1935

Kampen ✝ 11-01-2019

liefdevol, gelovig

Ypie Hooghiemstra-Paulusma

Suameer ✩ 04-08-1930

Heerenveen ✝ 04-12-2018

zorgzaam, humor

Hendrik HarinkRouveen ✩ 12-02-1931

Staphorst ✝ 19-12-2018

veehouder

Jan SteenRotterdam ✩ 05-05-1945


wijs, betrokken

Bote HazenbergWinschoten ✩ 31-03-1936

Zaandam ✝ 19-12-2018

‘de regelaar’

Kees MaatkampLangerak (zh)

✩ 02-01-1947

Zwolle ✝ 13-08-2019

bouwkundige

Daan KlamerDen Horn ✩ 28-09-1929


behulpzaam

16


Leendert WielhouwerRotterdam ✩ 05-12-1933

Ede ✝ 22-12-2018

lieve vader en opa

Hillie Geertsema-Eenkema

Slochteren ✩ 24-07-1919

Ten Boer ✝ 23-12-2018

wilskrachtig

Zwaantje Jansen-EissesTer Aard (Dr)

✩ 08-05-1921

Assen ✝ 24-12-2018

boerin/huisvrouw

Jan BuitenhuisRouveen ✩ 21-05-1936

Zwolle ✝ 24-12-2018

aannemer

Roelof HullemanAmbt Vollenhove

✩ 01-05-1929

Sint Jansklooster ✝ 29-12-2018

laborant

‘Emoties zijn de belangrijkste aanjager van het gebruik van sociale media.’

Met de komst van sociale media, krijgen ook afscheid en rouw een plek op dit podium. Heel direct ver-tellen hoe het met je staat. Beken-den en onbekenden die met je mee-leven – of reacties sturen die je niet prettig vindt. ‘Ik doe het omdat ik een nette punt achter mijn leven wil zetten.’

Hans Nijhof, wethouder in de Utrechtse Heu-velrug voor GroenLinks/PvdA, was een bekende twitteraar over zijn ziekte en aanstaande ster-ven. Vijf dagen voor zijn overlijden werd hij zelfs trending. Een van zijn volgers, cabaretier Jochem Myjer, besloot de wethouder, die elke dag begon met een tweet, goedemorgen te wensen. Hij riep zijn volgers op hetzelfde te doen. De hashtag #goedemorgenhans was even de meestgebruikte in twitterland.

sindsdien is het stilDe aanleiding was niet bemoedigend: Nijhof, die leed aan uitgezaaide slokdarmkanker, moest plots naar het ziekenhuis vanwege een longembolie. Het bericht dat de hashtag tren-ding was, zou het op twee na laatste bericht zijn voordat Nijhofs vrouw Karolien op 18 mei op het account van haar man twitterde dat hij was overleden. Nog een paar weken zette zij het account voort. Sindsdien is het stil, maar nog altijd heeft het Twitteraccount meer dan elfduizend volgers. Het account van Karolien Nijhof heeft inmiddels bijna 6.500 volgers.De Twitteraccounts van doodzieke mensen zijn niet per se ter bemoediging van anderen. Per-spectief over de dood heen is schaars gewor-den. Nijhof introduceerde zichzelf op zijn Twit-teraccount zo: ‘Leeft het leven als palliatief hedonist. Danst een tango op het leven met kanker. Leven is eindig. Ziek, geen patiënt.’ Een andere twitteraar meldt: ‘Ik ben John en ik heb uitgezaaide wekedelenkanker en ga dood.’ En weer een ander: ‘Ik doe het omdat ik een nette punt achter mijn leven wil zetten.’Wat er vervolgens gedeeld wordt? Alles. De angsten, de wachtkamerstress, de ontluiste-ring, de koortsen en de kwaaltjes, hoe het voelt en hoe het ruikt. Nijhof: ‘Onverwacht in broek poepen is naar en vies, maar op te lossen. Het is

vooral verdrietig decorumverlies en verlies van vertrouwen in werking van mijn eigen lichaam. Voelt uitermate onzeker en verraden. Ieder darmkrampje is verdacht.’Lisan Simons: ‘Zo hé had ik me weer ff een die-pe dip, paniek angst omg die vreselijke #kan-ker #uitgezaaideborstkanker #kutkankerzooi in mijn lijf, geest, huis, alles ademt kanker.’ Si-mons besluit haar uitroep met een vraag: ‘Wil-len jullie ff virtueel huggen?’

ik verrek van de pijnIs dat wat mensen uiteindelijk willen, met het delen van hun misère? Gezien worden? Ge-troost? Gericht wetenschappelijk onderzoek naar dit verschijnsel staat nog in de kinder-schoenen, zegt Mark Deuze. Deuze is hoogleraar mediastudies aan de Uni-versiteit van Amsterdam, en is bereid om mee te denken op basis van wat wetenschappelijk onderzoek wél heeft uitgewezen over de om-gang van mensen met sociale media. ‘In het al-

gemeen geldt: emoties zijn de belangrijkste aanjager van het gebruik van sociale media. Mensen willen emoties delen.’ Mensen beginnen dus doorgaans niet welover-wogen of doelgericht hun ziektegeschiedenis te publiceren. ‘Het is een emotionele stap die wordt gezet.’Is het doel dan gewoon je hart luchten? Niet per se, zegt Deuze. ‘Veel van het gedrag van mensen online gaat om een gevoel van ergens bij horen. Zo delen mensen ook nepnieuws, terwijl ze best weten dat het nepnieuws is. Ie-mand zei in een onderzoek: ‘Ik weet wel dat het nepnieuws is, maar ik vind het leuk en ik wil bij de club horen van mensen die dit ook grappig vinden.’Deel uitmaken van een netwerk waarin je ge-steund en gezien wordt, vormt dus een belang-rijke drijfveer. Deuze: ‘Gezien worden is een fundamenteel menselijk verlangen. De zwaar-ste straf die een mens kan krijgen, is niet voor

niets eenzame opsluiting. In je ellende vanwe-ge ziekte en eenzaamheid – die twee gaan vaak hand in hand – bieden sociale media soelaas.’ Lisan Simons appte op 22 september: ‘En weer gebeurde het gisteren. Sinds ik ziek ben, kanker en in scootmobiel, lopen mensen die ik ken, LANGS MIJ HEEN. Een schichtig knikje en dat is het. Ik verrek al van de pijn en dan deze pijn erbij.’

‘Gezien worden is een fundamenteel menselijk verlangen.’

Rien van den Berg nd.nl/inmemoriam beeld istock / Phil Lewis

Sterven voor het oog

17


Fennie van den Berg-Merjenburgh

Bergentheim ✩ 12-10-1948


lieve vrouw en (o)ma

Gerda Holsappel-Oldenbroek

Alkmaar ✩ 29-08-1930

Zaandijk ✝ 30-12-2018

humor

Henriëtte de Ruiter-van Essen

Ridderkerk ✩ 05-06-1985

Barneveld ✝ 02-01-2019

liefdevol

Bram VeefkindWinschoten ✩ 31-07-1956

Holten ✝ 05-01-2019

markant

Ada van Dijk-van IngenOuderkerk aan de Amstel

✩ 13-05-1950

Ruinerwold ✝ 07-01-2019

lieve mama en oma

Maar is digitale steun échte steun? Moet je daarvoor een paar honderd volgers hebben? Een paar duizend? ‘Dat doet er niet zo veel toe. Als mensen een paar likes krijgen, of een reac-tie in de trant van ‘kop op’, kan dat bepaalde gevoelens ontzettend verlichten.’ Deuze kent genoeg studies naar mensen die het internet beschouwen als de enige veilige plek. ‘Thuis ben je alleen, of je kunt je gevoe-

lens niet delen omdat je je naasten er niet de hele tijd mee lastig wilt vallen, of omdat er ook daar geen begrip voor is. Online kan altijd. De deur staat altijd open.’

Maar sociale media zijn geen neutrale omge-ving, weet Deuze. ‘Ze vergroten uit en jagen aan wat er is. De algoritmes achter sociale me-dia zijn zo geprogrammeerd: de meer extreme

dingen, die op meer reacties en clicks kunnen rekenen, komen hoger in de zoekorde. De soft-ware én de hardware van de media zijn erop ingericht om zo veel mogelijk van je tijd en aandacht te krijgen. Emotioneel heftige posts online kunnen veel clicks genereren. Op basis daarvan gaan algoritmes er weer groter ge-wicht aan hangen, wat nóg meer aandacht op-levert.’

Dus je voelt je veilig op het internet, erkend, gezien, maar er is ook een keerzijde? ‘Je kunt niet controleren wat er met je verhaal wordt gedaan. Je hebt om te beginnen niet in de hand hoe andere mensen reageren.’Karolien Nijhof ondervond het. Ze zette na het overlijden van haar man Hans het account voort, maar dat kwam haar ook op nare reac-ties te staan. Op één ervan reageerde ze: ‘Jouw woorden “gestoord” en “hans draait zich nog eens om” komen keihard binnen. Mijn anti-ha-telijkhedenfilter werkt op het ogenblik niet. Ik gun je het genoegen dat je hier blijkbaar aan ontleent.’ Troost van andere twitteraars sloot ook niet al-tijd aan bij de visie van Karolien Nijhof op de dood: ‘Aan iedereen die zegt dat Hans mee-kijkt, signaaltjes stuurt of iets dergelijks: hou er alsjeblieft mee op, misschien lief bedoeld, maar ik geloof niet in hokus pokus en Hans is dood.’Deuze: ‘We staan er niet bij stil dat we onszelf op sociale media ook echt kwetsbaar maken. We maken van het private iets heel publieks.’Zou je het dan wel moeten doen? ‘Ik zou het zeker zorgvuldig overwegen voordat je je le-vensbedreigende ziekte met de wereld deelt. Het is wel zo dat je over het algemeen veel meer steun krijgt dan negativiteit.’

weerbaarheidMensen worden soms ook geconfronteerd met een mediabedrijf dat je inhoud niet oké vindt en je account blokkeert, of met een aanval door trollen. Veel mensen overzien de gevolgen niet van wat ze delen, en weten niet of ze met die gevolgen kunnen omgaan. Deuze: ‘Het vergt een soort van emotionele weerbaarheid.’Maar Deuze zei net toch zelf dat mensen uit emotie beginnen te delen, en juist als ze niet op hun weerbaarst zijn? ‘Precies. En dan kun je er mee leren omgaan, een cursus mediawijsheid volgen, de instellingen van je account zo behe-ren dat je je kunt afschermen voor mensen, dat je publieke posts weer deels privé kunt maken … Maar dat moet je bijhouden, want de tech-niek verandert om de haverklap.’Deuze pleit ervoor op brede schaal mensen niet alleen te scholen in technische weerbaarheid, maar juist ook in emotionele weerbaarheid. ‘Ik zou ze dat willen toewensen voordat ze eraan beginnen. De vraag is altijd: kun je emotioneel goed omgaan met wat je losmaakt? Die koppe-ling wordt echt nog veel te weinig gemaakt.’ ■

‘Thuis ben je alleen, of je kunt je gevoelens niet delen omdat je je naasten er niet de hele tijd mee lastig wilt vallen, of omdat er ook daar geen begrip voor is. Online kan altijd. De deur staat altijd open.’

van iedereen

Met uw nalatenschap kunt u hét verschil maken in het

Meer weten?Bel met Ina Ekkelenkamp (036 – 536 36 15) voor onze gratis brochure of een vrijblijvende afspraak met directeur Peter van der Bijl (nalatenschapscoach en registerexecuteur).

EEN TOEKOMST

DANKZIJ ONDERWIJS leven van kansarme

kinderen in Oost-Europa.

zendingovergrenzen.nl/nalaten NL56 INGB 0002 9625 56

www.noachuitvaartzorg.nl

Wij worden gedreven door de opdracht van Jezus: “Ik geef jullie een nieuw gebod: heb elkaar lief. Zoals ik jullie heb lief-gehad, zo moeten jullie elkaar liefhebben”.

Vanuit deze liefde mogen wij families ondersteunen in een moeilijke periode.

Nederland

[email protected]

Gertrude Smeijsters06-1245 1293

Erwin Livestro06-4095 2584

Evert Treur Kroostweg 22, 3704 ED Zeisttel. 030 692 42 58 | 06 573 156 [email protected]

Postmortalezorg Gerard Mulder Schoolstraat 13, 3931 HW Woudenbergtel. 033 303 33 15 | 06 286 987 55

TreurBegrafenisonderneming

Iemand verliezen die je lief is, is aangrijpend. Op zulke ingrijpende momenten moet er ook veel worden geregeld. Juist daarin willen wij u terzijde staan.

Wij zijn een kleine onderneming, doen ons werk vanuit christelijk oogpunt en verzorgen alleen begrafenissen.

Wilsbeschikkingboekjes zijn bij ons gratis verkrijgbaar om uw wensen ten aanzien van uw begrafenis vast te leggen.

Voor begrafenissen in Zeist, Woudenberg, Scherpenzeel, Barneveld, Utrechtse Heuvelrug, Amersfoort en omstreken. Dag en nacht bereikbaar.

www.begrafenisondernemingtreur.nl

19


Aad KlapwijkBerkel en Rodenrijs

✩ 04-12-1943

Bunschoten-Spakenburg ✝ 13-01-2019

integer, bescheiden

Aart Andries Blankestijn

Amersfoort ✩ 04-11-1941


sociaal

Eike Lukkien-van der Werf

Leens ✩ 11-05-1932

Assen ✝ 08-01-2019

gelovige vrouw

Janna Kwant-KrijgsheldBoerdam (Middelstum)

✩ 01-10-1925

Appingedam ✝ 13-01-2019

moeder/kwekersvrouw

Wim MulderDalfsen

✩ 29-07-1948

Dalfsen ✝ 15-01-2019

touringcar chauffeur

Gert TreurnietBerkel en Rodenrijs

✩ 09-11-1961

Delft ✝ 16-01-2019

docent wiskunde

Roel de JongNoardburgum

✩ 05-08-1940

Noardburgum ✝ 18-01-2019

betrokken, behulpzaam

Heinrich ZomerRheine, Duitsland

✩ 22-03-1928


campingeigenaar

Hij had er alles voor over om de wereld te ontdekken.

Willem Pieter viel op door zijn lengte, energie en vrolijkheid, zegt zijn moeder. ‘Naast zijn studie geneeskunde en zijn bijbaan-tjes had hij een druk sociaal leven. Hij had er alles voor over om de wereld te ontdekken en was dan ook vaak op reis. Tijdens zijn reizen hield hij van uitdagingen. Zo beklom hij in Bolivia een berg van ruim 6000 meter, terwijl hij in het laatste kamp voor de top een voedselvergiftiging kreeg. Maar hij moest en zou de top bereiken. Puur op wilskracht is hem dat gelukt. Eigenlijk is dit heel typerend voor WP, want hij had een sterke wil om te berei-ken wat in zijn hoofd zat.’Het was voor zijn familie dan ook onbegrijpelijk dat hij zomaar in zijn slaap is overleden zonder dat er tot nu toe bij de obductie een oorzaak is gevonden. ‘Hij was die dag, 13 december 2018, niet komen opdagen op zijn werk in het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis in Amsterdam, waar hij zijn semi-arts-stage liep. De

collega’s daar maakten zich grote zorgen. De politie werd inge-schakeld en die heeft bij hem thuis de deur geforceerd. Daar heb-ben ze hem gevonden, in zijn bed, overleden in zijn slaap.’

‘Hij zat vol plannen. Zo zou hij in februari van dit jaar naar Tan-zania gaan voor een co-schap. En daarna naar Toronto voor zijn afsluitende wetenschappelijke stage. Voorafgaand aan Tanzania zouden wij, zijn ouders en broer, met hem door Kenia gaan rei-zen. Hij wilde ons ook graag iets van die prachtige wereld laten zien. De tickets waren al geboekt. Helaas heeft het niet meer zo mogen zijn.’Zeven jaar eerder overleed zijn zus, Gerlineke, aan de gevolgen van bijnierschorskanker. ‘Op haar begrafenis beschreef hij hoe hij voor zich zag dat zij nu bloemen plukte met Eva en danste op de beats van dj David. Zijn laatste zin was: “Ik kan niet wachten om weer samen met jou te lachen.”’Willem Pieter heeft lang geworsteld met zijn homoseksualiteit. Hij wilde geen homo zijn. ‘Daarom is hij pas op zijn 24e uit de kast gekomen. Hij werd rustiger, volwassener en vooral geluk-kiger. Hij kon eindelijk zijn wie hij was. Van de kerk heeft hij toen afscheid genomen. In Amsterdam, waar hij woonde, voelde hij zich geaccepteerd. Helemaal gelukkig werd hij toen hij drie jaar geleden een relatie kreeg met een lieve vriend met wie hij nog veel reizen heeft gemaakt.’ ■

De politie heeft bij hem thuis de deur geforceerd.

Reina Wiskerke nd.nl/inmemoriam beeld pa

Energiek, vrolijkWillem Pieter Duvekot

▶ Geboren op 19-11-1991 in Leiden ▶ Overleden op 13-12-2018 in Amsterdam

20


Begrafenissen in Nederland worden duurzamer, maar de trend is moeilijk in cijfers te vangen.

De vraag naar duurzamere begrafe-nissen en crematies stijgt. Maar wat precies duurzaam is, is lastig te be-palen, zeker als je hoofd er niet naar staat.

Bij duurzaamheid denk je het eerst aan zonne-panelen of elektrische auto’s. Dat de laatste gang van een mens naar het graf of cremato-rium op ‘groene’ wijze kan, komt bij veel men-sen niet op, vertelt Eva Froger van de stichting Greenleave, die zich ‘inzet om een duurzame uitvaart makkelijker en toegankelijker te ma-ken’. Dat is goed te begrijpen, zegt ze erbij. Als een dierbare is overleden, moet er in korte tijd van alles geregeld worden, in een sfeer vol emoties. ‘Bij een overlijden staat je hoofd niet naar de vraag of de lijkkist van spaanplaat moet zijn of van een milieuvriendelijker vari-ant.’Daardoor is het zo moeilijk het thema duur-zame uitvaart tussen de oren van de mensen te krijgen, weet Froger, bij Greenleave verant-woordelijk voor duurzaamheid en maatschap-pelijk verantwoord ondernemen. ‘Het zou mooi zijn als mensen er vooraf over gaan nadenken. Maar de bewustwording komt langzaam op gang.’Froger ziet een stijgende vraag naar milieu-vriendelijke begrafenissen en crematies. En je hoeft maar even op internet te surfen op de term ‘duurzame uitvaart’ of de aanbieders die-nen zich in bosjes aan.

keurmerkHet is lastig deze trend in cijfers te vangen, be-vestigt Heidi van Haastert, directeur van de Branchevereniging Gecertificeerde Nederland-se Uitvaartondernemingen (BGNU). ‘Want wat moet je dan precies meten? Wij hebben daar geen regels voor.’ De koepelorganisatie binnen het Nederlandse uitvaartwezen stond aan de basis van een onafhankelijk keurmerk, uitgege-ven door de Stichting Keurmerk Uitvaartzorg, maar milieueisen zijn daarin niet opgenomen.Als parel aan de milieukroon binnen de uit-vaartbranche wijst Van Haastert op ... Green-leave, de non-profitorganisatie, in 2013 opge-richt door zes begrafenisondernemers. Inmiddels zijn er twaalf aangesloten, waaron-der twee grote. Zij bestrijken 27 procent van de uitvaartmarkt in Nederland. Ondernemers die zich aansluiten, leggen zich vast op een duur-zame bedrijfsvoering met onder meer een energiescan van de eigen gebouwen en richtlij-nen voor het gebruik van leaseauto’s. Zij bieden ook groene uitvaartproducten aan: van gerecy-clede grafstenen tot lijkwades en milieuvrien-delijke urnen – op basis van vrijwilligheid. ‘Niemand is verplicht een duurzame kist of grafsteen te kiezen’, aldus Froger. Bovendien zijn er uitvaartondernemingen die niet zijn aangesloten bij Greenleave, maar wel aan duurzame uitvaarten werken. Daardoor krijg je lastig in beeld hoe groen de uitvaartbranche is.

Op dit moment dient een kist van duurzaam materiaal als graadmeter van een groene uit-vaart. ‘Dat zijn er per jaar naar schatting twee-duizend’, zegt Froger. Op ruim 150.000 overle-den personen per jaar, van wie 90 procent wordt begraven of gecremeerd in een kist, is dat niet veel, geeft ze toe. ‘We proberen de uit-vaartbranche te verduurzamen, maar staan echt nog aan het begin.’Woordvoerder Martijn van de Koolwijk van Dela, met 33.000 uitvaarten de grootste uit-

vaartorganisatie in Nederland, begrijpt wel waarom mensen niet massaal kiezen voor duurzame opties bij een begrafenis of crematie. ‘Vergroening speelt een steeds grotere rol in de keuze van mensen. Daarom bieden wij bijvoor-beeld een elektrische crematie aan, in plaats van op gas. Maar mensen denken ook na met hun portemonnee. Voor groene producten moet meer worden betaald.’

Hij vraagt zich ook af wat je precies onder duur-zaam moet verstaan. Een half jaar geleden stopte Dela met kisten van spaanplaat. De lijm is slecht voor het milieu. ‘Daarom hebben we een basis-kist geïntroduceerd van hout uit Scandinavië en werken we met een milieuvriendelijkere lijm-soort.’ Een mooie stap op de weg van duurzaam-heid, reageert Froger van Greenleave. ‘Maar echt duurzaam is een kist als het hout uit Nederland

komt. En Dela maakt voor de bekleding gebruik van ongebleekt katoen. Dat is al beter dan ge-woon katoen, maar aan de productie komt veel water te pas en er worden pesticiden gebruikt.’ Van Haastert van de branchevereniging BGNU zegt dat er ‘nog een wereld is te winnen’. Greenleave hoopt ooit overbodig te zijn, vertelt Froger: ‘Als alle uitvaarten duurzaam zijn, hef-fen wij onszelf op.’

Steenhouwer Jeroen van Leeuwe van het gelijknamige natuursteenbedrijf uit Nijmegen geeft grafstenen een tweede leven.

Gerald Bruins nd.nl/inmemoriam beeld Nanette de Jong

In tijden van rouw denk je n

21


Bij een reguliere begrafenis of cre-matie met een dienst of samen-komst en een teraardebestelling of verbranding is volgens stichting Greenleave en andere websites over duurzame uitvaarten op diverse on-derdelen winst te boeken.

In veel kisten zijn slecht afbreekbare stoffen verwerkt.

iet direct aan het milieu

Het vervoer is het meest belastende onderdeel van een uitvaart, als daarvoor een auto wordt ingezet. Bezoekers komen van heinde en verre en maken dus veel milieu-vervuilende kilometers. Daarnaast komen er uitlaatgassen vrij als de overledene wordt vervoerd van huis naar het rouwcentrum en naar de begraafplaats. Alternatieve vervoer-middelen voor de korte afstand: een rouwfiets, een loopkoets of een platte kar. Er bestaan ook uitvaartbussen, waarin de overledene, nabestaanden en gasten kunnen worden vervoerd.Er hoeven minder kilometers worden afgelegd als opbaring, plechtigheid en condoleance op dezelfde locatie plaatsvin-den. Op de rouwkaart kunnen nabestaanden een tip plaatsen voor bezoekers om per alternatief vervoer te komen, de bus, de trein of een elektrische auto. Een andere optie: bezoekers met een pendelbus vanaf het NS-station ophalen.

Wat een overledene meekrijgt in zijn kist, heeft invloed op het milieu. Het is beter sieraden en brillen niet mee te begraven. Er kunnen als aandenken nieuwe sieraden van worden gemaakt. Een bril kan gedoneerd worden of hergebruikt. Voor het milieu is het beter als de gestorvene geen synthetische kleding aan krijgt, maar producten van wol, linnen of hennep.Het is af te raden mobiele telefoons of hoorapparaten met de kist de grond in te laten gaan. Er zitten schaarse grondstoffen in, die opnieuw gebruikt kunnen worden. Wat wel meekan: foto’s, houten voorwerpen of duurzame bloemen.

Voor het opbaren van een lichaam wordt meestal een koelinstallatie gebruikt. Dat kost veel energie. Een duurzaam alternatief is het plaatsen van graszoden onder de kist of het bed van de gestorvene die tweemaal per dag worden besprenkeld met water. Het gras heeft een verkoelende werking. De uitvaart moet plaatsvinden op uiterlijk de zesde werkdag na overlijden. Het is duurza-mer om de uitvaart niet op de laatst mogelijke dag te doen maar eerder.

Bij een uitvaart wordt vaak koffie, een drankje en een petitfourtje geserveerd of, als de bezoekers van verder komen, een broodje. Wie gaat voor duurzaamheid kan het beste kiezen voor lokale leveranciers die seizoens- en streekproducten leveren. Is dat niet mogelijk, dan zijn producten met een keurmerk aan te bevelen. Verspilling van voedsel is tegen te gaan door, als dat mogelijk is, hapjes ter plekke klaar te maken. Een andere tip: gebruik geen wegwerparti-kelen bij de catering.

Digitaal versturen van rouwkaarten heeft minder invloed op het milieu dan het versturen van papieren kaarten. Wie toch kiest voor een kaart, kan beter gerecycled, ongebleekt of een lichte papiersoort gebruiken. Bij het drukken of printen is het mogelijk te letten op zuinige printers, milieuvriendelijke inkten en hervulbare cartridges. Of kies voor een drukker met een duurzaam drukproces.

Bloemen komen vaak van ver. Duurzamer zijn bloemen uit eigen tuin of uit een pluktuin.Greenleave raadt aan te kiezen voor Nederlandse bloemen waarvoor weinig of geen gif is gebruikt.Een rouwboeket is weer beter dan een rouw-stuk waarvoor plastic en steekschuim (oasis) is gebruikt.Een andere mogelijkheid: zelf een krans van takken en bladeren maken of laten maken. Milieuwinst is ook te boeken door een brief of kaart te gebruiken in plaats van een rouwlint, dat meestal van plastic is.

Een urn, waarin de as van een overledene wordt bewaard, kan beter niet van alumi-nium, brons of staal zijn gemaakt. De winning van deze grondstoffen put de aarde uit. En voor de productie is veel energie nodig. Beter zijn urnen van hout, klei, wilgentenen en bamboe. Wie zijn as wil laten uitstrooien op open water, kan een urn laten maken van organisch granulaat. De urn lost langzaam op, en de as vermengt zich met het water.

Op veel graven staat een natuurstenen grafmonument, meestal van graniet dat van ver wordt gehaald: uit China en India. Deze steensoort werd millennialang gevormd in de natuur. En bij het ruimen van graven worden de stenen vaak vernietigd tot puin voor de aanleg van wegen. In het project Circle Stone, een initiatief van Greenleave, werken diverse begraafplaatsen en steenhouwers in Nederland samen. Overbodig geworden grafstenen krijgen zo een tweede leven als nieuw grafmonument.Alternatieven: een zwerfkei leggen, een boom of struik planten of een houten markering aanbrengen.

Veel kisten zijn gemaakt van spaanplaat met stoffen die niet gemakkelijk afbreken: lijm, chemische lak en een fineerlaagje van kunststof. Daarnaast is de stof formaldehyde in spaanplaat slecht voor de gezondheid, zeker voor mensen die ermee werken. Een duurzame kist is er, schrijft Greenleave, een van hout uit Nederland: populieren, wilgen of hout van knotwilgen. Er is geen lak en bijvoorkeur geen lijm gebruikt, en er zitten geen ornamenten aan. Als er toch lijn gebruikt moet worden, dan zo min mogelijk en op basis van water. Er zijn ook kisten van biologisch afbreekbare materialen als wilgentenen, bananenblad en pandanus, een tropische plant die ook wel schroefpalm wordt genoemd. De laatste twee zijn niet echt duurzaam, vindt Greenleave, omdat ze van ver worden aangevoerd. ‘Uitvaartkisten van ver kennen geen vliegschaamte’, zegt Eva Froger.Een kist van karton is alleen milieuvriende-lijk bij een begrafenis. Bij een crematie is er extra brandstof nodig om het lichaam te verbranden. Een alternatief is de overledene te hullen in een lijkwade: een doek van hennep, linnen, wol of vilt. Hennep is duurzamer dan katoen - de plant vraagt weinig water en er zijn geen bestrijdingsmiddelen nodig.

rouwvervoer

spullen in de kist

opbaren

hapje en drankje

rouwdrukwerk

rouwboeketurnen

het grafmonument

de uitvaartkist

Grafstenen liggen klaar om opnieuw bewerkt te worden.

22


Siebriena Meerveld-Elsinga

Roodeschool ✩ 25-09-1925

Dronten ✝ 04-02-2019


Rie van Doornik-van Dorp

Aalsmeer ✩ 10-12-1932

Woerden ✝ 06-02-2019

moeder en oma

Mina Braakman-DijkDalfsen

✩ 03-09-1933

Laag Zuthem ✝ 06-02-2019

liefdevol, zorgzaam

Janny Johanna Uppenkamp-Schipper

Sauwerd ✩ 01-08-1958

UMC Groningen ✝ 07-02-2019

kleurrijk

Jasper SpijkerCapelle aan den IJssel

✩ 12-06-1994

Katwijk ✝ 10-02-2019

verwonderaar

Kor AdemaGrootegast ✩ 02-09-1954


gedreven

Patricia Top-van DuijkerAmsterdam ✩ 13-03-1962


genoot van de natuur

Henk WintersSint Jansklooster, Heetveld

✩ 21-07-1941

Zwolle ✝ 01-02-2019

hovenier

Nico de RoonRotterdam ✩ 03-05-1952

Dronten ✝ 02-02-2019

uitgever

Jan GorterGroningen ✩ 23-10-1939


schildersbedrijf

Sarie GeelhoedHoek

✩ 30-04-1936

Capelle aan den IJssel ✝ 19-01-2019

thuis bij God

Sinie Pouwels-Stegeman

Diffelen ✩ 30-06-1939

Diffelen ✝ 21-01-2019

lief en zorgzaam

Prijna Sol-de MooijRijnsburg ✩ 30-11-1930

Arnhem ✝ 23-01-2019

toegewijd

Johannes Godfried MulderDen Haag ✩ 12-07-1944

Apeldoorn ✝ 28-01-2019

liefdevol, zorgzaam

Wil Colijn-van Ginkel’s-Hertogenbosch

✩ 27-02-1935


gelovig

Hans WichersWarnsveld ✩ 07-08-1952

Staphorst ✝ 11-02-2019

woonzorgbegeleider

Jacco van OudheusdenGorinchem ✩ 23-09-2001


vrolijk en sociaal

Willy Quist-ArbmanBergschenhoek

✩ 16-07-1943


zorgzaam

Jannie VeldhuisGorredijk ✩ 12-07-1937

Bedum ✝ 17-02-2019

geliefd

Henny Dik-van GelderVlissingen ✩ 06-10-1926

Den Haag ✝ 18-02-2019

betrokken

23


Ietje Krijgsheld-Grasdijk

Bedum ✩ 29-10-1931

Sebaldeburen ✝ 19-02-2019

‘gewoon moeke’

Gerrit HolsappelZwolle

✩ 17-08-1929

Emmen ✝ 20-02-2019

trouw en betrokken

Truus Ridderbos-Wanders



optimistisch

Jannie van Houwelingen

Giessendam ✩ 06-12-1936


verpleegkundige

Ben PetersMariënberg ✩ 18-09-1945

Dalfsen ✝ 28-02-2019

lieve man vader opa

Gedenkplek

naam: Nel Pieper-Brummel-kamp (74), Doesburg.Gedenkplaats voor: haar man Henk

Wat zien we op de foto?‘Het graf van Henk in Elst. Daar woonden we toen hij stierf, maar ik kon alleen de kosten van het huis niet dragen. Ik heb een woning ge-zocht in een straal van dertig kilo-meter van het graf vandaan. Om het graf heen liggen stenen die wij als gezin in de loop van de tijd verza-meld hebben. Henk was schilder en onderhoudsmonteur. Hij wilde geen saaie zerk. Daarom staat zijn naam op een koperen plaatje op een klei-ne kei. Ik wilde geen standaard

vorm. Het lijkt net of zijn naam op een droppel uit de hemel staat. De vier steentjes met de hartjes hebben onze vier kleindochters gemaakt. Van de laatste en de mooiste foto die ik van Henk had, heb ik een keramie-ken plaatje laten maken. Mijn doch-ter heeft er een boompje bij gezet. Ze grapte nog dat het een bonsai-boompje was. Inmiddels is hij al aardig groot. Van cement heb ik een hart met uitsparingen voor waxine-lichtjes gemaakt en een vierkant met daarin een kruis gekerfd. Op een stuk van een afgevallen tak die bij het graf lag, heb ik geloof, hoop en liefde geschilderd. En op Henks ver-jaardag, 30 augustus zou hij 85 jaar geworden zijn, heb ik er een lampje neergezet. Die brandt op zonne-energie en gaat aan als het donker wordt.’

Wat betekent deze plek voor u?‘Het is mijn plekje grond dat ik re-gelmatig – net als een boer – even ga bezien. Als ik er ben, klets ik te-gen Henk. Het is belangrijk graven goed te onderhouden. We worden als zaad in de grond gezaaid in af-wachting van een nieuw lichaam. Ik vind er in principe niets, maar ‘t is de zaailing van mijn man die daar wacht op de wederopstanding.’

Wanneer bent u er?‘Ik kom er minstens een keer per week. Soms ga ik pluizen plukken: de grassen en paardenbloemen ver-wijderen. Soms neem ik een sinaas-appel mee en eet ik die daar op. Of ik ga samen met een vriendin. Dan nemen we uit het tuincentrum een bloemetje mee voor bij het graf.’

Wie was hij voor u?‘Hij was mijn maatje. We hebben el-kaar ontmoet tijdens een vakantie van de GRV – de Gereformeerde ReisVereniging – in de bergen in Oostenrijk. Hij droeg mijn te zware rugzak vol eten en ik kende alle planten bij naam. Na de vakantie miste hij me en kwam hij me opzoe-ken. We hielden allebei erg van klus-sen en van de natuur.’

Wat is er gebeurd?‘Henk had al last van zijn hart en longen. In 2010 kreeg hij spondylo-listhesis, verschoven wervels. De morfinepreparaten om de pijn te be-strijden hadden veel bijwerkingen. Uiteindelijk is hij gestorven aan een geknapte darm. In het ziekenhuis voelde ik zijn hartslag in zijn elle-boog. Het was de laatste die ik voel-de. Henk werd 77 jaar.’

Hoe wilt u zich hem herinneren?‘Als mijn maatje in alles en een man met humor. We waren twee zielen één gedachte en vulden elkaar – ook in woorden – aan.’

‘Alsof zijn naam op een droppel uit de hemel staat.’


Zaad in de grond

24


Betty Postma-van WijkAmersfoort

✩ 19-11-1952


zorgzame vrouw

Janny Laninga-Heeringa


Zwartsluis ✝ 04-03-2019

huisvrouw

Chrisje Post-VegterSappemeer ✩ 25-04-1941

Zwolle ✝ 05-03-2019

zorgzaam

Rensche Annema-Wielstra

Wouterswoude ✩ 23-02-1927

Veenwouden ✝ 07-03-2019

warm en liefdevol

Ada MuisBerkel en Rodenrijs

✩ 18-01-1929


sociaal betrokken

‘Niet weten hoe je de situatie moet oplossen, is voor mannen moeilijk.’

Dat ieder mens op een eigen, persoonlijke ma-nier omgaat met rouw, daarover zijn de rouw-deskundigen het wel eens. Maar kun je daarbij nog een scherp onderscheid maken tussen mannen en vrouwen? Levert dat geen verou-derde stereotiepe beelden op? Zeker niet, meent schrijver en therapeut Wim van Lent. Samen met Tim Overdiek schreef hij het boek Als de man verliest. Omgaan met tegenslag, ver-driet en rouw. ‘Man-vrouwverschillen zijn er nog steeds. Mannen hebben nu vaak een an-dere plek in het gezin dan vroeger, maar er wordt nog steeds van ze verwacht dat ze hard werken en gezin en naasten beschermen. Dat heeft impact op hun rol in het gezin en op hoe ze rouwen.’

overlevingsgedragBij rouw kun je vervallen in overlevingsgedrag, geeft hij aan. Dat is gedrag dat je kent en dat veilig voelt, dat je beschermt en helpt met de nieuwe werkelijkheid om te gaan. Overlevings-gedrag kan op korte termijn helpen, maar op lange termijn soms belemmerend zijn. ‘Overle-vingsgedrag versterkt vaak het mannelijke ge-drag en het vrouwelijke gedrag’, weet Van Lent. Hij roept een beeld op van hardwerkende man-nen die de dag na de begrafenis meteen weer aan het werk gaan. Ze zeggen geen woord over wat hen bezighoudt en ze zien rouwen als een taak. ‘Een taak die ze bovendien graag heel goed willen doen, om te laten zien dat ze de si-tuatie onder controle hebben’, zegt Van Lent. Of het nou gaat om een overlijden van een dierbare, ziekte, ontslag of verbroken relatie of vriendschap, het heeft allemaal met rouwen te maken. ‘Tegenslag hoort bij het leven, dat we-ten mannen ook’, zegt Van Lent. ‘Maar het zit ’m in de omgang met tegenslag. Bij mannen is hun mannelijkheid dan vaak in het geding. Niet weten hoe je de situatie moet oplossen, is voor mannen moeilijk. Het roept gevoelens van on-macht wakker. Ze hebben de neiging pijn en lijden te ontkennen en kunnen vervallen in ‘al-machtsgedrag’, zoals hard werken, beginnen aan een grote klus in huis, zich verdoven door alcohol of iets anders waarbij ze weer controle ervaren. Gedrag om de onmacht niet te voelen. Maar de sleutel ligt juist in het durven leven met ‘niet weten’.’ Gaan vrouwen dan beter om met de onvoor-spelbaarheid van het leven en ‘onmacht door-voelen’? ‘Over het algemeen zijn vrouwen meer gewend om te wachten, om het lichaam

z’n werk te laten doen’, zegt Van Lent. ‘Bijvoor-beeld als je het hebt over menstruatie of zwan-gerschap. Dit in combinatie met het vermogen er meer woorden aan te geven, maakt dat vrouwen wat beter met onmacht kunnen om-gaan. Vrouwen blijven soms wel te veel in de ‘wacht-modus’ zitten en komen minder snel letterlijk in beweging. Op dit punt kunnen ze dan weer leren van mannen.’

clichésHet klinkt allemaal wellicht wat clichématig. Daarom wil Van Lent een aantal ‘disclaimers’ benoemen. ‘Het beeld is dat mannen er niet over praten en vrouwen wel. Soms klopt dat, maar er zijn natuurlijk ook vrouwen die het moeilijk vinden om de verbinding tussen hoofd en hart te maken. Ons boek is zeker ook voor hen. Maar generaliseren is nodig om een krach-

tig punt te maken, al bestaat ‘de man’ of ‘de vrouw’ natuurlijk niet en rouwt elk mens op zijn eigen manier. Veel mannen hebben een kring van mensen om zich heen en gaan prima om met rouw. De mannen die ik in mijn prak-tijk zie, hebben vaak last van wat we noemen ‘gestolde rouw’. Daarbij zijn meestal meerdere verlieservaringen niet goed verwerkt. De ver-liezen stapelen zich als het ware op en het hui-dige verlies laat de hele stapel stenen omvallen. Mannen lopen dan vast in hun rouwproces. Op die groep richt het boek zich.’

emotiesVan Lent en Overdiek zijn niet de enigen die rouw bij mannen apart benoemen. Rouwdes-kundige Daan Westerink schrijft bijvoorbeeld op de EO-website ikmisje.nl: ‘Dat vrouwen over het algemeen meer praten over hun ge-voel, betekent niet dat mannen en vrouwen die

niet praten, niet rouwen of dat ze gevoelloos zijn. Het is zoals Johan Cruijff ooit terecht op-merkte: je gaat het pas zien als je het doorhebt. Je kunt je gevoelens op veel meer manieren ui-ten dan door erover te praten. Maar dat moet je wel willen zien.’

C.S. LewisDe christelijke letterkundige en apologeet C.S. Lewis (1898-1963) koos voor de pen. Hij schreef uitvoerig over zijn rouw na het overlij-den van zijn vrouw in Verdriet, dood en geloof. Het is eerlijk en vol emoties, emoties waar zijn familie veelal geen weet van heeft. ‘Tegen de kinderen kan ik hier niet over praten’, schrijft hij. ‘Als ik het probeer zie ik steeds weer op hun gezichten, nee, geen genegenheid, geen vrees, geen medelijden, maar de meest fatale geslotenheid en verlegenheid. Ze kijken alsof ik iets onbehoorlijks doe. Ze willen dat ik ophoud. Ik neem het hun niet kwalijk. Zo zijn jongens.’Hans Alderliesten (32), die in april dit jaar zijn vrouw Annelien verloor, vertrouwt eveneens veel toe aan het papier. Tijdens de hele ziekte-periode van zijn vrouw hield hij een dagboek bij. ‘Sommige dingen daaruit heb ik gedeeld met intimi, maar ik schrijf vooral voor mezelf. Ik kan heel eerlijk tegen mezelf zijn en vind het belangrijk om de emoties te benoemen op het moment dat je ze voelt. Dat mannen dat niet zouden kunnen, herken ik echt niet. Je moet het wel oefenen, denk ik, de beelden en woor-den. De Bijbel raakt daar veel troostende hulp-bronnen voor aan.’

hulpbronnenDat ziet Van Lent ook. ‘Hulpbronnen zijn nodig om de strijd met trauma’s aan te gaan. Het kan dan gaan om bijvoorbeeld sporten of in de na-tuur zijn. In mijn praktijk zie ik ook hoe be-langrijk religie is als inspiratiebron en hulp-bron. Teksten in de Bijbel die over lijden gaan, kunnen helpen. Maar ook de gemeenschap om je heen. Voor mannen kan zo’n omgeving hel-pen bij het uiten van emoties, het woorden ge-ven aan hun rouw. Aan de andere kant, als er traditionele rollen heersen, werkt de eigen om-geving soms juist beperkend.’Alderliesten ervaart in het geloof handvatten om om te gaan met die onmacht waar Van Lent het over heeft. ‘Ik houd me vast aan de tekst “Onrustig is ons hart, totdat het rust vindt in U”, van theoloog, filosoof en kerkvader Augus-

‘Over het algemeen zijn vrouwen meer gewend te wachten, om het lichaam z’n werk te laten doen.’Wim van Lent: ‘Mannen hebben de neiging pijn

en lijden te ontkennen.’

Astrid van den Hoek nd.nl/inmemoriam beeld istock, balans

Als mannen rouwen Als mannen rouwen is hun manne-lijkheid vaak in het geding. Ze wor-den geconfronteerd met onmacht, en vinden dat moeilijk, zegt thera-peut Wim van Lent. Generaliseren is soms nodig om een punt te maken, tekent hij erbij aan.

Hans Alderliesten: ‘Ik hoef niet te laten zien dat ik alles onder controle heb.’

25


Alieke SandinkHardenberg

✩ 04-01-1979

Utrecht ✝ 09-03-2019

bijzonder

Herman van de BeekNijkerk

✩ 11-07-1934


bakker

Freek Jan AalbersZwollerkerspel

✩ 13-07-1943

Balkbrug ✝ 15-03-2019

liefdevol, zorgzaam

Pieternella Joosse-Suurmond

Souburg ✩ 06-09-1926

Middelburg ✝ 15-03-2019

haar leven: dienen

Dick DijkinkZwolle

✩ 23-05-1941

Zwolle ✝ 15-03-2019

betrokken

tinus waarover ik onlangs een boek heb ge-schreven. Erken die onrust, omarm het. Een pleidooi voor de onvolkomenheid van het le-ven. Mijn vrouw en ik hielden allebei van grip en kalmte. Maar dat heb je niet meer als er kanker in je leven is gekomen. Dan is er geen controle. Annelien en ik hebben ook nooit een waarom-vraag gehad, waarom ons dit moet overkomen of waarom nu. Dit is Gods weg en dit is goed, hoe moeilijk ook.’Rouwen zien als een taak die je goed moet doen, is voor hem te veel alsof je rekening moet houden met wat anderen vinden of ver-wachten. ‘Ik wil wel dat de haartjes van mijn dochters goed zitten en dat hun legging niet verkeerd om zit als ik ze op school aflever. Maar dat heeft met zorgen voor hen te maken, niet met laten zien dat ik alles onder controle heb. Ik vraag wel om hulp, maar de soevereini-teit ligt mijns inziens altijd bij de hulpvrager. Mensen willen heel graag helpen, maar gaan voorbij aan de vraag ‘waar heb je behoefte aan?’. Die vraag moet je jezelf stellen, vind ik en moeten anderen ook aan jou vragen. En als mensen niets kunnen doen, vraag ze dan om te bidden.’

vaderrolVaders zijn in tijden van rouw en verlies vaak een rolmodel voor mannen. Dat blijkt uit de praktijkvoorbeelden en de interviews in het boek van Van Lent en Overdiek. ‘Mannen leu-nen op verbondenheid met andere mannen’, zegt Van Lent, die zijn praktijk in Nijmegen De Mannenboom heeft genoemd. ‘Ze hebben an-dere mannen nodig om zachtheid te voelen in zichzelf en daardoor meer kracht te voelen. Dat krijgen ze als ze voelen dat hun vader achter hen staat. Het verlies van de vader van mijn va-der op jonge leeftijd tekende mijn vader en daardoor treft het mij ook. Die ervaring en ook de rode draad van mannen en rouw in mijn werk, was de inspiratie voor dit boek. Ik zie dat deze kennis van belang is.’Als tips wil Van Lent, verbonden aan Opleidin-gen Land van Rouw, dan ook meegeven aan mannen: ‘Wees nieuwsgierig naar jezelf en an-dere mannen, investeer in de verbinding met je vader, zonen en vrienden. En ook als je iemand wilt steunen die rouwt: wees nieuwsgierig naar hoe de ander het ziet en blijf diegene nabij; het is een kans om dicht bij elkaar te komen.’

▶ ▶ Als de man verliest is verschenen bij Uitgeverij Balans, € 21,99.

Bij de bevrijding van Mosul, in Irak, stortte

Getraumatiseerd kwam Mahmoud in een kinderprogramma

Bouw mee aan

toekomstdromen

ZOA werkt aan een vreedzame toekomst voor Mahmoud én de generaties die na hem komen. Droomt u er ook van om blijvende impact te hebben? Kijk op hoe u, na uw levenseinde, mee kunt bouwen aan een hoopvolle toekomst voor duizenden mensen in nood.

27


Ida Esselink-KadijkOudeschip ✩ 16-12-1934

Veenendaal ✝ 22-03-2019

betrokken, energiek

Janny van Tatenhove-Scheele

Axel ✩ 20-04-1940

Axel ✝ 21-03-2019

maatje

Geesje Sandink-VeltinkOud-Lutten

✩ 26-11-1943


gastvrij

Herman BrinkAvereest Dedemsvaart

✩ 05-06-1931

Beekbergen ✝ 23-03-2019

toegewijd

Pieter JonkerStad-Hardenberg

✩ 02-04-1938

Ten Boer ✝ 25-03-2019

trouw en zorgzaam

Ids TigchelaarHarlingen ✩ 05-03-1948

Leeuwarden ✝ 25-03-2019

zorgzaam

Jan (Jan Hendrik) Kelder

Beerzerveld ✩ 30-03-1940

Ommen ✝ 26-03-2019

doorzetter

Marry van Dijk-KramerUrk

✩ 18-06-1949

Urk ✝ 27-03-2019

spil van haar gezin

Hij werd nog verhuisd door het verhuisbedrijf dat hij zo vroeg had moeten verkopen.

Markant, zo omschrijft Klaas van Hoek zijn vader Wim. ‘Aan de ene kant was hij open en sociaal, met een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Ander-zijds was hij gedreven, eigenwijs en koppig. Als jongste zoon van vijf kinderen nam hij het verhuisbedrijf van zijn vader in Groningen over. In eerste instantie met succes. Hij onderscheidde zich in de markt, mede vanwege zijn durf en innovatievermogen.’ In zijn jeugdjaren was hij lid van de Gereformeerde Politieke Jeugdclub (GPJC) en streed hij onder meer voor de onafhankelijkheid van de Pa-poea’s; daarvoor liet hij een bedrijfsauto met spandoek meerijden bij een demonstratie. Later nam hij actief deel aan de antiabortusbeweging van de VBOK. ‘Hij ging voor zijn christelijke principes, hoewel daar ook zijn manisch-depressiviteit in meekwam. Dan ging hij er helemaal in op en vergat hij zijn gezin een beetje.’ Begin jaren tachtig, nog geen 45 jaar oud, moest Wim door een combi-natie van overspannenheid en manisch-depressiviteit zijn verhuisbedrijf verkopen. Het stempelde het leven van hem en zijn gezin met drie kin-deren. ‘Van directeur werd hij sjouwer in de bouw, daarna kwam hij bij-na in de bijstand. Dankzij doortastend optreden van onze moeder en hulp van het GMV kreeg hij alsnog een WAO-uitkering. Hij is daarna nooit meer echt aan het werk geraakt, maar deed wel veel vrijwilligers-

werk, in de kerk en in de buurt.’ Ook raakte Wim betrokken bij De Weg-wijzer, een gereformeerde vereniging die de belangen behartigde van mensen met psychische nood. In de jaren negentig namen zijn geloofsmoeiten toe. ‘Hij liep vast met vragen rondom de uitverkiezing. Die vond hij onrechtvaardig van God. Hij bedankte voor de kerk, tijdelijk. Toen vijf jaar later een ouderling langs kwam voor mijn moeder, zei mijn vader bij vertrek tegen hem: “Ben je niet iets vergeten te vragen? Zo van: ‘We zien je soms met Tilly in de kerk, hoe staat het ermee?’ Ik zou wel weer lid willen worden.” Ha, dan kon hij heel innemend zijn.’ In 2009 verhuisden ze naar Assen, waar zijn vrouw na een ziekbed in 2012 overleed. In de jaren daarna ging het geleidelijk minder met Wim, mede vanwege opkomende dementie. ‘We zagen de laatste tijd een va-der die meer bewogen kon zijn, die zuchtte onder zijn tekorten en fou-ten, maar ook diep dankbaar was voor Gods onverdiende genade.’ Een half jaar nadat hij – door verhuisbedrijf Van Hoek – was verhuisd naar een nieuw woonzorgcentrum, stierf Wim aan de gevolgen van kanker. ‘Zijn laatste verhuizing naar de God die Hem van dag tot dag droeg.’ ■

‘Hij liep vast met vragen rondom de uitverkiezing.’

Esther van Lunteren nd.nl/inmemoriam beeld Dick Vos

Sociaal en koppigWim van Hoek

▶ Geboren op 30-01-1937 in Grootegast ▶ Overleden op 20-05-2019 in Assen

28


Gerrit GravesteijnBerkel en Rodenrijs

✩ 24-09-1938


koster

Mans BollemaatDiffelen

✩ 19-04-1938


boer en bestuurder

Hermanna Plaggenmars-Overweg

Daarle ✩ 16-09-1925

Den Ham ✝ 07-04-2019

betrokken, zorgzaam

Pie Berghuis-BoltEllerhuizen

✩ 21-01-1924

Winsum (Gr) ✝ 08-04-2019

dankbaar & betrokken

Chris KersbergenVoorburg ✩ 29-11-1919

Voorburg ✝ 13-04-2019

winkelier

Gedenkplek

naam: Ad Baas (64), Loenen.Gedenkplaats voor: zijn vrouw Betsy

Wat zien we op de foto?‘Een foto en een glazen hart met daarin een rood bloemmotief op het dressoir in de hal van ons huis. De foto in het lijstje is de eerste selfie die Betsy maakte, een maand voor-dat ze de diagnose kanker kreeg. Ze had dat nog nooit eerder gedaan. Ze ging niet graag op de foto. Het glazen hart heb ik bij een oud-collega in een galerie in Epe gekocht. Het komt uit Tsjechië. We hebben veel Tsjechisch glas in huis staan, omdat dat land jarenlang onze va-kantiebestemming was. Het moest

een hart met een rood bloemmotief zijn omdat Betsy in een witte kist met rode bloemen begraven wilde worden.’

Wat betekent deze plek voor u?‘Het symboliseert de centrale plek die Betsy in huis had. Iedereen die het huis binnenkomt, loopt ertegen-aan. Ik kan en wil niet om haar heen. Het is een plek om haar te eren en te waarderen en om mij er elke dag aan te herinneren dat ik God dankbaar mag zijn voor de veer-tig jaar die we samen hadden.’

Wanneer bent u er?‘Je kunt beter vragen, wanneer niet. Ik kom er altijd langs, waar ik in huis ook moet zijn: de keuken, boven, de voordeur en het toilet.’

Wie was zij voor u?‘Zij was de spil van ons gezin. Ze was zorgsaam en ik gebruik bewust een s. Ze zorgde en ze bond samen. Ze probeerde altijd alle partijen bij el-kaar te houden en te zorgen dat het goed was en dingen waren uitge-praat. Ze was ook wel eens de buffer tussen de kinderen en mij. Ik was strenger dan Bets en soms corrigeer-de ze mij. Omdat zij thuis de basis was, kon ik actief zijn in de kerk en bestuursfuncties.’

Wat is er gebeurd?‘Terugkijkend is het in december 2017 begonnen met buikklachten en een torenhoge bloeddruk. Op 19 maart 2018 kregen we de uitslag van een echo. Er waren vlekken op haar lever gezien. Een paar dagen later volgde de definitieve diagnose. Bets had uitgezaaide alvleesklierkanker. Haar levensverwachting was één tot zes maanden, maar we hadden al snel door dat het dichter bij die ene maand dan bij het halve jaar zou liggen. Op 21 april deden we nog sa-men boodschappen, Betsy zat al in een rolstoel, en een dag later is ze overleden. Ze was 61 jaar. Het is al-lemaal heel snel gegaan. We hadden gebeden dat het geen lijdensweg zou worden en dat gebed is ver-hoord.’

Hoe wilt u zich uw vrouw herinneren?‘Als mijn lieve, zorgzame, bescheiden vrouw. Ik hoop dat ze daarin een voorbeeld voor me is. Betsy heeft veel gehad aan het lied ‘Als het le-ven soms pijn doet’ van Reni en Elisa Krijgsman. Betsy heeft nooit ge-klaagd, ze is nooit boos geweest en heeft zich nooit afgevraagd waarom haar dit moest overkomen. Dat en het lied zijn haar immateriële nala-tenschap. En dat is meer dan geld of goed.’

‘Zij was weleens de buffer tussen mij en de kinderen.’


Haar eerste selfie

29


Klaasje Ophoff-PielmanRouveen

✩ 01-05-1945

Dalfsen ✝ 22-04-2019

zorgzaam en trouw

Aafke Kwant-van der Veen



belangstellend

Wim van der LingenPoeldijk

✩ 25-09-1920

Wapenveld ✝ 24-04-2019

predikant

Fenna Everdina (Fenny) Schutte-Timmerman

Rheeze ✩ 04-02-1945

Ommen ✝ 25-04-2019

liefdevol, moedig

Titia Verboom-KnolZwolle

✩ 29-10-1937


liefdevol

Harm Jan PruimZwollerkerspel

✩ 31-08-1932

Zwolle ✝ 18-04-2019

trouw en energiek

Wil de Mooij-Bos’s-Gravenhage

✩ 04-01-1938

Tiel ✝ 19-04-2019

muzikaal begaafd!

Hannie Smilde-RietkerkBoskoop ✩ 25-10-1925

Oranjewoud ✝ 21-04-2019

liefdevol betrokken

Jan HoltvlüwerBruchterveld

✩ 20-11-1938


makelaar/trompettist

Aukje Oevering-Geertsma

Ureterp ✩ 18-05-1937

Drachten ✝ 22-04-2019

meelevend

Sientje Willems-HofsinkBrucht

✩ 05-04-1938

Bergentheim ✝ 15-04-2019

zorgzaam

Jan van HoffenBerkel en Rodenrijs

✩ 26-08-1941

Drachten ✝ 16-04-2019

muziekliefhebber

Rianne Wattel-KoppejanZoutelande ✩ 13-01-1966

Zoutelande ✝ 17-04-2019

doorzetter, optimist

Richtje Bos-de VriesMidlum

✩ 09-06-1929


standvastig

Jan KampHattemerbroek

✩ 17-10-1920

Hattem ✝ 18-04-2019

behulpzaam mens

Cornelia Pot-DatemaUithuizermeeden

✩ 27-07-1933

Barneveld ✝ 01-05-2019

zorgzaam betrokken

Trijn Dijkstra-SikkemaLeens

✩ 11-07-1946

Zuidhorn ✝ 03-05-2019

vriendelijk

Marja Verkuil-van den Berg

Rotterdam ✩ 15-07-1955

Nieuw Buinen ✝ 04-05-2019

prachtmens

Hilko PathuisGroningen ✩ 25-08-1972


leuk

Luppie Bastiaan-Wielink

Zalk ✩ 09-04-1944

‘s-Heerenbroek ✝ 08-05-2019

gastvrij

30


Jo Zandberg-GroenScheveningen

✩ 28-06-1928

Bilthoven ✝ 08-05-2019

gelovig, sterk

Berend JongsmaDuerswâld ✩ 30-12-1941


heit

Aly Aalbers-StoelKampereiland

✩ 10-08-1934

Hasselt ✝ 09-05-2019

boerin

Jan BultApeldoorn ✩ 27-07-1927

Hoofddorp ✝ 09-05-2019

advocaat

Henny Huisman-DoornLoppersum ✩ 23-07-1940

Meppel ✝ 10-05-2019

een krachtige vrouw

De kunst van het sterven.Daar ben je je hele leven mee bezig.

Hoe neem je goed afscheid van deze wereld? En wat is goed? De kunst van het sterven, het moment waar-op je je tegelijkertijd wel én nooit kunt voorbereiden. Maar erover pra-ten, dat moet je wel.

Voluit ‘ja’, zegt Jeroen Terlingen op de vraag of stervenskunst een goede term is. ‘Een prachtig woord zelfs.’ Maar ‘kunst’, dat wekt de indruk dat je het kunt leren. ‘En dan denk je aan een cursus. Maar in mijn ogen ben je je hele leven lang bezig om mooi, goed, waardig, zinvol te kunnen sterven. In die zin is stervenskunst bij uitstek levenskunst.’Terlingens eigen ziekte, lymfeklierkanker, zette hem op dit spoor. Door gesprekken met lotge-noten ontdekte hij hoe belangrijk praten over de naderende dood is. De voormalig redacteur van Vrij Nederland en docent journalistiek heeft er een boek over geschreven. In Dood doet le-ven, volgt Terlingen patiënten die te horen kre-gen dat zij niet meer kunnen genezen.

niks klaarliggenDe neiging om het helemaal niet over de dood te hebben, komt meer voor dan je zou denken, zegt Jaap Ophoff, dominee in Zwolle. ‘Ik kom het bij ouderen weleens tegen: dat ze het er niet over willen hebben en niks hebben klaar-liggen voor als het zover is.’Hij spreekt uit ervaring. Bijna een jaar geleden stierf zijn vrouw Hettie aan borstkanker. Begin deze maand verscheen Levensecht. Als je weet dat je gaat’, een boek met blogs van Hettie en foto’s van Lidy van VeenJaap Ophoff maakt een tijd van rouw door. Evenals zijn zoon van 21 en dochter van 20. Zij wonen allebei op kamers in Rotterdam. Ophoff ervaart nu hoe goed het was dat voor Hetties sterven alles open is besproken en gedeeld. ‘Het is dubbel, enerzijds is er het enorme ge-mis, anderzijds geniet ik ook van het leven, ge-middeld ben ik best vrolijk en positief.’

bommetjeJeroen Terlingen is zo iemand die op verjaarda-gen een bommetje in de vijver gooit. ‘Dan vraag ik ineens aan de buurvrouw: zeg, weet jíj eigenlijk al wat het wordt? Begrafenis of cre-

matie? Ongebruikelijk, maar het leidt vaak wel tot geanimeerde gesprekken.’Voor zijn boek Dood doet leven werkte hij als vrijwilliger in een hospice. Meer dan eens zag hij mensen bewust, in alle gemoedsrust, hun dood tegemoet gaan. Het taboe, dat hij be-speurt in de samenleving, legde het dan af te-gen de werkelijkheid. ‘Als je in staat bent tot wezenlijk contact en communicatie, hoeft het einde niet zo verschrikkelijk te zijn als onze materialistische samenleving ons voorhoudt. Naarmate je er vaker over praat, blijkt dat angst voor de dood ook kan afnemen en ver-dwijnen. Het went. Je krijgt hechtere banden met je omgeving, weet hoofd- en bijzaken te scheiden en gaat meer relativeren. Op den duur is een mate van gemoedsrust mogelijk.’Jaap Ophoff uit Zwolle herkent veel in wat Ter-lingen zegt. ‘Wij kozen ervoor te genieten van

wat nog mogelijk was. Bewust afscheid nemen en samen toeleven naar het afscheid. Nog één keer met de kinderen op zomervakantie, nog één keer samen een weekend kamperen, vorig jaar onze laatste herfstvakantie, naar Callants-oog.’ Ook andere aspecten van afscheid nemen en loslaten kregen een plek. ‘Bij alle verdriet en gemis heeft mij dat tot nu toe geholpen in mijn rouw.’Jeroen Terlingen overleefde lymfeklierkanker. ‘Ik noem het weleens een zegen dat ik die ziek-te heb gehad. Dat wordt vaak niet begrepen. Toch had ik het niet willen missen. Mijn ziekte-proces droeg bij aan mijn kwaliteit van leven.’Is goed afscheid nemen mogelijk? ‘Absoluut. Ik dacht vroeger: plots weggerukt worden, dat is nog niet zo gek. Nu denk ik dat niet meer; ik hoop dat het mij gegeven is een tijdige aankon-diging te krijgen.’Leef zo dat het voor je nabestaanden geen vraag is wat ze moeten doen, heeft hij geleerd. ‘Wees geen raadsel voor je dierbaren. Zó leven is je dagelijkse opgave. En dat is pittiger dan een ‘bucketlist’ afwerken en wenslijstjes aan-

leggen voor je afscheid en je uitvaart. Boven-dien: een mens is veranderlijk. Zelfs een ‘Dat nooit!’ kan wegvallen als het einde écht nadert. Het idee dat alles maakbaar is, zelfs rond je sterven, vind ik een vorm van hoogmoed.’De dood blijft triest, verdrietig. ‘Het wordt niet opeens heldhaftig. Zo’n tv-serie als Over mijn Lijk, waarin jongeren parachutespringen of met dolfijnen zwemmen, is best integer gemaakt. Maar in het afwerken van zo’n bucketlist, het lijstje met dingen die nog ‘moeten’, zie ik met-

een de invloed terug van onze materialistische samenleving. Kies liever voor de verdieping naar binnen toe.’

gelovig of nietMaakt het uit of je sterft als gelovige of niet? Voorzover hij kon zien, als niet-gelovige, niet, zegt Terlingen. ‘Ik sprak niet-gelovigen die een enorme berusting vonden, en diep-gelovigen met doodsangst. Mijn eigen vader, katholiek,

‘Toen de artsen zeiden: wij kunnen niks meer doen, was dat een opluchting.’

Jaap Ophoff: ‘Ik geloof niet dat het met de dood is afgelopen. Maar daarmee is mijn rouwproces op zich nog niet anders dan bij Frits Spits, de radiopresentator, die zijn vrouw verloor.’

Hilbrand Rozema nd.nl/inmemoriam beeld Dick Vos, uitgeverij de kring / Karen de Vlieger

Wees geen raadsel voor je d

31


Ria KloppenburgOdoorn

✩ 11-05-1933

Apeldoorn ✝ 11-05-2019

verpleegkundige

Jansje Smit-ScholtensGroningen ✩ 03-07-1925


innemend

Bram SmitLeiden

✩ 09-03-1926


betrokken

Wim JurgAlmelo

✩ 10-06-1934

Ommen ✝ 14-05-2019

dienstbaar

Martine Buitenhuis-BosMijdrecht ✩ 01-08-1978

Zeewolde ✝ 15-05-2019

positief en sociaal

had een rustig doodsbed, hij zei: zo, ik ga nu slapen en straks zie ik mijn vrouw en jouw moeder weer. Ik was jaloers. Wat moet dat heerlijk zijn.’Voor Jaap en Hettie Ophoff in Zwolle speelde en speelt hun geloof een dragende rol bij het afscheid. Zij kozen voor totale openheid. ‘De kans dat zij kanker kreeg, was groot, dat spra-ken we ook uit. Niet genetisch, wel door trau-ma’s eerder in haar leven. We gingen uit van de heelheid van de mens, naar geest, ziel en li-

chaam. Niet te bewijzen, maar daar zit ik niet mee. Hettie had zelf een sterk besef van haar sterfelijkheid en was ervan overtuigd dat ze niet oud zou worden. Ze was heel sensitief; haar weten moest je wel serieus nemen.’Uit het boek dat Ophoff samenstelde, springt een sterk verlangen naar de hemel naar voren. ‘Verlangen naar God en vrede voerden de bo-ventoon, al waren er ook angst en boosheid. God heeft mij de rode loper laten zien, zo ver-woordde ze het. Vijf mensen die we vroegen met ons te bidden, kregen bevestigd dat ze niet voor genezing konden bidden. Dat bevestigde wat Hettie zelf al had ervaren en zeker wist: God liet ons iets anders zien.’‘Toen de diagnose werd gesteld, zei ze meteen: ik word niet meer beter, ik zou het heel mooi vinden als jullie als gezin dit proces gaan vol-gen, dan hebben jullie straks iets om op terug te kijken.’ Hettie Ophoff begon blogs te schrij-ven en een fotografe volgde haar op de voet. Het gevolg was dat vrienden, familie, ja, de hele kerk, stap voor stap kon meeleven.

bewust genietenEr kwam een zware tijd waarin de eigen zeker-heid en berusting vooruitliepen op het medisch circuit. ‘Van oktober 2017 tot mei 2018 vonden de artsen niks, terwijl wij wisten en voelden dat de kanker niet weg was. Toen de artsen zei-den: wij kunnen niks meer doen, was dat een opluchting, een erkenning: zie je wel.’Zo rustig en open oog in oog staan met de dood, in een korte en intensieve ziekteperiode, dat kan niet iedereen, beseft Jaap Ophoff. ‘Maar binnen de marges van je karakter en je levens-loop kun je wel keuzes maken.’ Hij deed een ontdekking: ‘Het belangrijkste is niet práten, maar bewust genieten van het feit dat je elkaar nog hebt. In het besef dat je bin-nenkort afscheid moet nemen. Wat is die tijd kostbaar! Natuurlijk hoort praten er wel bij, maar je hebt elkaar nog.’In die tijd gaf Hettie haar man en kinderen meer dan eens mee: ga rouwen, maar ga daar-na ook weer léven, pak het leven op en wat er op je weg komt, durf dat te omarmen.’Jaap Ophoff deelt een herinnering. ‘De laatste twee weken haalde ik elke dag een pudding-broodje voor haar bij de bakker in Westenhol-te. Dat was mooi zacht om te eten, ze kon im-mers eigenlijk niks meer verdragen. Zoiets kleins, daar genoot ze van. Het paste helemaal bij ons, om te denken in puddingbroodjes. Het

zorgde ervoor dat ik, toen ik de eerste keer na haar overlijden weer bij de bakker kwam, heel verdrietig was. Niks meer aan haar kunnen ge-ven. Dat was intens pijnlijk. De eerste maanden alleen waren een verschrikking. Ik dacht dat ik me daar wel op kon voorbereiden, maar dat bleek niet zo te zijn. Wel op het afscheid ne-men, maar niet op het leven zonder haar. Dat merkte ik op dag twee al! Dat kwam snel en hard bij me binnen: wacht even, er begint nu wéér een heel ander proces.’

betrek God erbijIs een mens, communicatief of niet, uiteindelijk toch niet alleen in het aangezicht van de dood? ‘Er is een samen, maar Hettie heeft ook gezegd: ik moet het wel in m’n uppie doen, ik moet doodgaan en heb geen idee hoe dat moet.’ Steeds meer hoofd- en bijzaken onderschei-dend, liet ze op zeker moment alles los; ook de afscheidsdienst. ‘Dat is voor jullie, zei ze, daar bemoei ik me niet meer mee. Ik denk dat zij al een tijdje voor haar sterven met hoofd en hart bij God was. Ze had al afscheid genomen.’Jaap en Hettie zochten wel samen de kist uit, en besloten dat ze niet pal tegenover hun woonhuis begraven zou worden. Het werd Bergklooster. ‘Ik vind haar daar niet, maar kom er geregeld. Ik voel me dan in zekere zin geluk-kig naar haar toe: lieverd, we hebben je wel een mooie, een prachtige plek gegeven. Het voelt als voor haar zorgen over de dood heen.’Jaap Ophoff kan zich vinden in Jeroen Terlin-gens pleidooi voor openheid. ‘Ieders levens- en afscheidsverhaal is uniek; ik zal nooit zeggen dat anderen het net als wij moeten doen. Maar voor iedereen geldt: probeer open de realiteit onder ogen te komen. Wat er is, dat is er. Durf daar maar over te praten, op een manier die bij jouw naasten past. Rouw actief. Doe dingen, creëer momenten waarmee je achteraf blij kunt zijn. En betrek God daarbij. Ik geloof niet dat het met de dood is afgelopen. Maar daar-mee is mijn rouwproces op zich nog niet an-ders dan bij Frits Spits, de radiopresentator, die in vijf weken tijd door ziekte zijn vrouw ver-loor. De leegte, het gemis, de energie die kwijt is, je alleen voelen, verdriet dat je overvalt, dat maakt iedereen mee. Dat is voor mij hetzelfde als voor een ander. Maar ik kan dan bidden, heb hoop op de toekomst, weet dat God mijn leven leidt. Ik heb naar Hem geschreeuwd, maar ik heb een adres waar ik terecht kan. Er zijn vleugels om onder te schuilen.’ ■

Jeroen Terlingen

Jeroen Terlingen ziet de samenleving mondjesmaat wat opener worden over het sterven van mensen. ‘Nieuwe generaties hebben wat meer belangstelling voor een open gesprek over de dood. In medische opleidingen zou dat ook meer dan welkom zijn. Maar vooralsnog is het alleen een keuzevak bij de Radboud Universiteit. Bij de andere acht universiteiten niet.’Hij pleit voor doula’s: wijze personen die als duizendpoten met medische kennis de rouwenden werk uit handen nemen, steunen en het afscheid verlichten. Hij wijst op Canada, dat een groot circuit van zulke stervensbegeleiders kent. ‘Ontzorgen bij een geboorte vinden we normaal. Waarom dan niet bij ons einde?’ Hij pleit ervoor meer in te zetten op goede palliatieve zorg. ‘Maar ik treed niet in iemands besluit om euthanasie te plegen.’

ierbaren

doula’s

32


Sieuwke Hoogendoorn-Veldman

Ten Boer ✩ 05-12-1940

Enschede ✝ 22-05-2019

gezinsmanager

Wim van HoekGrootegast ✩ 30-01-1937

Assen ✝ 20-05-2019

markant, gedreven

Albert VedelaarZwinderen (gem. Coevorden)

✩ 16-10-1937

Dronten ✝ 19-05-2019

akkerbouwer

Wietske Jongsma-VisserHaulerwijk ✩ 14-03-1925

Haulerwijk ✝ 23-05-2019

mijn laatste zus

Rie (Tante Rie) VerkadeVlaardingen

✩ 15-12-1923

Vlaardingen ✝ 24-05-2019

verpleegkundige

Corry Hensen-van EttenBerkel en Rodenrijs

✩ 21-07-1926

Eindhoven ✝ 24-05-2019

betrokken

Abraham WierengaGroningen ✩ 17-07-1950

Aduard ✝ 25-05-2019

leraar

Hidde NieumanAduard

✩ 24-01-1951


lieve man, pap en opa

Als ze vroeg hoe het met je ging, dan wilde ze dat ook echt weten.

‘Wie bij Roelien was, voelde zich op zijn gemak. Als ze vroeg hoe het met je ging, dan wilde ze ook echt weten hoe het met je was, wat je bewoog, hoe je over de dingen dacht … Ze stond naast je, zonder veroordelend te zijn. Ze wist zelf wat het was om fouten te maken, maar kon deze ook benoemen en ermee in het reine komen.’ Aan het woord is Sicco Annema, de man met wie Roelien de laatste vijf-tien jaar van haar leven deelde. ‘Wat ik in Roelien vond, was een zachte vrouw, die op haar bescheiden manier mijn hart raakte. Die zachte en be-scheiden vrouw is zij altijd gebleven. In ons huwelijk en naar buiten toe.’‘Ik kende Roelien van vroeger, een leuke, spontane meid. Haar eerste hu-welijk strandde na tien jaar. Haar onbevangen kant had een knauw ge-kregen. Ook haar geloof verloor ze in die tijd. God leek voor haar de gro-te afwezige. Dat deed iets met haar vertrouwen.’‘Ze werd langzaam maar zeker opnieuw de vrouw die ze was geweest.

Spontaan, meer zelfvertrouwen. Ze leerde zich weer goed te kleden, droeg parfum en wat make-up. Voelde zich weer vrouw, gewaardeerd en bemind. Zoals ze naar mij keek en mij behandelde – met respect en bewondering – maakte dat ik mij echt man voelde in haar nabijheid. We tilden elkaar omhoog in onze relatie.’Ook God vond ze langzamerhand terug. ‘Dat begon tijdens een reis naar Israël, het land dat al zo lang op haar verlanglijstje stond. Tijdens een avondsluiting ontdekte ze dat God haar niet veroordeelde om alles wat er in haar leven was gebeurd.’ Roelien is een jaar ziek geweest, kanker. ‘Ze wist: hier genees ik niet van. Aan de ene kant wilde ze haar gezin niet laten gaan. Ze was enorm be-trokken op haar zoon en twee dochters, met wie ze het echte, eerlijke leven deelde. Tegelijkertijd is in die periode het verlangen gegroeid om naar Jezus te gaan. Daarover schreef ze een prachtig gedicht, dat ook op de rouwkaart stond afgedrukt: Verlangen naar de overkantHem zienZíjn ogenVol liefdeVoor míjVerlangen naar de overkantBij HemVoor eeuwig thúis’ ■

‘Ze leerde zich weer goed te kleden, droeg parfum en wat make-up.’

Esther van Lunteren nd.nl/inmemoriam beeld pa

Zonder oordeelRoelien Bottema

▶ geboren op 15-06-1967 in Biddinghuizen ▶ overleden op 22-08-2019 in Joure

33


Hendrik KorterinkRouveen

✩ 07-07-1944

Rouveen ✝ 31-05-2019

ondernemer/meelevend

Trijntje Jacoba Jonker-Wieringa

Roodeschool ✩ 05-05-1924


lieve moeder en oma

Joke Waalewijn-Vreugdenhil

De Lier ✩ 13-09-1946

Terneuzen ✝ 03-06-2019

liefdevol, levendig

Renie Buitenweg-Janssen

Enschede ✩ 12-10-1943

Assen ✝ 03-06-2019

zorgzaam en creatief

Aagje Star-de RuiterCapelle aan den IJssel

✩ 19-02-1922

Krimpen aan den IJssel ✝ 04-06-2019

zorgzaam

Gedenkplek

naam: Frans (64) en Jenny (60) van Houwelingen, Ber-kel en RodenrijsGedenkplaats voor: dochter-tje Hanneke

Wat zien we op de foto?‘Een windlicht dat we zo’n vier jaar geleden van de buurvrouw kregen. We waren het er meteen samen over eens dat het een monument voor Hanneke moest worden. De foto van Hanneke zit in een wit lijstje met bloemenrand. Het is bijzonder dat we een foto van haar hebben. Han-neke is op 28 november 1989 gebo-ren. De anesthesist die bij de beval-ling hielp, wist uit eigen ervaring hoe ingrijpend het is als een kindje

na de geboorte niet meer leeft. Hij had een camera bij de hand en heeft foto’s voor ons gemaakt. Naast de foto liggen een witte roos en een wit hartje als symbool voor de liefde en het feit dat ze altijd in ons hart is. De cactus met rode bloemen is gemak-kelijk in het onderhoud en weer-spiegelt het leven. De kaars in de rode houder doen we aan op bijzon-dere momenten en als het donker wordt en we nog buiten zitten.’

Wat betekent deze plek voor u?‘Dat ze zichtbaar en tastbaar is en blijft. Hanneke is begraven op de al-gemene begraafplaats in Berkel. Maar de kans dat het graf op een dag geruimd wordt, is aanwezig. Als dat gebeurt, willen we haar steen ook in onze tuin leggen. Als wij ooit verhuizen, gaat dit monument mee of we maken een ander, want Han-neke hoort er gewoon bij.’

Wanneer bezoekt u het?‘Eigenlijk elke dag. Als we de fiets uit de schuur pakken, komen we er langs. Onze kinderen en kleinkinde-ren kijken er geregeld naar. En als we gasten hebben en over Hanneke praten, dan wijzen we hen erop. We hebben nog niet gehoord dat ie-mand het ongemakkelijk vindt.’

Wie was zij voor u?‘Hanneke is ons vierde en zeer wel-kome kind. Ze hoort helemaal bij ons gezin. Ze staat vermeld in ons trouwboekje en in het kerkelijk re-gister. Het was een heel gaaf kindje om te zien, ook al leefde ze niet meer toen ze geboren werd. Haar overlijden was verdrietig en confron-terend, maar heeft ons ook veel goeds gebracht. We hebben een ge-voeligheidssnaar voor verdriet en pijn ontwikkeld en kunnen daardoor anderen tot steun zijn. En haar be-staan is samenbindend in ons gezin. Ons leven heeft een diepere laag ge-kregen. Wij weten als gezin dat het leven kwetsbaar en niet maakbaar is en dat de dingen niet vanzelfspre-kend zijn. Onze andere drie kinderen hebben de geboorte en begrafenis bewust meegemaakt.’

Wat is er gebeurd?‘Hanneke is na een voorspoedige zwangerschap dood geboren. Omdat de vorige bevalling moeizaam was verlopen, waren we onder controle bij de huisarts. De bevalling, die uit-liep op een keizersnede, duurde voor Hanneke te lang.’

Hoe wilt u zich haar herinneren?‘Ze is onze levende dochter in de he-mel. Paulus vergelijkt begraven met zaaien in een akker. Wij geloven dat ook Hanneke tot bloei komt. Hoe we haar zullen weerzien, weten we niet. Dat zal een verrassing zijn, maar we geloven dat we haar zullen herken-nen.’

‘Ons leven kreeg een diepere laag.’


Levende dochter

Blinden kunnen braillebijbels lezen dankzij uw gift!

Postbus 2510, 3800 GB Amersfoort | www.3xM.nlT (033) 286 41 03 | E [email protected] | Steun 3xM

Neem 3xM op in uw testament

Meer weten? Bel ons: 033 286 4103 of ga naar

www.3xm.nl/nalaten.

GEEF AAN TOEKOMSTIGE GENERATIES HET EVANGELIE DOOR

METTERDAAD.NL/NALATEN

Als christenen willen wij ons inzetten voor een wereld zonder armoede en onrecht. Daarom vertellen we als EO Metterdaad al 45 jaar hoopvolle verhalen en werven we fondsen voor wereldwijde hulp. Met uw onmisbare steun maken we o.a. evangelisatie, medische zorg en noodhulp mogelijk. Zo krijgen de vele getraumatiseerde vrouwen en kinderen, die in een overvol vluchtelingenkamp op Lesbos vastzitten, medische en psychosociale hulp!

Benieuwd naar wat u kunt betekenen voor mensen in armoede en onrecht, ook als u er niet meer bent? Neem vrijblijvend contact op met onze collega Maria Vedder. Zij helpt en adviseert u graag in een persoonlijk gesprek. Hierin vertelt ze u meer over hoe u EO Metterdaad kunt opnemen in uw testament.

035 - 647 43 50 | [email protected]

HELP MENSEN IN NOOD,ook als u er niet meer bent.

35


Elze HarryvanSlochteren ✩ 05-08-1934

Ede ✝ 08-06-2019

Joop WestraNiezijl

✩ 28-11-1932

Zuidhorn ✝ 06-06-2019

administrateur

Tineke Bosma-VonckGroningen ✩ 06-10-1951

Zuidwolde ✝ 04-06-2019

betrokken

Jan KraleZwollerkerspel

✩ 04-05-1939

Woudrichem ✝ 11-06-2019

kunstenaar/columnist

Roelie Japenga-LentingHarkstede ✩ 22-04-1925

Assen ✝ 11-06-2019

zorgzaam, steunend

Rie Arbman-DonkersAlblasserdam

✩ 10-08-1932


onvergetelijk

Willy Wisselink-Nieuwenburg

Den Haag ✩ 12-10-1928


markant persoon

Klaas BuitenhuisRouveen ✩ 26-01-1934

Meppel ✝ 13-06-2019

lieve man en (o)pa

Ze maakte iets van haar leven, ook toen ze alleen was.

Ze werd geboren als schipperskind. Dat heeft Hilly Visscher-van Veen gevormd. ‘Haar vader was niet bij haar geboorte, hij hoorde ervan per telegram’, vertelt dochter Nienke Sollie. Toen ze de schoolgaande leeftijd had bereikt, moest Hilly in de kost. ‘Ze zag haar ouders soms een halfjaar niet. Dat maakte haar al vroeg zelfstandig en gaf haar een mentaliteit van niet zeuren, maar doen.’

Als puber maakte Hilly de oorlog mee. Het schip van haar ouders werd door de Duitsers afgepakt, het gezin woonde die jaren in bij familie. ‘Na de oorlog volgde ze de modevakschool in Sneek. Daar woonde ze bij haar opa, voor wie ze moest zorgen. ’s Avonds werkte ze als coupeuse om wat geld te verdienen. Ondertussen leerde ze Harm Visscher kennen, met wie ze na vijf jaar verloving trouwde.’ Het pasgetrouwde stel ‘emigreerde’ naar Bloemendaal, waar Harm werk had. ‘Mijn moeder werd huisvrouw, en zette zich via de kerk in voor al-

lerlei goede doelen, zoals de bouw van een nieuw kerkgebouw. Het liefst bedacht ze acties waar mensen buiten de kerk bij betrokken raakten, “want dat brengt dubbel op”, zei ze dan. Daarbij was ze enorm betrok-ken en belangstellend. Soms zelfs iets te, ongevraagd advies was haar niet vreemd.’Hilly’s man Harm stierf op 61-jarige leeftijd onverwacht aan een hart-stilstand. ‘Een hele klap. Doordat ze zo zelfstandig was, bleef ze veel on-dernemen. Ze heeft gereisd, bouwde zelf een huis in het midden van het land om op gelijke afstand van de kinderen te wonen en nam studenten dierverzorging in de kost voor de nodige reuring in huis. Ze maakte iets van haar leven, ook al was ze nu alleen.’

Voor Hilly was de Gereformeerde Kerk de plaats waar ze het geloof be-leefde en vormgaf. ‘Alles met een G: van de GKv tot de GRV, het Gerefor-meerd Gezinsblad en gereformeerde scholen. Ze kon zich vooral de laat-ste jaren zorgen maken over de kerk. Christus moest centraal blijven staan. En trouw vond ze ook heel belangrijk; kerkbesef noemde ze dat. Ze was strijdbaar en belde gerust de dominee om haar mening te geven.’ Tot haar negentigste bleef Hilly een zelfstandige, heldere vrouw met hu-mor en aandacht voor iedereen om haar heen. ‘Het overlijden van haar zoon op 63-jarige leeftijd, gaf veel verdriet. Het maakte ook dat ze het verlies van haar eigen man herbeleefde.’ Toen haar gezondheid achteruitging, verhuisde ze naar een zorghotel, waar ze na enkele weken op hoge leeftijd overleed.

‘Ze belde gerust de dominee om haar mening te geven.’


Enorm betrokkenHilly Visscher-van Veen

▶ geboren op 31-03-1927 in Sneek ▶ overleden op 08-09-2018 in Zeewolde

36


Albert NoortRijnsburg ✩ 18-11-1947

Leiden ✝ 18-06-2019

timmerman

Ab DoekEnschede ✩ 23-06-1937

Enschede ✝ 17-06-2019

gemeenteambtenaar

Kees HolsterZwijndrecht

✩ 21-06-1949

Dordrecht ✝ 13-06-2019

dapper!

Ab DoornbosUithuizermeeden

✩ 07-08-1929

Zuidhorn ✝ 19-06-2019

liefdevol, zorgzaam

Johan BuurmanEnschede ✩ 01-02-1956

Enschede ✝ 21-06-2019

zachtmoedig

Dick OosterveldEnschede ✩ 22-11-1937

Enschede ✝ 22-06-2019

natuurmens

Gerrit SchipperZwolle

✩ 03-02-1936

Zwolle ✝ 23-06-2019

uitvoerder

Wim SlagterNoordhorn

✩ 21-11-1954

Beetsterzwaag ✝ 24-06-2019

bijzondere broer

Normaal ben je een week bezig met het organiseren van de begrafenis. Nu ontbreekt die schakel naar het leven van alledag.

Wanneer iemand zijn lichaam do-neert aan de wetenschap, moet het binnen een etmaal bij een afdeling anatomie zijn. Nabestaanden staan voor de opgave het afscheid van hun dierbare vorm te geven, terwijl het lichaam al is weggehaald.

Na een val kwam Fred Fischer, 96 jaar oud, be-gin 2018 ter observatie in het OLVG in Amster-dam terecht, waar hij een paar dagen later aan een longontsteking overleed. Zijn lichaam stel-de hij ter beschikking aan de wetenschap. Hij had jaren getobd met zijn ogen en onderging acht oogoperaties. Het was zijn manier om iets terug te doen, om te bedanken voor elk boek dat hij nog had kunnen lezen.De consequentie was dat zijn lichaam binnen een etmaal na overlijden bij het anatomisch instituut van Amsterdam UMC, locatie VUmc moest zijn, en dat er niet per se een uitvaartbij-eenkomst hoefde te worden georganiseerd. Maar dat vond zijn dochter Mathilde Fischer

toch iets te kaal. Daarom organiseerde zij na een paar weken alsnog een kleine herdenking, met als afsluiting een bezoek aan het Concert-gebouw, waar de Matthäus-Passion werd opge-voerd. ‘Ik weet nog dat mijn vader me daar voor het eerst mee naartoe nam. Acht jaar oud was ik. Hij vroeg: “Til, kun jij al twee en een half uur stilzitten?’’ Toen ik daar ja op ant-woordde, mocht ik mee.’

En dat was het dan. Tenminste, daar ging Ma-thilde Fischer van uit. Tot ze op een dag een uitnodiging ontving voor een bijeenkomst ‘ter nagedachtenis aan hen die voor ons allen hun lichaam schonken aan de wetenschap’.

KoningskerkSinds 2014 organiseren Amsterdam UMC en begraafplaats De Nieuwe Ooster elk jaar zo’n bijeenkomst, waarvoor nabestaanden van de lichaamsdonoren van het jaar ervoor worden uitgenodigd. ‘En hoe langer we dat doen’, zegt Jeroen Geurts, hoofd anatomie in het VUmc, ‘des te meer ik me afvraag hoe we dat ooit níet hebben kunnen doen, hoe we al die jaren heb-ben kunnen werken zonder ons te realiseren dat mensen een closure nodig hebben? Ik vind het onze verantwoordelijkheid het offer van donoren te gedenken.’ Ook andere universi-taire centra zijn de laatste jaren bijeenkomsten gaan organiseren om lichaamsdonoren te her-denken.De bijeenkomst in Amsterdam wordt gehouden in de Koningskerk in Watergraafsmeer, vlak bij

begraafplaats De Nieuwe Ooster, waar een mo-nument staat voor lichaamsdonoren. Er zijn toespraken en muzikale intermezzo’s en er worden foto’s getoond die nabestaanden heb-ben aangeleverd. Na de bijeenkomst worden witte rozen uitgedeeld. Geurts: ‘En dan veran-dert het monument binnen een paar minuten in een bloemenzee.’

De belangstelling voor de herdenkingsbijeen-komsten is groot; elk jaar zit de kerk met vijf-honderd mensen helemaal vol. Niet verwon-derlijk, vindt Eric Bras, geestelijk verzorger in

‘Wij moeten het offer van onze donoren gedenken.’

Elk jaar stellen ongeveer 750 mensen na hun overlijden hun lichaam ter beschikking aan de wetenschap, zoals dat heet. In de praktijk komt het erop neer dat gedoneerde lichamen als lesmateriaal dienen voor artsen-in-op-leiding, of als oefenmateriaal voor chirurgen.Wie zijn lichaam wil doneren, moet contact opnemen met een van de acht universitaire medische centra in Nederland. Na overlijden moet een lichaam binnen een etmaal ‘in huis’ zijn.Op dit moment is een wetsvoorstel in de maak met daarin onder meer regels voor lichaamsdonatie.

Helga van Kooten nd.nl/inmemoriam beeld Martin Waalboer

Rouw zonder lichaam

voor de wetenschap

37


Elle van der MolenLoppersum ✩ 18-10-1930

Enschede ✝ 29-06-2019

hoofdopzichter

Geert KleikerGroningen ✩ 09-04-1949

Oldenzaal (hospice), woonachtig in Hengelo

✝ 01-07-2019

geweldige opa

Pie de Jong-de GelderBerkel en Rodenrijs

✩ 05-04-1922


zorgzaam & betrokken

Coccie Steendam-Breijer

Amsterdam ✩ 30-04-1952

Leusden ✝ 25-06-2019

Godsvertrouwen

Ebrina Oppeneer-de Bruijne

Axel ✩ 05-09-1932

Terneuzen ✝ 26-06-2019

moeder en oma

Jolanda KooijUddel

✩ 25-01-1974

Sloveense Alpen ✝ 26-06-2019

wereldreiziger

Erik VeenhuizenOudega W. ✩ 22-05-1931

Utrecht ✝ 28-06-2019

predikant

Lammert ter WeeZwartewatersklooster

✩ 06-08-1946


veeboer betonbewerker

het VUmc. ‘Normaal ben je een week bezig met het organiseren van het afscheid. Je kunt iets dóén en daardoor kun je de schakel naar het normale leven maken. Wanneer je niet op een gebruikelijke manier afscheid kunt nemen, ontbreekt er iets. Het maakt een overlijden las-tiger te verteren.’

ingewikkeldEn precies hiervoor zijn de herdenkingsbijeen-komsten, zegt Bras. ‘Als organisatie zijn we dankbaar, en vanuit die dankbaarheid willen

we het gemis ruimte geven. Niet per se om te verzachten, maar om er aandacht aan te schen-ken. We proberen de gevoelens te verwoorden die spelen. Zelf zeg ik altijd dat er een ingewik-kelde kant aan zit. Je hebt niet alleen van ie-mands geest gehouden, maar ook van iemands lichaam, en ook daarvan moet je afscheid ne-men. Het kan moeilijk zijn dat lichaam ge-schonden te weten. Dat is privé, dat komt erg dichtbij. En waar je bij een uitvaart een li-chaam afgeeft, wordt het je nu ontnomen. Na-bestaanden respecteren de keus meestal wel, maar het is niet altijd makkelijk.’

Fred Fischer is nu ruim anderhalf jaar geleden overleden, en zijn dochter Mathilde mist hem. ‘Kwam ik bij hem, dan zat hij altijd klaar met een pot thee, en dan had hij net weer een mooi muziekstuk gehoord of een goed boek gelezen. Ik kan met niemand zo praten zoals ik dat met hem kon.’ Op de herdenkingsdienst in de Ko-ningskerk kijkt ze positief terug. ‘Het was een middag zoals hij zelf prachtig zou hebben ge-vonden. Toen een strijkkwartet Le Cygne in-zette uit Le Carnaval des Animaux, moest ik voor het eerst echt huilen. Ik voelde berusting, het was goed zo, afgesloten, klaar.’ ■

Mathilde Fischer bij het monument ter nagedachtenis ‘aan hen die voor ons allen hun lichaam schonken aan de wetenschap’.

38


Geesje van der Spoel-van der WalNieuwe Pekela

✩ 28-04-1927

Hooghalen ✝ 22-07-2019

onze moeder en oma

Kees GorterPeebos/Opende

✩ 25-11-1953


vrachtwagenchauffeur

Henk VosRouveen

✩ 01-06-1948

Rouveen ✝ 07-08-2019

lieve man, (o)pa

Boukje Hinke Jacobi-van Dijk

Oudega (Smallingerland) ✩ 09-10-1932

Grijpskerk ✝ 08-08-2019

levenslustig

Gerhard van der BurghDen Haag ✩ 09-04-1939

Nunspeet ✝ 09-08-2019

graficus

Kornelis MullerVollenhove ✩ 15-01-1948


predikant

Marius SchenkelZwijndrecht

✩ 21-11-1950


sociaal bewogen

Ton van de BurgtAmersfoort ✩ 01-04-1948

Laag Zuthem ✝ 16-07-2019

vrachtwagenchauffeur

Corrie Knol-KruitSlochteren ✩ 21-04-1935


zorgzaam

Wilbert SchefferApeldoorn ✩ 19-07-1971

Zwolle ✝ 22-07-2019

levenskunstenaar

Commertine Rots-Moene

’s-Gravenhage ✩ 12-02-1926

Urk ✝ 03-07-2019

blijgelovig meelevend

Harry DijkemaGroningen ✩ 13-05-1938


accountant

Jaap MouissieBussum

✩ 23-07-1927


geliefd en gemist!

Gerrit de JongJoure

✩ 24-08-1941

Drachten ✝ 06-07-2019

(onder)wijs(zer)

Jan HavemanAssen

✩ 25-11-1965

Emmen ✝ 15-07-2019

predikant

Ab MeijerUtrecht

✩ 03-05-1927


ingenieur

Ida Doornbos-JonkerRoodeschool

✩ 22-02-1930


betrokken

Helmerick VeenstraZuidhorn ✩ 03-12-1934

Nunspeet ✝ 10-08-2019

klinisch chemicus

Arie Huibert van der Linden

Zwijndrecht ✩ 19-05-1942

Assen ✝ 14-08-2019

doorzetter

Ina Leguijt-ScheltensEmmen

✩ 06-01-1931


zorgzame vrouw/mama

39


Jarkje Winters-OttenDe Eese

✩ 16-09-1921

Meppel ✝ 19-08-2019

lieve moeder en oma

Frouwke Scholma-Huisman

Uithuizermeeden ✩ 15-11-1951

Bedum ✝ 17-08-2019

liefdevol

Gerrie Bijker-EilanderHeino

✩ 21-06-1939

Heemse ✝ 15-08-2019

lieve vrouw, mama, oma

Roelien BottemaBiddinghuizen

✩ 15-06-1967

Joure ✝ 22-08-2019

zachtmoedige vrouw

Johanna (Hanneke) Gunnink-Veldkamp

Bedum ✩ 16-09-1952

Hamilton, Canada ✝ 22-08-2019

blijmoedige christin

Jan van den BergDrachten ✩ 24-05-1957


natuurliefhebber

Jan SietsmaDrachten ✩ 06-08-1936

Zwolle ✝ 28-08-2019

stedebouwkundige

Aafje Looijenga-VosMarum

✩ 29-04-1928


verbinder

Hij zag al vroeg het belang van een elektronische leeromgeving in het onderwijs.

‘Zorgzaam. Dat was Gert ten voeten uit’, vertelt zijn vrouw Wilma. ‘Als zijn kinderen belden met een probleem en hij kon niet direct helpen, dan maakte hij vijf euro over en zei: ‘‘Koop maar een Ben & Jerry’s.’’ Op die manier kon hij er toch een beetje voor hen zijn, een soort knuffel op afstand. Als docent wiskunde was hij eveneens betrokken. Hij belde soms tot ’s avonds laat met zijn leerlingen.’ Pas op zijn veertigste kwam Gert in het onderwijs terecht. Daarvoor werkte hij bij een ingenieursbureau. Door de crisis en omdat hij dol was op nieuwe dingen leren, maakte hij de overstap. Met succes, in 2004 won Gert de Trouw Talentprijs. ‘Hij zag toen al een grote rol weggelegd voor de elektronische leeromgeving, waardoor jongeren vaker thuis gaan studeren en school meer de functie krijgt van ontmoetingsplek. Het was een bevestiging op de nieuwe weg die hij was ingeslagen, waar-over hij zelf heel bescheiden was. Twee jaar geleden begon Gert met de opleiding ‘eerstegraads docent Informatica’. Opnieuw een uitdaging. He-

laas heeft hij die studie niet kunnen afmaken.Eind oktober was nog niet zichtbaar dat Gert iets onder de leden had, half december volgde de diagnose asbestkanker. ‘In zijn leven kende Gert meerdere periodes van depressie, waarin hij somber en inactief was. Rond de diagnose asbestkanker – hij heeft overigens nooit met as-best gewerkt – lag die somberheid ook op de loer. Om de negatieve ge-dachten het hoofd te bieden, bleef hij zich focussen op wat nog wel luk-te. Hij zat bij de Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren waarvoor hij veel thuis kon doen, en overwoog of hij bijles kon gaan geven aan leerlingen. In de week dat hij met de chemotherapie zou beginnen, werd hij benauwd en bleek hij een torenhoge bloedsuikerwaarde te hebben. Uiteindelijk overleed hij onverwacht snel op de ic. We hebben geen af-scheid meer kunnen nemen.’ In de uitvaartdienst stond een tekst uit het bijbelboek Job, hoofdstuk 4 centraal, een tekst die het leven van Gert tekent: ‘Velen stond je bij met raad en daad en wie de moed ontzonk, heb jij gesterkt. (…) Maar nu word jij beproefd, en je verliest de moed, nu treft jou het onheil, en je geeft het op.’‘De geboorte- en sterfdatum van Gert vormen een palindroom – 91161/16119 – en voor een docent wiskunde vinden we dat treffend; een teken dat God ondanks de tragedie en het verdriet een plan had. Al zijn dagen stonden in Gods boek.’ ■

‘Zijn geboorte- en sterfdatum vormen een palindroom. Dat vinden we treffend.’


Betrokken docentGert Treurniet

▶ Geboren op 09-11-1961 in Berkel en Rodenrijs ▶ Overleden op 16-01-2019 in Delft

de patiënt onder narcose was. Daarna werd het voor mij nog meer duidelijk dat ik neurochirurg moet worden.” Klaske is enorm dankbaar voor de inzet die haar dochters tonen. “Het is niet zomaar wat om van jongs af aan geconfronteerd te worden met een zieke vader. Zo stonden de eerste zes jaren van hun jonge leven vooral in het teken van extreme vermoeidheid en dage-lijkse en nachtelijke epileptische insulten van hun vader. De kinderen hadden instructies gekregen wat te doen bij een insult van papa en 112 had de aantekening voor jaren dat als vanaf ons huisadres zou worden gebeld door jonge kinderen, ze altijd langs zouden komen vanwege de situatie.”

De meisjes waren 8 en 10 jaar oud toen hun vader een wakkere operatie kreeg, waarbij een groot deel van de tumor toch werd weg-gehaald in de hoop het epileptisch centrum er uit te halen. Dit lukte. Nico kwam epilepsie vrij uit de operatie echter had ernstige her-

Noa en Myrthe zetten kankerpatienten in het licht

Herdenk of zet je geliefde in het licht

senbeschadiging. Hij had neglect op rechts, sleepte met een been en kon niet meer lezen, schrijven en rekenen Hij had woordvindpro-blemen en kon ook zijn vingers niet meer herkennen. Wijsvinger, middelvinger, pink, duim etc. dat was allemaal weg. Wel wist hij nog van Lange Jan, kleine ding en ringeling. Dit heeft te maken dat de hersenen hun uitvoerende taken niet meer kunnen doen, maar het geheugen nog wel werkt.

Nico kwam na 3 dagen thuis als iemand die een ernstige beroerte had doorgemaakt zonder enige vorm van begeleiding. Noa en Myrthe bedachten daarom onvermoeibaar raadsels en sommetjes om hun vader zijn executieve vaardigheden te activeren en ze lieten hem buiten uit. Hand in hand, want hij liep overal tegen aan. Schaterend kwamen ze dan weer thuis: “Papa liep tegen een boom, en riep uit: Hé wie heeft die boom hier nou geplant?!” Na jaren van oefenen, val-len en weer opstaan, bleef er ongeveer 10% restschade over en kon het gezinsleven min of meer weer worden opgepakt. Nu, 5 jaar na deze heftige operatie, zijn de meiden 13 en 15 jaar oud en er wordt weer gesproken over een operatie, omdat de tweede hersentumor groeit.

Ruim twaalf jaar is de vader van Myrthe en Noa ongeneeslijk ziek. Vanaf toen stond de wereld van Nico Faaij (50), de man van Klaske Hofstee (51) plotseling op z’n kop. Samen leven ze dagelijks met de gevolgen van Nico zijn toen vastgestelde hersenkanker. Klaske haar man was 38 jaar toen hij de diagnose kreeg van een kwaadaardige ongeneeslijke hersentumor. Hun dochters Myrthe één en Noa drie jaar jong. Het ziek zijn heeft zijn impact op het gezin gehad. Meer dan gemiddeld is de nu vijftien jaar oude Noa zich ervan be-wust dat ze zichzelf later beroepsmatig wil gaan inzetten bij de strijd tegen kanker. “Ondanks mijn jonge leeftijd weet ik dat ik later neurochirurg ga worden. Om zo mijn steentje bij te dragen in de strijd tegen kanker. Ik wil later de hersentumor-patiënten wel hoop op genezing geven.”

Wil je naar aanleiding van dit verhaal ook iemand steu-nen of herdenken met kanker? Maak dan een donatie van 5 euro of meer over op IBANnummer NL22INGB0005046631 tnv K. Faaij-Hofstee ovv naam dierbare.

Meer onderzoek is zo verschrikkelijk nodig!

Toen de wereld van moeder Klaske instortte groeide het bewustzijn dat ze zelf actie moest ondernemen in de strijd tegen deze onge-neeslijke vorm van kanker. Klaske een Friezin om útens is daarna niet bij de pakken neer gaan zitten en richtte de Stichting STOPher-sentumoren.nl op. In de afgelopen jaren hebben Klaskes inspannin-gen en acties geresulteerd in ruim 50 opgestarte hersentumoron-derzoeken binnen verschillende universitaire ziekenhuizen en zijn de eerste resultaten al in de behandeling van de hersentumorpatient merkbaar.

KEUKENTAFELSommige van de bedachte acties beginnen aan de keukentafel, waarbij ook de twee dochters hun onmisbare creatieve inbreng omzetten in aansprekende projecten. Noa: “We hebben bedacht om mensen die kanker hebben in het licht te zetten. Ook nabestaanden die hun geliefde willen herdenken kunnen een kaars kopen om zo mee te helpen bij de strijd tegen kanker. Iedereen die wil kan op ‘lichtjesavond’ kerstavond 24 december een kaars laten branden. Wie dat wil kan een kaars doneren. Lichtjesavond is om mensen te steunen en te herinneren die geraakt zijn door kanker / hersentu-moren. We maken een groot hart van brandende kaarsen in onze voortuin. Elke kaars brandt voor een dierbare en het geld wat wij er mee ophalen gaat weer naar onderzoek. Als veel mensen mee gaan doen wordt dit indrukwekkend”

NEUROCHIRURGNoa (15 jaar) weet al sinds haar zesde levensjaar dat ze arts wil worden, sinds 2014, de operatie van haar vader is dat neurochirurg geworden. Noa: “Ik heb vorig jaar in het kader van mijn VWO oplei-ding een dag mee mogen lopen met een neurochirurg, en ik mocht naast de operatietafel meekijken bij twee hersentumoroperaties, eentje waarbij de patiënt wakker werd geopereerd, en eentje waarbij

De opbrengst van de donaties gaat voor 100% naar www.3Bergentocht.nl/Myrthe-Faaij en www.3Bergentocht.nl/Noa-Faaij en dus naar (ANBI) Stichting STOPhersentumoren.nl

d In Memoriam - Microsoftpubblestorage.blob.core.windows.net/9ed0159c/customer/...19-09-1945...

Documents

Transcript of d In Memoriam - Microsoftpubblestorage.blob.core.windows.net/9ed0159c/customer/...19-09-1945...