CYRIEL VERSCHAEVE EN DE KLASSIEKEN...- 2 - Woord Vooraf Met dank aan Pieter Jan Verstraete,...

Universiteit Gent

Academiejaar 2006-2007

CYRIEL VERSCHAEVE EN DE KLASSIEKEN

Prof. Dr. Freddy Decreus Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van licentiaat in de taal- en letterkunde: Grieks- Latijn door Iris Speleers

- 2 -

Woord Vooraf

Met dank aan Pieter Jan Verstraete, historicus en biograaf, voor de inleidende lectuur en aandachtspunten bij Cyriel Verschaeve en promotor Prof. Dr.

Freddy Decreus, voor het sturen van dit onderzoek.

- 3 -

Inhoudsopgave

Algemene inleiding .................................................................................................... 10

DEEL I: VERSCHAEVE & HET HEDEN ............................................................... 11

Hoofdstuk 1 Biografie ........................................................................................... 11

1.1 Inleiding .......................................................................................................................11

1.2 Jeugd en Vorming........................................................................................................11 1.2.1 Ardooie ...............................................................................................................................11 1.2.2 Opleiding.............................................................................................................................12

1.3 Voortreffelijke leraar en priester................................................................................12 1.3.1 Leraar..................................................................................................................................12 1.3.2 Priester ................................................................................................................................12 1.3.3 De Germaanse wereld ..........................................................................................................13 1.3.4 Kapelaan .............................................................................................................................13

1.4 De Frontbeweging........................................................................................................14 1.4.1 Morele steun........................................................................................................................14 1.4.2 Propaganda? ........................................................................................................................15 1.4.3 Actie....................................................................................................................................15 1.4.4 De Belgische staat: Vlaanderen’s onheil ...............................................................................16

1.5 Eredoctoraat en redevoeringen...................................................................................17 1.5.1 Drager van de sensus humanitatis.........................................................................................17 1.5.2 Redenaar?............................................................................................................................18

1.6 Duitsland......................................................................................................................18 1.6.1 Nazist? ................................................................................................................................18 1.6.2 Droom .................................................................................................................................19 1.6.3 Katholicisme........................................................................................................................20

1.7 Sobald Hall ..................................................................................................................20 1.7.1 Evacuatie? ...........................................................................................................................20 1.7.2 Veroordeling........................................................................................................................21 1.7.3 Overlijden............................................................................................................................21

1.8 Conclusie......................................................................................................................22

Hoofdstuk 2 Levenshouding................................................................................ 23

2.1 Inleiding .......................................................................................................................23

2.2 Priesterschap ...............................................................................................................23 2.2.1 Christelijk humanisme .........................................................................................................24 2.2.2 Christelijke noodzakelijkheid ...............................................................................................24 2.2.3 Germaans beleven en natuur binnen het christendom ............................................................25

- 4 -

2.3 Denker..........................................................................................................................25 2.3.1 Melancholie.........................................................................................................................25 2.3.2 Verbeelding.........................................................................................................................26

2.4 Vriend van Vlaanderen ...............................................................................................26

2.5 Conclusie......................................................................................................................27

Hoofdstuk 3 Het driemanschap Gezelle, Verriest en Rodenbach ................ 28

3.1 Inleiding .......................................................................................................................28

3.2 Algemene situering van Gezelle, Verriest en Rodenbach...........................................29 3.2.1 Gezelle ................................................................................................................................29 3.2.2 Verriest................................................................................................................................29 3.2.3 Rodenbach...........................................................................................................................30

3.3 De invloed van Gezelle.................................................................................................31 3.3.1 Leraar..................................................................................................................................31 3.3.2 Classicus .............................................................................................................................31 3.3.2.1 Literatuur .........................................................................................................................32 3.3.2.2 Plato.................................................................................................................................33 3.3.2.3 Plastische kunsten.............................................................................................................34 3.3.3 De Romantiek voor Gezelle .................................................................................................35 3.3.3.1 Natuur ..............................................................................................................................35 3.3.3.2 Religiositeit.......................................................................................................................35 3.3.3.3 Mystiek .............................................................................................................................36 3.3.3.4 Volkse taal ........................................................................................................................37 3.3.4 Een ‘kristen Vlaemsche dichterschool’ .................................................................................38 3.3.4.1 Crisis................................................................................................................................39 3.3.4.2 Jonge priesters..................................................................................................................39 3.3.4.3 Actie .................................................................................................................................39 3.3.5 Conclusie.............................................................................................................................40

3.4 De invloed van Hugo Verriest .....................................................................................41 3.4.1 Vorming ..............................................................................................................................41 3.4.2 Voor taal en volk .................................................................................................................41 3.4.3 Vlaamse Beweging ..............................................................................................................42 3.4.5 Onenigheid Verriest-Verschaeve ..........................................................................................42 3.4.6 Conclusie.............................................................................................................................42

3.5 De invloed van Albrecht Rodenbach...........................................................................43 3.5.1 Eenzaamheid .......................................................................................................................43 3.5.2 Classicus .............................................................................................................................43 3.5.3 Studentenbeweging..............................................................................................................45 3.5.4 De relatie Rodenbach-Verschaeve ........................................................................................45 3.5.4.1 Brandend vuur ..................................................................................................................45

- 5 -

3.5.4.2 Afgrond ............................................................................................................................45 3.5.4.3 Symbool van de arend .......................................................................................................46 3.5.4.4 Dromen ............................................................................................................................46 3.5.4.5 Vaarwel Rodenbach ..........................................................................................................47 3.5.5 Conclusie.............................................................................................................................47

Hoofdstuk 4 De Europese letterkunde............................................................... 48

4.1 Inleiding .......................................................................................................................48

4.2 Neoromantiek ..............................................................................................................49 4.3.1 Definitie ..............................................................................................................................49 4.3.2 Romantisme.........................................................................................................................49 4.3.3 Romantische taak van de dichter ..........................................................................................50

4.3 Symbolisme ..................................................................................................................51 4.3.1 Definitie ..............................................................................................................................51 4.3.2 Het Absolute........................................................................................................................51 4.3.3 Taal .....................................................................................................................................51

4.4 Conclusie......................................................................................................................52

Hoofdstuk 5 Kunstenaarschap............................................................................ 53

5.1 Inleiding .......................................................................................................................53

5.2 Dichter .........................................................................................................................53 5.2.1 Zeesymphonieën en Nocturnen ............................................................................................54 5.2.2 Betekenis van zijn poëzie.....................................................................................................54 5.2.3 Taal .....................................................................................................................................54

5.3 Criticus ........................................................................................................................55 5.3.1 Muziek ................................................................................................................................56 5.3.2 Beeldende kunsten ...............................................................................................................56 5.3.3 Letterkunde .........................................................................................................................57 5.3.4 Dramatiek............................................................................................................................58

5.4 Prozaïst ........................................................................................................................58

5.5 Dramaturg ...................................................................................................................59

5.6 Nationalist....................................................................................................................60

5.7 Conclusie......................................................................................................................61

DEEL II : VERSCHAEVE & HET VERLEDEN ..................................................... 62

Hoofdstuk 1 Het Klassieke ................................................................................... 62

1.1 Inleiding .......................................................................................................................62

1.2. Uren Bewondering voor Groote Kunstwerken ..........................................................62 1.2.1 Hartstocht en ziel .................................................................................................................62 1.2.2 Gelijkend op de mens...........................................................................................................63

- 6 -

1.2.3 God .....................................................................................................................................63

1.3 Klassieke inspiratie......................................................................................................63 1.3.1 Tijdloos klassiek..................................................................................................................64 1.3.2 Subjectiviteit........................................................................................................................64 1.3.3 Griekse voorkeur .................................................................................................................65 1.3.4 Trouwe christen ...................................................................................................................65 1.3.5 Verstand ..............................................................................................................................65 1.3.6 Natuur .................................................................................................................................66

1.4 De verschillende aandachtspunten..............................................................................66 1.4.1 Literatuur.............................................................................................................................66 1.4.1.1 Drama ..............................................................................................................................66 1.4.1.2 Lyriek ...............................................................................................................................66 1.4.2 Beeldende kunsten en Bouwkunst ........................................................................................67 1.4.3 Landschap ..........................................................................................................................67 1.4.4 Filosofie ..............................................................................................................................68

1.5 Conclusie......................................................................................................................69

Hoofdstuk 2 Literatuur .......................................................................................... 70

2.1 Inleiding .......................................................................................................................70

2.2. Drama .........................................................................................................................71 2.2.1 Aristoteles ...........................................................................................................................72 2.2.1.1 Definitie............................................................................................................................72 2.2.1.3 Driften ..............................................................................................................................73 2.2.1.4 Streven..............................................................................................................................73 2.2.1.5 Noodzaak..........................................................................................................................73 2.2.1.6 Karakter en dramatische stijl ............................................................................................73 2.2.1.7 Beschouwen ......................................................................................................................75 2.2.1.8 Samenvattend....................................................................................................................75 2.2.2 Grieks drama .......................................................................................................................75 2.2.2.1 Clash: Apolloon en Dionusos ............................................................................................75 2.2.2.2 Tragisch ...........................................................................................................................76 2.2.2.3 Menselijk lot .....................................................................................................................76 2.2.2.4 Toeschouwer.....................................................................................................................76 2.2.3 Oresteia ...............................................................................................................................77 2.2.3.1 Bloed ................................................................................................................................77 2.2.3.2 Zonde en Boete .................................................................................................................78 2.2.3.3 Geweten............................................................................................................................79 2.2.3.4 Figuur van de Vrouw ........................................................................................................79 2.2.3.5 Strofe, antistrofe en catastrofe...........................................................................................80 2.2.3.6 (On)recht ..........................................................................................................................80

- 7 -

2.2.3.7 Wraak...............................................................................................................................81 2.2.3.8 Rechtbank .........................................................................................................................81 2.2.3.9 Samenvattend....................................................................................................................82 2.2.4 Antigone..............................................................................................................................83 2.2.4.1 Levensproblemen ..............................................................................................................83 2.2.4.2 Kreoon..............................................................................................................................83 2.2.4.3 Staatsrecht of Bloedrecht?.................................................................................................84 2.2.4.4 Prijs van de liefde .............................................................................................................85 2.2.4.5 Samenvattend....................................................................................................................87

2.3 Lyriek...........................................................................................................................87 2.3.1 Definitie ..............................................................................................................................87 2.3.1 Prometheus..........................................................................................................................88 2.3.1.1 Orde .................................................................................................................................88 2.3.1.2 Dichter .............................................................................................................................88 2.3.1.3 Hoop ................................................................................................................................89 2.3.1.4 Prometheus strijder van het volk .......................................................................................90 2.3.1.6 Vlam van strijdlust ............................................................................................................90 2.3.1.7 Samenvattend....................................................................................................................90 2.3.2 Zeesymphonieën..................................................................................................................91 2.3.2.1 De zee...............................................................................................................................91 2.3.2.2 Symbool en mens...............................................................................................................91 2.3.2.3 Mysterie............................................................................................................................92 2.3.2.4 De vijf Symfonieën ............................................................................................................93 2.3.2.5 Samenvattend..................................................................................................................100

2.4 Conclusie....................................................................................................................101

Hoofdstuk 3 Beeldende kunsten....................................................................... 102

3.1 Inleiding .....................................................................................................................102

3.2 Beeldhouwkunst ........................................................................................................102 3.2.1 Henri en Pieter Boncquet ...................................................................................................102 3.2.1.1 Drang .............................................................................................................................103 3.2.1.2 Ontspanning ...................................................................................................................103 3.2.2 Over Beeldhouwkunst........................................................................................................103 3.2.2.1 Het menselijk lichaam .....................................................................................................103 3.2.2.2 De mens centraal ............................................................................................................104 3.2.2.3 Tragedie .........................................................................................................................104 3.2.3 Vaticaans museum.............................................................................................................105 3.2.3.1 Aphrodite van Knidos......................................................................................................105 3.2.3.2 Zeus................................................................................................................................105 3.2.3.3 Antinoös .........................................................................................................................106

- 8 -

3.2.3.4 Sala delle Muse...............................................................................................................106 3.2.3.5 Kracht en rust .................................................................................................................106 3.2.4 De Verrezene.....................................................................................................................107 3.2.5 Delen van het lichaam........................................................................................................107 3.2.6 Beleving van de nationale strijd..........................................................................................108 3.2.7 Samenvattend ....................................................................................................................108

3.3 Schilderkunst .............................................................................................................109 3.3.1 Italië..................................................................................................................................109 3.3.1.1 Renaissance ....................................................................................................................109 3.3.1.2 Michelangelo ..................................................................................................................109 3.3.1.3 Rafaël .............................................................................................................................111 3.3.2 Zuid versus Noord .............................................................................................................111 3.3.3 Vlaanderen ........................................................................................................................112 3.3.3.1 Van Eyck.........................................................................................................................112 3.3.3.2 Rubens............................................................................................................................113 3.3.4 Samenvattend ....................................................................................................................114

3.4. Conclusie...................................................................................................................114

Hoofdstuk 4 Bouwkunst ..................................................................................... 115

4.1 Inleiding .....................................................................................................................115

4.2 Rome: Voor de Sint-Pieterskoepel ............................................................................115

4.3 De tempel te Paestum ................................................................................................116 4.3.1 Andere wereld ...................................................................................................................116 4.3.2 Eenheid en oneindigheid ....................................................................................................116 4.3.3 Romeins versus Grieks.......................................................................................................117 4.3.4 De mens ............................................................................................................................117

4.4 Conclusie....................................................................................................................118

Hoofdstuk 5 Filosofie .......................................................................................... 119

5.1 Inleiding .....................................................................................................................119

5.2 Neoplatonisme ...........................................................................................................119 5.2.1 Definitie ............................................................................................................................119 5.2.2 Platonisten versus christenen..............................................................................................119 5.2.3 Eros der waarheid ..............................................................................................................120 5.2.4 Antropologisch dualisme....................................................................................................120 5.2.5 Samenvattend ....................................................................................................................121

5.3 Augustinus .................................................................................................................122 5.3.1 Algemeen ..........................................................................................................................122 5.3.2 De weg tot het goddelijke...................................................................................................123 5.3.3 Bekering............................................................................................................................123

- 9 -

5.3.4 Kennis...............................................................................................................................124 5.3.5 De adelaar .........................................................................................................................124 5.3.6 Samenvattend ....................................................................................................................125

5.4 Mystiek ......................................................................................................................125 5.4.1 Het Mysterie......................................................................................................................125 5.4.1.1Houding...........................................................................................................................126 5.4.1.2 Betekenis .......................................................................................................................127 5.4.2 De dichter Joannes a Cruce ................................................................................................127 5.4.2.1 Het Absolute ...................................................................................................................127 5.4.2.2 Noche Oscura .................................................................................................................127 5.4.3 Vlaamse mystiek................................................................................................................128 5.4.3.1 Ruusbroec.......................................................................................................................129 5.4.3.2 Gezelle............................................................................................................................129 5.4.4 Samenvattend ....................................................................................................................130

5.5 Conclusie....................................................................................................................130

Besluit ...................................................................................................................... 131

Literatuurlijst ........................................................................................................... 132

Lijst van afbeeldingen.............................................................................................. 137

Bijlagen.................................................................................................................... 138

- 10 -

Algemene inleiding

Tijdens de studie klassieke talen zijn de voorbije vier jaar heel wat aspecten uit de

klassieke oudheid aan bod gekomen. Voor het onderwerp van deze

licentiaatsverhandeling ging de belangstelling uit naar de receptiegeschiedenis: hoe staat

men tegenover het klassieke, welke invloed heeft de antieke oudheid gehad in de

verschillende periodes en op welke wijze wordt de schoonheid van het klassieke

opnieuw geapprecieerd?

Dan was er natuurlijk de vraag op welk gebied en in welke periode de receptie kon

onderzocht worden. In de inleidende brochure van de licentiaatsverhandeling las ik het

onderwerp ‘Het beeld van de klassieke oudheid in de Vlaamse traditie na 1885 ( Cyriel

Verschaeve, Guido Gezelle, Hugo Verriest en Albrecht Rodenbach’). Gezelle kent bijna

iedereen. Rodenbach en Verriest misschien iets minder, en de naam van Cyriel

Verschaeve doet waarschijnlijk bij heel weinig mensen een belletje rinkelen.

Als trotse West-Vlaming ging ik op zoek naar informatie over deze streekgenoten en al

gauw bleek de minst bekende persoon, namelijk Cyriel Verschaeve, de aandacht te

trekken.

Ik stelde de keuze voor aan mijn promotor Prof. Dr. Decreus, die mij liet weten dat er

rond dit onderwerp, namelijk de relatie tussen Cyriel Verschaeve en het Klassieke nog

niet veel was gewerkt.

Na een inleidend gesprek met de Heer Pieter Jan Verstraete, historicus en biograaf van

onder andere figuren uit de Vlaamse beweging, kreeg ik naast een aantal basisstudies

het werk Kapelaan Verschaeve Biografie van Romain Vanlandschoot mee naar huis. Dit

boek was de basis en een zeer goed hulpmiddel tot het realiseren van het doel van deze

licentiaatsverhandeling, namelijk om vanuit zijn leven, zijn christelijke levenshouding,

zijn relatie tot zijn voorgangers ( Guido Gezelle, Hugo Verriest en Albrecht Rodenbach)

en zijn werken ( zie deel I: Verschaeve en het heden) tot een beeld te komen van zijn

relatie met de klassieke oudheid, met aandacht voor verschillende aspecten zoals

literatuur, beeldende kunsten, bouwkunst en filosofie ( zie deel II: Verschaeve en het

verleden).

- 11 -

DEEL I: VERSCHAEVE & HET HEDEN

Hoofdstuk 1 Biografie

1.1 Inleiding

Wie was Verschaeve? Welke gebeurtenissen kleurden zijn leven en hoe heeft hij daar

op gereageerd? Hoe heeft hij de oorlog beleefd en welke zaken hebben hem geraakt,

gefascineerd of gechoqueerd? Het zijn allemaal beginvragen die essentieel zijn voor het

verder onderzoek naar Verschaeves leven, levenshouding en oeuvre en die uiteindelijk

ook zijn bewondering voor de klassieke oudheid mee zullen helpen verklaren.

Voor dit eerste hoofdstuk heb ik mij voornamelijk gebaseerd op de werken Kapelaan

Verschaeve Biografie van Romain Vanlandschoot en Verschaeve getuigt van Dirk

Vansina. Daarin wordt een nauwkeurig en chronologisch beeld gegeven van

Verschaeves leven en werken, en dit in relatie tot de gebeurtenissen van de tijd waarin

hij leefde.

1.2 Jeugd en Vorming

1.2.1 Ardooie

Cyriel Verschaeve werd geboren op 30 april 1874 in het West-Vlaamse Ardooie. Zijn

vader, François Verschaeve, was blauwverver en zo groeide de kleine Cyriel op binnen

het traditionele arbeidersmilieu.1 Als kind was hij eerder timide en vertoonde hij

gespleten karaktertrekken, die op latere leeftijd door het lezen van romantische poëzie

zouden worden versterkt.2

De familie Verschaeve was zeer religieus: een aantal vrouwelijke familieleden had zich

aan het kloosterleven gewijd en de oom van Cyriel, langs vaders zijde, was priester.3

De katholieke omgeving waarin hij was groot gebracht zal een belangrijk element

blijken in zijn verdere levenshouding.

1R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.11-12. 2R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.14. 3D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.21.

- 12 -

1.2.2 Opleiding

Verschaeve volgde een humanioraopleiding Grieks-Latijn (1886-1892) aan het Klein

Seminarie te Roeselare. Toen hij in het laatste jaar zat, vroeg de leraar wat hij zou

worden. “Advocaat zeker, zoals mijn broer”. “Neen”, zei de leraar, “jij moet priester

worden.” “Het is goed”, zei Verschaeve. Zo werd er over zijn roeping en toekomst

beslist.4 In 1892 volgde hij een jaar wijsbegeerte en daarna nog drie jaar theologische

studie aan het Groot Seminarie te Brugge.5

1.3 Voortreffelijke leraar en priester

1.3.1 Leraar

In 1896 werd Verschaeve aangesteld tot leraar van het vijfde jaar Latijn in het Sint-

Jozefscollege van Tielt. Hij onderwees er Duits, geschiedenis, wiskunde en

kunstgeschiedenis.6

Het is ook de periode waarin hij artikelen begon te schrijven voor Vlaamsche Vlagge 7,

onder het pseudoniem van ‘Zeemeeuwe’ ( later zou hij het vervangen door ‘I. Oorda’,

een anagram dat verwijst naar zijn geboortedorp Ardooie).8

1.3.2 Priester

In 1887 werd Verschaeve in Brugge tot priester gewijd.9 Hij heeft er steeds voor

geijverd om het priesterschap met hart en ziel uit te oefenen:

Niet alleen de sacramentele en dogmatische expressie van de eucharistie, zoals die in de theologielessen op het seminarie werden aangereikt, maar ook een daarop gesteunde priesterspiritualiteit[…], hebben een diepe invloed uitgeoefend op priester Verschaeve. Het ideaal dat hem werd voorgehouden, was er een van religieuze bemiddelaar ‘uit de wereld’ genomen, aangesteld om de hem toevertrouwde mensen voor te gaan […].10

4D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.43. 5J.L.De Meester,‘Cyriel Verschaeve’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 14: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.85. 6L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1962, p.7. 7Studententijdschrift sinds 1876, onder medewerking van o.a. Rodenbach en Verriest. 8R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.104. 9J.L.De Meester, ‘Cyriel Verschaeve’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 14: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.85. 10R.Boudens, ‘De parochiepriesters in de zielzorg 1834-1952’, in Het Bisdom Brugge,1984, p.415.

- 13 -

Hij zelf zag zijn priesterlijk leven vooral als:

Zijn leven lang van liefde gevend, en mens, een engel zijn van God […]. 11

1.3.3 De Germaanse wereld

In 1901 ging Verschaeve naar Marburg in Duitsland.12 Daar maakte hij voor het eerst

kennis met het pangermanisme13.

Volgens hem waren Vlamingen en Duitsers stamverwanten, in bloed en in taal14 : het

zou hem veel kritiek opleveren als zijnde collaborateur, maar naar eigen zeggen is het

nooit zijn bedoeling geweest om het Vlaamse volk aan de Duitsers prijs te geven. Hij

wilde enkel de pangermaanse gedachte verenigen met het katholicisme:

Ofschoon hij zich steeds in alle oprechtheid als katholiek priester is blijven bekennen, verdedigde hij de essentie van het nationaal-socialisme […]Hij achtte de wijsgerige achtergronden van het nationaal-socialisme niet a priori onverenigbaar met het katholicisme en meende te kunnen bijdragen tot een evolutie in die zin.15

1.3.4 Kapelaan

In november 1911 werd Verschaeve tot kapelaan van Alveringem benoemd. Na enige

aanpassingsmoeilijkheden (‘Wat moe ik daarmee nu doen? Ik moet nu onderpastoor

gaan zijn, proost van een boerengilde, ’n geitenbond, enz. Ik ken daar niets van en zal

het ook nooit goed doen’ zei hij in een brief aan zijn vriend E.H. Dewulf 16), bleef hij er

25 jaar lang onderpastoor.

11C.Verschaeve,’Ach! Priester zijn!’ in V.W.,III, Brugge,1956, p.321. 12D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.132. 13Duistnationalistische stroming uit de 19e eeuw, die ernaar streefde alle volkeren die ethnisch-Germaans of Duitstalig waren te verenigen in één staat. 14D.Vanacker, De Frontbeweging, Koksijde,2000, p.20. 15H.De Bruyne, in ’t Pallieterke, 26 dec. 1990. 16D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.201.

- 14 -

1.4 De Frontbeweging

1.4.1 Morele steun

Tijdens de eerste wereldoorlog hadden jonge flaminganten, die aan het IJzerfront

streden, in het Belgische leger een clandestiene organisatie opgericht, die nu als de

‘Frontbeweging’ bekend staat.17 Alveringem lag in die tijd in het onbezette gebied18,

maar toch heeft Verschaeve een grote invloed gehad op het ontwikkelen en het ontstaan

van deze beweging.

Vooral de jeugd ( katholieke studenten ) kon volgens Verschaeve een steentje bijdragen.

In 1916 hield hij een voordracht: Wat de Vlaamse studenten kunnen doen, verschenen in

Limburgsch Studentenblaadje voor Oorlogstijd, waarin hij hen aanmoedigde tot verzet,

want: ‘In deze oorlog sloeg het uur van Vlaanderen en deze kans mocht men niet

missen’.19

Enerzijds was het volgens hem de persoonlijke plicht van elke christen om het verdriet

in de oorlog te aanvaarden als een soort van wilsbeschikking van God, maar het was

anderzijds ook een maatschappelijke plicht om zo snel mogelijk de aanslag tegen het

geloof en de liefdesopvatting van Christus te doen ophouden20.

Sneuvelen betekende voor Verschaeve een christelijke heldendood : ‘de dodelijke offers

aan het front zouden de Vlamingen het recht geven om in België te leven in de volste

zin van dat hoogste woord, d.w.z. volgens hun eigen Vlaamse aard.’21 Dit werd dikwijls

door hem beschreven in zijn Oorlogsdagboek ( 1914) en zijn Lied van onze Vlaamse

soldaten (1916), die werden gepubliceerd in de net opgerichte Belgische Standaard.

17D.Vanacker,’De Frontbeweging’, Koksijde,2000, p.9. 18D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.272. 19D.Vanacker, De oorlogsindrukken van Cyriel Verschaeve, Gent,1996, p.487-491 (12 febr.1917). 20C.Verschaeve, in een brief aan M.E. Belpaire, 11 juni 1918 ( Archief Clemens de Landtsheer, Gemeente Temse). 21D.Vanacker, De oorlogsindrukken van Cyriel Verschaeve, Gent,1996, p.280-285 (8 dec. 1914).

- 15 -

Volgens een oude kerkelijke wijsheid was het bloed van martelaars zaad voor nieuwe

christenen22 (‘sanguis martyrum semen christianorum’23, later ook opgenomen door

Augustinus: ‘sparsum est semen sanguinis, surrexit seges ecclesiae’24), een beeld dat

ook door Verschaeve wordt gebruikt in zijn Heldenhulde-vers (1918) : ‘Hier liggen hun

lijken als zaden in ’t zand. Hoop op de oogst, O vaderland.’25

1.4.2 Propaganda?

In maart 1918 schrijft Verschaeve voor de Vlaamse leiders in het leger het opstel De

Catechismus der Vlaamse Beweging , waarin hij hen een houding oplegt tegenover het

activisme.26 Activisten zijn mensen die tijdens de oorlog, in afwezigheid van de

Belgische regering, hervormingen proberen uit te voeren op Vlaams gebied. Ze kunnen

daarbij rekenen op de steun van de bezettende macht.27 Verschaeve stemde in met het

activisme, omdat het de grondslag legde voor een ‘onvervreemdbaar Vlaams recht.’28

De Duitsers waren in bloed met Vlamingen verbonden, dus zag Verschaeve er geen

graten in dat Vlaanderen zich liet helpen door hen. Beter zij dan volslagen vreemden. 29

1.4.3 Actie

Waar Verschaeve zich vroeger niet expliciet had bemoeid met de Frontbeweging, vond

hij enige tijd later dat hij zijn verantwoordelijkheid moest opnemen. Men had

vermoedens dat hij mede verantwoordelijk was voor het opstellen van de brief aan

Koning Albert I, onder het motto ‘Vlamingen gedenkt de Guldensporenslag.’30 waarin

een oproep werd gedaan voor barmhartigheid en medelijden voor de zovele onschuldige

slachtoffers die in de oorlog waren gesneuveld. De tweede brief die naar de Koning

werd gestuurd, was wel degelijk door Verschaeve opgesteld.31

22D.Vanacker, De Frontbeweging, Koksijde,2000, p.230. 23Tertullianus, Apologeticum,50,13. 24Augustinus, Sermones,22,4,4. 25D.Vanacker, De oorlogsindrukken van Cyriel Verschaeve, Gent,1996, p.153 (10 jan.1915). 26D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.334. 27D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.334. 28D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.335. 29D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.335. 30 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.307-308. 31 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.309.

- 16 -

De Koning antwoordde daarop:

Quelles sont les règles qui ont dirigé ma conduite au cours de cette longue guerre ? D’une part remplir, en restant dans le domaine du possible, la plenitude de nos obligations internationals et sauvegarder le prestige de la Nation, devoirs auxquels tout peuple,qui veut être considéré,doit rester fidèle; d’autre part, ménager le sang de nos soldats,assurer leur bien-être materiel et moral,alleger leurs souffrances […].32

De Koning betoonde aanvankelijk dus sympathie. Maar algauw kwam de keerzijde van

het verhaal. Op 20 maart 1918 roept hij de ministerraad bijeen:

Ik verklaar dat […] de regering het eens moet worden over een oplossing. Ik begin met de noodzakelijkheid aan te tonen aan de Vlamingen een bewijs van goede wil van de Staatsmacht te geven en aan te tonen dat dit mogelijk is, vermits uit het verslag van de laatste ministerraad blijkt, dat tussen de ministers een grondslag van overeenkomst bestaat, onder meer op het gebied van onderwijs.33

Het bewijs van goede wil tegenover de Vlamingen kon de Koning echter niet van de

ministerraad bekomen. Hoewel hij dus echt wel de Vlamingen wilde helpen, stond hij

machteloos zonder zijn ministerraad.34 Verschaeve verloor daarmee al zijn vertrouwen

in het Belgische gezag.

1.4.4 De Belgische staat: Vlaanderen’s onheil

Ik weet dat België Vlaanderens onheil betekent, het bewerkt heeft en het voort moet bewerken omdat Vlaanderen groeiend België moet doodgroeien zoals het bos de felgeaarde boom de mossen die er neven staan. België moet Vlaanderen er onder houden. Tegen het heil van mijn volk kan ik niet spreken. ‘Belgium esse delendum’ is geen haat of vijandig gevoel bij mij, maar een gebod van de natuur, dat mijn volk met zijn lange gedrukte geschiedenis aan iedereen oplegt. Ik zal het probleem België opwerpen zoals het in waarheid zich voordoet, en zoals ik moet.35

‘De hogere mens moet kunnen opgroeien uit de Vlaming, maar de geest en de inrichting

van de Belgische staat heeft dit verhinderd’.36

32 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.311. 33 Vertaling door Dirk Vansina in Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.319 34 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.319 35C. Verschaeve na verwijt van te nauwe samenwerking tussen DeVlag en het Ministerie van Propaganda te Duitsland. 36D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.334.

- 17 -

De Belgische staat heeft volgens Verschaeve de droom van Vlaanderen in de weg

gestaan:

De tegenwoordige staat België is de straf der miskenning van het Vlaamse volk […] De staat heeft geen ziel, hij is niet de levende eenheid van het volk […] Wij, Vlamingen ( hebben) tienmaal zo veel recht gehad op omwenteling tegenover de staat België.37

1.5 Eredoctoraat en redevoeringen

1.5.1 Drager van de sensus humanitatis

In 1937 kreeg Verschaeve een eredoctoraat van de universiteit van Leuven:

Eindelijk U, zeer Eerwaarde Heer Kapelaan van Alveringem, denker en dichter, genieter van Gods schoonheid onder alle vormen, vertolker van het leven van reuzenfiguren uit onze geschiedenis, uit het Evangelie, uit het Missieleven, commentator van het geniaal gewrocht der kunstgiganten, U, Cyriel Verschaeve, Zeemeeuwe van onze Vlaamsche literatuur, wenscht de Katholieke Universiteit tevens te huldigen als den drager van den sensus humanitatis […].38

Verschaeve antwoordde eerst nogal negatief bij het uitreiken van het doctoraat:

Ik zie verscheurdheid en verwarring, vervelend herhalen van altijd hetzelfde […] Ik zie misleiding, ik zie afleiding, futloosheid en karakterzwakte en soms lafheid, kortom, het herfsttij van Vlaanderen in honderd ondergangsbeelden.39

Maar algauw zag men opnieuw Verschaeve zoals hij altijd was geweest en weerklonken

de hoopvolle woorden: ‘ Ik zie het volk van Rubens en kan aan zijn toekomst niet

twijfelen’.40

37C.Verschaeve, in V.W.,VII,1959. 38H. Waeyenbergh, vice-rector bij het uitreiken van het eredoctoraat, in Ons Leven,17 nov.1937. 39R.Vanlandschoot, Biografie Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.334-335. 40C.Verschaeve, in V.W.,III,1956, p.15-19.

- 18 -

1.5.2 Redenaar?

Aanwezig op het uitreiken van het eredoctoraat zei Pastoor Oscar Verhaeghe over het

‘voor velen onverklaarbare mysterie van Verschaeve's oratorische successen’ 41 :

Gij zijt geen redenaar, Gij hebt er de stem, het gelaat niet voor.[...] gij zijt niet een onderhoudende causeur, maar een woord van u is als een doorbraak, een vreemd inductievermogen die velen bevangt in uw tegenwoordigheid, ook als ge niet spreekt.[…] uw woorden zijn schittering aan de oppervlakte[…]die zielsgeladenheid maakt u tot een eenzame en zo lijdt hij onder drukte en gewoel rondom u[…].42

Het eredoctoraat was een huldiging en een bevestiging voor Verschaeve, die zich lange

tijd had ingezet voor zijn Vlaanderen, maar zelf bleef hij er, zoals hij nu eenmaal was,

bescheiden bij:

Ik had immers gehoopt reeds lang aan mijn winterswerk bezig te kunnen zijn […] Dat dwaas doctoraat […] heeft alles in de war gestuurd. 43

1.6 Duitsland

Aangezien Verschaeve het goedkeurde dat men voor sommige zaken beroep kon doen

op de Duitsers, kreeg hij vaak harde kritiek te slikken. Hij werd beschuldigd van nazist

en collaborateur. Maar wat is nu de waarheid?

1.6.1 Nazist?

Het is ten eerste belangrijk om te weten dat Verschaeve géén voorstander van de oorlog

was :

De oorlog is een verachtelijk ding waarin plechtige domoren ( de generalen) en ruwe domoren (de soldaten) de poging aanvatten en waarin kans het pleit beslist […] Op zijn best is oorlog de ezelsbrug voor dommeriken naar wat beters.44

41R.Vanlandschoot, Biografie Kapelaan Verschaeve: Biografie, Tielt,1998, p.335. 42Toespraak O.Verhaeghe,7 nov.1937, in het Verschaeve-archief ( Steenbrugge). 43D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.666. 44D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.698.

- 19 -

Hij wilde ook geen politicus zijn. ‘Politiek wil ik niet spreken. Daar is weer anonymiteit

de leus. Dit is mijn princiep voor alle priesters, dus eerst en vooral voor mij.’45 Hij

wilde voor Vlaanderen strijden, maar dan als priester, dichter en denker.

Maar wat wilde hij dan wel en wat betekende het nazisme nu voor Verschaeve? Hij

geloofde niet dat de Führer in zijn plannen zou slagen, of dat de mens daar baat bij zou

hebben. Hij zag het nazisme en haar pogingen eerder als kinderachtige dweepzucht.46

Verschaeve dacht over het nazisme als over het leven: ‘Alles komt terecht indien het

leven niet wordt tegengehouden.’47 Doordat het nazisme zo belust is op doctrine en

steeds maar eisen stelt, zonder daarbij rekening te houden met de gevolgen, is er kans

op verstarring. En dat is volgens Verschaeve nu juist zo gevaarlijk, want ‘wie het leven

tegenhoudt, vergiftigt het’.48

1.6.2 Droom

Om het nazisme te overwinnen moest men volgens Verschaeve de oorspronkelijke

vitale stuwing die het voortbracht, vereniging en samenspraak, tot een nieuw elan

lokken.49

Hij stelde voor dit te bereiken door middel van de droom, want droom verwekt daad :

een droom, uitgaande van liefde en natuur, ‘waaruit alle orde haar doelmatigheid en

schoonheid haalt’.50

45D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.705. 46D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.746. 47D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.746. 48D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.746. 49 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.746. 50D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.747.

- 20 -

1.6.3 Katholicisme

Hoe wilde hij dit dan in de praktijk omzetten? Door bekering tot het katholicisme. In

1920 schreef hij:

In zake bekering moet men God laten begaan en niet zelf persoonlijk willen handelen, alsof het gold een ander mens door de macht van zijn geest te dwingen. Nergens geldt het mysterie onzer vrijheid zo geheel en lijdt het minder inmenging van dwang, zelfs van poging tot dwang. Bid dus dat God zich van U wille bedienen en U als werktuig Zijner genade gebruiken. Doet Hij het, werk dan gelijk Hijzelf: niet met dwingende redenering, maar met de liefde die vrijheid laat en in vrijheid bindt.51

Het katholicisme dus als uitdaging van die droom, met nadruk op de eigen vrijheid en

verantwoordelijkheid van de mens tegenover God. We gaan verder in op het belang van

het katholicisme voor het einde van de 19e, begin 20e eeuw in het deel over Gezelle ( zie

hoofdstuk drie).

1.7 Sobald Hall

1.7.1 Evacuatie?

Toen de geallieerden in juni 1944 geland waren in Normandië en in augustus het

Belgische grondgebied naderden, verliet Verschaeve zijn parochie en werd er beslist dat

hij naar Duitsland moest gaan, hoewel dit zeer tegen zijn zin was. 52 Men wilde hem

daar als hoofd van een Vlaamse regering in ballingschap aanstellen, maar daar wilde

Verschaeve niets van weten.53

Toch bleef Verschaeve geloven in een eenheid met Duitsland. In zijn opstel van 28

september 1944 Vlaanderen vrij en groot schreef hij:

Bittere herinneringen uit het verleden moeten verdwijnen[…]. Geen vrije keuze, maar de ijzeren gang van de geschiedenis drijven Vlaanderen en al de kleine Germaanse volkeren naar het ene, grote Germanië. Er zit niets anders op dan bij een groot blok aan te sluiten; blokvormig zal het volgende stadium van de wereldgeschiedenis zijn.54

51D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.758-759. 52R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.394. 53R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.394. 54R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.395.

- 21 -

Intussen maakte Hitler steeds meer plannen tot een oorlog55 en verminderde de greep

van Verschaeve op het gebeuren. Het begon gevaarlijk te worden voor hem ( er waren

geruchten van uitschakeling) en zijn vrienden en kennissen wilden hem veilig stellen.56

Op 27 april 1945 brachten ze hem naar het Tiroolse stadje Sobald Hall 57, waar hij zich

de rest van zijn leven als een balling heeft gevoeld.58

1.7.2 Veroordeling

Intussen werd Verschaeve zwaar ziek 59 en voelde hij dat het einde naderde. Toch bleef

Vlaanderen hem nauw aan het hart: ‘Vlaanderen, dagh en nacht denc ik aen U ’.60

In november 1946 wordt hij door de Krijgsraad in Brugge gedagvaard door E.Strubbe,

rechtshistoricus. Zijn argumenten waren duidelijk: Verschaeve had zich meermaals ten

dienste gesteld van de vijand en wat nog erger was, hij heeft zijn literaire beroemdheid

gebruikt tot propaganda. Strubbe vond het ook absoluut niet kunnen dat Verschaeve, als

geestelijke, zo’n risico’s heeft genomen en het heeft aangedurfd om op zo’n manier met

de vijand om te gaan.61

1.7.3 Overlijden

In afwachting van zijn veroordeling hield Verschaeve zich voornamelijk bezig met het

lezen van boeken en luisteren naar de radio.62 Hij was niet bang voor de dood, want

‘zich voorbereiden op de dood is reeds voor hem een akte van liefde, hoop en geloof’.63

Hij ging nog een laatste keer op reis naar Zuid-Afrika, een oude droom van hem: ‘ Hij

kan het land der Boeren met eigen ogen aanschouwen.’64

55R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.399. 56R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.400. 57R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.400-401. 58D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.824. 59R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.824. 60D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.826. 61R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve: Biografie, Tielt,1998, p.404-405. 62D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.834. 63D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.841. 64D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.841.

- 22 -

Na zijn terugkeer nam hij geleidelijk aan afscheid van iedereen en ging hij op zijn

rustbed gaan liggen.65 Op 8 november 1949 overleed hij in Sobald Hall.66

Hij dronk, als gewoonlijk, de zwarte koffie. Alles zou zijn gewone gang gaan. Plots zag de zuster hoe hij zijn armen ophief, beide handen uitstrekkend, de ogen naar omhoog schouwend als had hij een visioen. Daarop zonk hij terug neer en sloot de ogen voor eeuwig.67

1.8 Conclusie

Verschaeves leven werd, voornamelijk gekweld door het zien van zoveel ellende in de

oorlogen, geleid door een verlangen naar een pangermaanse christelijke wereld, waarin

het Vlaamse volk zich moest laten gelden. Als leider in de Frontbeweging nam hij het

op voor de Vlaamse soldaten, maar werd dikwijls verkeerdelijk verstaan en moest

uiteindelijk zijn fanatisme bekopen met de doodstraf.

65D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.835. 66D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.846. 67D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.846.

- 23 -

Hoofdstuk 2 Levenshouding

2.1 Inleiding

Hoe hebben deze biografische elementen zich nu vertaald in Verschaeves

levenshouding? Hoe dacht Verschaeve over het leven en hoe heeft hij als denker een

verschil kunnen maken voor zichzelf en voor zijn medemens? Is hij gegroeid, gevormd

in zijn eigen logica?

Het is moeilijk om via zijn eigen werken iets meer te weten te komen over zijn

persoonlijkheid, aangezien hij zichzelf vaak tegenspreekt. Hij wilde steeds zo veel

mogelijk inhoud in zo weinig mogelijk woorden uitdrukken en daarom komen sommige

passages nogal chaotisch over, maar toch is hij naar eigen zeggen altijd trouw gebleven

aan zijn eigen persoonlijkheid en wilde hij steeds in harmonie zijn met zijn ‘eigen

natuur.68

Daarom is het handig opnieuw het boek van Dirk Vansina, Verschaeve getuigt erbij te

nemen. Hij heeft een eigen commentaar op datgene wat Verschaeve heeft geschreven en

het helpt de lezer om een beter beeld te vormen van Verschaeve. Ook het werk van R.

Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap kan

daarbij een hulpmiddel zijn. Daarin wordt zowel zijn visie op het leven als zijn houding

als kunstenaar beschreven.

2.2 Priesterschap

Over zijn priesterschap had Verschaeve het volgende te zeggen :

De priester is de gever van het heilige. – Hij geeft Gods-gaven en God zelf aan den mens, en den mens, in den Godmens tot zijn schone menselijkheid gestegen, aan God. Die getijen van goddelijke gaven gaan langs den priester door; hij is het kruispunt van haar heen-en weergolven, van ebbe en vloed van ’t heilige.69

Hoe kan de priester dit realiseren? Verschaeve had alvast enkele aanknopingspunten:

68A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.17-18. 69D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.489.

- 24 -

2.2.1 Christelijk humanisme

Verschaeves levensvisie is doordrongen van een christelijk humanisme, waarbij

Christus de mensgeworden God is, de ‘met den mensch verbondene door zijn bestendig

voortgezette godmenschelijke activiteit in haar innigste effectieve vormen.’70 Christus

dus als mens, maar tegelijk ook voorgesteld als de Meester, diegene die men moet

navolgen, als een ‘onvoorwaardelijk ideaal.’71 Een Christus die ook, net als de mens in

het algemeen, kon geconfronteerd worden met het lijden. Dit heeft Verschaeve

uitgewerkt in De Passie van onzen Heer Jezus Christus (1913) :

Daar hing Hij verpletterd onder de storm van ’t menselijk misprijzen, gebroken, door ’t schrikkelijkste lijden onkennelijk geworden: niets meer kon het aan de wereld tonen, dat zijn Vader nog leefde; Zijn uitgeput lichaam trilde van de stuipen, Zijn majestatische schoonheid was verdwenen, Zijn stem had noch klank noch kracht meer, en de wonderen, die heel Zijn leven, als ’t zegelmerk van Zijn Vaders hulp en bijzijn Hem hadden omgloord met godheid, die wonderen mocht hij door Zijn Vaders wil niet meer verrichten.72

Lijden zorgt volgens Verschaeve voor loutering : lijden is de eerste stap op weg naar de

liefde en openbaring van de ziel ( twee thema’s die heel belangrijk zijn voor Verschaeve

en die ik later zal bespreken).

Het menselijke hart moet verbrijzeld worden, de menselijke geest moet vernederd, opdat de mens de ziel zou kunnen baren en barend zichzelf bevrijden. Lijden is barenswee van de ziel.73

2.2.2 Christelijke noodzakelijkheid

Het leven is voor Verschaeve de drijfveer van al zijn streven, en wie het wezenlijke in

zichzelf wil leren kennen, moet de liefde van God in zich voelen.74 Hierdoor verklaart

Verschaeve ook de verlossingsgedachte: ‘de verlosser stort aan de mens het nieuwe

beginsel en de wet van de liefde’.75

70R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.31. 71R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.35. 72A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.68. 73D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.64. 74R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.29. 75R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.30.

- 25 -

2.2.3 Germaans beleven en natuur binnen het christendom

Er is uiteraard maar één christendom, maar toch bestaan er verschillende manieren om

het te beleven. Verschaeve houdt van de Germaanse variant, omdat het, aansluitend bij

zijn voorliefde voor het Germanisme, zo dicht bij de natuur staat.76

Voor Verschaeve is de natuur het kleed van God. Meer: de natuur is de stem van God. Verschaeve leest dan ook de openbaring Gods in de natuur. Langs de natuur, dit meesterwerk van de scheppende hand Gods, klimt Verschaeve op tot de Schepper. “ Een kunstwerk is een zieldeur” en Gods kunstwerk is Gods deur. De natuur is voor Verschaeve doorademd met mysterie en goddelijkheid.77

2.3 Denker

We weten nu hoe Verschaeve dacht over zijn priesterschap. Maar naast priester was hij

ook een denker. Over welke zaken dacht hij na? Wat hield hem bezig? Hoe heeft hij

geprobeerd om zijn emoties duidelijk te maken aan de buitenwereld?

2.3.1 Melancholie

In zijn jeugdgedichten komt het gevoel al naar voor:

De mens moet kreupel hinken Hij is hier op zijn wegen niet. De wet luidt van zijn alsemdrinken: Hoe groter ziel hoe meer verdriet 78

Sommige dichters maken gebruik van een gevoel van melancholie om een bepaalde

pose aan te nemen, maar bij Verschaeve was het wel degelijk een wezenskenmerk.79

Geen euforie van vluchtige stemmingen en gevoelsreacties, maar een gevolg van

werkelijke zielennood.80

76D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.772. 77J.L.De Meester,’Cyriel Verschaeve en het Nationale’ in V.W, I, Brugge,1959, xvii. 78A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964, p.27. 79A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964, p.37. 80A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964, p.37.

- 26 -

2.3.2 Verbeelding

Wie denkt, maakt gebruik van rationaliteit, maar ook van verbeelding, de intuïtie. Ook

Verschaeves denkvorm was intuïtief 81 : ‘Men kent al wat men aanroept. Men heeft

reeds gevonden wat men zoekt. Ver was na. Het denken is maar ’t bliksemen uit de

donkere wolk van het voelen.’82 Daarom vertrouwde Verschaeve ook meer op zijn

intuïtie en zijn verbeelding dan op rationele logica. Men moet trouw blijven aan

zichzelf, alleen zo kan men de echte waarheid benaderen, want ‘uit waarheid rijst het

leven.’83

Dit wilde hij aan Vlaanderen duidelijk maken door onder andere zijn opstel Word wat

ge zijt , een rede uitgesproken op de studiedagen van de West-Vlaamse meisjes, in

Roeselare, op 14 september 1924:

Wat men is, is het enige, zegt Verschaeve, wat men kan worden. Wordt men niet, wat men is, dan verliest men al wat men heeft. Wordt men niet alles wat men is, dan zondigt men tegen zijn innerlijkste zijn, tegen de schepper, die, zijnde, algevend en aleisend is, en enkel aan het toppunt van de voltooiing zichzelf bereiken laat. Dan blijft men in gebrek tegenover zijn eerste levensplicht.84

2.4 Vriend van Vlaanderen

Verschaeves liefde voor Vlaanderen is gegroeid uit liefde voor het leven, de eerbied

voor de menselijke persoonlijkheid en voor de geestelijke waarden in de mens.85 Hij

wist wat er in de mens omging omdat hij er zo dicht naast stond, en voelde het als een

plicht om als individu van de gemeenschap voor Vlaanderen op te komen.

Ik zal sterven met het fiere gevoel dat ik geleefd heb, en wat het leven als ruimte eisen steeds gevoeld en gewild heb : mijn volk en mijn staat. Maar ik zou wensen voor mijn volk en voor de besten in mijn volk, dat ze eindelijk de wil en de eis van hun leven zouden hebben en stellen.86

81R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.61. 82C.Verschaeve,‘Het eeuwige Leven van St. Augustinus’ in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.228. 83W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.37. 84A.Demedts, Priester-dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.321. 85A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964, p.158. 86C.Verschaeve, in een brief aan A. Vanderplaetse.5 juli 1940.

- 27 -

2.5 Conclusie

Ik kom tot de conclusie dat Verschaeve als priester zijn godservaring wilde doorgeven

aan de mens: een Christusfiguur als de mensgeworden God en dit binnen een Germaans

beleven van het christendom, met het trouw blijven aan de eigen natuur. Zowel Christus

als de mens is lijdend en Verschaeve zocht zijn troost in de verbeelding en intuïtie. Ook

zijn bewondering voor Vlaanderen, zijn liefde voor de mens en zijn volk, ligt aan de

basis van wat hij is geworden.

- 28 -

Hoofdstuk 3 Het driemanschap Gezelle, Verriest en Rodenbach

3.1 Inleiding

Gezelle, Verriest en Rodenbach zijn drie figuren die heel wat hebben bijgedragen tot de

Vlaamse letterkunde en hun invloed hebben laten gelden tot ver na hun tijd. Verschaeve

zelf nam sommige van hun ideeën over, andere nuanceerde hij. Hij keek er naar op en

beschouwde hen als zijn grote voorbeelden. Het zijn zij die de fundamenten hebben

gelegd voor zijn liefde voor Vlaanderen.

In dit hoofdstuk zal onderzocht worden hoe het driemanschap het leven, de persoon en

het oeuvre van Verschaeve heeft beïnvloed.

Het deel over Gezelle wordt besproken aan de hand van artikels uit het boek Guido

Gezelle 1899-1999, Tien reken en een toovertik, onder de redactie van Professor J. Van

Iseghem, een boek dat werd samengesteld naar aanleiding van de tentoonstelling ‘Tien

reeken en een toovertik’ in Brugge (1999). Citaten uit Gezelles poëzie komen uit Guido

Gezelle Gedichten, samengesteld, ingeleid en voorzien van notities door E.J.M. Laudy-

Arnolds.

Voor de persoon van Verriest verwijs ik naar Hugo Verriest – Joris van Severen, ook

samengesteld ( door L. Delafortrie e.a.) na een tentoonstelling ‘Wakken herdenkt: Hugo

Verriest en Joris van Severen in Wakken’ ( 1984).

Rodenbach werd geschetst door middel van de biografie Albrecht Rodenbach van

A.Westerlinck en enkele werken van Verschaeve zelf over Rodenbach ( opgenomen in

Verzameld Werk ).

- 29 -

3.2 Algemene situering van Gezelle, Verriest en Rodenbach

Voor een algemene situering van de drie heb ik gebruik gemaakt van de artikels over

Gezelle ( door J. De Busschere ), Verriest ( A.Demedts) en Rodenbach (A.Demedts) uit

Twintig eeuwen Vlaanderen, onder de redactie van M. Lamberty.

3.2.1 Gezelle

Guido Gezelle werd geboren op 1 mei 1830 in Brugge. Hij studeerde net als Verschaeve

aan het Klein Seminarie te Roeselare en volgde een priesteropleiding in Brugge. In 1854

wordt ook hij tot priester gewijd. Eenmaal hij in 1857 tot leraar van de poësis wordt

benoemd begint ook zijn dichtercarrière: er komt een eerste uitgave van

Kerkhofblommen en Vlaemsche Dichtoefeningen (zomer 1858) en in 1860 de eerste

reeks XXXIII Kleengedichtjes. Hij richtte het literair tijdschrift Rond den Heerd op

(december 1865), begon een taalkundig maandblad Loquela ( mei 1881) en in 1890

wordt hij medestichter van het tijdschrift Biekorf. Eind 1893 grijpt hij net naast de

Staatsprijs voor Nederlandse Letterkunde voor zijn uitgave van Tijdkrans. In oktober

1897 verschijnt de uitgave Rijmsnoer. Hij overleed in Brugge op 27 november 1899.87

3.2.2 Verriest

Hugo Verriest werd op 25 november 1840 geboren in Deerlijk. Ook hij volbracht zijn

humaniora aan het Klein Seminarie te Roeselare (1853-1859 ), waar hij Gezelle als

leraar had.88 Hij studeerde nog een jaar wijsbegeerte en ging daarna ook naar het Groot

Seminarie te Brugge, waar hij in 1864 tot priester werd gewijd. Hij werd leraar van de

poësis en later ook van de retorica (1867-1877). Hij werkte mee aan Rond den Heerd en

op 26 december 1872 hield hij voor de ‘Bond van de West-Vlamingen’ zijn beroemde

redevoering over verleden, heden en toekomst van het Vlaamse volk. Hij richtte het

tijdschrift De Vlaamsche Vlagge op in 1875 en werkte mee aan tijdschriften als Van nu

en Straks en De Nieuwe Tijd.89 Verriest ijverde voor een romantisch Vlaams bewustzijn

en richtte zelfs in 1880 de geheime genootschap ‘De Swighenden Eede’ op, dat bedoeld

87K.De Busschere,‘Guido Gezelle’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.312. 88A.Demedts,‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.355. 89L.Delafortrie, ‘Hugo Verriest’, in Hugo Verriest- Joris van Severen, Wakken,1984, p.42.

- 30 -

was om de Vlaamse Beweging een duwtje in de goede richting te geven.90 Zijn Twintig

Vlaamse koppen, waarin hij het onder meer heeft over Gezelle en Rodenbach,

verschenen voor het eerst in twee delen in 190191. Hij is gestorven op 27 oktober

1922.92

3.2.3 Rodenbach

Ook de jonge Rodenbach, geboren op 27 oktober 1856 in Roeselare, ging les volgen aan

het Klein Seminarie in Roeselare ( 1870-1878). Hij was lid van de ‘Lettergilde’ en

kwam daardoor onder andere in contact met Verriest. Rodenbach was aanwezig op de

rede die Verriest had uitgesproken in 1872, en koesterde sindsdien grote bewondering

voor hem.93 Hij leidde verzetsbewegingen van Vlaamsgezinden ( vooral studenten, zie

ook de oprichting in 1877 van De Vlaamsche Spelersgilde, een toneelgroep voor

Vlaamse studenten, bedoeld om de Vlaamsgezindheid aan te scherpen). In 1876

verscheen zijn eerste werk in Almanak voor de Leerende Jeugd van Vlaanderen en

schreef hij artikelen voor De Vlaamsche Vlagge. In 1877 verscheen de bundel Een

vijftig Vlaamsche studentenliederen en in 1878 Eerste gedichten. Hij bezweek in 1880,

op zeer jonge leeftijd, aan een slepende ziekte.94

90A.Demedts,‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13, Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.357-357. 91 R.Lissens, De Vlaamse Letterkunde van 1780 tot heden, Brussel,1967, p.219. 92A.Demedts, ‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13, Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.358. 93L.Delafortrie, ‘Hugo Verriest’, in Hugo Verriest- Joris van Severen, Wakken,1984, p.35. 94A.Demedts, ‘Albrecht Rodenbach’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13, I. : Vlaamse Figuren, Hasselt, 1976, p.411-414.

- 31 -

3.3 De invloed van Gezelle

3.3.1 Leraar

Gezelle wilde als leraar vooral een goede opvoeder zijn voor zijn leerlingen95 en

Verschaeve heeft daar een voorbeeld aan genomen.

Hij wilde zijn leerlingen zo goed mogelijk vertrouwd laten maken met het katholicisme

en de liefde voor Vlaanderen:

[…] deed hij het in dezelfde geest als vóór hem Gezelle het had gedaan. Hij zou uit de hem toevertrouwde knapen: “[…] het ingeprente beeld van God alle dagen klaarder te voorschijn brengen en ’t beeld van Vlaanderen alle dagen dieper indrukken in hun bloed.” Hij zou hen helpen zijn en blijven wat ze zijn.96

3.3.2 Classicus

Omdat dit onderzoek is opgezet vanuit de vraag naar de klassieke inspiratie bij

Verschaeve, is het ook nuttig om te weten hoe zijn voorgangers hebben gekeken naar de

klassieke oudheid.

Gezelle had aandacht en bewondering voor verschillende aspecten uit de klassieke

oudheid: literatuur, filosofie, plastische kunsten…

Hij grijpt terug naar de Grieksche en Romeinsche Oudheid en aan de hand van Homeros, Sophocles, Aristophanes, van Horatius en Catullus, ontsluit hij, wonderbaar oorspronkelijk in zijn inductieve leermethodes, voor de gretige oogen zijner verrukte studenten, een heele wereld van voor-christelijke cultuur, van wier plastisch en synthetisch beeldingsvermogen hij zelf onmiskenbaar den invloed ondergaat, en in wier geest van levensaanvaarding en natuurbezieling hij spontaan communiceert.97

Ook bij Verschaeve zullen deze elementen terugkeren ( zie deel twee).

95J.Westenbroek,‘Gezelle, vriend en opvoeder’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp,1999, p.39. 96D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.159. 97U.Van der Voorde, Gezelle’s Eros of de leeraarstijd te Roeselare, Mechelen,1930, p.42.

- 32 -

3.3.2.1 Literatuur

Gezelle koesterde een diepe bewondering voor Homeros:

De grieken dan, kinderen van zijnen geest, als zij later bedreven wierden in de kunste van marbelen beelden te scheppen, hebben Homeros gebeiteld uit het wit marbel, onder de gedaante van eenen ouden man, al hoofd en hert, geen lichaam, gedaagde wijsheid, inwendig ziende ooge, kalmte, tevredenheid, onsterfelijkheid.98

Gezelle zag naast de wijsheid en rust die figuur van Homeros uitstraalde ook een model

voor religieuze literaire authenticiteit en volksverbondenheid.99 Hij maakte graag

gebruik van passages uit de Ilias en Odyssee om bepaalde waarden in zijn lessen te

illustreren.

Hét typevoorbeeld van familiale waarden voor Gezelle was bijvoorbeeld de passage in

de Ilias tussen Hektor en Andromache: enerzijds huilen ze allebei om het nakende

afscheid en de dreiging van de dood, anderzijds zijn ze vertederd door hun gevoelens

voor elkaar, gevoelens van liefde, genegenheid en vreugde om hun dierbaar zoontje

Astuanax.100

Ook Verschaeve hield van de Ilias : Voor hem was de passage over de opeising van

Briseïs door Agamemnoon101 dé scene die het motorische moment uitmaakt voor de

ontknoping van de Ilias.102 ‘Achilleus, ver van zijn makkers op ’t strand van de valuwe

zee zich verwijdrend, zat daar wenend ter zijde en tuurde naar ’t eindeloze meervlak’103.

Achilleus was woedend en trok zich terug uit de strijd, waardoor alles voor de Grieken

in het honderd loopt.

Verschaeve ontleedde graag karakters van personages ( zie zijn eigen drama’s in het

vijfde hoofdstuk en zijn analyse van Orestes en Antigone in het tweede deel ). In het

karakter van Achilleus zag hij een diepmenselijke, algemeen geldende typering: na zijn

woede-uitbarsting komt de trieste stilte van Achilleus, ontgoocheld in Agamemnoon en

98G.Gezelle, in Rond den Heerd, I,1866, p.371 ( beschrijving van het beeld van Homeros in de villa van Hadrianus in Tivoli). 99J.Opsomer,‘Gezelle, Plato en “Platonisme”’, in Tetradio, IX, Gent,2000, p.10-11. 100J.Van Iseghem,’Gezelles vorming en literatuuronderwijs’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp,1999, p.46. 101 Homeros, Ilias, I, vv.326-351. 102R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve, Tielt,1998, p.66. 103 Vertaling van Carel Vosmaer.

- 33 -

het Griekse leger. Daarna komt een eerder dreigende stilte, want na gehoord te hebben

dat er zoveel Griekse soldaten zijn gesneuveld, sommigen zelfs vrienden van hem,

begint het krijgslustige in hem op te borrelen.

Verschaeve ziet die stilte en het eenzaam afzonderen van Achilleus als oorzaak van een

diep en groot lijden. Het feit dat Achilleus troost gaat zoeken aan de zee, bij de Griekse

schepen, wijst bij Verschaeve op het zoeken naar heilzame rust bij de natuur.104 Het

thema van de natuur wordt verder besproken in het tweede deel.

3.3.2.2 Plato

De theorie van het dualisme tussen stof en geest, tussen aarde en hogere werkelijkheid,

tussen het lichaam en de ziel, vond Gezelle uitermate interessant en heeft hij verwerkt in

gedichten als De Tale des Vaderlands, Schuldeloos blommeke, Mochte ik in de ziele u

schrijven…105:

Een edel kind wierd zekeren nacht uit zijn vaders slot gevoerd en in een vreemd land gebracht. Gekerkerd, tot dat iemand losgeld betalen zou, sleet het droeve dagen en nachten. Geen een zijner beulen verstond zijn eigen tale,noch hoorde ’t ooit de klanken des vaderlands. […] Eens nachts, in zijnen slaap, verscheen hem een die sprak. De lieve klank ontsloot den lang gesloten mond des kinds, en hij, die wakend zweeg, sprak in de zoete begoochelingen van den slaap. De droom verdween, de tale stierf op zijne lippen.106

In dit gedicht wordt een kind opgesloten in een kerker ( symbool voor wereldse

lichamelijkheid ). Weggerukt uit zijn vertrouwelijke omgeving kan het niets meer

zeggen. De kerker wordt gezien als een hindernis, want enkel in zijn ziel ( hem duidelijk

gemaakt door de droom ) kent het kind de taal van het vaderland, de Vlaamse taal.

Beelden als de “kerker” met de “ketenen” , de “banden”, de “gevangenis’, het “graf’, en verwant daarmee de “ballingschap”, komen bij Gezelle herhaaldelijk voor.[…] Zij zijn gekoppeld aan “duisternis” en “lijden”. Deze beeldenfamilie hoort thuis in de platonische traditie en in de christelijke richtingen,die er zich aan hebben gevoed.107

104R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve, Tielt,1998, p.66. 105J.Opsomer,‘Gezelle, Plato en “Platonisme”’, in Tetradio, IX, Gent,2000, p.17. 106G.Gezelle,’De tale des Vaderlands, in Onze dichters, ene halve eeuw Vlaamse poëzie, red.T.Coopman & V. dela Montagne, Antwerpen,1880, p.200. 107J.Aerts, Taalkunst van Guido Gezelle, Brugge-Nijmegen,1980, p.94-96.

- 34 -

Ook over de Platonische theorie van de schoonheid had Gezelle nagedacht, gekoppeld

aan een christelijke interpretatie.108 Hij heeft het dikwijls over de mooie dingen op

aarde als afspiegeling van die ene bovenwerkelijke opperschoonheid (God).

[…]Hoe schoon moet ginder zijn Dat wij hier schoonheid nommen En dat maar eenen glim van de Opperschoonheid heeft ! 109

3.3.2.3 Plastische kunsten

Gezelle had een bijzondere fascinatie voor de Griekse beeldhouwkunst :

Zoo verre waren de Grieksche beeldmakers in dien tijd gevorderd, dat de brokken en de stukken van hetgene zij maakten, bij voorbeeld die peerdenkop110, nu nog lijk als tabernakellampen dienen, waaraan alle andere latergekomen kunstenaars, door hun zelven of door hunne meesters, hunne lichtjes gaan ontsteken; Ja, hij had ’t peerd beschouwd, die den kop gemaakt heeft, in den krijg, langs de renbaan, rustend, loopend, neiend, strijden, en uit al de menigvuldige schoonheden, die hij beschouwd en ingedronken had, is er in zijn geest een onovertreffelijk schoonbeeld of ideaal ontstaan, dat hij uitgewrocht heeft, in ’t wit marmer.[…]111

Ook Verschaeve hield van de Griekse beeldhouwkunst : ik kom er op terug in het

tweede deel.

108A.Westerlinck, De innerlijke wereld, Brugge,1977, p.442. 109G.Gezelle, Kleengdichtjes, Eerste XXIII,21, in Tetradio, IX, Gent,2000, p.19. 110Beschrijving van een beeld van Phidias. 111G.Gezelle, Uitstap in de Warande, red. P.Allossery (Jubileumuitgave van G.Gezelle’s volledige werken), Brussel,1934, p.112-113.

- 35 -

3.3.3 De Romantiek voor Gezelle

De Romantiek wordt onder andere gekenmerkt door verheerlijking of evasie naar de

natuur, belangstelling voor religiositeit, interesse voor volks taalgebruik …112.Ook bij

Gezelle komen deze elementen voor.

3.3.3.1 Natuur

Romantisch voor Gezelle de gedachte van de ‘landman’ die in harmonie leefde met de

natuur113 :

O Wilde en onvervalste pracht der blommen, langs den watergracht Hoe geren zie’k u, aangedaan zo ’t God geliefde, in ’t water staan ! Geboren, arg-en schuldeloos, daar God u eens te willen koos daar staat ge : en, in den zonneschijn, al dat hij doet is blomme zijn !114

3.3.3.2 Religiositeit

In het gedicht hierboven is duidelijk dat Gezelles romantisch verlangen naar de

ongerepte natuur115 wordt gecombineerd met een diepe religieuze beleving. ‘Bij geen

anderen meester is hij te school gegaan dan bij de natuur en God.’116 Hij wijst de

schoonheid van de natuur toe aan God, de Schepper117 en wilde daarmee ook het ideaal

van de christen schetsen118, de christen die de Schepper moet loven voor al het schoon

dat hij heeft gecreëerd.119

112H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.389. 113J.Van Iseghem,‘De veranderende wereld’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp,1999, p.24. 114A.Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963, p.59. 115J. Van Iseghem, ‘De veranderende wereld’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp,1999, p.25. 116C.Verschaeve, ‘In memoriam Guido Gezelle’, in V.W.,VII, Brugge,1959, p.370. 117A.Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963, p.14. 118J. Van Iseghem,‘De veranderende wereld’ in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp,1999, p.25. 119A.Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963, p.14.

- 36 -

Ook Verschaeve beschreef de poëzie van Gezelle als godsdienstige natuurpoëzie. : ‘De

dichter loopt speels, vrij als een kind. Plotseling voelt men dwang : naar God moet ze

omhoog […]’ 120

Typisch is de wijze waarop Verschaeve Gezelle bewonderde en liefhad : de bezielende aandrift die deze laatste tot dichten dwong, was de liefde tot het leven dat “tot op zijn twee oorsprongen teruggedrongen waren, naakte natuur en blote godsdienst, bloed en eeuwigheid”. Gezelle heeft de bronnen losgezongen waaruit Vlaanderen zou herboren worden.121

3.3.3.3 Mystiek

Wat is mystiek?

Een complex verschijnsel dat op de eerste plaats in verband wordt gebracht met theologie en godsdienstpsychologie. Tijdens de mystieke ervaring komt het tot een eenwording tussen de mens ( de ziel ) en God.122

Bij Gezelle gebeurt deze eenwording via de natuur: bijvoorbeeld in Ego Flos:

[…]Mijn leven is uw licht: mijn doen, mijn derven, mijn'hope, mijn geluk mijn eenigste en mijn al; wat kan ik, zonder u, als eeuwig, eeuwig sterven, wat heb ik, zonder u, dat ik beminnen zal?

'k Ben ver van u, ofschoon gij, zoete bronne van al dat leven is of immer leven doet, mij naast van al genaakt en zendt, o lieve zonne, tot in mij diepste diep uw aldoorgaanden gloed.

Haalt op, haalt af!... ontbindt mijn aardsche boeien: ontwortelt mij, ontdelft mij...! Henen laat mij,... laat daar 't altijd zomer is en zonnelicht mij spoeien

120C.Verschaeve,’Algemene Beschouwingen’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.686. 121R.Vanden Bussche,’Verschaeve en de literatuur’ in V.W.,V, Brugge,1956, p.19. 122 H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.291.

- 37 -

en daar gij, eeuwige, ééne, alschoone blomme, staat.[…]123

Bij Gezelle staan de mystieke gedachten dus in functie van de natuur, bij Verschaeve is

dit geheel op de mens gericht. Het is voor hem steeds de mens die centraal staat en zijn

verhouding tot het mysterie.124. In het tweede deel gaan we uitvoeriger in op de

betekenis van de mystiek en het mysterie bij Verschaeve.

3.3.3.4 Volkse taal

Men heeft Gezelle vaak verweten van particularisme125. Maar in werkelijkheid was het

Gezelle enkel te doen om de schoonheid van het West-Vlaanderen van toen, na een

diepe crisis, terug leven in te blazen:

Geen was er trouwere uiting van zijn plekje lands en het volk dat er met hem op leefde, doch, daar hij een zuiver en een groot dichter was, heeft hij dat innig-ware verheven tot de volledige schoonheid,waarin alle zielen elkaar terugvinden, en zo mocht juist hij, die men “particularist” uitschold, ten slotte het meest bijdragen tot de verspreiding der Vlaamse poëzie buiten Vlaanderen.126

De volkstaal werd door Gezelle gezien als een manier om het katholieke, agrarische

Vlaanderen in zijn oorspronkelijke zuiverheid te kunnen bewaren.127 ‘Zijn hevigste

hartstocht was de vrijheid, zijn heftigste liefde de taal.’128

O Vrije, Vlaamsche poësis, Gij sprankel van de dichterziel Die brandend uit den hemel viel, Gij blomme en blinkend veldgewas, Gij orgeltaal, gij wierooktas, Gij..., al dat ik niet zeggen en kan, Men kent u niet in 't eigen land Der vrije, Vlaamsche poësis!’129

123 G.Gezelle,’Ego flos’ in Bidden met Gezelle, Keuze en Inleiding door P.Thomas, Tielt,1985, p.97-98. 124D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.93. 125A.Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963, p.10. 126A.Vermeylen, De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963, p.10. 127A. De Vos, ‘Taalstudent en Taalmeester’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp, 1999, p.121. 128K.De Busschere, ‘Guido Gezelle’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.312. 129G.Gezelle,‘O, vrije Vlaamsche poësis’, in Guido Gezelle. Verzameld Dichtwerk, II, red. J.Boets, Antwerpen/Amsterdam,1980-1986, p.185.

- 38 -

Verschaeve noemde Gezelle ‘de beiaardier van de Vlaamse taal.’130 , iemand die het

volk in de periode van crisis (economisch, maar ook spiritueel, zie supra ) mentaal deed

opleven.

Want vóór de komst van Gezelle ging het er triestig aan toe:

Wat een onnatuur, vóór Gezelle! In heel onze letterkunde, wat een valsheid door onevenredigheid, huichelarij, oneigenheid, navolging ! Hoe kon ’t ook anders in een land, dat België heet, dat uit den leugen van 1830 geboren, leeft van vreemden-naäping, slechts hoop op eigen bestendigheid kan putten uit groeiende verbastering en dus haar laatste voltooiing als zijn laatste doel moet nastreven ? 131

Toch vond Verschaeve Gezelle niet ‘romantisch’, want :

Gezelle heeft nooit het onduidelijk smachten, het onbepaalde wee,het doelloos varen ergens heen, de perkeloze willekeur en de vaagheid van stijl en taal gekend, die het echte kenmerk van romantisme is. Zijn eerste kunst was niets anders dan een frisse vlucht van zijn gedachten, een worp van zijn gevoel, een ideale vaart van zijn gedachten,een jeugdige en geestdriftige gloed in het woord dat streeft naar brede schoonheid, terwijl zijn tweede kunst nauwgezet de werkelijkheid weergaf die de aanschouwelijkheid deed stijgen.132

Wat nu precies de betekenis is van de Romantiek en ‘romantisme’ voor Verschaeve, zal

ik uiteenzetten in een volgend hoofdstuk.

3.3.4 Een ‘kristen Vlaemsche dichterschool’133

Het opkomend katholicisme in Vlaanderen eind 19e, begin 20ste eeuw geeft ons een

belangrijk referentiekader voor de verschillende sociologische ontwikkelingen en

gedachtestromingen die een figuur als Gezelle en later ook Verschaeve zeker en vast

hebben beïnvloed. Ik refereer hierbij naar de artikels van E. Lamberts, ‘De ontwikkeling

van de sociaal-katholieke ideologie in België’ en van J. Aet, ‘De pastorale methodes

van de Vlaamse parochiegeestelijkheid: verandering of continuïteit’ in Een kantelend

Tijdperk, de wending van de Kerk naar het volk in Noord-West Europa 1890-1910.

130C.Verschaeve, Dietsche Dichters, Brugge,1943, p.119. 131C.Verschaeve, ‘In memoriam Guido Gezelle’, in V.W.,VII, Brugge,1959, p.371. 132C.Verschaeve, Dietsche dichters, Brugge,1943, p.12. 133J.Westenbroek,‘Gezelle, vriend en opvoeder’ in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp, p.42.

- 39 -

3.3.4.1 Crisis

Door de grote economische en spirituele crisis op het einde van de 19e eeuw geloofde

men niet meer in de christelijke oorspronkelijkheid, men was de moraal kwijt, men wist

niet meer waar de essentie lag.134 Na een periode van liberaal individueel liberalisme en

socialistische klassenstrijd wilde men de christelijke solidariteit stimuleren. Door onder

andere de ontwikkeling van een netwerk van kerkelijke organisaties, een vastere greep

op het onderwijs en pers, een nauwer toezicht op religieuze gebruiken en geestelijkheid

wilde men de bevolking opnieuw in de hand kunnen houden.135 Men richtte zich naar

het volk om de rechten van de Kerk te kunnen verdedigen.136

3.3.4.2 Jonge priesters

Rond 1900 kwam een nieuwe generatie van jonge priesters, die een frisse kijk op het

katholieke leven moesten doorgeven aan het volk. Men organiseerde sociale

studiekringen en seminarieopleidingen voor de pas afgestudeerden137 om zo de

christelijke volksbewegingen te ‘klerikaliseren.’138 Zij moesten dus helpen om een

‘volksverbondenheid’139 te stimuleren, het volk laten inzien dat de Kerk geen abstractie

was, maar een levendige, dynamische realiteit.140

3.3.4.3 Actie

Tijdschriften en weekbladen konden daarbij nuttig zijn. Zo richtte Gezelle in het

voorjaar van 1895, samen met J. Weale het weekblad Rond den Heerd op, bedoeld tot

‘volksontwikkeling voor de katholieke gemeenschap van het Vlaamse gezin en

134A.Vanduinkerken, Verscheurde christenheid, Bussum,1946, p.212. 135J.Westenbroek, ‘Gezelle, vriend en opvoeder’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp, p.42. 136E.Lamberts,‘De ontwikkeling van de sociaal-katholieke ideologie in België’, in Een kantelend Tijdperk, de wending van de Kerk naar het volk in Noord-West Europa 1890-1910, Leuven,1992, p.56. 137J.Aet,‘De pastorale methodes van de Vlaamse parochiegeestelijkheid: verandering of continuïteit?’ in Een kantelend Tijdperk, de wending van de Kerk naar het volk in Noord-West Europa 1890-1910, Leuven,1992, p.233. 138E.Lamberts, ‘De ontwikkeling van de sociaal-katholieke ideologie in België’, in Een kantelend Tijdperk, de wending van de Kerk naar het volk in Noord-West Europa 1890-1910, Leuven,1992, p.62. 139 J.Aet, ‘De pastorale methodes van de Vlaamse parochiegeestelijkheid: verandering of continuïteit?’ in Een kantelend Tijdperk, de wending van de Kerk naar het volk in Noord-West Europa 1890-1910, Leuven,1992, p.238. 140A.Vanduinkerken, Verscheurde christenheid, Bussum,1946, p.222.

- 40 -

opvoeding in mondigheid tegenover protestantisme en liberalisme.’141 Het belangrijkste

doel van het katholicisme was daarbij ‘de verbreiding van de liefde tot God en de

naaste, waarbij ze zich veilig bewust kan blijven, dat deze gelovige liefde van nature de

liturgische gemeenschap zoekt.’142

Het is een beetje te vergelijken met de vele opstellen die Verschaeve schreef aan de

jeugd om hen bewust te maken van de toenmalige toestanden en hen aan te sporen tot

actie ( zie zijn opstel Catechismus der Vlaamse Beweging). De jeugd keek op naar

Verschaeve, hij was een ‘stut in de stormen die hun harten deed bewegen’.143

3.3.5 Conclusie

Gezelle is de eerste in het driemanschap waar Verschaeve naar heeft opgekeken. Zijn

opvoedingsideaal, bepaalde ideeën over de antieke oudheid ( onder andere de theorie

van de schoonheid en Griekse beeldhouwkunst ), liefde voor de natuur, religieuze

fundering van het volksleven en de mystieke ervaring kwamen bij beide priester-

dichters aan bod. Verschaeve zal de weg die Gezelle had voorbereid naar een Vlaams-

christelijk landschap verder zetten.

141L.Van Biervliet,‘Gezelle en de neogotische gedachte’, in Guido Gezelle 1899-1999, tien reken en een toovertik, Oostkamp, p.76. 142A.Vanduinkerken, Verscheurde christenheid, Bussum,1946, p.221. 143W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.11.

- 41 -

3.4 De invloed van Hugo Verriest

3.4.1 Vorming

Verriest groeide op in een milieu waarin sociale belangstelling voor de

arbeidersbevolking en een langzaam groeiend Vlaams bewustzijn centraal stonden.144

Als leraar en priester ijverde hij voor een christendom die waarden als geloofs- en

liefdesgemeenschap dichter bij de mensen wilde brengen.145

Ook Verriest hield van de klassieke oudheid en pleitte er voor om meer klassieke

lectuurpatronen te verwerken in de humaniora.146

3.4.2 Voor taal en volk

Net als Verschaeve was Verriest geen briljant redenaar. Hij sprak het volk toe in West-

Vlaams en kon hen maar weinig boeien, maar sleepte hen toch geleidelijk aan mee:

De werker en leider Verriest vindt men dus niet in zijn boeken: de voordrachtgever niet in zijn gedrukte voordrachten. Men heeft daaromtrent op zwakke redenering gewezen, op bijna bedrieglijke bevalligheid; ten onrechte stelt men deze als gebreken voor. De zakelijke inhoud van zijn voordrachten ligt dikwijls in een diep doorleefde overtuiging en aanvoeling (ook waar het kunst, schoonheid, smaak geldt ); en de bevalligheid komt, veel meer dan uit handigheid uit de werkelijke straling voort van zijn veel begrijpende goedheid.147

Op 26 december 1872 hield hij dé redevoering die hem overal bekend zou maken, voor

‘De Bond van de West - Vlamingen’ in Roeselare.148 Hij had het over het verleden,

heden en toekomst van het Vlaamse volk en benadrukte ten stelligste dat het volk actie

moest ondernemen en herleven zoals het vroeger is geweest. Alles wat niet in het

Vlaamse kader paste, alles wat men opdrong, daar moest men tegen in opstand komen.

144A.Demedts ‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen,13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.356. 145A.Demedts ‘Hugo Verriest’, in ‘Twintig eeuwen Vlaanderen, 13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.356. 146R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.65-66. 147Dixit E. Janssen, L. Delafortrie,‘Hugo Verriest’, in Hugo Verriest- Joris van Severen, Wakken,1984, p.33 148A.Demedts,‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.356.

- 42 -

‘Met die wederopstanding uit de natuur en door zijn eigen kracht zal het de verbastering

en verdrukking waaronder het lijdt overwinnen.’149

3.4.3 Vlaamse Beweging

Zijn Vlaamsgezindheid en zijn aandeel in de Vlaamse Beweging had naast politieke

beweegredenen ook een persoonlijk aspect: hij wilde er naar streven om mens te zijn in

de zuiverste betekenis van het woord; hij voerde dus niet alleen een strijd omwille van

de taal: hij wilde groeien, en zich alles wat een Vlaming voelt of moet voelen daarbij

eigen maken.150

3.4.5 Onenigheid Verriest-Verschaeve

Tussen Verriest en Verschaeve was een schermutseling ontstaan die lang zou blijven

nazinderen in West-Vlaanderen : terwijl Verschaeve vond dat men zich niet al te zeer

mocht vastpinnen op Gezelle, maar men ook aandacht mocht hebben voor bijvoorbeeld

Rodenbach, was het bij Verriest eerder andersom 151 : het was Gezelle die aan het hoofd

moest staan van het hernieuwde literatuuronderwijs in de colleges. 152

In een brief aan Stijn Streuvels liet Verschaeve weten :

[…] Ik houd wel zeer veel van Guido Gezelle’s kunst en werk, maar niet zo afgodisch gelijk het hier en in Holland verwacht wordt. Andere kunst, andere dichter houd ik voor vollediger en hoger. Wat wilt ge ? ik voel ’t zo en kan dus mijn mening niet veranderen […]153

3.4.6 Conclusie

Over de relatie Verschaeve -Verriest is er niet zo veel gepubliceerd geweest. Er zijn wel

degelijk zaken die ze gemeenschappelijk hebben ( ambitie en streven naar

Vlaamsgezindheid), maar de koppigheid van beide figuren, onder andere in verband met

het al dan niet loven van Gezelle, als zijnde dé meester, hebben hun wegen doen

scheiden.

149A. Demedts,‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13: Vlaamse figuren, II, Hasselt,1976, p.356. 150A.Vermeylen, De Vlaamse Letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963, p.34. 151R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.65-66. 152R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.53. 153Briefwisseling Cyriel Verschaeve – Stijn Streuvels,20 febr.1925, in het Verschaeve-archief ( Steenbrugge).

- 43 -

3.5 De invloed van Albrecht Rodenbach

3.5.1 Eenzaamheid

Aangezien zijn beide ouders vaak buitenshuis werkten, werd Rodenbach toevertrouwd

aan een dienstmeid.154 Hij miste zijn ouders en familie en zijn jeugd was getekend door

eenzaamheid en melancholie. Het gedicht Macte animo (1879) bewijst zijn sterke

gevoelens van eenzaamheid.155 :

[…] Zijt gij het die ik rochelen voel hier rond mijn hert, vernieling ? Zijt gij het, God verplette u, worm die mijner jeugd bezieling verknagen moet ! Het lijf wierp u mijn eigen roekloosheid, doch, zier om zier, bestrijde ik u den geest, Noodlottigheid !156

Naarmate hij ouder werd hij gekweld door het romantische thema van de

onbereikbaarheid van het Ideaal.157

Hoe ledig is mijn ziel, hoe ledig alles ! Soms zwelt de boezem ja bij ’t ijdel dromen des geestes, en men grijpt een wereld, denkt men, een wijde wijde wereld van geneugten Men grijpt en, de armen sluitend, ’t beeld is weg, verzwonden is het prachtig toverbeeld, en ledig is de ziele lijk tevoren. Alleen, alleen en altijd voort alleen.158

3.5.2 Classicus

Ook voor Rodenbach was Homeros een bron van inspiratie : zie zijn gedicht Na den

slag (1876) :

[…]Daarnevens legerden de kloeke Trooiers de peerdentemmers. Van alom daar brandden roode vuren. Van tijd tot tijd daar zong een felle stemme het krijgslied bij het ronken van het elpenbeenen snaartuig, en stemmen bont en talrijk zongen achter bij 't zegevierend klinken van de zware stalen wapens. Maar al den andren kant, ver aan de kimme, daar brandde 't vuur in diepe stilte in 't donkre van den nacht.

154A.Demedts, ‘Albrecht Rodenbach’, in Twintig eeuwen Vlaanderen, 13, I. : Vlaamse Figuren, Hasselt, 1976, p.412. 155A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.19. 156A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.36. 157A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.9. 158A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.18.

- 44 -

Daar lag het kamp der goddelike Achaiers. Daar klonk geen blijde wapenklang, daar zong geen zegezang. […] Doch in het nachtlik donker glom het staal van hunne wapens, en tegen nek en hiel sloeg beurtelings der ronde schilden leedren rand, terwijl de mannen stapten.159

In dit gedicht geeft Rodenbach volgens Verschaeve (Dietsche Dichters), een mooi

staaltje van optimaal tekstbegrip van Homeros :160

Een vlugge en levende opwekking van gevoelens, even geheimzinnig licht uitgespreid en grote verwachting opwekkend, een volmaakte afwisseling in de toon van sprekenden, volgens waarheid en aard, even volledige en echte karakter en menschepping in even meesterlijke kortheid.161

Ook Sneyssens (1878), waarin Rodenbach het verhaal vertelt van een Gentse vaandrig

op het slagveld (14e eeuw), verwijst naar de klassieke oudheid, en bundelt als het ware

Griekse kracht en kunst.162 Rodenbach geeft daarin een Iliadische typering weer van de

helden, hun bloederige strijd, hun ‘condition humaine’ en vooral hun ‘grote liefde tot

een klein vaderland’163 :

En op een bloedigen lijkenwal daar staat in 't vale tweelicht de vaanderik aleen en blixemt voorts, pal. "Geeft u over" schreeuwt men. "Gent" juicht hij en splijt een ruiter. Het hagelt zweerden op hem. "Geeft u over! -- Gent!" juicht hij en zijn weêrlicht snijdt drie ruiters door den stormhoed, en steigerend wijkt de stormloop. Huiverend schudt de vaanderik zijne linker hand. Zij valt. Een bloedstraal speerst. Maar bloedig sluit zijn arm 't gescheurde vaandel. "Geeft over" schreeuwt men. "Gent" huilt hij, en bleek en zwijmelend staat hij in 't bloedig wederlichten van zijn zweerd, afgrijselik schoon. Een nieuwe storm behagelt hem met zweerden, maar wijkt gekneusd en steigerend terug. "Geeft over" schreeuwt men. "Gent" huilt hij en zwaait een bloedige scherve, maar stort doorkorven op den lijkenhoop.’164

159A.Rodenbach, Al de gedichten, in Verzamelde Werken, II,1956, p.83-84 160C.Verschaeve, Dietsche Dichters, Brugge,1943, p.44-45. 161C.Verschaeve, Dietsche Dichters, Brugge,1943, p.38. 162C.Verschaeve, Dietsche Dichters, Brugge,1943, p.47. 163C.Verschaeve, Dietsche Dichters, Brugge,1943, p.46. 164A.Rodenbach, ‘Sneyssens’ in Zuid en Noord. Een bloemlezing uit Zuid-en Noord-Nederlandse schrijvers, red.S.Bauwens, Brugge,1958, p.147.

- 45 -

3.5.3 Studentenbeweging

In 1875 ontstond onder Rodenbachs leiding ‘De katholieke Vlaamse

Studentenbeweging’165 : met groot enthousiasme gingen de studenten Vlaanderen rond

met hun strijdlied De Blauwvoet ( naar het Lied der Vlaamsche zonen, door Rodenbach

zelf gedicht in 1875). 166 Ook Verschaeve vond het belangrijk om de jeugd te motiveren

( zie eerste hoofdstuk) : ‘ De liefde is het leven lang de liefde van de jeugd, want

hechter en voller kan ze nooit worden.’

3.5.4 De relatie Rodenbach-Verschaeve

3.5.4.1 Brandend vuur

Verschaeve sprak vaak over Rodenbach in termen van ‘vuur’ en ‘branden’ :‘ Rodenbach

ontvlamde mijn jeugd, met het enige vuur dat levensvuur is : liefde voor ’t

eigene…Vlaanderen’167 en :

Dit leerde Rodenbach mij en u. Ik droeg zijn fakkel, ik geef hem in uw handen over, vol betrouwen dat uw handen trouw zijn. Lichte hij u immer voor dan wordt uw leven hoog en gelukkig.168

3.5.4.2 Afgrond

Verschaeve was gefascineerd Rodenbachs gedicht Abyssus abyssum invocat (1870),

‘een aangrijpende getuigenis van de mens die met metafysische blik zijn standpunt

tegenover het oneindige bepalen wil.’169 Ik kom daar verder op terug in het tweede deel.

[…] Bezie dat levend wonderbaar Heelal, bevroed den afgrond die ginds hoge strekt, bevroed den afgrond dien uw voeten terten, en naar den afgrond dan zal de afgrond roepen, en wondre stemmen zult gij in u horen van uit den afgrond die gij in u draagt, van uit dien afgrond waar een leven waagt o duizend malen woeliger en wilder ! […]170

165A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.5. 166Kroniek van Albrecht Rodenbach, samengesteld door M.De Bruyne & L.Gevers, Brugge,1980, p.59. 167 C.Verschaeve,‘Trouw aan Rodenbach’, in V.W.VII, Brugge,1959, p.342. 168C.Verschaeve,‘Trouw aan Rodenbach’, in V.W.VII, Brugge,1959, p.343. 169A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.9. 170A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958, p.29.

- 46 -

3.5.4.3 Symbool van de arend

Ook het Augustiniaanse symbool van de arend ( dat ook bij Verschaeve terugkeert, zie

deel twee) is bij Rodenbach aanwezig. Zijn gedicht De Arend (1878) geeft het gevoel

van geniale uitverkorenheid als dichter weer ( de trotse arend ) , maar er zijn ook

negatieve elementen zoals tegenstand en tragisch gevaar ( symbool van de slang) : 171

De koninklike Vogel op der rotsen top gezeten heeft grootsch en kalm de zon bezien en d'hemelen gemeten.

Maar sluikend en venijnig komt de onedele Slang gekropen en spiedt. En op den oogenblik dat hij de vlerk wijd open

zijn vlucht reedt naar zijn koninkrijk in 't glanzend zonneschingen, gelijk een vere prangen hem verraderlike ringen.

[…]

Stijg voort, o edele Eerzuchtige, uw breede baan doorvaard,

en dat hij bijte -- 't is uw lot! -- die lage Eerzuchtigaard’172

3.5.4.4 Dromen

Rodenbach werd in alles wat hij deed gedreven door een romantisch verlangen naar de

droom om de chaos van de huidige realiteit te vergeten.173

Verschaeve somde in zijn opstel Rodenbach’s droom de vijf soorten dromen op die

Rodenbach volgens hem aan het Vlaamse volk had willen meegeven:

171A.Westerlinck, Albrecht Rodenbach, Brussel,1958; p.11. 172A.Rodenbach, ‘De arend’ in Zuid en Noord. Een bloemlezing uit Zuid-en Noord-Nederlandse schrijvers, Brugge, red. S.J.Bauwens,1958, p.146. 173C.Verschaeve,‘Rodenbach’s droom’, in V.W.,VII, Brugge,1959, p.333-334.

- 47 -

Droomt ! Hebt gij geen droom, dan hebt gij geen liefde. […] Droomt van uw naam ! […] Droomt van uw taal. […] Droomt Vlaanderens droom. […] Droomt uw droom met uw bloed.174

3.5.4.5 Vaarwel Rodenbach

Dit opstel, geschreven op 10 september 1946, toont aan hoe zeer Rodenbach een

invloed heeft gehad op Verschaeves leven en denken en wat hij nu precies betekende

voor Verschaeve :

Vaarwel dus, eerst en vooral, gij Rodenbach, die ’t vuur in mijn hart ontstoken hebt, die de fakkelloper waart […] Mijn hart aan ’t uwe ontvlamded en mijn Prometheus waart. Prometheus,de vuurgever, zelf stervend, maar ’t eeuwig gevend […] ‘ t Vuur, eeuwige gave ! Wie ’t heeft, leeft […]Dank u, mijn Prometheus, vuurgever, heelmaker, doodoverwinnaar in den dood, dank u, dat gij mijn hele leven branden liet en mij in ’t nakend opbranden volheid voorspelt, waar de lelijken verbrokkelende dood zijn handen af moet houden, en die vuurvast blijft voor altijd.175

De betekenis van de figuur van Prometheus voor Verschaeve zal besproken worden in

het tweede deel.

3.5.5 Conclusie

Als laatste man van het driemanschap is het Rodenbach die het meest invloed heeft

gehad op Verschaeve ( duidelijk te merken aan de aandacht die hij aan hem heeft

besteed in zijn eigen werk.) Verschaeve herkende zichzelf in Rodenbach en het is

dankzij hem dat Verschaeve de motivatie van de jeugd heeft doorgezet in zijn streven

naar meer Vlaamsgezindheid. Rodenbach had een droom en Verschaeve heeft deze

verder gezet.

174C.Verschaeve, ‘Rodenbach’s droom’, in V.W.,VII, Brugge,1959, p.338-341. 175J.De Meester, Zo was en sprak Verschaeve, Brugge,1973, p.78-79.

- 48 -

Hoofdstuk 4 De Europese letterkunde

4.1 Inleiding

Het is belangrijk om te weten welke literatuurstromingen er waren in het Europa van de

periode 1900-1950 (periode waarin Verschaeve literair actief was) om zijn

‘kunstenaarschap’ te kunnen situeren in een volgend hoofdstuk.

Het is niet eenvoudig om Verschaeve te catalogiseren binnen één letterkundige stroming

en zelf stond hij er sceptisch tegenover :

Dat hij ontoegankelijk was voor modern-geïnspireerde kunst en moderne uitingswijzen in de kunst, lijdt geen twijfel; maar dat bleek weer niet het gevolg te zijn van vooringenomenheid of verstarring, want elk levensteken, elk liefdegevaar, waar hij het ook aantrof, bejegende hij met breed omademend begrip en onverholen sympathie; evenmin trok hij zich terug op een bepaald esthetisch standpunt, want hij had een hekel aan alle dogmatisme en begrenzing – ook en vooral in de kunst – die de levensvrijheid kon belemmeren. Hij was terughoudend tegenover de moderne kunstuitingen, alleen omdat hij er pose of mode in durfde te zijn, onechtheid met één woord, omdat hij er, eenvoudig gezeid, niets aan had.176

Verschaeve had het dus niet begrepen op het modernisme. De Neoromantiek en het

Symbolisme echter sloten wel aan bij zijn persoonlijkheid.

De kenmerken van de Romantiek die hieronder worden besproken komen uit het boek

Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie

van een geestesgesteldheid van C. De Deugd, waarin een brede invulling wordt gegeven

van het begrip ‘romantisch’ en waarbij ook het letterkundig aspect een plaats krijgt.

Daarnaast bekijk ik ook wat Verschaeve zelf heeft gezegd over de Romantiek in zijn

werk Dichtkunst: Koning Dante, Molière en de Romantiek. Voor het symbolisme

gebruik ik de theorie die S. Dresden heeft gebruikt in zijn boek Symbolisme.

Ook de betekenis van het symbool voor Verschaeve zelf is belangrijk : dit heb ik

teruggevonden bij R. Vanden Bussche : Cyriel Verschaeve zijn Levenshouding en zijn

Kunstenaarschap.

176R.Vandenbussche, ‘Verschaeve en de literatuur’, in V.W.V, Brugge,1956, p.13.

- 49 -

4.2 Neoromantiek

4.3.1 Definitie

In de periode 1900-1950 gebruikt men de term Neoromantiek : een hernemen van de

Romantiek in zijn oorspronkelijke betekenis. De Romantiek is een zeer complex begrip,

maar elementen die belangrijk zijn in deze context zijn : melancholie, het verheerlijken

van en evasie naar de natuur, het verleden, het mysterie, religiositeit…177

Wat verstaat men precies onder Neoromantiek in de letterkunde? In de Lexicon van

Literaire termen definieert men deze term als een periode die romantische trekken

vertoont : in een klimaat van uitzichtloosheid en nostalgie is men op zoek naar een

‘oplossing voor het menselijk tekort in de intimiteit van het eigen ik, in de verbeelding,

in een drang naar het absolute.’ 178

4.3.2 Romantisme

Verschaeve had een bijzondere voorkeur voor de Romantiek, of zoals R. Vanden

Bussche het omschreef, het ‘romantisme’. Omdat deze term zo moeilijk te definiëren

valt, zowel in inhoud als in tijd, heeft Verschaeve

haar betekenis uitgebreid tot een wereld beheerst door oneindigheidsdrift, gevoelsoverwicht,mystische aandrangen en belevenissen, germaanse geest, Noordsheid…zodat hij dan ook soms tegen alle periodisering in, figuren als romantisch bestempelt die in het historisch perspectief zeer zeker anders dienen beschouwd te worden.179

Romantiek is voor Verschaeve ‘alleenheerschappij van het gevoel’, een gevoel dat de

ziel moet beheersen.180 Men moest kunnen ‘ontsnappen aan de werkelijkheid’181, van

‘de perkeloosheid van de levensmacht, opperheerschappij van de driften.’182

177H.van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.389. 178H.van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.300. 179R.Vandenbussche,‘Verschaeve en de literatuur’ in V.W.,V, Brugge,1956, p.13. 180C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.62. 181C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.70. 182C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.71.

- 50 -

Enkel door inspiratie, door ‘bovennatuurlijke geïnspireerdheid’183 en verbeelding kon

men zijn gedachten duidelijk maken:

De menselijke geest krijgt een creatieve taak toegewezen, het zwaartepunt wordt verlegd van het ‘uiterlijk’, het zintuiglijk waarneembare, naar hetgeen door de geest aan de empirie wordt ontdaan.184

De Romantiek is een periode die volgens Verschaeve wordt bevangen door een wolk

van mysterie, het mysterie als ‘de grote werkelijkheid van de oneindigheid.’185 De

betekenis van het mysterie voor Verschaeve zal in het tweede deel worden uitgelegd.

Het is ook een terugblik naar het verleden, maar dan vanuit een verleden ‘naar de

toekomst met wilsdrift en het mateloze aan het leven, de sprong in de afgrond, de salto

mortale […]’186

4.3.3 Romantische taak van de dichter

In de Romantiek werd de dichter gezien als een ziener, als een priester-bemiddelaar

tussen het fysische en het metafysische.’187 Er is in de Romantiek ook altijd een

identificatie tussen poëzie en godsdienst188, zie bijvoorbeeld bij de romantische

Bilderdijk189 , waardoor ook Verschaeve zich meermaals had laten inspireren:

De dichtkunst des poëets , de Godsdienst van den christen, is één : Geen pijniging, die hersens tergt en prangt; uitstorting van ’t gevoel, dat heel Gods rijk omvangt.190

183C.De Deugd, Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een geestesgesteldheid, Groningen,1971, p.60. 184C.De Deugd, Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een geestesgesteldheid, Groningen,1971, p.234. 185C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.86-87. 186C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.91. 187C.De Deugd, Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een geestesgesteldheid, Groningen,1971, p.93. 188C.De Deugd, Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een geestesgesteldheid, Groningen,1971, p.114. 189 Nederlands dichter en taalkundige,1756-1831. 190 Bilderdijk, Dichtwerk, VII,77.

- 51 -

4.3 Symbolisme

4.3.1 Definitie

Het symbolisme is ontstaan als reactie op het realisme en het naturalisme : men wilde

niet langer meer denken aan een oppervlakkige werkelijkheid, er werd een

verinnerlijking van de poëzie nagestreefd, die symbool voor zielservaringen moest

worden. Het symbool is een zintuiglijk waarneembaar teken dat het niet-zintuiglijke laat

verschijnen. 191

Ook bij Verschaeve is het zo: Wanneer men bijvoorbeeld het symbool van de zee neemt

(zie deel twee, zijn Zeesymphonieën), is dit een zichtbaar teken dat het achterliggende

idee van eindeloosheid, met de golven als spiegel van zijn ziel, laat verschijnen.

4.3.2 Het Absolute

De symbolisten willen geen beschrijving weergeven van de realiteit, maar reiken altijd

naar het bovenzintuiglijke en het geestelijke.192 Men gaat op zoek naar het

allesdoordringende mysterie: ze willen het exploreren, het ‘geheimzinnige en

onbepaalde binnen de menselijke geest als bron van literaire en psychische vernieuwing

en verrijking aanboren.’193 Verschaeve maakte daarbij gebruik de droom:

[…] wordt de droom gebaard, het voorteken van de laatste voltrekkende blijvende levensdaad, van de definitieve harmonie van den menschelijken persoon.194

4.3.3 Taal

De taal is daarbij voor de symbolisten ook een oplossing, maar het taalteken is arbitrair,

het ‘heeft geen wezenlijke relatie met wat het betekent.’195.

191H.van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.422. 192S.Dresden, Symbolisme, Amsterdam,1980, p.98-99. 193S.Dresden, Symbolisme, Amsterdam,1980, p.103. 194R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.62. 195S.Dresden, Symbolisme, Amsterdam,1980, p.105.

- 52 -

Ook bij Verschaeve is dit het geval :

Het is wel waar dat in de woordkunst niet zoozeer de materiële verscheidenheid van het woord van belang is als wel de toover van het dichterlijk aanwenden […] het allergewoonste woord wordt onmerkbaar opgeheven en omschapen, dankzij het inspiratorisch verband, tot zuiverste wezensgeluid.196

Het verklaart ook waarom Verschaeves zinsconstructies soms chaotisch overkomen. Het

taalteken als symbool is nooit gefixeerd, maar persoonlijk, het wijst enkel en alleen naar

de dichter zelf.197

Elk woord is ontsproten uit het innerlijke van de dichter zelf, ‘zij ontspringen

rechtstreeks uit den aard zelf van Verschaeve’s inspiratie en niet zelden oefenen zij een

waarlijk meeslepende macht uit […]198

4.4 Conclusie

De Neoromantiek en het Symbolisme uit de periode 1900-1950 helpen ons om een beter

beeld te krijgen van Verschaeve, en dit met het oog op het volgend hoofdstuk : zijn

werken. De twee stromingen moeten de Verschaeviaanse lezer helpen om mee te kijken

naar het romantische en symbolistische mysterie waardoor de dichter wordt omringd.

196 R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Levenshouding en Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.100 197 S.Dresden, Symbolisme, Amsterdam,1980, p.105 198 R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Levenshouding en Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.100

- 53 -

Hoofdstuk 5 Kunstenaarschap

5.1 Inleiding

We kennen nu Verschaeves leven, zijn persoonlijkheid en levenshouding. Maar hoe

heeft hij dit allemaal tot uiting gebracht in zijn oeuvre? Verschaeve was een groots

denker, maar was hij ook een goed schrijver? Welke aspecten ging hij extra

benadrukken en wat wilde hij juist bereiken?

Wanneer men Verschaeve leest, stoot men steeds op zes woorden: liefde, leven, nacht, bloed, droom, natuur. Dit zijn de Verschaeviaanse categorieën. Hierin steekt de sleutel die wij zoeken. Als men de draagwijdte van deze zes woorden kent, dan heeft men hem grotendeels door. En dan begrijpt men de ganse Verschaeve: de volkse strijder zowel als de mysticus, de kunstbewonderaar zowel als de dramaturg.199

Laten we nu eens bekijken hoe deze 6 categorieën zich hebben laten gelden. Voor dit

hoofdstuk heb ik Cyriel Verschaeve van Luc Vilsen ter hand genomen. Er wordt een

korte uiteenzetting gegeven over zijn voornaamste werken. De werken die belangrijk

zijn voor het tweede deel ( Verschaeve en zijn inspiratie uit het klassieke) worden later

heropgenomen en nader verklaard.

5.2 Dichter

Maar wat is nu een dichter volgens Verschaeve ? Een dichter is iemand ‘die dicht, die

zó dicht bij de stof komt, dat hij ze aanraakt, ze doordringt, de innerlijke stroom ervan

opvangt en in zijn werk doet overslaan.’200

‘Est deus in nobis, agitante calescimus illo ’201 Verschaeve heeft het bij Horatius

gelezen en overgenomen : ‘er is een god binnen ons ; bezielt hij ons,dan worden wij al

vlam en god.202

199J.L.De Meester,’Cyriel Verschaeve en het Nationale’ in V.W, I, Brugge,1959, xv. 200C.Verschaeve,’Kunstbeschouwing’ in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.252. 201Ovidius, Fasti, VI,5. 202C.Verschaeve,’Kunstbeschouwing’ in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.252.

- 54 -

5.2.1 Zeesymphonieën en Nocturnen

De twee grootste poëtische (lyrische) werken van Verschaeve zijn de Zeesymphonieën

en Nocturnen. De betekenis van deze werken wordt verder uiteengezet in het tweede

deel.

5.2.2 Betekenis van zijn poëzie

Verschaeves poëzie ontstond uit belevenis en is volgens hem nooit een constructie

geweest van de geest.203 Wie Verschaeve leest, moet in het achterhoofd houden dat het

steeds zijn bedoeling is geweest om de mens centraal te stellen in zijn werken: de mens

wordt geportretteerd in zijn streven naar bewondering, het goddelijke en het wezen van

zijn mens-zijn.204

De mens stoot met zijn leven de wereld stuk gelijk het kuikentje met zijn kop de eierschaal, en iemand, die het mensenleven als zulk een schouwspel voortdurend voor zijn ogen ziet, kan niets anders dan in gestadige spanning van huiverend of van jubelend verwonderen verkeren.205

De dichter moet zich verwonderen over de natuur en alles wat haar omringt. ‘Het

bewonderen is de jager van het geweten. Een eeuwige jager, die nooit rust en weet dat

hij nooit zijn wild zal kunnen vangen […] al mijn woorden waren jachthonden.’206

5.2.3 Taal

Verschaeve heeft een eigen stijl en een eigen filosofie over taal. Belangrijk is dat men

altijd de schoonheid moet nastreven en dat de vorm daarbij niet zozeer van belang is.

Het is de inhoud die de betekenis zal bepalen.

Verschaeve heeft zijn eigen stijl, en deze stijl heeft zijn eigen, niet te miskennen schoonheid. Telkens hij zich rechtstreeks uit in een taal van alle litteraire tradities ontdaan, bereikt hij in hun aard gave en zuivere verwezenlijkingen. Dan stijgt hij vaak door zijn heftig temperament gedragen tot het sublieme, waarbij men niet meer aan de middelen denkt die het wonder helpen verwekken.207

203C.Verschaeve, in V.W.,III, Brugge,1956, p.13. 204C.Verschaeve, in V.W.,III, Brugge,1956, p.13 205C.Vansteenkiste, Cyriel Verschaeve Woord en Gedachte, Hasselt,1966, p.15. 206C. Verschaeve,‘Wat ik met mijn werk heb bedoeld’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.18 207D.Vansina,‘Cyriel Verschaeve’, Brugge,1935, p.104.

- 55 -

Verschaeve werkt eerder met ‘formules’ dan met woorden,

Wat voor sommigen de klanken, de woorden zijn, dat zijn voor Verschaeve die zoogenaamde formulen, waarin hij, het vloeiend goud zijner inspiratie, met den stempel zijner persoonlijkheid, tot munt slaat, tot klinkende, zuivere goudmunt…Verschaeve’s waarste gezang is een muziek van louter gedachtenfiguren […] Ieder van Verschaeve’s formulen is een samengeperste gedachte, een ‘woord’ geworden wereld. Zij is de eenheid waarmee hij componeert.’208

Of zoals Verschaeve het zelf verwoordde in zijn Seizoenen van de kunst (1929):

’t Woord zou vliegende droom moeten zijn, en ’t wordt gevangen droom, dit is gedachte; ’t vangt hem in vormen door zinnen gemaakt; ’t omrandt hem met lijsten uit stof gebouwd. ’t Stuwt het perkeloos geestelijke binnen in het stoffelijk beperkte […] ’t Woord is vlees geworden woord gebleven; ’t leven echter wordt woord en wordt er in verwrongen.209

Vooral de gedachte die achter de woorden zit, was dus veel belangrijker.210 Gedachten

en beelden zijn nodig om datgene wat vanbinnen bruist in de dichter, uit te drukken:

Het denken gebruikt het beeld als gelijkenis, dus als hulpmiddel tot meerdere klaarheid in het voorstellen van het reeds gevatte, het laat het beeld nevens de gedachte lopen als een verluchting of zelfs als een toevoegsel en een sieraad. Het leven voelt kracht, beweging, stuwing, roering in zich, waarvan het zich net heel bewust kan worden, die het dus noch onder woorden noch met klare begrippen weer te geven vermag […] ’s Levens dwang deed het ontstaan, ’s levens diepte vindt men erin. Het levert diens diepe inhoud uit en zijn veelvuldige rijke zin. Als hij de stroom van zin ziet, staat de beschouwer verwonderd, en niet het minst de vinder zelf. Hij wist niet dat hij het leven getroffen had, en hoe onstelpbaar de stroom uitstort, als men en waar men ook het leven trof.211

5.3 Criticus

Onder het woord’ kritiek’ verstaat men de ‘deskundige beoordeling van voortbrengselen

van wetenschap en kunst.’212 Verschaeve zelf plaatste daarbij een kanttekening: hij

toetst een kunstwerk altijd aan zijn eigen gevoel, en doet meer beroep op zijn hart dan

op zijn verstand .213

208M. Van de Walle, Een dialoog over Verschaeve’s Maria Magdalena, Brugge,1930, p.20. 209R.Vandenbussche,‘Verschaeve en de literatuur’ in V.W.5, Brugge,1956, p.25. 210A. Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964, p.44. 211C.Verschaeve,’De dichter Johannes a Cruce’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.135-136. 212Van Dale. 213L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.14.

- 56 -

Hij neemt een voorbeeld aan diegene waar hij het meest bewondering voor had, op alle

gebieden van de kunst: letterkunde, muziek, schilderkunst…en geeft daarbij

‘commentaar’, in vorm van bewondering:

Ik ben in het wondere gebleven en ik heb nooit van anderen hulp verwacht dan van die grote bondgenoten in het bewonderen: de grote kunstenaars, in jubel ontbrand of in schrik verstomd voor de mens en zijn lot.214

Voor Verschaeve bestaan er twee soorten kritiek: de grote kritiek uitgaande van

bewondering en liefde en een kleine kritiek. De grote kritiek ‘is een woord van een

minnend hart, oordeel van een bewonderende geest’215 en het is deze soort die

Verschaeve heeft gebruikt.

Hij is ook altijd trouw gebleven aan wat Vanden Bussche de ‘levenskritiek’ heeft

genoemd:

Zoals hij in alle zichtbare werkelijkheid een symbolische godsdienstige strekking en betekenis zag, beurde hij de schriften van zijn helden in de sfeer van zijn beschouwingen over de polariteit van het mensenbestaan, over de perkeloosheid en de transcendentie van het menselijk streven, over de liefde die de kracht van de levensvoleinding en –bestendiging is in God.216

5.3.1 Muziek

Verschaeve heeft voluit zijn bewondering uitgeschreven over de Mattheuspassion, Hohe

Messe en Magnificat van Bach, over Parsifal en Meistersinger van Wagner, de Mis van

Brückner, het werk van Mozart en de vijfde, zesde, zevende en negende Symfonie en de

Missa Solemnis van Beethoven. 217 Deze zijn verzameld en opgenomen in Uren

Bewondering voor Groote Kunstwerken: Toonkunst (1956).

5.3.2 Beeldende kunsten

Verschaeve was boven alles een Renaissancemens. Steeds heeft hij het klassieke, en dan

vooral het Griekse, in woord en in beeldende kunst bewonderd.218 In het tweede deel

wordt daar verder op ingegaan.

214C.Vansteenkiste, Cyriel Verschaeve Woord en Gedachte, Hasselt,1966, p.16. 215C.Verschaeve, in Dietsche Warande en Belfort, oktober,1908, p.263-266. 216R.Vanden Bussche,’Verschaeve en de literatuur’ in V.W.,V, Brugge,1956, p.27. 217L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.16. 218L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.16.

- 57 -

Zijn interesse ging ook uit naar de schilderkunst. Hij schreef over Oud-Vlaamsche

meesters (1941, werk over de Vlaamse primitieven), maar zijn grootste bewondering

ging uit naar dé Renaissancemeester in Vlaanderen: Rubens, ‘de schilder van de

levensdrift.’219 Hij schreef er zeven opstellen over, verzameld in Vlaanderens Spectrum

(1938).

Alle opstellen over beeldende kunst werden opgenomen in Uren Bewondering voor

Groote Kunstwerken: Plastische kunst (1954).

5.3.3 Letterkunde

‘Letterkunde heeft niet opgehouden een der fraaie kunsten te zijn, en dan nog wel de

edelste van al.’220 Naast zijn eigen werken ( zie verder in dit hoofdstuk ) hield hij zich

bezig met het schrijven van ‘commentaren’ over de grote letterkundigen uit het

verleden: Dante: Aan koning Dante(1921) en De liturgie in Dante’s Divina Commedia

(1922), Vondel: Vondel’s Lucifer ( 1910) en Vondel’s drama tegenover het drama in het

algemeen (1909, zie tweede deel), maar ook figuren die dichter bij hem in de tijd

stonden, zoals Albert Servaes (1922) en Henriette Roland-Holst (1924). Zijn aandacht

ging ook uit naar mystieke en religieuze schrijvers, zoals Thomas van Aquino (1924) en

Augustinus, in Het eeuwig leven van St. Augustinus (1930), dat in het tweede deel

uitvoeriger wordt besproken. Samenvattend :

Verschaeve is niet alleen een literair figuur. Hij heeft met de groten zeker en vast dit gemeen, dat hij in het leven van zijn volk een even groote plaats inneemt als in de letterkunde en in zich vereenigt die dubbelheid, welke o.i. aan het kunstenaarschap moet eigen zijn: dichter-en leiderschap (…) dat deze dubbele Verschaeve erkend werd, dat het leiderschap de hulde van den dichter niet in den weg gestaan heeft, dat verheugt alle Vlamingen.[…]221

219L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.17. 220C.Verschaeve, in Gazette van Thielt, LIII,69,27 aug.1902,1-b. 221G. Walschap, in Hooger Leven, XI,46,13 nov.1937.

- 58 -

5.3.4 Dramatiek

Verschaeve is hoofdzakelijk dramatisch dichter, zowel in zijn drama, poëzie en

scheppend proza.222 Hij hield van het Griekse drama, en dan op de eerste plaats van het

werk van Aischulos ( Aischulos’Oresteia,1936) en Sofokles ( Levensproblemen in het

drama met name in Antigone van Sofokles,1925). In het tweede deel ga ik daar verder

op in. Naast de Grieken had hij ook bewondering voor Shakespeare,

Molière,Rodenbach…223

5.4 Prozaïst

In werken als Maria Magdalena (1928), Passieverhaal (1913), en De Kruisboom

(1929), is Verschaeve prozaïsch en werkt hij vanuit een diepe religieuze ingesteldheid.

Het was de bedoeling om via deze werken vooral zijn personages te benadrukken, te

idealiseren, zowel innerlijk als uiterlijk.

De figuur van Maria Magdalena bijvoorbeeld wordt gekarakteriseerd als een Griekse

Aphrodite224, een hetaire225, symbool voor lichamelijke schoonheid. Zij is uiteindelijk

‘ziel’ geworden, en daardoor ook ‘vrouw’. De verhouding tussen vrouw en man, in de

opvatting van Verschaeve, wordt duidelijk gemaakt in dit werk : de ziel is de vrouw en

God is de man.226

Ook zijn Jezusfiguur moest typerend en idealiserend zijn: In Jezus wordt Christus

voorgesteld als de Godgeworden mens. Een Jezus die kan lijden 227, maar vooral een

Jezus die openbaring brengt.228 Jezus als verlosser, op aarde neergedaald, ‘stort aan de

mens het nieuwe beginsel en de wet van de liefde […]229

222L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.19. 223L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.21-22. 224L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.23. 225D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.37. 226D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.43. 227R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.31. 228D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.53. 229R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve Zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.30.

- 59 -

Het Jezusverhaal zou men kunnen omschrijven als hét summum van zijn christelijke

geloofsleer :

Hier komen al de stromen van Verschaeve’s levensvisie, de heldhaftig-menselijke, de volkse, de beeldend-artistieke, de mystische, samenvloeien tot een machtige eenheid in de wijsheid van Christus en zijn Heerlijkheid.230

5.5 Dramaturg

Zijn belangrijkste dramatische werken zijn Jacob van Artevelde (1910), Filips van

Artevelde (1911) Ferdinand Verbiest (1913), Judas (1914) en Elijah (1936). Voor deze

twee laatste werken kreeg hij de Staatsprijs voor Dramatische Letterkunde.231 Bij het

opstellen van zijn drama’s maakt hij gebruik van de regels van Aristoteles ( zie deel

twee ) en de ideeën van Hebbel: ‘Die Individuation ist die Bedingung der Tragik’: de

mens is een handelend en bepalend element in het heelal, vooral als actief individu in

zijn lotsbestemming tegenover God en de eeuwigheid. 232 Dit is bepalend voor

Verschaeves drama’s, maar ook voor zijn hele oeuvre. Hij wilde wel trouw blijven aan

de historische feiten, maar slaagde er toch telkens in om er een persoonlijke toets aan te

geven.

In bijvoorbeeld Jacob van Artevelde wordt naast het historisch verhaal ook de

spanningsverhouding tussen man en vrouw geschetst: de macht is wankel omdat een

vrouw haar afgunst wil wreken op de vrouw van Jacob.233

In Filips van Artevelde gaat het nog verder : het hoofdpersonage wordt hier niet, zoals

in het vorige drama, bestookt door externe factoren die hem ten val brengen, maar zelf

gekweld door een innerlijk dilemma: liefde voor zijn stad of liefde voor zijn moeder en

vrouw. Het is een drama van zwakheid234 en typisch voor Verschaeve: de mens wordt

getekend in zijn tekort.

230Volk en Staat, 23 apr. 1939. 231L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.32. 232L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.25. 233L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.28. 234L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.29.

- 60 -

‘Het lot van Verschaeve’s dramatische helden wordt niet van buiten af bepaald maar

door hun eigen innerlijke, menselijke tekortkomingen.’235

Elijah kan beschouwd worden als één van de hoogtepunten in Verschaeve’s dramatisch

werk.236. Zijn personages stralen zo’n kracht uit, ‘die zo diep den mens in mij trof, dat

mijn bloed driftig werd om die kracht levend te voelen, en ze dienvolgens te doen

herleven.’237 Toch bleef het succes van Verschaeves dramatisch werk eerder schaars,

want:

De vormgeving is op vele plaatsen retorisch-pathetisch en vrij stroef, de karakteruitbeelding is uitgediept maar éénlijnig, het heroïsme van de figuren is pregnant en weids maar eenvoudig.238

5.6 Nationalist

We hebben in het vorige hoofdstuk gezien hoe zijn liefde voor Vlaanderen zijn

levenshouding heeft bepaald. Ook in zijn oeuvre zal het belangrijk blijken:

In de Verschaevestudie bleek het tot dusver althans in de meeste gevallen nog steeds niet gebruikelijk het werk te benaderen zonder hier tevens een positieve of negatieve beoordeling van zijn Vlaams-nationalistische opvattingen aan te verbinden.239

In zijn toespraak over De Grootheid van onze cultuur wou hij aantonen hoe hij, los van

België, Groot-Nederlands denkt. 240.

235M. Musschoot,‘Verloop van Nu en Straks, 1903-1919’, in “Arm Vlaanderen” tot ‘De voorstad groeit” 1888-1946.De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P.Boon, red. M.Rutten en J.Weisgerber, X, Antwerpen,1988, p.235. 236L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.29. 237C.Verschaeve, in V.W.,VI, Brugge,1958, p.745. 238M. Musschoot,‘Verloop van Nu en Straks, 1903-1919’, in “Arm Vlaanderen” tot ‘De voorstad groeit” 1888-1946.De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P.Boon, red. M.Rutten en J.Weisgerber, X, Antwerpen,1988, p.235. 239M. Musschoot,‘Verloop van Nu en Straks, 1903-1919’, in “Arm Vlaanderen” tot ‘De voorstad groeit” 1888-1946.De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P.Boon, red. M.Rutten en J.Weisgerber, X, Antwerpen,1988, p.234. 240L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.34.

- 61 -

Zijn liefde voor Vlaanderen is allesbepalend, Vlaanderen kan volgens hem het

beginpunt zijn van een transformatie naar een Groot-Nederland:

Ik geloof aan Vlaanderen spijt alles, ik geloof aan zijn grootsheid, spijt al de kleinheid die mij niet ontsnapt, ik geloof dat het is zoals die toren, die ’t uit zijn innerlijke wezenskracht wezensgelijk opbouwde, staande op niets dan op eigen kracht, stijgend met niets dan met zijn eigen strevende macht, hoog heersend met niets dan met de hoogheid van zijn eigen zelf-zijn […]241

5.7 Conclusie

In dit hoofdstuk heb ik Verschaeve geportretteerd als kunstenaar in zijn hoedanigheid

van dichter, criticus, prozaïst, dramaturg en nationalist. Hij ziet in de poëzie vooral een

belevenis van de menselijkheid, een gevoel dat men kan uitdrukken na een ervaring van

bewondering. De vorm is slechts bijkomstig, want het is de inhoud die primeert. Als

criticus heeft hij de kunst in zijn verschillende aspecten bestudeerd en gaat daarbij

steeds uit van zijn eigen persoonlijk gevoel. Kritiek moet hierbij gezien worden als een

uiting van bewondering en liefde. De prozaïst in Verschaeve werkt vooral vanuit het

religieuze: via zijn prozawerken wil hij als het ware een uitleg geven aan zijn eigen

christelijk gevoel en een verheerlijking meegeven van het ware christendom. In zijn

drama’s heeft hij dit uitgewerkt via psychologische spanningsverhoudingen tussen zijn

personages. De presentatie van de verhaalstof is daarbij minder van belang. Ten slotte

heb ik het gehad over Verschaeve als nationalist: het is allesbepalend voor hem geweest,

zowel zijn persoonlijkheid als zijn hele oeuvre werd erdoor beïnvloed.

241C.Vansteenkiste, Cyriel Verschaeve Woord en Gedachte, Hasselt,1966, p.170.

- 62 -

DEEL II : VERSCHAEVE & HET VERLEDEN

Hoofdstuk 1 Het Klassieke

1.1 Inleiding

Op welke manier heeft het klassieke Verschaeve geïnspireerd? Welke zijn de

aandachtspunten geweest en hoe is hij daar mee omgegaan? Verschaeve heeft in zijn

leven veel gelezen en gereisd ( belangrijk voor dit deel is zijn reis naar Italië, zie

verder): hij heeft het allemaal bestudeerd en gekoppeld aan zijn eigen theorieën.

Voor het tweede deel van dit onderzoek ga ik uit van zijn Uren Bewondering voor

Groote Kunstwerken. Daarin zijn alle essays over ‘kunst’ ( = verschillende domeinen bij

Verschaeve: literatuur, beeldende kunst,bouwkunst…), zowel klassiek als meer recent,

opgenomen.

Eerst geef ik Verschaeves algemene beschouwing over kunst om dan verder in te gaan

op de relatie met het klassieke.

1.2. Uren Bewondering voor Groote Kunstwerken

1.2.1 Hartstocht en ziel

Kunst moest voor Verschaeve uit het hart stromen242 en de mens kunnen bezielen.243

Het past bij zijn romantische ingesteldheid: De romantiekers zijn allemaal op zoek naar

het geluk en menen dit te kunnen bereiken, als hun hartstocht maar hoog genoeg kan

oplaaien.244 :

De kunstenaar is een mens die zijn mensheid kan vastgrijpen en ze kan berijden. Een lassowerper en een temmer. Hij grijpt de macht van zijn menselijkheid vast om er nog een grotere kracht mee te ontwikkelen. Dat doet hij met zijn hartstocht. Zijn hartstocht wordt zijn geest en zijn geest wordt hartstocht…En dan straalt zijn macht uit, de macht van de menselijkheid. Beschouwers van zijn kunst drinken stralen van zijn menselijkheid.245

242C.Verschaeve,’De Wending in de Kunst’, in A.Demedts, Cyriel Verschaeve Priester-Dichter Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.269. 243C.Verschaeve,’Algemene beschouwingen’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.678. 244D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.206. 245C.Verschaeve, ‘Rubens te Antwerpen’, in V.W.,VI, Brugge,1937, p.220-221.

- 63 -

Kunst is voor Verschaeve zielennood en ontstaat aan de ‘gapende verscheurdheid des

harten’.246 Men voelt vanbinnen de behoefte om datgene wat de ziel wil uitdrukken naar

buiten te brengen: dan pas ontstaat kunst, al is dit nu in de vorm van poëzie, toonkunst

of plastische kunsten.

1.2.2 Gelijkend op de mens

Voor mij is kunst uit de mens geboren, en ik heb alleen vrede als ze, en het meest, als ze volledigst op mij gelijkt, dat wil zeggen als ze een zeer individueel en algemeen geldend in nauwkeurige, sprekende lijnen schept of een gevoel tekent, naar mijn evenbeeld duidelijk, volgbaar van zijn opkomst af tot zijn einde toe247

In de kunst zoekt de mens volgens Verschaeve een verklaring voor de reden van het

bestaan: ‘ Ook in de kunst, volgens hem, van nature uit zoekt de mens naar een

verklaring van het mysterievolle leven en de kunst zal antwoorden en uitmaken waarom

het leven zo is.’248

1.2.3 God

Kunst moet volgens Verschaeve ook steeds in dienst staan van het goddelijke:

’t Bevat niet alleen een eigen gedraging tegenover alles wat de natuur biedt, maar ’t stijgt daarboven in de bovennatuurlijke ordenen en bereikt zijn voltooiing in de aanraking met en de uitvloeiing in God.249

1.3 Klassieke inspiratie

In welke mate zijn de werken van Uren Bewondering voor Groote Kunstwerken nu te

linken aan de klassieke inspiratie van Verschaeve? Hoe heeft hij de Westerse antieke

traditie, de Griekse en Romeinse cultuur opgenomen in zijn kunstopvatting? Interessant

bij dit onderdeel is de inleiding die A. Stubbe heeft geschreven op de Uren

Bewondering voor Groote Kunstwerken: Plastische Kunst, waarin wordt uitgelegd op

welke manier Verschaeve als ‘classicus’ kan beschouwd worden.

246C.Verschaeve,’De Wending in de Kunst’, in A.Demedts, Cyriel Verschaeve Priester-Dichter Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.271. 247C. Verschaeve, ‘De dichter Albrecht Rodenbach’, in V.W.VII, Brugge,1937, p.59. 248J.Eeckhout, Cyriel Verschaeve, in Litteraire profielen, I, Brugge,1923, p.279 249C.Verschaeve,‘Algemene beschouwingen’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.678.

- 64 -

Ook briefwisselingen tussen Verschaeve en leeftijdsgenoten, die nu terug te vinden zijn

in het Verschaeve-archief in Steenbrugge, kunnen daarbij handig zijn.

Verschaeve was Vlaanderens volkoomste classicus. Niet alleen zijn voorkeur voor de mannelijkste natuurverschijnselen en de kloeke heerlijkheid van de mannelijk-schone mens, maar zijn geestdriftige bewondering voor de meest viriele uitingen van het kunst-en geestesleven.250

1.3.1 Tijdloos klassiek

Verschaeve schreef ooit aan Antoon Vander Plaetse: ‘ ’t klassieke is juist daaraan

herkenbaar dat het geen tijdkenmerken draagt, en ook de tijd niet ondergaat.’251 Tijdloos

dus, maar ook standpuntloos: ‘mijn hart ging naar het vrije, naar het alles opene

klassieke, dat in de grond daar op rustte: de mens naar ’t middelpunt van alles te laten,

wat hij wezenlijk is.’252

Het is natuurlijk de eeuwige vraag wat men onder het ‘klassieke’ verstaat. Is iemand als

Verschaeve in staat geweest om het ‘klassieke’ te becommentariëren?

1.3.2 Subjectiviteit

Iedereen probeert op zijn eigen manier een antwoord te formuleren, maar het klassieke

blijft een subjectief gegeven, en iedereen gaat daar anders mee om. Verschaeve zei

daarop :

Hoe gij ’t studeren van de klassieken moet aanvangen ? Dat is een breedgrijpende vraag. ’t Antwoord is toch eenvoudig. Dewijl gij liefde er voor voelt, grijp naar de erkende, beste klassieke stukken, studeer ze om tot de betekenis door te dringen en belichaam ze in uw stem en uw lichaam[…] Slechts het eenvoudig diepe,algemeen menselijke moet ge zoeken, want dat heeft u ’t klassieke zonder meer, ’t geeft u ’t naakt menselijke […] Vereenvoudiging, terugkeer tot het wezenlijke, herleiding tot het eerste en grondslaghebbende in alles, dat kenmerkt de klassieke kunst en haar uitvoering.253

250A.Stubbe,‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, x. 251Briefwisseling C.Verschaeve-A.Vander Plaetse, maart 1925, in het Verschaeve-archief ( Steenbrugge). 252A.Stubbe,’Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, xxx. 253A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964.

- 65 -

1.3.3 Griekse voorkeur

In heel de geschiedenis treft men maar één kunst aan, die even uitsluitend de mens tot haar middelpunt maakte : de Griekse. Hellas’bewondering zegt altijd : in woorden, tonen, lijnen,marmer, kleuren of gestalte […]254

Vooral voor de Griekse beeldhouwkunst had Verschaeve diepe bewondering : ik ga daar

verder op in in het derde hoofdstuk.

1.3.4 Trouwe christen

Bij de klassieke kunst, en dan vooral de Griekse was voor hem ‘alles naar mensenmaat,

dus omwille van de mens beperkt’, terwijl hij de christelijke kunst typeerde als ‘ alles

naar Gods maat, onbeperkt dus.’255 Het was voor hem een uitdaging om de klassieke

kunst te bestuderen vanuit zijn christelijk standpunt; hij wilde niets liever dan de wereld

van de Grieken vanuit zijn eigen christelijke levensvisie beschouwen.256

1.3.5 Verstand

‘Klassiek’ wordt vaak geassocieerd met de rede. Het ‘neutraliseert excessen van gevoel

en verbeelding en brengt het individu in overeenstemming met zijn omgeving.’257

Verschaeve had vertrouwen in de rede bij de mens, maar de rede moest in staat zijn om

de dingen ‘synthetisch, in haar volheid, in haar wezenlijk zijn en concrete

zijnsverhouding te aanschouwen.’258

In zijn opstel Thomas van Aquino, de dichter ( Verzameld Werk, deel 8 ) heeft hij het

over het denken als vijand van het ‘geheim’ : ‘begrippen ordenen laat geen plaats meer

over voor ’s levens donkere stuwing.’259

Het verstand moet volgens Verschaeve de mens in staat stellen om de verschillende

ordes in de wereld te aanschouwen, gaande van de zintuiglijke werkelijkheid tot en met

het bovenzintuiglijke mysterie, ‘niet zozeer om ze praktisch te beheersen, maar, zoals

254C.Verschaeve,’Kunstbeschouwing’ in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn Werk, Brussel,1973, p.254. 255D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.145. 256D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.147. 257H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.239. 258A.Stubbe,’Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, v. 259C.Verschaeve,‘Thomas van Aquino, de dichter’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.96.

- 66 -

bij de klassieke oudheid,tot het bezit te maken van het hoogste in de mens, de

schouwende mens.’260

1.3.6 Natuur

De klassieke oudheid beschouwde de kunst als een imitatie van de zogezegd enig werkelijke, dit is niet op het plan van de essentieel onvolkomen en vergankelijke, maar in de sfeer van de ideële wereld voorhanden natuur.261

Dit zag men ook gebeuren bij Verschaeve ( zie deel over de Zeesymphonieën), wat zijn

afkerigheid tegenover het naturalisme verklaart262,waarbij men de mens en zijn

omgeving steeds op basis van wetenschappelijke bevindingen wil verklaren.263

1.4 De verschillende aandachtspunten

Hier geef ik een kort overzicht van de thema’s die zullen volgen in de rest van het

tweede deel :

1.4.1 Literatuur

Bij het bestuderen van de betekenis van de literatuur en de relatie met het klassieke in

het volgend hoofdstuk heb ik een onderscheid gemaakt tussen drama en lyriek.

1.4.1.1 Drama

Verschaeve had zo zijn eigen ideeën over het opstellen van een drama, en zocht

daarvoor inspiratie bij het Griekse drama : de tragedies van Aischulos (Oresteia) en van

Sofokles (Antigone). Hij zocht naar antwoorden en vond bevestiging in de klassieke

oudheid : ‘de Grieken, onze meesters in eeuwigheid.’264

1.4.1.2 Lyriek

In hetzelfde hoofdstuk over literatuur, bekijk ik wat Verschaeve heeft geschreven over

‘lyriek’ : er wordt een analyse gegeven van Prometheus en Zeesymphonieën.

260A.Stubbe,‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, xxiii. 261A.Stubbe,‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, xxviii. 262A.Stubbe,‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, xxviii. 263H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.297. 264A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964.

- 67 -

1.4.2 Beeldende kunsten en Bouwkunst

Verschaeve zei ooit in een brief aan Dirk Vansina : ‘Ik mag zelfs zeggen, in ’t

Grieksch klassieke land voel ik me thuis.’265 Voor Verschaeve geeft de Griekse kunst de

onbegrensde mens weer.266 :

De mens heeft een roeping, die zich uitstrekt buiten de grenzen van zijn eigenmachtige rationele bevatting, en het ligt voor de hand dat alleen de vrijheid van het hart, van het gevoel, het onbepaalde streefvermogen, de schending van het menselijke levensgeloof kan verhoeden, en de mogelijke orde stichten in de enigste belangrijke vaart naar de eindbestemming.267

Zijn visie op beeldende kunsten en bouwkunst wordt verder uiteengezet in het derde en vierde hoofdstuk

1.4.3 Landschap

Tijdens zijn reis naar Italië in 1930 kwam Verschaeve aan in het prachtige Napels : Hij

dacht daarbij terug aan het grafschrift van Vergilius : ‘Tenet nunc Parthenope’ : Nu ben

ik (voor altijd) van Napels.268

Verschaeve hield van Vergilius, want : ‘Vergilius is de Rafaël van de letterkunde […]

en toen zij de baai van Napels schiep,was de natuur een Rafaël,zij nam al ’t schoonste

en schikte het op het schoonst.’269, maar ook omdat deze de geboorte van Christus had

voorspeld in zijn vierde ecloge van zijn Bucolica.270

265Briefwisseling C.Verschaeve-Dirk Vansina, dec.1936, in het Verschaeve-achief (Steenbrugge). 266C.Verschaeve,’Kunstbeschouwing’ in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn Werk, Brussel,1973, p.254. 267C.Verschaeve,’De dichter Joannes a Cruce’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.136. 268C.Verschaeve,’Napels’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.108. 269C.Verschaeve,’Napels’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.108. 270C.Verschaeve,’Napels’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.108.

- 68 -

Verschaeve heeft in zijn Uren Bewondering voor Groote Kunstwerken : Plastische

kunst een vergelijking gemaakt tussen het landschap van en rond Napels en een

Vergiliaanse hexameter :

Gelijk een Vergiliaanse hexameter slingert zich de baai van Posilippo tot Sorrento in twee ongelijke bochten : tot aan de stad de arsis, tot aan Sorrento de thesis. De heffing zwelt van volheid : een berghelling met den schoot vol paleizen, de neerzetting golf van berg tot berg, als in verder dansende voetverzen uit. Capri’s rots staat als een punt aan het einde en remt het uitlopen in de zeeonmetelijkheid. Alles is afgerond en afgesloten. De schikking bevredigt ten volle : ze is af.271

Enerzijds kwam Verschaeve er tot rust door de sereniteit van de plaats : Vergilius’

verzen komen tot hem :

Nox erat,et placidum carpebant fessa soporem corpora per terras,silvaeque et saeva quierant aequora : cum medio volvuntur sidera lapsu, cum tacet omnis ager,pecudes,pictaeque volucres, quaeque lacus late liquidos,quaeque aspera dumis rura tenent, sommo positae sub nocte silenti, lenibant curas et corda oblita laborum.272

(Het was nacht, en de vermoeiden sliepen gerust de gehele wereld door; bossen nochte baren ruisten; al het land zweeg, vee en vogel, en wat zich in plassen en muren houdt, of in scherpe heggen en ruigte nestelt, lagen zorgeloos stil, in den zwijgende nacht, en hadden alle bekommering en zwarigheid vergeten.273)

Anderzijds was er ook de dreigende aanblik van de Vesuvius:

Was ik een Griek en geloofde ik aan de jaloerse goden, dan wist ik het wel! Ja, dan wist ik, waarom de Vesuvius daar staat te midden in het halfrond van uwen verrukkelijken boog, o Napels!274

1.4.4 Filosofie

In het vijfde hoofdstuk zal ik het hebben over de invloed van Plato en Augustinus op

Verschaeves christelijke ingesteldheid.

271C.Verschaeve, ‘Napels’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.108-109. 272Vergilius, Aeneïs, IV, vv.522-528. 273C.Verschaeve,‘Napels’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.114 ( Vertaling Vondel). 274C.Verschaeve,‘Napels’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.112.

- 69 -

1.5 Conclusie

Verschaeves onderzoek naar wat nu precies de betekenis is van kunst gaat vooral uit van

liefde, hartstocht en bewondering en het is de mens die daarbij steeds centraal staat.

Klassieke kunst is tijdloos en standpuntloos voor Verschaeve. Kunst wordt bekeken

vanuit het gevoel, het is het hart dat uiteindelijk de appreciatie bepaalt. Ook het

christelijke perspectief van liefde en spiritualiteit is daarbij steeds aanwezig :

Verschaeve voelde zich klassiek en christelijk tegelijk.

- 70 -

Hoofdstuk 2 Literatuur

2.1 Inleiding

Literatuur is een complex begrip, ook bij Verschaeve. Zijn visie op literatuur moet men

kunnen inbrengen in een geheel, in Verschaeves eigen harmonieuze en christelijke

theorie van het leven: ‘de zang van het rusteloze mensenhart dat altijd voort het

antwoord zoekt op Gods eindeloze liefdesvragen.’275

Verschaeve wilde via zijn opstellen die hij schreef over literatuur bewondering uiten

voor zijn grote leermeesters, en dit steeds vanuit een persoonlijk aanvoelen en innerlijk

verlangen: ‘een ontluikend kunstenaarschap kiest zelf zijn meesters.’276

Hij heeft de Griekse literatuur bestudeerd: de tragedie van Sofokles (Antigone) en

Aischulos (Oresteia). Daarnaast ging zijn aandacht ook uit naar andere belangrijke

figuren uit de wereldletterkunde zoals Dante, Vondel, Shakespeare...277, maar daar ga ik

wegens het onderwerp van deze studie niet verder op in.

Men onderscheidt binnen de literatuur drie hoofdgenres: epiek, dramatiek en lyriek278,

waarvan de laatste twee het meest relevant zijn voor Verschaeve. Voor het drama

gebruiken we zijn opstellen Oresteia (1936) en Antigone, levensproblemen in het drama

met name in Antigone van Sofokles (1925) en de link met zijn opstel Vondel’s drama

tegenover het drama in het algemeen (1909), alle drie opgenomen in Uren Bewondering

voor Groote Kunstwerken: Letterkunde,1956 ).

Voor de ‘lyriek’ baseer ik mij op Prometheus en de Zeesymphonieën, die terug te

vinden zijn in het eerste deel van Verzameld Werk: Lyrisch Werk. Aantekeningen van

Verschaeve zelf zijn onder meer terug te vinden in Commentaren in briefvorm over de

Zeesymphonieën, in deel 3 van Verzameld Werk.

Belangrijke opmerking hierbij is dat de meeste gebruikte citaten van de klassieke en

andere auteurs in deze verhandeling zijn vertaald door Verschaeve zelf.

275R.Vandenbussche,‘Verschaeve en de literatuur’, in V.W.V, Brugge,1956, p.28. 276R.Vandenbussche,‘Verschaeve en de literatuur’, in V.W.V, Brugge,1956, p.100. 277R.Vandenbussche, ‘Verschaeve en de literatuur’, in V.W.V, Brugge,1956, p.9. 278H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.125.

- 71 -

2.2. Drama

In de Lexicon van Literaire termen beschrijft men het drama als volgt:

Essentieel voor het drama in zijn oorspronkelijke betekenis (handeling) is een conflict van tegenstrijdige houdingen, morele waarden, karaktertrekken, belangen…die spanningen veroorzaken. Dit resulteert mede uit de geslotenheid van het gebeuren [...] , het streng causaal handelingsverloop ( intrige) en de psychologische motivering […]279

Ten eerste is het belangrijk om te weten dat Verschaeve binnen het drama een voorkeur

had voor de tragedie, omdat alleen dit genre in staat is om de echte ‘driften’ in het leven

los te laten. De komedie doet dit slechts met grillen, niet met de echte driften die

belangrijk zijn om het drama tot een einde te brengen.280 Het leven is één grote

openbaring van godsdienst, en de lach kan niet in staat zijn om zo’n belangrijke zaak te

vatten.281

Vanuit de regels van Aristoteles en de studie van het Griekse drama heeft Verschaeve

geprobeerd om tot een bepaalde levensverklaring te komen, die hij via zijn eigen

drama’s wilde uiteenzetten. Want ook de Grieken waren al in staat om via hun drama’s

een bepaalde visie op het leven mee te geven aan het volk. De dichters van toen waren

daarbij de spreekbuizen voor de maatschappij.

Belangrijk hierbij is dat het drama bij Verschaeve steeds gezien wordt vanuit een

christelijke levenshouding:‘onder en door alle spanningen en uitbarstingen stroomt er

bij Verschaeve steeds een besef van absolute christelijke doelzekerheid.282

Voor de terminologie in dit deel verwijs ik naar de termen die Verschaeve zelf heeft

gebruikt in zijn opstel Vondel’s drama tegenover het drama over ’t algemeen.

279H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.125-126. 280C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama vooral in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.753. 281L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.21. 282R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.96.

- 72 -

2.2.1 Aristoteles

2.2.1.1 Definitie

Aristoteles gaf de volgende definitie over de tragedie:

De tragedie is een uitbeelding van een handeling die ernstig en volledig is en die een zekere omvang heeft. De taal ervan is verfraaid, met verschillende soorten van verfraaiing voor de verschillende delen van het stuk. Het is een dramatische, niet-narratieve vorm, die door medelijden en angst een zuivering teweegbrengt van dit soort emoties.283

Aristoteles onderscheidt zes elementen in de tragedie: intrige, taal, karakter, gedachten,

schouwspel en zang. De intrige speelt hierbij volgens hem de belangrijkste rol, want op

grond van haar functie zal de tragedie een eenheid vormen, volledig zijn en een

zuiverende werking teweegbrengen. De intrige zal vervuld worden door de centrale

persoon, die later ‘tragische held’ zal genoemd worden.284

2.2.1.2 Levensbewegingen

Hoe heeft Verschaeve deze principes van Aristoteles verwerkt? Het drama gaat volgens

hem in de eerste plaats om levensbewegingen, die de mens en zijn leven openbaren:

Het drama, gang door ’t leven, dat we zien naar ’t leven, dat we vermoeden moet in de verkwikkeling zijn van zijn bewegingen, in zijn driftenstormen en hun noodzakelijke gevolgen tot den mens kunnen zeggen: bezie u in den levensspiegel.285

De mens moet daarbij zelf in staat zijn om deze levensbewegingen in gang te zetten en

te controleren: harmonie, volle vrijheid en natuurlijkheid moeten de mens en zijn positie

in het drama helpen om zich op een zinvolle manier naar het einde te begeven.286

283 Aristoteles,Poetica,VI,1449,b24-8 284 J.Barnes,Aristoteles, vert. W. De Leeuw Brussel,2005,p.138 285 C.Verschaeve,’Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’ in V.W.V, Brugge,1956, p.312 286 C.Verschaeve,’Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’ in V.W.V, Brugge,1956, p.335

- 73 -

2.2.1.3 Driften

Het drama werkt volgens Verschaeve met botsingen van driften ( ‘de drift als centrale

motor van het drama […] gezien als stuwende kracht van de handeling op het

theater’287). ‘Zonder deze driften en ware er geen drama, daar het drama een strijd is

met ingewikkelden gang, en dat er vrede is waar geene driften woelden.’288

2.2.1.4 Streven

Het doelgericht streven maakt de essentie uit van de handeling. Het ontstaat volgens

Verschaeve ten gevolge van het subject dat een zeker tekort voelt of gevaar gewaar

wordt. Het verder verloop om het tekort aan te vullen zal variëren van de aard van de

persoon, het karakter of het optreden van andere factoren, die zich dan manifesteren als

tegenstanders.289

2.2.1.5 Noodzaak

Drama voor Verschaeve is niets anders dan een ‘strijd met ingewikkelde gang’290 ,

waarin men zich steeds bewust is van de afloop, namelijk de catastrofe:

Vast staat intussen, hoe diep het drama wortelt in, hoe duidelijk zijn betekenis afhangt van de beschouwing van ’t levenseinde, ook dan, doch alleen bijzondere, beperkter doeleinden met het volle levensgeweld worden nagejaagd[…] De schrik voor de uiterste catastrofe trilt in den schrik voor elke voorafgaande, als voelde men in haar siddering een voorbode van den dreun, waarmee wereld en mensheid eenmaal zullen uiteenvallen in den afgrond van de Godheid.291

2.2.1.6 Karakter en dramatische stijl

Ook Verschaeve hecht belang aan de ‘karakters’ : ze dragen de handeling en zijn

als de bedding, waardoor het water naar den afgrond vloeit, d.w.z. waarlangs de driften naar ’t lot henenstromen. Een karakter is een zaad van het lot, doch een karakter is niet eenvoudig drifttype, maar een heel bijzonder, uit een eigen driftenmengsel gegroeid mens.292

287 R.Vanlandschoot, Biografie Kapelaan Verschaeve, Tielt,1998, p.35 288C.Verschaeve, ‘Driften in het schouwspel’, V.W.III, Brugge,1956, p.492. 289H.Vandermoeren, ‘Verschaeves lezing van Gudrun’, in Verschaeviana, Brugge,1981, p.73. 290R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.35. 291C.Verschaeve,‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.320-321. 292C.Verschaeve,‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.338.

- 74 -

‘Zoals het karakter is, zo ook het lot’293 en daarmee ‘is het drama niets anders dan de

wording uit den mens zelf van een mensenlot.’294

De afloop van het drama mag voor Verschaeve niet bepaald worden door externe

krachten als het Noodlot of de Voorzienigheid295 en hij gelooft ook niet in de werking

van een ‘deus ex machina’296.

Het karakter moet zich in volle vrijheid kunnen ontplooien, en zelf de

verantwoordelijkheid dragen voor zijn beslissingen, ‘de vrijheid om alleen zijn lot te

bewerken, de vrijheid om verlost te worden of verloren te gaan, door zijn werk

alleen.’297

Verschaeve volgt daarbij telkens opnieuw met argusogen de ontwikkelingen van de

gebeurtenissen die uit de botsingen van de menselijke karakters ontstaan 298, want zij

zullen de ‘intrige’ verder bepalen.

Een drama zal ook steeds gekarakteriseerd worden door een bepaalde stijl. Wat verstaat

Verschaeve onder ‘dramatische stijl’ ? : ‘Stijl zal dramatisch zijn, als hij ’t leven draagt

en openbaart, gelijk het drama ’t leven draagt en openbaren wil.’299 Deze stijl moet in

staat zijn om zich in de menselijke driften te bewegen en steeds uitgaan van de

werkelijkheid:

Hij mag ze niet eerder verlaten dan wanneer de middelen van de werkelijkheid uitgeput zijn, maar hij moet verder gaan; altijd immers zijn de middelen van de werkelijkheid in een drama uitgeput, eer het de helft van zijn weg heeft afgelegd, en dan moet de stijl alles gebruiken wat het woord vermag, om de diepste gronden van de ziel om te woelen en naar boven te brengen.300

Taal en gedachten bij Verschaeve zijn al eerder uitgelegd in het eerste deel : hij gebruikt

eerder formules dan woorden, en de vorm is daarbij van minder belang dan de inhoud,

de betekenis, de gedachte die achter de woorden zit.

293C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.339. 294C.Verschaeve,‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.483. 295C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.335. 296H.Vandermoeren, ‘Verschaeves lezing van Gudrun’, in Verschaeviana, Brugge,1981, p.69. 297C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.334. 298D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.117. 299C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.343. 300C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.343.

- 75 -

2.2.1.7 Beschouwen

Aristoteles verstaat onder het ‘beschouwen’ de werkzaamheid van het kennen, een

bestanddeel van de na te streven ‘eudaimonia’ (geluk). 301

Beschouwen voor Verschaeve staat zoals eerder is gezegd gelijk aan ‘bewonderen’ en is

dus het steeds opnieuw ontdekken van kunst, met als doel tot waarheid te komen: de

waarheid van het schone, de kunst als veruitwendigen van de menselijke hartstocht.302

2.2.1.8 Samenvattend

Verschaeve volgde dus de regels van Aristoteles na, maar gaf er een eigen betekenis

aan: Zo werd het drama voor hem een verhaal van levensbewegingen, waarin door het

botsen van driften de verschillende karakters, in hun streven naar het einde, hun eigen

levenslot moeten voltrekken. De kunstenaar moet bij het opstellen van een drama altijd

uitgaan van een gevoel van bewondering, en dan voornamelijk bewondering voor de

mens.

2.2.2 Grieks drama

Wat is nu volgens Verschaeve zo speciaal aan het Griekse drama en hoe heeft hij er

bovenstaande elementen in verwerkt?

2.2.2.1 Clash: Apolloon en Dionusos

Het Grieks theater heeft een eeuwig durende strijd uitgevochten tussen het Apollinische

en het Dionysische. Dionusos, die volgens Verschaeve een ‘stormorde van het leven

veroorzaakt’303, daagde de mens uit. De godheid jaagt mensen schrik aan en alleen de

beredeneerde Apolloon kon wedijveren met de tomeloze Dionusos. ‘De Apollinische

wereldorde tegen de Dionysische: de goden van den hemel tegen de goden van de

aarde!’304. Het is precies deze tegenstelling die men volgens Verschaeve in het drama

tegenkomt en het daarom ook menselijk maakt.305

301J.Barnes, Aristoteles, vert. W. De Leeuw, Brussel,2005, p.140. 302C.Verschaeve, ‘De Wending in de Kunst’, in A.Demedts, Cyriel Verschaeve. Priester-Dichter Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.269. 303C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.321. 304C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.322. 305C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.322.

- 76 -

2.2.2.2 Tragisch

Vooral het onbegrip, komende van het lot, zal de tragedie juist zo tragisch maken. Dit

ziet Verschaeve het best bij Sofokles, de meest tragische van de tragici 306 :

T’is ’t geval met Oidipous : generlei schuld heeft hij bedreven, ook niet die transcendentale schuld van de Griekse tragediën : ’t miskennen van ergens een godheid of van de godheid door ‘hybris’, en zijn karakter is zo rijk en goed en vorstelijk schoon, dat het door natuurlijken uitgroei tot het hoogste heil moet leiden […] en telkens als hij uit aangeboren goedheid poogt tot redding en verlossing te komen, bezorgt juist die poging hem het vervaarlijkste lot…Onbegrijpelijk ! Dit onbegrijpelijke, dit ijselijk tegenstrijdige was voor de Grieken het hoofdelement van het tragische […]307

2.2.2.3 Menselijk lot

Het drama is voor Verschaeve een opeenvolging van af -en ontwikkeling van het

menselijke lot in al haar aspecten en heeft de mens als doel, met een speciale aandacht

voor het ‘voortbewegen naar zijn einde’308 :

Waar men ook een drama hoort of leest, een Griek van duizenden jaren her, of een uit de twintigste eeuw, en als men zich afvraagt, of men volmaakt tevreden is, dan zal men gewaar worden dat dit enkel dan geschiedde, wanneer ’t drama een beweging was naar het einde, dat de mensen menselijk pakt en aandoet, omdat het bereiken of het missen van dit doel het leven bekroont of breekt.309

Dit staat volgens Verschaeve in tegenstelling tot het Latijnse drama : zij trokken zich

niets aan van de betekenis van de Griekse rampen. Alleen de gruwel en horror wilden

zij aan hun publiek meegeven.310

2.2.2.4 Toeschouwer

En wat is nu de functie van de toeschouwer in het Griekse drama? De mens van toen

verschilt volgens Verschaeve niet veel van de mens van nu:

Op het oude grieksche tooneel vonden alle de toeschouwers hunne weêrsplete en in den eenen of anderen speler konden zij allen eenen mensch zien werken gelijk wij, met zelfste gedacht, zelfsten aard en zelfste driften.311

306C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.325. 307C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.325. 308C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.333. 309C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.332. 310C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.327. 311 C.Verschaeve, ‘Na het lezen van Prometheus’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.487.

- 77 -

Het Griekse drama moet immers in staat zijn om het publiek, de toeschouwer iets bij te leren:

Ook de lezer en de toeschouwer moet in verschillende plannen van zijn eigen wezen een drama kunnen volgen eenmaal ’t volgend met zijn fysiek trillend hart, dan opklimmend in ’t menselijke met mensen begane gemoed of in de ’t lot beschouwende geest. Dat dwingen de Grieken de toeschouwer te doen, als hij tenminste geen muilezel is dien de Goden zelf niet voorkrijgen.[…]312

In het koor ziet Verschaeve de ideale toeschouwer, dat als het ware symbool staat voor

de ziel van de toeschouwer, te midden van de tragedie, en tevens voor het oog van de

dichter die zijn eigen werk overschouwt.313

2.2.3 Oresteia

We hebben het al gehad over de spanningen binnen het drama tussen het Apollinische

en het Dionysische. Volgens Verschaeve was deze tegenstelling tussen de twee goden

het duidelijkst te merken bij de tragediedichter Aischulos.

De Oresteia laat zien hoe Orestes wordt verscheurd door enerzijds de maatschappij en

haar conventies, gepersonifieerd door Apolloon, en anderzijds door liefde voor zijn

moeder, gelinkt aan de ‘Almoeder’ en zo ook aan Dionusos.314

2.2.3.1 Bloed

Uiteindelijk zal heel deze tragedie gaan rond het bloed. In het eerste hoofdstuk heb ik

het al gehad over de betekenis van het bloed bij Verschaeve ( bloed en volk ).

De aarde riekt alweer naar mensenbloed. Wie mensenbloed stort, kijkt instinctmatig naar boven, of Hij het niet zag. Hij ziet het altijd, hij riekt bloed en snuift het in vertoornde neusgaten op. Steeds is er een band tussen God en bloed, en niemand voelde dit uitdrukkelijker dan Aischulos.315

312 A.Vander Plaetse, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964. 313 C.Verschaeve,’Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’ in V.W.,V, Brugge,1956, p.769-770 314C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.322. 315C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.773.

- 78 -

Wat verstaat Verschaeve hier onder ‘het bloed’? ‘Bloed heeft eigen stroming: uit het

hart en naar het hart terug. Zo doet het de ronde van het zijne en trekt grenzen, ware

grenzen van het ware eigene, die ware eenheid aflijnen.’316 Alle personages dragen

volgens Verschaeve dat bloed in zich of worden er mee geconfronteerd op de scène.

Ook figuur als Kassandra ontsnapt er niet aan. Vlak voor haar visioen over de moord op

Agamemnoon staat zij op de drempel en schreeuwt317 :

O gruw! ‘k ruik warm van verschgegoten bloed !318

Ook Klutamnestra wordt er door verscheurd319. Wanneer ze Aigisthos willen aanpakken

zegt zij :

Nee, dat niet, lieve man, geen nieuwe bloeddaad meer ! Den afgemaaide oogst, dien kunnen we al niet bergen ! Genoeg bloed ! Eerwaarde grijsaards, wat geschied is, ’t zij wat ’t zij verdraag het in geduld. Was daarmee ’t einde maar van onzen last daar, ach hoe welkom ware ’t mij. Want ’s Daimoons zware stap betrad dit huis verschrikkelijk320

2.2.3.2 Zonde en Boete

Woorden als zonde, boete, erfenis en vergelding zweven als het ware boven de

verzen321 :

Koor :

Ach, als hij de schuld van ’t oude bloed stervend boeten moet, en, voor de dooden stervende, dood overzet als erfenis welk mensch waagt dan nog er op te bogen ik toch, ik bracht geen erfvloek mee in ’t leven.322

316C.Verschaeve, ‘De wet des Levens’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.44-45. 317C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.779. 318Aischulos, Oresteia, v. 1308. 319C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.780. 320Aischulos, Oresteia, vv.1654-1660. 321C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.782. 322Aischulos, Oresteia, vv.1337-1343.

- 79 -

Of verder:

Slechts medehelpers van de schuld zijn de zonden der vaderen, Uw is de daad!323

Deze elementen zijn belangrijk voor Verschaeve omdat ze kunnen doorgetrokken

worden naar zijn katholicisme. Zowel Christus als de mens wordt geconfronteerd met

een lijden, afkomstig van de zonde. Boetedoening kan daarbij een oplossing bieden. Ik

ga daar verder op in bij het hoofdstuk over Augustinus.

2.2.3.3 Geweten

Klutamnestra is volgens Verschaeve de enige figuur waarin een innerlijke ommekeer

heeft plaatsgevonden. Er ontstaat bij haar een ‘geweten’ en ze wordt op het einde van de

tragedie ‘bewogen’: zij RILT, wordt bewogen, op haar geweten voelt zij het bloed. En

het is juist dat geweten dat volgens Verschaeve de ware handeling van het drama

uitmaakt, namelijk kennis leren maken met de diepte van het mensenlot.324

2.2.3.4 Figuur van de Vrouw

De figuur van Klutamnestra was ook interessant voor Verschaeve om zijn theorie over

de vrouw te ontwikkelen. Op een bepaald ogenblik zegt zij:

Geef op het keffen van hun onmacht toch geen acht. Onze macht is hier. Wet is wat wij willen.325

De vrouw staat, in tegenstelling tot de man, die functies uitoefent als gezinshoofd,

koning…, veel dichter bij de natuur. Een vrouw zegt wat ze voelt, zeker als er liefde

mee gemoeid is. De vrouw is in staat om alles wat in haar hart opgesloten ligt te

openbaren326( zie Maria Magdalena ).

Een vrouw volgt haar liefde, ze grijpt ze heel en vlak vast en durft er niet naar te schouwen en maakt er zelfs geen gewag van. De vrouw die haar liefde durft te gebruiken, kan niet meer twijfelen en moet recht op haar doel afgaan. Haar liefde is haar rede […]327

323Aischulos, Oresteia, vv.1506-1508. 324C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.785. 325Aischulos, Oresteia, vv.1672-1673. 326C.Verschaeve,‘Vrouwenkracht’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.61. 327C.Verschaeve,‘Vrouwenkracht’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.63.

- 80 -

Macht aan de vrouw: ‘waar mannennood begint, wordt vrouwenkracht geboren. Haar

macht is het, mannennood te lenigen. Haar macht en hoogste vreugde.’328

2.2.3.5 Strofe, antistrofe en catastrofe

Verschaeve heeft de Oresteia gelezen als een opeenvolging van strofe, antistrofe en

catastrofe. In het tweede deel van de trilogie, Choëphoren gebeurt volgens hem het

omgekeerde van wat er in Agamemnoon gaande was. Waar in het eerste deel de goden

nog een belangrijke plaats innamen, is het in het tweede deel anders: ‘geen goden

schutten de mens tegen zijn geweten, de god-en hem, geen plicht kan het plichtig

worden beletten.’329

In het tweede deel wordt Orestes gedreven door iets ‘heiligs’, ‘machten ontketenend die

hij niet meer meester is.’330 ‘Het eigen bloed voelt de plicht om het eigen bloed te

wreken’331 en niets of niemand zal hem tegenhouden, zelfs de goden niet. De innerlijke

strijd tussen het Apollinische en het Dionysische binnen Orestes begint op te borrelen.

2.2.3.6 (On)recht

Aischulos, zegt Verschaeve, ijverde in zijn tragedies voor telkens meer orde en recht:

Wie uit innerlijke drift orde wil en recht in het menselijke leven, zich gedwongen voelt het leven van zijn oppergod door loutering en ervaring tot wijsheid te laten groeien, moest wel hevig het leven van de mensen beminnen.332

Hoe wordt er in dit drama dan omgegaan met het ‘onrecht’?

De onmatigheid van het onrecht in de bestaande toestand omverwerpen tot een recht maakt. Onrecht als basis van recht, zijn groeien eist zijn eigen einde. Even de macht van ’t onrecht maakt zijn omverwerpen tot een moeten.333

Verschaeve maakt wel de opmerking dat moedermoord een schande blijft, maar zo is nu

eenmaal de geschiedenis: het steeds opnieuw herhalen van bloeddaden.334

328C.Verschaeve,‘Vrouwenkracht’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.69. 329C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.789. 330C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.790. 331C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.788. 332C.Verschaeve,’Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.759. 333C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.798. 334C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.798.

- 81 -

2.2.3.7 Wraak

Aischulos wilde een passend einde voor zijn trilogie en besloot te eindigen met een

tussenkomst van de Eumeniden. Nu Orestes volledig buiten zinnen zijn moeder

Klutamnestra heeft vermoord zonder daarbij rekening te houden met de goden, moest

Aischulos toch op één of andere manier de goden er opnieuw bij betrekken, want ‘de

goden zijn immers heersers over het volle en het absolute’.335 Orestes geeft zijn schuld

toe en Apolloon zal hem beschermen tegen de ophitsende achtervolging van de

wraakgodinnen336 :

Erinen : De moedermoordenaren drijven we uit elk huis Apolloon : Waarom geen vrouwen ook, als zij hand sloeg aan haar man ? Erinen : Dat is geen moord, waar eigen bloed vergoten wordt. Apolloon: Niet eigen maakt de bond dus, dien de huwelijksgoden zijn wijding geven, Hera, en zijn sterkte, Zeus?337

Ook hier ziet Verschaeve opnieuw het primordiale belang van het bloed,

Het recht moet het bloed wegen. Het echte recht. Juist om bloed als straf te kunnen gebruiken, moet het recht het bloed kunnen wegen. 338

2.2.3.8 Rechtbank

Uiteindelijk wordt er een rechtbank ingesteld en zal er een definitief antwoord komen

op de vraag die ook Verschaeve in de ban hield, namelijk hoe men het ‘recht’ zal

aanpakken:

Moet het recht dan nog de macht steunen ? Zou het recht geen rem voor de macht moeten zijn ? Geschiedt orde wel volgens recht ? Athena kiest hier voor de man, want man is ‘meer’. Maar het gaat hier nog steeds over bloed ? Welk bloed is dus ‘meer’ ?339

Biedt de instelling van de rechtbank nu een oplossing ? Nee, zegt Verschaeve,

uiteindelijk heeft alles geen zin gehad en komt men bedrogen uit. Het is allemaal slechts

vertwijfeling.

335C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.805. 336C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.807. 337Aischulos, Oresteia, vv.210-214. 338C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.808. 339C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.815.

- 82 -

‘Op het failliet van de goddelijke gerechtigheid kan de mens met niets anders

antwoorden dan met vertwijfeling.’340 Het is niet de gerechtigheid, het is de wraakzucht

van de dode die tot nieuwe bloedschuld voert.’341

Het zijn de uitspraken en beslissingen van de goden die de mens moeten laten inzien dat

er een antwoord bestaat op de menselijke problemen, ‘een antwoord buiten het bereik

van de menselijke mogelijkheden, duister en onbegrijpelijk voor de mens.’342

Dat is nu juist eigen aan het christelijk denken : er is een blijvend geloof aanwezig dat

de goddelijke tussenkomst ook daadwerkelijk een antwoord zal kunnen geven op de

meest prangende levensvragen.343

Verschaeves besluit over de Oresteia :

Het absolute drijft haar voort, de tocht naar het absolute is de tocht naar de goden. Het hart voelt dat zijn diepste tochten mag aanzien als goden in werking, en de grond van de harten reikt tot in de godenwereld. Het bloed is een stroom die naar boven leidt. Men moet gehoor geven aan deze diepste natuurstemmen.344


Ook in de Oresteia ziet Verschaeve de clash tussen het Apollinische en het Dionysische,

in haar streven naar Orde en Recht. Heel de tragedie wordt bepaald door de

bloedmystiek die gelijk wordt gesteld aan de drift die het drama moet stuwen. Elk

personage gaat anders om met het al dan niet herkennen of gehoorzamen aan het eigen

bloed. Door zonde en boete kan men de afgebroken relatie terug herstellen om

uiteindelijk het recht ( door de instelling van de Areopaag) en het bloed te laten

zegevieren. Verschaeve stelt de Godfiguur opnieuw aan het beginpunt en eindpunt van

alles en ziet in de Oresteia de vaststelling die voor de Grieken, maar ook voor de

hedendaagse mens uit zijn eigen periode geldt, namelijk dat de mens niet in staat is om

alles te begrijpen. Dit schrijft Verschaeve toe aan het bovenwerkelijke, het goddelijke,

dat allesbepalend is. De mens moet zijn weg uitstippelen, maar wordt steeds beheerst

door God in zijn weg naar het Absolute.

340C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.819. 341D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.616. 342H.Vandermoeren, ‘Verschaeves lezing van Gudrun’, in Verschaeviana, Brugge,1981, p.69. 343H.Vandermoeren, ‘Verschaeves lezing van Gudrun’, in Verschaeviana, Brugge,1981, p.70. 344C.Verschaeve, ‘Aischulos’Oresteia’, in V.W.V, Brugge,1956, p.822.

- 83 -

2.2.4 Antigone

Hoe heeft Verschaeve een figuur als Antigone willen inschakelen in zijn theorie over

het Griekse drama?

2.2.4.1 Levensproblemen

Het drama ontwikkelt zich, zoals eerder is gezegd, volgens de aard van

levensbewegingen. In de Antigone ziet Verschaeve deze vertaalt in ‘levensproblemen’:

men moet zich altijd richten naar de levensproblemen, wil de geest een toekomst voor

zich hebben en een band met het oneindige scheppen; men mag ze niet uit de weg gaan,

men moet er tegen vechten.345 Verschaeve ziet in de figuur van Antigone het symbool

voor deze levensproblemen en door haar relatie met de verschillende personages dwingt

ze als het ware een oplossing af.346

2.2.4.2 Kreoon

Wat is dan de rol van Kreoon? Hij staat voor Verschaeve symbool voor een redelijke,

logische mannelijke beschouwing ( hij kan het niet verdragen dat een vrouw iets tegen

hem zou inbrengen: ‘Mij beheerst geen vrouw, zolang ik leef!’347) en ziet zijn

koninkrijk, zijn staat als een heilbrengend wezen.348. Hij laat weten:

Wie zijn vaderland geringer acht dan maag of vrienden, niets is zulk een man mij waard. Want ik – getuige zij mij Zeus, die alles ziet- ik zou niet kunnen zwijgen, zo ik ooit verderf in stee van redding tot mijn burgers naadren zag en nimmer zou ik als vriend herkennen, wie mijn stad als vijand aanrandt; want ik weet te wel, dat zij het is, die heil brengt, en, indien wij recht en goed naar het doel haar sturen, zelf ons tal van vrienden schept naar die beginselen zorg ik nu voor het heil des staats.349

345C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.752. 346C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.753. 347Sofokles, Antigone, v.525. 348 C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.765. 349Sofokles, Antigone, vv.182-191.

- 84 -

Zegt Kreoon dit als beschermende (vervangende) vader of wil hij enkel zijn koninklijke

macht laten gelden?

Harde vaders minnen machtig; zij willen geen heil geven, dat nooit kan begeven, zij willen leven geven, dat leven is, gaaf, rein, niets dan zuivere kracht van het leven, die zichzelf draagt en nergens en niemand om leven moeten vragen.350

Een koning moet volgens Verschaeve koning zijn in zijn ziel of men is het nergens.351

Een koning speurt naar de hoogste beginselen van de gerechtigheid. Knecht van het recht, daarom koning over de anderen. Die beginselen tronen in de hoogte van de ziel en leveren het beste bewijs, of de koning, die ze bezit, in de ziel koning is.352

Kan men Kreoon dan een rechtvaardige koning noemen? Waar ligt de grens tussen juist

en fout? Moet de koning zijn recht laten gelden en van zijn hart een steen maken of

moet hij zich juist laten leiden door liefde?

Hartstochtelijk partij kiezen voor elk beginsel, dat in het gedrang kwam en passieloos evenmaat houden jegens elke schuldigen uit de hoogte van zijn ziel, waar de beginselen tronen, nooit uit het laagste van zijn hart, waar de driften woelen, zijn vonnissen vellend. Het gevoel moet het denken meegaande, het hart, het hoofd in evenwicht houdend, het koude recht warm maken van menselijkheid.353

Antigone rebelleert: ze vindt dat ‘wetten’ niet kunnen ongedaan maken wat de natuur

heeft gegeven354 (namelijk de bloedband met haar broer).

2.2.4.3 Staatsrecht of Bloedrecht?

De orde wordt dus verstoord tussen staat en familie en zal terug hersteld worden door de

goden, want dat is volgens Verschaeve het onderwerp van bijna alle tragedies.355 De

afloop van het drama zal hoe dan ook bepaald worden door het ‘recht’. Aan wie wordt

het recht door de goden uiteindelijk toegestaan? Wie is de winnaar en wie de verliezer?

350C.Verschaeve, ‘Mannen-adel’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.57. 351 C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.11 352 C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.14 353 C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.26 354C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.763. 355D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.146.

- 85 -

Zijn er wel 2 partijen?

Het recht wordt niet aan het leven toegestaan, het wordt erin herkend, het groeit eruit, het is en het leven van het zijn is liefde, de beste gids naar waarheid, de oplossing van alle levensproblemen, het laatste woord.356

Verschaeve heeft deze principes uiteengezet in zijn opstel Recht en macht en komt tot

de volgende conclusie:

Recht is met het leven verbonden, en niet met levensgebieden. Bloed is de volle drager van het recht, zijn klaarste teken en het heilige, waaruit wetten en instellingen hun gerechtigd-zijn putten, maar nooit iets er tegen vermogen. […] Wie naar recht kijkt om klaarheid, schouwt tot in de wezensgronden, het recht heeft uitspraak die de allerlaatste is, het recht is het volstrekte eindebrengende en vredegevende, het recht is de slotsteen der orde, de straling van de harmonie.357

Dit zal bepalend zijn, zegt Verschaeve. Het is net als in de Oresteia, de kwestie van

Orde en Recht. Een koning moet het recht handhaven in functie van de menselijkheid.

Alleen zo zal rechtvaardigheid geschieden, zal men naar de waarheid geleid worden en

zal er een ontknoping plaatsvinden binnen het drama.

2.2.4.4 Prijs van de liefde

Uiteindelijk zal het in deze tragedie gaan om een liefdesstrijd, liefde voor Antigone’s

broer en haar existentiële twijfel. Maar tot welke prijs wordt er gegaan?

De dood voor de liefde en de wereld voor het weten lijken een einde. Liefde en weten willen geen einde. Tussen de kracht en haar voorwerp ontbrandt dus een noodzakelijke strijd. Aangezien het binnen in het leven en omwille van het leven zelf ontstaan, wordt die strijd een probleem, aangezien die uitkomst ervan, dood of mysterie, onaanneembaar is.358

Zal Antigone zich overgeven aan de liefde ( voor haar broer), die de centrale motor en

drift is van de handeling of zal ze tussen haar recht en plicht haar dood leggen en zich

overgeven aan de natuur van de wil van de schepper? 359

356C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.772. 357C.Verschaeve, ‘Recht en macht’ in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.97 358C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.758. 359C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.764.

- 86 -

Het is de liefde die de kern is van de religie voor Verschaeve: ‘de liefde die het

volstrekte en het betrekkelijke, het eeuwige en het vergankelijke, het hemelse en het

aardse verbindt[…].’360 Het is de liefde die alle problemen zal veroorzaken en dat maakt

de cirkel van de ‘levensproblemen’ rond: ‘twist zaaien is recht van liefde’361.

Het is volgens Verschaeve zeer belangrijk dat men leert gehoorzamen aan deze

allesbeheersende kosmische kracht van de liefde, want ‘Liefde is de adem van het leven,

gaat die uit, dan begint de dood362 en ‘de liefde is de beste gids naar de waarheid.’363

Het is ook deze liefde die zweeft door de zangen van het koor:

Eroos, onoverwinnelijke strijder Eroos, die uw ding maakt al waar ge op neerstort die in de jeugd zachtbloeiende wangen gaat dreigend in hinderlaag liggen gij zweeft over de zeeën en over hutten ver in het land verloren en niet één der eeuwige goden die u ontvluchten kan niet één der mensen, de eendaglingen wie u echter in zich draagt, raast.

Gij maakt gerechten ongerecht rukt reinen neer in zondevuil zie, gij zijt het, die dezen twist hebt gestookt tussen mannen van hetzelfde bloed hij wint het, der bruidenogen liefdeglans want liefde zat nevens de allerhoogste wereldwetten ten troon. Onweerstaanbaar speelt Aphrodite haar spel.364

De liefde beheerst het drama. ‘ Dit is de synthese van het drama. Als een kosmische,

opperste macht ziet het koor de liefde uit het leven rijzen. Liefde is een

onoverwinnelijke held.’365

360A.Stubbe, ‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, xiii. 361C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.771. 362C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.772. 363C.Verschaeve, ‘Liefde en schoonheid’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.101 364Sofokles, Antigone, vv.781-800. 365C.Verschaeve, ‘Antigone, levensproblemen in het drama met name in Antigone van Sofokles’, in V.W.,V, Brugge,1956, p.770.

- 87 -


In de Antigone gaat het om confrontatie van levensproblemen: er is twist ontstaan tussen

staat en liefde en opnieuw ziet Verschaeve een strijd voor Recht en Orde. Antigone wil

een oplossing, maar ondergaat daarbij haar eigen ondergang. Verschaeve heeft in

Antigone de kern van de religie gezien, zij staat symbool voor bloed en de liefde. De

clash tussen het Apollinische en het Dionysische wordt opnieuw herhaald: rede versus

gevoel, Antigone versus Kreoon. Het koor laat het belang van de liefde weerklinken, die

als drift van het drama de handeling stuwt in het streven naar een oplossing.

2.3 Lyriek

In dit deel bespreek ik Verschaeves Prometheus en de symboliek van de zee in zijn

Zeesymphonieën. Via deze twee werken heeft hij zijn eigen betekenis van het

dichterschap uitgewerkt.

2.3.1 Definitie

In de Lexicon van Literaire termen wordt lyriek gedefinieerd als een

Literaire vorm van die spontaan gestalte geeft aan het innerlijke[…] een sterk evocatieve stijl die zich richt tot het gemoed […] die qua vormgeving en subjectieve betrokkenheid op de werkelijkheid gestalte geven aan een lyrische gemoedshouding, van hooggestemd tot dieptreurig […].366

Terwijl het drama voor Verschaeve aantoonde hoe ‘het leven wordt gelijk het is’, zal de

lyriek ‘de levensstroom’ zelf aantonen.367 ‘Zijn eigen diepte voelen en ze uitzingen is de

hoogste opgave van de lyriek.’368 :

Niet in de zin van een individualistische, belijdensachtige, romantisch vereenzaamde, donkeresoterische lyriek, maar een lyriek die met een onoplosbare dooreenwerking, dooreenwoeling van geest en ziel, animus en anima, de persoonlijke beleving van de grondwaarden van het bestaan uitzingt. Het is lyriek die drama wordt.369

366H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.265. 367C.Verschaeve, Rubens Vlaanderen’s Spectrum, Brugge,1938, p.46. 368C.Verschaeve, ‘De dichter Joannes a Cruce’ in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.161. 369 R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.97.

- 88 -

2.3.1 Prometheus

Verschaeve heeft als uitgangspunt de figuur van Prometheus genomen om tot een

definiëring van het doel van het dichterschap te komen. Ik maak gebruik van zijn eigen

werk Prometheus, opgenomen in Lyrisch Werk, en zijn opstel Na het lezen van

Prometheus, terug te vinden in deel drie van Verzameld Werk, waarin hij uitlegt wat nu

precies de betekenis is van deze Prometheusfiguur voor zijn eigen leven als dichter.

2.3.1.1 Orde

Het Prometheusverhaal is volgens Verschaeve een mooi voorbeeld van de poging van

de mens om orde te brengen in de hemel van zijn goden, opdat hij zou kunnen blijven

geloven in hen :370

[…]Heil,’t hoog bewustzijn van ’t zich meten met de sterren heil, zich te voelen tegenhanger zijn van Zeus, hem en zijn praal alleen in tegenwicht te houden ! ’t schept stille oasis in de weeën van de reus, Die wederzijds zich weer woestijnenwijd ontvouwen[…]371

2.3.1.2 Dichter

Welke dichter immers, vooral sinds de dichtkunst zelfbeschouwen is geworden […]heeft zijn zelven geen Prometheus genoemd, en zijn werk en zijn leven vergeleken met de stervende gemartelde held van Kaukasus ?372

Prometheus is , net zoals de dichter, vooral ook mens :

De menschen ’t einde de reke, vinden maar genoegen in den mensch te beschouwen en zijn leven : daarin ligt dan ook de reden van den eeuwigen bijvak der tragische kunst en van het stuk Promêtheus.373

370C.Verschaeve, ‘Vondel’s drama tegenover het drama in het algemeen’, in V.W.V, Brugge,1956, p.324. 371C.Verschaeve, ‘Prometheus’, in V.W.,I, Brugge,1936, p.164. 372C.Verschaeve, in Vlaamsche Vlagge, XXI,3, aug.1895, p.95-99. 373C.Verschaeve,’Na het lezen van Prometheus’ in V.W.,III, Brugge,1956, p.487

- 89 -

Verschaeve kwam tot het besef dat elk dichter een tragisch bestaan kende : ‘hij ziet

zichzelf als de prometheïsche mens die scherper voelt, maar daar onverdiend aan lijdt :

’374 :

Zoo is Promêtheus het beeld des dichters, en daarom waren de grootste diepste dichters altijd droevige, onverzade, pijnlijk strevende zielen, omdat vele mindere geesten, naäpers van poësis, de groote droefheid door hem groot gemaakt valsch kinderzeer, belachelijk mieken ; toch bestaat zij, spert de ziele bijzonderlijk in de breede gewrochten en stelt vast dat de druppel poëzie schier altijd een traan mag heeten.375

Deze figuur van Prometheus geldt dan voor de dichter als een symbool voor een

romantische ( zie het hoofdstuk over Verschaeve en de romantiek ) vorm van

zwaarmoedigheid en de klassieke mythe wordt hier door Verschaeve geïnterpreteerd als

cultuurkritiek : ‘de pijnlijke prijs die de mensheid moet betalen moet voor beschaving

en vooruitgang’376 :

[…] Vloek ! Doemnis ! Lichtloos donker ligt dus ’t diep der aard; zijn ziel ziet alles voor zich uit met nacht omtogen, zijn toekomst is de nacht. Gruw knijpt zijn schelen dicht en klemt ze opeen van schuwte ’t onheil heel te aanschouwen […]377

2.3.1.3 Hoop

Verschaeve voelde zich als Prometheus : de ziel heeft een droom nodig en daarbij wordt

‘het verhoopte toekomstige als in een spiegelbeeld nabijgebracht.’378 Prometheus biedt

weerstand, Prometheus hoopt en laat zijn ziel de wereld exploreren. Zo is ook de dichter

en zo is ook Verschaeve :

De ziele dan die wijder haar eisen uitstrekt naarmate zij hoger klimt, zo onvermoeid dat zij op ’t laatst verlangt zonder perken, en een voedsel moer krijgen om nog te kunnen stillen, zulk een voorwerp, zulk een voedsel ziet zij niet op aarde : al dat bestaat is einde en pale. Nochtans, hier op aarde moet zij dat voorwerp hebben en bestaat het niet, zij moet het maken. Zij maakt het. De kunst is daar.379

374R.Vanlandschoot, Biografie Kapelaan Verschaeve, Tielt,1998, p.34 375C.Verschaeve,’Na het lezen van Prometheus’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.488 376 R.Aerts, e.a.,De pijn van Prometheus, Historische Uitgeverij,1996 377 C.Verschaeve,’Prometheus’ in V.W.,I, Brugge,1936, p.167 378 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.71 379C.Verschaeve, ‘Het Oneindige Doel der Kunst’, in D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.71.

- 90 -

2.3.1.4 Prometheus strijder van het volk

Maar de Prometheusfiguur heeft voor Verschaeve nog een andere betekenis : het is voor

hem een ‘grootmenselijke heiland, waarin hij zijn eigen noodlot als strijder voor zijn

volk kan verzinnebeelden.’380

[…] Ginds spoort zijn hart reeds lang, waar al die vuren branden. Van hier schouwt hij vuurs zegetocht door alle landen, gezwaaid en aangevlamd door aller menschen handen een mensch meer, ook een vlam ! zijn rijk krijgt wereldstranden tot grens. Geen rijk, een godsdienst breidt zich uit tot schande van Hem, die ginder heerscht waar ’t gat des hemels gaapt ![…]381

2.3.1.6 Vlam van strijdlust

Prometheus wilde de mensen het licht schenken, en dat hij daarvoor op gruwelijke wijze

gestraft werd, liet hem onverschillig. Zijn enige zorg was dat de mensen het vuur

konden behouden en dat ze het niet opnieuw van hen zouden laten afnemen382 De

Prometheusmythe staat voor Verschaeve als een kreet van hoop, een zinderende vlam

van strijdlust binnen het zo door hem geliefde Vlaanderen:

Verschaeve heeft Prometheusvreugden tot troost : de brand die hij mede in Vlaanderen heeft gesticht, het vuur dat hij veroverd heeft, wordt niet meer gedoofd. Vlaanderen leeft. In de strijd van de natuur tegen onnatuur heeft deze eerste toch het laatste woord.383


De mens is zich bewust van zijn tekorten en gaat steeds op zoek naar oplossingen.

Diegene die dit het best tot uitdrukking kan brengen is de dichter in zijn tragisch

bestaan. Verschaeve ziet in de figuur van Prometheus verzet en durf om de mens te

verlichten in zijn ellende, om de mens mee te helpen geloven in zijn droom. Prometheus

staat ook symbool voor de Heiland, iemand die gezonden is van boven af om te strijden

voor het geliefde Vlaanderen. Hij gaf het licht aan de mensen en gaf hen hoop.

380D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.84. 381C.Verschaeve, ‘Prometheus’, in V.W.,I, Brugge,1936, p.168. 382 D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.84 383D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1944, p.88.

- 91 -

2.3.2 Zeesymphonieën

Waar bij Prometheus het doel van het dichterschap wordt meegegeven, zal het hier gaan

om het middel: namelijk liefde. De Zeesymphonieën moeten het beeld schetsen van de

liefde die de dichter gebruikt, de mechanismen en de achterliggende waarden waardoor

de dichter één kan worden met de goddelijke werkelijkheid. Altijd is er die christelijke

waarde, om op een zo optimaal mogelijke wijze het goddelijke te benaderen.

Voor de analyse gebruik ik de werken van M. Joniaux, De Zeesymphonieën van

Verschaeve en van B. Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding. Daarin

wordt per symfonie de gedachtegang van Verschaeve gevolgd. De geciteerde

fragmenten komen uit Lyrisch werk en een eigen commentaar van Verschaeve is terug

te vinden in Commentaren in Briefvorm over de Zeesymphonieën, in het derde deel van

Verzameld Werk.

2.3.2.1 De zee

Verschaeve was gefascineerd door de zee. Hij kon uren blijven kijken naar de zee en

haar oneindige golven.

Ik heb dus de zee beschouwd, heel dikwijls, en gezien ( wanneer zou ik niet meer kunnen zeggen ) dat al haar bewegingen met haar plaats op de aarde en tegenover de hemel er treffend en volledig mijn eigen plaats en bewegingen in de wereld weergaven.384

2.3.2.2 Symbool en mens

‘De buitenwereld had maar zin voor hem voor zover ze symbool kon worden van zijn

absolute verlangens […]’385. Hier zien we dus opnieuw de symbolistische Verschaeve:

de zee is voor hem ‘een analogie met alles wat onrustige hartstocht en onstilbaar streven

is.’386

384C.Verschaeve, ‘Commentaren in briefvorm over de ‘Zeesymphonieën’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.143. 385M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.5. 386D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.209.

- 92 -

Te midden van dit alles staat opnieuw de mens centraal:

Ze trof mij met deze groot-algemene betekenis: de zee ligt op aarde en leeft, waar de mens en gelijk de mens op aarde staat en leeft en dan, al gevoelde ik wel, wat elk mens moet gevoelen, verloor ik ( indien dit wel een verlies is) het individueel scherpe van uitsluitend persoonlijk geldend gevoel.387

2.3.2.3 Mysterie

Het uitzicht van de zee en zijn verbondenheid ermee zijn tekenen van het mysterie dat

Verschaeve omhult:

Ik wil de benauwdheid, die mij bevangt, doorleven en ’t mysterie, dat mij met wereldvangarmen omvat heeft, doorvoelen. In den diepen afgrond wil ik heel alleen met mijne ziel laten trillen en rillen als een magneetnaald, en ‘k wil luisteren naar de rillende en ruischende zee: wellicht vinden hun snokken en bruisen het spoor en wijst het den weg die uitkomt boven ’t mysterie.388

Zijn Zeesymphonieën zijn ‘de spiegels van zijn verlangens en daden’389 en de dichter is

op zoek naar een verklaring:

De dichter wil het leven verklaren om langs die kennis het mysterie van het oneindige te ontbolsteren. Hij is geroepen tot vereniging met God maar zijn grondbeginsel om deze te verwezenlijken is kennis. Zo legt Verschaeve zijn mystische weg aan of beproeft hij tenminste die weg aan te vangen.390

387C.Verschaeve, ‘Commentaren in briefvorm over de ‘Zeesymphonieën’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.143. 388C.Verschaeve, ‘Avonddroom voor de zee’, in Lyrisch Werk, Brugge,1936, p.13. 389M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.14. 390M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.19.

- 93 -

2.3.2.4 De vijf Symfonieën

Waarom noemde hij het werk ‘symfonieën’? Waarschijnlijk wilde hij daarmee een

hulde brengen aan Beethoven, wiens 5e,6e,7e en 9e symfonie hij enorm bewonderde.391.

De vijf symphoniën moeten dus gezien worden als de zoektocht van de dichter naar de

liefde die de mens naar het goddelijke moet leiden.

2.3.2.4.1 Eerste symphonie: lux aeterna

De eerste symfonie wordt getekend door een drang naar kennis, het is een lied van de

zee tot de zon ( waarheid – kennis ). De drang naar kennis wordt beproefd, maar de

eerste poging is mislukt: ‘het begrensde verstand kan aan die drang niet voldoen.’392

Kan ik niet vluchten, lig ik gebonden, toch kluistert de aard mijn storrem niet stil tegen u richt ik, diep uit mijn gronden vrij als Prometheus, ziel op en wil !393

Pas na een tweede poging beseft men dat die drang naar kennis eigenlijk een drang is

naar het beminnen. ‘Hoop ben ik moede, ‘k wil liefde in mijn leven !’394

De liefde krijgt haar betekenis :

De zeesymphonieën zijn de gedachte van de liefde, van haar wezen en dwalen, van haar terugkeren naar de bron van alle liefde, mits vrijkoping na het bedreven kwaad, van haar terugvinden van het eeuwige licht : lux aeterna.395

De mens is altijd op zoek naar de waarheid, en die kan men volgens Verschaeve alleen

maar vinden als men de weg van het licht volgt, richting zon, en men zich laat omgeven

door het ‘eeuwige licht’, de ‘lux aeterna’. ‘De menselijke geest wil licht , licht over zijn

wieg, en licht over zijn graf, licht over de wording van hemel en aarde, licht over het

mysterie dat alles omhult.’396

Nu blaakt gij, gestegen in ’t hart van den hemel en schouw toch beneên in mijn barengewemel er onder, in ’t hart van mijn afgrond, mijn hart. 397

391L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1964, p.16. 392B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.13. 393C.Verschaeve, ‘Eerste symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.32. 394C.Verschaeve, ‘Eerste symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.32. 395B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.12-13. 396B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.16. 397C.Verschaeve, ‘Eerste symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.26.

- 94 -

Alleen via een samenwerking tussen hart en verstand kan men volgens Verschaeve het

mysterie doorgronden.398 Maar wat verstaat men onder hart en verstand ? Moet men

zich laten leiden door de liefde ? Staat verstand gelijk met kennis ?

Verschaeve kent iets en niets ! Negatief blijft zijn kennis. Hij kent het bestaan van het absolute of eeuwige, maar de inhoud blijft mysterie. Het beeld van zijn eigen levensbodem of wezenheid stelt hij vast aan zijn levensstroom. De inhoud is een donkere afgrond.399

2.3.2.4.2 Tweede symphonie: Aphrodite

De tweede symfonie is de symfonie van zinnelijke liefde: 400

De symphonie is, mijns inziens, gemakkelijk te volgen: alle vermogen in ziel en lichaam, alle kracht in den mens streeft naar et kleine zinnelijke voorwerp. Al is het ook niet jegens het eigen voorwerp, toch ontwikkelen al die vermogens heel hun enkel tot wereld en God geëvenredigde kracht. De streving draagt philosophischen en menselijken onzin in zichzelf, en zegepraalt enkel door schittering van schijn, door bedwelming van zelfbedrog, door knechtende eenzijdigheid in de driftrichting.401

Aphrodite als liefdessirene staat symbool voor de verlokkende liefde. Met haar zang is

zij gevaarlijk onweerstaanbaar, ze verleidt de mens:

Met heur dartlen en stoeien en spelen heur pinklen en flikren en flonkren; met heur kussen en vleien en streelen402

Aphrodite wil overwinning behalen op de eerste symfonie, haar zang is triomferend op

het nu ‘gehate blinde licht’.403

Het thema van de verlokkende sirene heeft Verschaeve gehaald uit de Odyssee:

Eerstens zult gij bereiken, het oord der Sirenen, die machtig alle de menschen betoovren, een ieder, die daar tot haar nadert. Al wie daar onkundig zich waagt en den zang der Sirenen aanhoort, nooit weer zal hem zijn vrouw en zijn jeugdige kindren. huiswaarts wedergekeerd, ontvangen en bieden het welkom, maar met haar heldere zangen betoovren hem de Sirenen

398M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.29. 399M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.45. 400B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.22. 401 C.Verschaeve, ‘Commentaren in briefvorm over de ‘Zeesymphonieën’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.152-153. 402 C.Verschaeve, ‘Tweede symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.39. 403 B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.27.

- 95 -

zittend ten groenende oever. Van reeds ontbondene lijken liggen de beenderen in ’t rond op het strand, en verrottende riffen streven voorbij.404

Verschaeve blikt ook terug op de tweede Homerische hymne, aan de godin gewijd,

waarin wordt beschreven hoe zij werd geboren op Cyprus:

Waar de vochtige adem van den Zephyr haar stuwde op het donzige schuim door de baren der veelklotsende zee. De Uren, met den gouden haarband, ontvingen ze met vreugde en hulden haar in onsterfelijk gewaad […] Toen leidden deze de godin bij de onsterfelijken, die ze begroetten en haar de hand reikten. Ieder wilde de nieuw aangekomene tot echtgenoote om haar mee te voeren naar zijn huis. Elk is verwonderd over Cytherea’s schoonheid, zijn met viooltjes gekroond.405

Haar uiterlijk en goddelijke aura vindt Verschaeve ook weergegeven in de Ilias:

’t Woord der slavin bracht haar diepste gemoed in beroering en opstand. En toen zij toeziend de hals ontwaard’ in zijn godlijke schoonheid Zag harer borsten onzegbre bekoring, de schittring der ogen toen, met de blik van verwondring wijd, zei ze langzaam, met nadruk: Ondoorgrondelijke, wat is uw wens, dat ge aldus mij begoochelt?406

Opnieuw staat de mens dus voor een uitdaging: in de tweede symfonie moet de mens tot

het besef komen dat hij ijdel is, want hij mist zelfkennis. De mens verliest zijn

gewaande geluk en komt tot het besluit dat dit geluk slechts berust op een droom: men

komt ook hier bedrogen uit. 407 Liefde is gevaarlijk: Verschaeve denkt aan de verhalen

uit de klassieke oudheid van liefde die uitliepen op twist ( het verhaal van Paris en

Helena), uitschakeling uit de familie of verbanning uit de maatschappij.408 Het was

allemaal de schuld van de verleidelijke Aphrodite.

404 Homeros, Odyssee, XII, vv.39-47. 405 B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.29. 406Homeros, Ilias, III, vv.395-399 (vert.W.E.J.Kuiper). 407M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.47. 408M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.68.

- 96 -

Verschaeve wijdt zelfs een stukje van zijn symfonie aan het verhaal van Paris en

Helena:

In Ilios, waarrond de helden streden, heeft zij Helena dartlend heengeleid; wat gaf het dat haar hoofd een kroon omspande dat om haar vlucht de wildste krijg ontbrandde - was Paris’ blik geen kroon, geen oorlog waard - ? Het bloed bekampt Haar nog met heil’ger blozen, zij doe er Phaedra ristig toch om kozen en Hippolyt bonst Zij ter aarde.409

Maar de godin dringt aan en blijft de mens verlokken. En wee diegene die haar

verlokking negeren: Verschaeve denkt aan het verhaal van Phaedra:

Non, Thésée, il faut rompre un injuste silence Il faut à votre fils rendre son innocence Il n’était point coupable. Ah, père infortuné ! Et c’est sur votre foi que je l’ai condamné ! Cruelle, pensez-vous être assez excuse.410

De ziel staat opnieuw voor een uitdaging in deze symfonie, het gevaar ligt op de loer:

De zinnen zinken weg, de wegen verzwinden in de wildernis, alle licht gaat uit in de afgrond, niets belemmert meer de steeds machtiger duizeling voor de donkerder diepte, de ziele zoeft de afgrond in.411

Het hart moet nu leren begrijpen dat deze chaos een ontruimen is, een ‘uitgraven om in

het wezen van zijn ziel de oneindige liefde te ontdekken.’412

Boven den geweldige liefdestroom zag ik twee figuren oprijzen, die werelden en eeuwen, heel ’t gebied van ’t liefdestreven als twee wegwijzers van de liefdeorde: de eene beeld van maateloze verschrikking, de andere bake van troostend en verwarmend licht.413

De mens is op zoek naar zichzelf, maar ‘ wie zichzelf zoekt en niet God in zichzelf,

verliest zijn geluk, verliest zichzelf in de verwarring van de wanhoop.’414 Men gaat op

zoek naar de liefde ( gepersonifieerd door Aphrodite), en men zoekt in het hart naar

datgene wat moet vervolledigd worden.

409C.Verschaeve, ‘Tweede symphonie’ in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.53. 410Racine, Phèdre, Acte V, Scène 7. 411C.Verschaeve, in Joannes a Cruce, Brugge, 1926. 412M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.90. 413C.Verschaeve, ‘Derde symphonie’ in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.79. 414M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.47.

- 97 -

Daarom moet men naar binnen leren kijken, want ‘het hart is de zetel van de liefde.’415

En ‘niets richt de mens dan alleen het losbarsten van zijn hart.’416

In deze symfonie verschijnt ook de afgrond ( zie hoofdstuk vijf) waar de mens naar toe

gezogen wordt:

O wee dat dit goddelijk streven van ruimten als werelden zo groot, o wee dat het machtige leven van d’afgrond, zoo diep als de dood.417

2.3.2.4.3 Derde symphonie: Irrequietum

De illusies zijn gestorven; de ervaring begint, maar de nood blijft. Een symphonie van den tweestrijd tussen dien grondnood om ’t verzadigend einde te bereiken : ’t zij dat men ’t oneindig rijk buiten zich zoeke, ’t zij dat men zich volkomen uitleve.418

Deze symfonie vertolkt de innerlijke strijd om het einde te bereiken.419 Verschaeve

heeft zich hier laten inspireren door de invulling van het begrip ‘irrequietum cor meum’

van Augustinus. Het hart voelt onrust : ‘irrequietum. De treurigheid waarin de

Godsgeboorte uit de eigen kracht uitliep, wordt door de afgrond gevoeld, doch hij is

ontzenuwd, moedeloos en gromt maar diep in de diepte’.420 Opnieuw ook de invloed

van Verschaeves katholicisme: de symfonieën worden ‘gedragen door de goddelijke-

liefde-gedachte en door een onverwoestbare christelijke hoop.’421

Het is een symfonie die aanstuurt op een hernemen van de eerste symfonie, met de

liefde als doel.422 ‘Liefde heb ik geroepen, en ‘k heb ze gevoeld, niet de mijne die ik

mag ondervonden hebben, maar de geweldige die de menscheid doorbruist.’423

415M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.48. 416M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.52. 417C.Verschaeve, ‘Tweede symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.55. 418C.Verschaeve, ‘Commentaren in briefvorm over de ‘Zeesymphonieën’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.153. 419B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.41. 420C.Verschaeve, ‘Commentaren in briefvorm over de ‘Zeesymphonieën’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.144. 421Briefwisseling C.Verschaeve-Joris van Severen,13 dec., in het Verschaeve-archief ( Steenbrugge). 422 B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.52 423C.Verschaeve, ‘Derde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.79.

- 98 -

Het is ook de symfonie van de hoop en het vooruitstreven: ‘voorwaarts dan, door alles

heen waar maar afspiegeling is, door alle krachten, door alle werking van de ziel heen:

voorwaarts!’424

Rolt verder in ’t ruim waar moeder ook toog vermaakt bij haar dood haar kracht en haar doel aan anderen weder, die, eens in gevoel, maar wentlen en streven, allen als één maar verder en verder, ergenswaarts heen !425

2.3.2.4.4 Vierde symphonie: Noodzaak

Verschaeve verwijst naar de Romeinen: zij noemden haar Necessitas en deze godin had

een allesbeheersende controle over de mensen. Verschaeve denkt hier aan een passage

van Horatius waarbij de verschijning van deze godin wordt beschreven, met stalen

nagels in de hand426 :

Te semper anteit saeva Necessitas clavos trabales et cuneos manu gestand ahena,; nec severus uncus abest, liquidumque plubum427

(Voor u uit schrijdt steeds de steeds onverbiddelijke strenge Godin van het noodlot, in haar ijzeren hand dragend de balkspijkers en wiggen, en daarnevens ook het onwrikbare muuranker en het gesmolten lood.428)

Verschaeve heeft dit beeld van de godin van de noodzakelijkheid vergeleken met het

beeld van de zee en indirect ook met dat van de mens: ‘zo is en blijft de zee ( = mens)

gedwongen zich te bewegen binnen de palen en perken door het lot vastgesteld.429

Waar liefde zich in de voorgaande symfonieën liet raden, komt ze nu uitdrukkelijk naar

voren.

424M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.95. 425C.Verschaeve, ‘Derde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.63. 426B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.57. 427Horatius, Oden, I,35, vv.17-20. 428Van der Weerd, Horatius’Oden en Epoden, Amsterdam,1908. 429B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.57-58.

- 99 -

Ze vloeit nu als het ware tussen twee polen : ‘het willen rusten in wanhoop en daarom

het vergoddelijken van de liefde in zinnelijkheid’ : 430

Gij heerscht op mij, mijn daden al bezielend een nieuwe wereld hebt ge in mij gesticht; gij vaart door mij, zoo zalig mij vernielend als door den nacht het duisterdelgend lied.431

Het Abyssus abyssum invocat van Rodenbach kronkelt door deze symfonie: ‘ de afgrond

maakt de ziel dronken van liefde en wil onmiddellijke voldoening’432 en het hart begint

steevast te geloven in de mogelijkheid tot overwinning van het mysterie.433

Ik voel dat niets mijn volheid leegt ; ik heb de oneindigheên ! mijn vuur, als stofjes voor zich veegt al jagend, al wat drukt en weegt de kracht, die heel ’t heelal beweegt, ben ‘k juichend ingetreên !434

2.3.2.4.5 Vijfde symphonie: In te speravi. Non confundar in aeternum.

De vijfde symfonie is een climax en de dichter komt tot de conclusie dat de liefde

goddelijk is, want haar voorwerp is God.435 Verschaeve vindt er zijn rust: na de grote

ontgoochelingen van de voorbije symfonieën kan de dichter niet anders dan er zich bij

neerleggen dat hij onvolkomen is. ‘Door zijn beperktheid te doorbreken, heeft hij de

liefde gevonden die zijn hoop baart.’436

Mijn schoone stroom, een zee wacht ook op mij O was mijn vloed zoo sterk, ’t doel zoo nabij zoo zeker als voor u ! Stroom, vaar in plechtig ruischen tot waar hij in en met de oneindigheid zult bruisen437

430B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.58. 431C.Verschaeve, ‘Derde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.101. 432M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.119. 433M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.105. 434C.Verschaeve, ‘Vierde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.98. 435M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.128. 436M.Joniaux, De Zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen,1964, p.132. 437C.Verschaeve, ‘Vierde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.120.

- 100 -

De mens keert terug naar het oerprincipe, het beginpunt van de symfonieën, naar het

symbool van de zee:

Eens komt ge er ! Stort u schitterend in ’t wee; Wie schoon was in ’t begin, wordt later groot ! Wie groote leven leidt naar grootschen dood : Wie uit de bergen stamt, die sterft in zee !438

De mens moet tot de conclusie komen dat hij in oneindigheid is geboren en ook in

oneindigheid zal sterven. Er is geen einde, alleen de onbegrensde golven van de zee :

“Einde bestaat niet”, zoo voelt mijn ziel en “einde is onmogelijk” zoo roept mijn hart “voort” roept de wereld.439

De zee is tenslotte het enige beeld dat genoegdoening kan scheppen en die de liefde

symboliseert.

Oneindigheid en rusteloos streven zijn kenmerken van de menselijke liefde hier op aarde. Oneindigheid en ongedurig bewegen treft ons als het wezen, zelf van de zee : het leven van de zee is het leven van liefde.440


De Zeesymphonieën geven een structuur weer van de weg die de liefde van de mens, de

dichter aflegt naar het goddelijke. In de eerste symfonie is er drang naar kennis, maar

die wordt al gauw in de kiem gesmoord. De mens moet niet op zoek gaan naar kennis,

maar naar liefde en waarheid. In de tweede symfonie komt Aphrodite tussen. Zij is de

triomferende verinnerlijking van liefde en schoonheid en lokt de mens, die nu op zijn

hoede moet zijn. Zij wijst hem op het menselijk tekort en de noodzaak van zelfkennis.

De godin moet de mens verder leiden in zijn zoektocht naar de liefde. In de derde

symfonie wordt men opnieuw geconfronteerd hoop en in de vierde symfonie wordt

hoop een noodzakelijkheid. Enkel door liefde kan de mens zijn tekort verzachten en de

liefde moet vergoddelijkt worden.

438C.Verschaeve, ‘Vijfde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.118. 439C.Verschaeve, ‘Vierde symphonie’, in Lyrisch werk, Brugge,1936, p.124. 440B.Lamot, Op Verschaeve’s Zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972, p.77.

- 101 -

De vijfde symfonie is de symfonie van de climax. Nu vindt de mens en de dichter rust

en keert men terug naar het beginpunt van de zee, want de zee is liefde. De eerste drang

naar kennis wordt nu omgezet naar de drang naar liefde en men heeft ze gevonden.

2.4 Conclusie

Verschaeve heeft met zijn visie op de literatuur een beeld gegeven van zijn eigen mens-,

dichter- en godsbeeld. Een formulering van levensbewegingen en levensproblemen

vond hij terug in het Griekse drama en zocht naar oplossingen in termen van Orde en

Recht, het Apollinische en het Dionysische, bloed en liefde. Hij ging op zoek naar de

betekenis van de mens, steeds in functie van het goddelijke principe, de lijn van boven

naar beneden, in een harmonieuze eenheid. In zijn lyrische werken geeft hij weer welk

gevoel hem in de band houdt en wat hij wil meedelen aan de anderen. Hij wil de

betekenis van het dichterschap funderen door een vergelijking te maken met

Prometheus en de lijn verder trekken naar de liefde die men terugvindt in het symbool

van de zee. De literatuur wordt bekeken en bestudeerd vanuit het allesbeheersende

principe van de liefde. Literatuur is kunst, en kunst ontstaat uit bewondering en dus ook

uit liefde. De oudheid was voor hem een startpunt, en geleidelijk aan bouwde hij van

daaruit een eigen theorie over leven, liefde en het goddelijke.

- 102 -

Hoofdstuk 3 Beeldende kunsten

3.1 Inleiding

Verschaeve hield van de beeldende kunsten, want daarin kon hij ten volle de

Renaissancemens in zich laten uitleven .441

In dit hoofdstuk zal ik ten eerste uiteenzetten hoe zijn liefde voor de beeldhouwkunst,

en dan vooral voor de Griekse, is gegroeid en hoe hij het heeft uitgewerkt in zijn eigen

beeldhouwwerken.

Voor de schilderkunst neem ik de opstellen ( in Uren Bewondering voor Groote

Kunstwerken: Plastische kunst ) die hij naar aanleiding van zijn reis in Italië heeft

geschreven. Een diepe bewondering ging daarbij uit naar Rome, ‘het Rome van

Michelangelo’.442 In Vlaanderen ging zijn aandacht uit naar de Vlaamse Primitieven,

vooral Van Eyck en de Barokmeester Rubens.

Afbeeldingen van beeldhouwwerken en schilderijen kan men terugvinden in de bijlage.

3.2 Beeldhouwkunst

Ik refereer voor dit onderdeel naar het werk van D.Vansina, Cyriel Verschaeve als

beeldhouwer, en Verschaeves eigen opstel Over Beeldhouwkunst, opgenomen in het

vierde deel van Verzameld Werk.

3.2.1 Henri en Pieter Boncquet

Als kind knutselde Verschaeve al figuren met klei, maar de echte inspiratie borrelde op

na regelmatig contact met de twee broers Henri en Pieter Bonquet, hoewel de informatie

over hen en hun relatie met Verschaeve niet helemaal duidelijk is.443

Beide broers werkten in een neoclassicistische stijl (classicistisch, vanwege

belangstelling voor het klassieke, neo omdat opnieuw werd bevestigd dat de antieken

begin en einde zijn van de Europese beschaving 444) en er zijn er die beweren dat Henri

441 L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1962, p.16. 442 L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1962, p.17. 443R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve, Tielt,1998, p.15. 444A. De Visser, Kunst met voetnoten: inhoud en betekenis in de beeldende kunst, Nijmegen,1989, p.32.

- 103 -

Bonquet samen met enkele Belgische tijdgenoten invloed van Rodin heeft ondergaan.445

Heeft deze stijl, een mengeling tussen de kunst van de Bonquets en invloed van Rodin,

bijgedragen tot de esthetische basisvorming van de plastische kunsten bij Verschaeve?

In elk geval:

Nooit heeft hij de grenzen van zijn bewondering verlegd voorbij het klassieke en classicistische beeld, tenzij voor de monumentaliteit en bewegingsdrift van Rodin.446

3.2.1.1 Drang

Later, en zeker in de periode van de Eerste Wereldoorlog, kwam er een grotere drang in

Verschaeve op om te boetseren. Hij wilde zich laten gelden als kunstenaar, de periode

van de ‘zich in het oneindige verliezende dichter’ werd afgelost: hij wilde nu ‘de

oneindigheid aanschouwen in het vastomschrevene van een beeld.’447

3.2.1.2 Ontspanning

Beeldhouwen betekende voor Verschaeve ontspannen.448 Naar eigen zeggen zou hij

zijn literair werk nooit herlezen, maar naar zijn beelden kon hij uren lang blijven kijken.

Het gaf hem steeds een grote voldoening, want het deed nieuwe dromen in hem

opborrelen.449

3.2.2 Over Beeldhouwkunst450

3.2.2.1 Het menselijk lichaam

’t Menselijk lichaam en wat zijn voorstelling nopens de mens openbaart […] is de ideale, volledige, ja enige stof der beeldhouwkunst. En ‘t menselijk lichaam zonder toebehoren, zonder omlijsting of omgeving, zonder zijn kleur, met zijn enkele vormen alleen, en daardoor ook met die vormen in hun sterkste uitdrukkingsmacht, dus het zichtbare, ’t lichaam naakt – dit laatste bij voorkeur – is heel de beeldhouwkunst. Niet het naakt om het naakt, maar om de mens, was de leus van alle grote beeldhouwers.451

445M.Duchateau, ‘Roeselare en de 19de eeuwse beeldhouwkunst’, in West-Vlaanderen, II,4, jul.1953, p.169-173. 446R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve, Tielt,1998, p.15. 447D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1956, p.355. 448D.Vansina, Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960, p.8. 449D.Vansina, Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960, p.25. 450Voordracht in Gent, 17 nov.1926. 451Briefwisseling Cyriel Verschaeve – Dirk Vansina,19 mei 1927, in het Verschaeve-archief, Steenbrugge.

- 104 -

Verschaeve baseerde zich voor deze uitspraken op de Griekse kunst en haar

bewondering voor de schone vormen van het menselijk lichaam, de proporties, het

steeds opnieuw zoeken naar het evenwicht en het naakte.

3.2.2.2 De mens centraal

De mens als maat voor alles, als harmonieuze kracht binnen de kosmos, dit alles

beheerste Verschaeve :

De vormen vinden voor ’t leven is bij uitmuntendheid de Griekse aanleg geweest. ’t Griekse sculptuurideaal draagt dan ook in de harmonieuze vormen, de Griekse levensbeschouwing […] 452

3.2.2.3 Tragedie

Verschaeve wilde ook een link leggen tussen de Griekse tragedie en de

beeldhouwkunst:

Waarlijk, ‘t Griekse standbeeld is dan wel Oidipous, tragischer dan de meest tragische tragedie onder alle! Veel meer innerlijk gedwongen en verscheurd bij eenzelfde beroemdheid om zijn rustige en argeloze schoonheid […] Ik huiver tot in ’t wezen voor de tragedie van ’t Griekse standbeeld, terwijl ik enkel ’t hart voel krimpen en de zenuwen snokken voor de straf der Niobiden, ’t meesterstuk van wat de Grieken als hun tragedie aanzagen: ’t breken van ‘t evenwicht.453

Met de ‘Straf der Niobiden’ wilde Verschaeve wellicht verwijzen naar het

beeldhouwwerk van de ‘ Stervende Niobide’, een beeld dat rond 450/440 voor Christus

werd gemaakt.

Wat de Niobide scheidt van de wereld der archaïsche kunst is de eigenschap die wordt aangeduid door het Griekse woord Pathos, dat lijden betekent, maar in het bijzonder lijden dat gedragen, wordt met waardigheid en beheersing, zodat het ontroert zonder te ontstellen.454

De Grieken zagen dit beeld dus als een ‘breken van het evenwicht’, het was heel iets

anders dan de kunst van de vorige periode. De link met het lijden is ook bij Verschaeve

aanwezig, geïnterpreteerd in christelijke zin.

452C.Verschaeve, ‘Over beeldhouwkunst’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.734. 453C.Verschaeve, ‘Over beeldhouwkunst’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.736. 454H.W.Janson & A.F. Janson, History of Art, Londen, 2001/6, p.130-131.

- 105 -

3.2.3 Vaticaans museum

Tijdens zijn reis naar Rome is Verschaeve lange tijd blijven stilstaan in het Vaticaans

museum: Hij was geboeid door de vele sculpturen die er stonden en heeft er een

gedetailleerd verslag van gemaakt: zie zijn opstel Rome, met de onderdelen Voor Sint

Pieters koepel, In de Sistina-kapel, Mozes, Sint-Pieters-Zuilengang, Sint-Pieterskerk

(Binnenkant) en 't Vaticaansch museum.

3.2.3.1 Aphrodite van Knidos

Opnieuw trekt deze godin de aandacht van Verschaeve (zie Maria Magdalena en de

tweede zeesymphonie). Hij bekijkt Praxiteles’ beeld ‘Aphrodite van Knidos’ (

bijlage,1): ‘de zwakste en sterkste van de gehele oudheid’455. Zij staat voor Verschaeve

symbool voor dé vrouw ( zie ook zijn tweede zeesymphonie) : ‘Zij heeft sedert het

begin van de tijden God in het leven van de mannen vervangen’456 , zij is een ‘over de

mannen heersende vrouw, die door Christus’ liefde en lijden weer heerlijk maagd werd

en naast de Maagd der Maagden mocht staan.’457

Zij heeft de voorbijgangers, en ook Verschaeve, in de ban met haar glimlach :

Een stille lach, als de rimpellach van de zee, om den halfgeopende mond, schrikaanjagend, onderjukend stil[…] de ogen zijn zacht, haast maar half open, en turen de verte in zonder inspanning of geweld; hun blik zweeft over de wereld met dezelfde liefelijkheid maar ook met dezelfde onweerstaanbare macht als de lentezonnestraal […]458

3.2.3.2 Zeus

Wanneer hij verder wandelt in het Vaticaan, bemerkt Verschaeve in de Sala di Rotonda

de aanwezigheid van ‘de machtigen der oudheid.’459 Het beeld van Zeus’ volkomen

goddelijk hoofd rijst op ( bijlage,2) , men kan niet anders dan de macht en de majesteit,

de wijsheid, de goedheid en de vaderlijkheid, de levensvolheid en de eeuwige stralen

van deze god bewonderen.460

455C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.35. 456C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.35. 457C.Verschaeve,’Rome’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.36. 458C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.26. 459C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.37. 460C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W., IV, Brugge, 1954, p.37.

- 106 -

3.2.3.3 Antinoös

Naast de figuren van Hera en Herakles staat er in dezelfde ruimte een beeld van

Antinoös als Dionusos (bijlage,3) : Verschaeve ontdekt een grote levensvolheid in het

beeld, maar ook een tegenstelling : over het gelaat van de god van de wijn, de god van

extase en vreugde, hangt een diepe bedroefdheid. Verschaeve denkt hierbij aan de

zelfmoord van Antinoös voor Hadrianus.461

In het museum in Napels zag hij een andere sculptuur van Antinoös (bijlage,4). Ook bij

deze Antinoös bemerkte hij opnieuw een ‘innerlijke harmonie van zijn kracht […] die

zo intieme harmonie, waar goedheid de kracht blijft van een allesvermogende kracht,

boeit en laat niet meer los.’462

3.2.3.4 Sala delle Muse

Dan komt Verschaeve binnen in de Sala delle Muse en ziet ‘eenheid’ :

Al deze beelden omvatten één gedachte, er is één geest in deze zaal : kalme helderheid, rustige vastheid […] Men herinnert zich hier dat de Grieken het ontzettend machtig leven der hemelsferen ook als een vreedzame orde opvatten en die als een ‘harmonie der sferen’ hoorden.463

In deze zaal ziet men volgens Verschaeve hoe onbeduidend een individuele mens is ten

opzichte van wat individueel groot wordt en voor altijd geldig blijft.464

3.2.3.5 Kracht en rust

Rondwandelend in het museum probeerde Verschaeve zich de ‘geestesangsten en

geestesvragen’ voor te stellen die de Grieken in hun sculpturen hebben vastgelegd en

hoe zij deze hebben doen opstijgen tot het uitbeelden van goddelijke figuren.465

461C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.38. 462C.Verschaeve, ‘Napels’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.115. 463C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.38-39. 464C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.39. 465C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.40.

- 107 -

Verschaeve zag kracht in de beelden, maar ook een oase van rust :

Het diepste en het meest gevoelde denken geschiedde bij de Grieken rustig en krachtig, en juist rustig omdat het krachtig en gezond was; hoe hevig de ziel ook ontsteld was, hoe diep de levensontroeringen ook gingen, toch bleef ze ongestoord [...]466

Aangezien het klassieke voor Verschaeve tijdloos was, probeerde hij ook in zijn eigen

werken het tijdloze karakter weer te geven :

De figuren die Verschaeve dramatisch heeft uitgebeeld, steken ver boven de vlakte uit. Mensen zijn het, zonder realistisch formaat, allen ontrijzen zij uit hun tijd – en plaatsgebondenheid. Hun gebied is dat waarop de mens verantwoordelijk wordt gesteld tegenover het eeuwige. Zij moeten artistiek beschouwd worden en beoordeeld worden in functie van Verschaeve’s levensgevoel, omdat het geen zin heeft ze te onttrekken aan hun bezielingsbronnen, want als we ze alleen maar als geschiedkundige beelden aanvaarden zonder symbolische betekenis, dan moeten ze zeker opgeschroefde en kolossale bouwsels lijken van de fantasie.467

Een mooi voorbeeld hiervan is het beeld ‘Prometheus’ ( bijlage,5)

3.2.4 De Verrezene

Naast het bewonderen van beeldhouwwerken heeft hij Verschaeve er ook zelf enkele

gemaakt, waarvan het beeld van ‘De Verrezene’ (bijlage,6) het summum is van zijn

klassiek en christelijk denken ( schoonheid van het naakte Griekse lichaam en een

christelijk thema).

Vooral in de jaren tussen de twee oorlogen, na het zien van alle ellende en verloren gaan

van idealen, hield Verschaeve zich recht aan het religieuze. Het was in die periode dat

hij het levensgrote beeld van Christus als ‘verrijzende’ maakte.468

3.2.5 Delen van het lichaam

Verschaeve heeft alles zeer nauwkeurig bestudeerd voor hij aan een beeldhouwwerk

begon. Alles werd grondig en proportioneel (naar Griekse maat) bekeken, met een

voorkeur voor realistische voorstellingen: de mens moest in een dynamisch perspectief

kunnen worden geplaatst, er moest bewogenheid in het beeld zitten, als symbool voor

466C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.42. 467R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve, zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.91. 468D.Vansina, Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960, p.9.

- 108 -

de eigen levensbeschouwing en levensgevoel van de beeldhouwer .469 Dit levensgevoel

kon men, al naar gelang de inhoud en de uitstraling van het beeld, pas in zijn geheel

synthetiseren als men bepaalde lichaamsdelen een speciale nadruk verleende:

Het accent ligt dus op de borstkas in de stervende, op het hoofd in de schouwende, op de benen in de wilskrachtige figuren. En zij brengen ons tot de constatering dat haast al de beelden in de schouwende, strevende, wilskrachtbetuigende mensen zijn in te delen. En dat het leven van hun maker, in denken, voelen, willen kan worden samengevat. En zo was Verschaeve, een denker, een dromer, een scheppende wil.470

Het gelaat moest wel iets apart zijn:

Wat houdingen betreft, de Griekse plastiek is een school van soberheid tot op het gevoelloze af. ’t Lichaam kunt gij wel naar die plastiek oefenen, niet het gelaat. Dit moet meer en hartstochtelijker spreken.471

3.2.6 Beleving van de nationale strijd

Naast de beeldhouwwerken die ontstaan zijn uit religieuze ervaring, zijn er ook

afbeeldingen gemaakt die het verlangen naar eenmaking van het Vlaamse volk, van

eerbied en respect voor Vlaanderen uitdrukken472 :

‘De Vaandrig’ toont het vereerde ideaal aan vriend en vijand (bijlage,7).

‘De Zaaier’ is diegene die het goede zaad van de hoop in de toekomst moet

strooien (bijlage,8).

‘De Zwaarddrager’ moet het ‘zaad’ beschermen (bijlage,9) .

‘David’ is Vlaanderen als de reus die uiteindelijk de strijd zal winnen

(bijlage,10).

3.2.7 Samenvattend

Vooral in de periode tussen de twee oorlogen voelde Verschaeve de drang om zijn

gevoelens uit te drukken in het beeldhouwen. Hij had een voorkeur voor het Griekse

naakte, proportionele lichaam en legde steeds de link met zijn eigen christelijke

levenshouding.

469D.Vansina, Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960, p.16. 470D.Vansina, Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960, p 16. 471C.Verschaeve, in een brief aan A.Vander Plaetse,26 febr.1926. 472 D.Vansina, Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960, p.11-12.

- 109 -

3.3 Schilderkunst

3.3.1 Italië

3.3.1.1 Renaissance

Verschaeve is zoals al gezegd een Renaissancemens. Steeds was hij op zoek naar ‘een

viriel innerlijk evenwicht en universele zin voor maat’.473 De Renaissance is voor hem

een voortbewegen en uitvloeiing van de Westerse klassieke oudheid, omdat het het

antropocentrisch geloof voortzet in de mens ‘als oorbeeld, doel en maatstaf van het

zijnde.’474

In zekere zin wakkerden de Renaissancewerken ook zijn voorliefde voor de Romantiek

aan:

De machtige Renaissancewerken, kantelend van bacchantische zotheid of topzwaar van pracht, dragen de romantische vraag naar een antwoord op de woelende levenseisen zo diep en vol in hun levenstriomfen.475

Voor dit onderdeel van de beeldende kunsten gebruik ik het artikel van A. Stubbe,

Verschaeve en de plastische kunsten, in Uren Bewondering voor Groote Kunstwerken:

Plastische kunst, en Verschaeves eigen opstellen over de belangrijkste grootmeesters

voor hem, Michelangelo, Rafaël (Florentië), Rubens, eveneens terug te vinden in

hetzelfde deel.

3.3.1.2 Michelangelo

Michelangelo was voor Verschaeve als een ‘titaan’: ‘hij beeft voor geen mensen, dat

maakt slaven; beven voor God maakt Reuzen.476 Rubens durft van zich af te bijten en is

trefzeker, ‘verbeten blijft hij de werkelijkheid der roeping van den mens in ’t oog zien,

en al ziet hij rondom zich […] hij laat niet los.’477

473A.Stubbe, ‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, v. 474A.Stubbe, ‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, v. 475A.Stubbe, ‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in V.W.,IV, Brugge,1954, xxix. 476C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.186. 477C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.191.

- 110 -

Niemand heeft Rome en zijn eeuwige betekenis zo verstaan als Michelangelo; niemand heeft zo duidelijk gezien dat het middelpunt der aarde hier is, waar aarde en hemel elkander genaken, gelijk de handen van God en Adam in zijn schilderij der schepping.478

De Renaissancekunstenaar in Michelangelo wilde de mens creëren naar de gelijkenis

van zijn eigen lotsbestemming479. ‘De mens moet zelf herzien en herschapen worden’480

en dit zien we onder meer in:

3.3.1.2.1 Het laatste oordeel

Verschaeve ziet in dit meesterwerk van Michelangelo (bijlage,11) een afbeelding van

een

Drama, dat zich daar afspeelt, te midden van het medelijden, de wanhoop en vertwijfeling, om het volle vernietigend verzinken tussen twee werelden, die in de grootste dramatische spanning niets anders zijn dan geweld en verwarring, blijft één gestalte onbeweeglijk, een rots, de barre, waaraan die ontstelde wereld hangt te schommelen, die daar [...]481

3.3.1.2.2 Profeten

De figuren van Michelangelo drukken uit wat de dichter-denker Verschaeve zelf was :

zij verkondigen, zij durven dromen, zij geven weer wat lang verborgen bleef. Toch is er

een zekere starheid aanwezig: Verschaeve zei over ‘Zacharias’ (bijlage,12) van

Michelangelo dat het beeld een zeer gelaten indruk gaf: ‘geen glim van vreugde op het

gelaat, geen siddering in de leden, geen rhythme dat heel de gestalte doorvaart.’482

Het mist ritme, een soort van levensziel. Maar de ziel manifesteert zich volgens

Verschaeve enkel doorheen het kunstwerk dat Michelangelo heeft gecreëerd: ‘zijn werk

is zijn ziel en zijn adel.’483

478C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.IV, Brugge,1954, p.14. 479C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.191. 480C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.191. 481C.Verschaeve, ‘Rome’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.18. 482C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.170. 483C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.170.

- 111 -

3.3.1.2.3 Sibillen

Zij zijn de vrouwelijke tegenhangers van de profeten en worden veel subtieler en

fijngevoeliger afgebeeld door Michelangelo. De Libische sibille staat voor Verschaeve

symbool voor de klassieke Griekse kunst (bijlage,13): ‘ een volmaakte evenmaat van

geest en gevoel […]’484

De Delphische sibille dan geeft volgens Verschaeve de ‘weergalozen triomf van kunst’

weer.485 (bijlage,14):

De Grieken hebben geen enkele gestalte geschapen, die meer dan deze het verder dromen over volmaaktheid uitsluit. Waar den droom stilstaat, is ’t ideaal gerezen. ’t Ideaal van den ziener en den zegger bij Gods genade, van den Profeet !486

3.3.1.3 Rafaël

Ook Rafaël had een plaats in Verschaeves hart. Hij voelde zich aangetrokken tot zijn

kunst door zijn ‘Griekse rustige natuurbeheersing en ’t christelijk irrequietum’487 :

De heldere luister van zijn klassieke gestalten doet niet als koelheid aan, en het hevige gevoel vertroebelt geen schone klaarheid. Lauwerkroon en doornenkroon strengelen ineen; natuur en bovennatuur reiken elkaar de hand, vrede schijnt getekend tussen de volmaakt aardsen mens en den naar de hemel smachtende Christen.488

Het is een synthese-denken die hij voornamelijk heeft ontdekt in de ‘Disputa’489

(bijlage,15).

3.3.2 Zuid versus Noord

Verschaeve heeft een onderscheid gemaakt tussen Zuid en Noord om het verschil tussen

Italiaanse en Vlaamse kunst duidelijk te maken. Voor het Zuiden neemt Verschaeve

Rome als symbool. Deze stad wordt gekarakteriseerd door een natuurdrang tot macht,

een geloof dat zij voorbestemd is om iedereen te overheersen.

484C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.177. 485C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.183. 486C.Verschaeve, ‘Michelangelo’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.182. 487C.Verschaeve, ‘Florentië’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.81. 488C.Verschaeve, ‘Florentië’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.81. 489C.Verschaeve, ‘Florentië’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.81.

- 112 -

Verschaeve denkt hierbij aan het vers van Vergilius : ‘ Tu regere imperio populos,

Romane, memento490’491 en dit heeft hij gezien in de machtige Romeinse gebouwen (

zie volgend hoofdstuk).

Vlaanderen behoorde dan tot het Noorden :

De Noordse harmonie werpt de ganse kracht van haar strijders en die van hun ledematen alle in den kamp, stelt ze afzonderlijk en in hun samenstoten in het licht, en doet in de vele geledingen van ’t geheel de eenheid van dit geheel uitblinken, dat nagestreefd wordt : de volheid des levens…Ontketenen en ordenen – dat is, dat doet het Noorden[…]492

3.3.3 Vlaanderen

3.3.3.1 Van Eyck

In Die Altflämischen Meister ( 1942) geeft Verschaeve een gedetailleerde uitzetting

over de Vlaamse Primitieven Van Eyck, Memling en Breughel. Ook in zijn Rede te

Berlijn (1941) schenkt hij er aandacht aan, ter ere van de opening van een

tentoonstelling van hedendaagse Vlaamse kunst in Berlijn.493

In die toespraak benadrukt hij vooral de eigen aard van de Vlaamse kunst en de aparte

levenshouding tegenover het leven : ‘deze inhoud beantwoordt aan de beide delen van

den mens, aan zijn lichaam en aan zijn ziel’494 :

De grote Vlaamse kunstdaad bestaat aldus daarin, dat zij zinnen en geest, werkelijkheidsliefde en hemelverlangen niet in onderscheiden kunstenaars, of in één en dezelfde achtereenvolgens liet uitleven, maar beide in één hartegloed begeerde en in één kunstwerk uitstortte.495

Vooral naar het ‘Lam Gods’ (bijlage,16) ging een grote belangstelling, want Verschaeve

zag daarin een onderwerp die kracht uitstraalde vanuit de diepte van het leven, een

onderwerp badend in het licht van de oneindigheid van het gevoel dat uitgaat van de

kunstenaar.496

490 Vergilius, Aeneïs, VI, v.581. 491C.Verschaeve, ‘Florentië’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.81. 492 D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1955, p.722. 493D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1955, p.721. 494D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1955, p.722. 495D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1955, p.722. 496C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.97.

- 113 -

3.3.3.2 Rubens

Rubens heeft zich volgens Verschaeve laten leiden door liefde in zijn kunstwerken,

liefde voor het leven om zo een apotheose van macht aan dit leven te geven.’497 Rubens

liet zich daarbij inspireren door de Griekse kunst:

’t Griekse lichaam werd naar orde en maat gevormd, geschikt naar een doel; ’t Rubensiaanse kent geen maat dan de volheid van zijn mogelijkheid, en geen doel dan zo machtig mogelijk het lichaam te zijn dat het kan zijn.498

Liefde voor het leven, liefde voor de mens en de medemens, gekoppeld aan een

christelijke spiritualiteit, dat heeft Rubens volgens Verschaeve willen meedelen aan zijn

publiek. ‘De Nederdaling van het Kruis’ (bijlage,17) bijvoorbeeld doet de liefde van de

mensen zegepralen over de dood499.

Alles daalt als het ware mee naar beneden met liefde van Christus. Het komt tot de

mens en vult het hele schilderij. Verschaeve bestempelde het als een liefde, gekoppeld

aan de Griekse voorliefde voor harmonie en schoonheid:

Wat de mensen in de Griekse kunst zijn, dat zijn ook de mensen in Rubens’ kunst: overal verstaanbaar, omdat ze iets beleven en belichamen dat overal bestaat, doch het zo vergroten dat het niet meer kan overtroffen worden.[…]500

Het licht in de schilderijen van Rubens kan volgens Verschaeve geïnterpreteerd worden

als ‘de nederdalende liefde van God’501, ‘een goddelijk doel in de bovenmenselijke

macht en betekenis van zijn bewegingen’.502 Er is bij Rubens een proces aan de gang

van de godwording van de mens503, wat perfect past bij Verschaeves eigen christelijke

levenshouding.

497C.Verschaeve, ‘Rubens’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.446. 498C.Verschaeve, ‘Rubens’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.481. 499C.Verschaeve, ‘Florentië’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.468. 500C.Verschaeve, ‘Rubens’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.451. 501C.Verschaeve, ‘Rubens’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.468. 502C.Verschaeve, ‘Rubens’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.475. 503C.Verschaeve, ‘Florentië’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.475.

- 114 -

3.3.4 Samenvattend

Verschaeve is een Renaissancemens. In Michelangelo en Rafaël zag hij de mens

geportretteerd als maat van alles. Michelangelo was zijn grootste voorbeeld en zag

voornamelijk in zijn sibillen de verinnerlijking van de Griekse kunst, het tragische en

het lijden. In Vlaanderen ging zijn voorkeur uit naar de Vlaamse Primitieven, Van Eyck

en de Vlaamse kunst in het algemeen. Vlaamse kunst is volgens hem ontstaan uit liefde,

en het toppunt van de Vlaamse kunstliefde is Rubens, die met het uitbeelden van

levensvolheid, waarheid en liefde het hart van Verschaeve heeft gestolen.

3.4. Conclusie

De beeldende kunsten, zowel de beeldhouwkunst als de schilderkunst hebben

Verschaeve toegestaan om een eigen filosofie over kunst op te bouwen met een

voorliefde voor de Griekse kunst. Zijn eigen dynamische en harmonieuze

levenshouding heeft hij vertaald naar een uitdrukken van zijn grootste drift en streven,

namelijk de mens in verhouding tot God en de liefde die hem moet leiden op weg naar

het Absolute.

- 115 -

Hoofdstuk 4 Bouwkunst

4.1 Inleiding

Verschaeve heeft door zijn reis naar Italië naast de beeldende kunsten ook grote

bewondering gekregen voor de klassieke en renaissancistische bouwkunst, steeds met

het oog op zijn christelijke overtuiging: ‘Ik heb de schoonheid der kunst gezocht en ik

heb de schoonheid der heiligheid gezien.’504

De gebouwen die hij heeft bezocht in Rome ( onder andere de Sint-Pieterskoepel) en

dan verder zuidwaarts, de tempel in Paestum, vormen een soort van synthese in zijn

Grieks-Romeins denken. Hij zag de kunst enerzijds als iets majestatisch, het uitdrukken

van de grootsheid en esthetisch vermogen van de kunstenaar en anderzijds de

fijngevoeligheid die erachter steekt, de ziel van de kunstenaar, het openen van een

nieuwe wereld, een wereld van verhoudingen binnen de cirkel van eindeloosheid.

De studies over de Sint-Pieterskoepel en de Tempel in Paestum zijn terug te vinden in

Uren bewondering voor Groote Kunstwerken: Plastische kunst.

4.2 Rome: Voor de Sint-Pieterskoepel

Dit gebouw (bijlage,18) staat voor Verschaeve als het ‘middelpunt der wereld, de

beheerseres der oudheid’505 in Rome, ‘de stad van kracht en van liefde, Roma, Amor,

beurtelings brons en rots, moeder der legioenen.’506

Vooral het majestatische van deze stad sprak Verschaeve aan:

Van op den Palatijn, den ouden keizersheuvel, met de trotse bouwwallen van de keizerpaleizen rondom zich heen, waar men het ingestorte Romeinse keizerrijk om zo te zeggen onder de voeten gevoelt: van daaruit moet men de koepel aanstaren: dan spreekt hij een machtige taal van zegepraal en eeuwigheid, van majesteit en liefde.507

Hij ziet in de koepelvorm, het model van het Pantheon, het beeld van de hemel508 en

koppelde daarmee zijn bewondering voor de Romeinse kunst aan de christelijke kunst.

504C.Verschaeve, ‘San Marco’, in D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brussel,1955, p.171. 505C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.9. 506C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.9. 507C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.10. 508C.Verschaeve, ‘Rome’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.13.

- 116 -

4.3 De tempel te Paestum

4.3.1 Andere wereld

Na zijn bezoek aan Napels zette Verschaeve zijn Italiëreis verder naar Paestum. Er staan

een aantal tempels in Paestum, maar aangezien ‘Paestum’ een verwijzing is naar de

oude naam ter ere van de God Poseidoon509, zal Verschaeve wel de Poseidoontempel

(bijlage,19) bedoeld hebben in zijn opstel. Daar stond hij als het ware aan de grond

genageld door het zicht van de oprijzende tempel.

‘Paestum is een andere wereld’ schreef Verschaeve in het begin van zijn opstel.510 De

tempel rijst voor zijn ogen op als een ‘elevamini, portae aeternales511’512 en opnieuw

heeft de natuur alle touwtjes in handen:

De natuur legt haar wisselend gezicht af en toont haar bestendig: aarde-essentie, zee-essentie, lucht-essentie. Zelfs de uren lijken stilgevallen, zo bewegingsloos schijnt het naakte blaken van de zon. De ruimte heeft haar verte niet meer, enkel nog de ontzaglijkheid.513

4.3.2 Eenheid en oneindigheid

De eenheid van stof en kleur in de tempel houdt Verschaeve in de ban: ‘Ik ga op aarde

en onder den hemel.’514

De constructie, de omvang, de zuilen van de tempel, alles lijkt Verschaeve immens

groot te zijn. De zuilen zijn voor hem als vensters van de eeuwigheid515 en hij laat zich

helemaal opnemen in de ontoereikende ruimte van de tempel en zijn omgeving

Ik wandel van zuil tot zuil, heel den peripteros rond en blijf staan tussen elk zuilenpaar, telkens even diep getroffen. Hetzelfde vernietigend groot gezicht overweldigt me telkens weer, als zag ik het voor het eerst. Onverslijtbaar, immer jong. Eeuwigheid ! Eeuwigheid !516

509H.W.Janson & A.F. Janson, History of Art, Londen, 2001/6, p.113-114. 510C.Verschaeve, ‘ De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.118. 511Psalm, XXIII,7. 512C.Verschaeve, ‘ De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.118. 513C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.119 514C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.119 515C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.121 516C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.121

- 117 -

4.3.3 Romeins versus Grieks

Het is helemaal iets anders dan de bouwstijl van Rome. Waar het daar vooral te doen

was om de macht van de pausen uit te drukken, is het hier, in het Zuiden van Italië,

tussen de restanten van het Magna Graeca, allemaal veel bekoorlijker.

Verschaeve blijft rondwandelen en probeert het Griekse levens- en kunstgeheim te

ontrafelen517. Wat maakt deze tempel zo speciaal, zo grotesk, zo harmonieus en zo

machtig?

4.3.4 De mens

Verschaeve wandelt verder en ziet plots een jongen staan tussen de zuilen. Wanneer hij

die jonge man daar zo ziet staan, op een perfecte positie in de tempel, maakt hij in zijn

gedachten een kader en probeert hij zich de positie van de algemene mens in het leven

voor te stellen:

Het majestatische zuilenkader omlijst zijn gestalte en zet ze striemend aftekenend en afgezonderd tegen Paestum’s zee en hemel […] zo staat de mens in het leven. Hij tekent zich af tegen de eeuwigheid.[…] Het kader, dat den mens voor een horizont stelt en al het overige wegvaagt, is het enige mensenkader.518

De jonge man deed Verschaeve denken aan een Grieks beeld, het sprak als het ware ‘ de

taal van zijn zuivere mensenvormen’519. Daar staat de mens, en daar staat hij in relatie

met de kosmos, met het Al en de eeuwigheid.520

De mens en de eeuwigheid, het is een vraagstuk dat Verschaeve heel zijn leven lang

heeft bezig gehouden en dat hij geschetst ziet in deze tempel van Paestum: ‘de tempel is

’t voetstuk, dat den mens boven de wereld stelt, voor ’t eeuwige, voor ’t oneindige, voor

’t andere.’521

517C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.125 518C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.123 519C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.124 520C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’, in V.W.,IV, Brugge,1954, p.124 521C.Verschaeve, ‘De tempel te Paestum’ in V.W.,IV, Brugge,1954, p.124.

- 118 -

4.4 Conclusie

Verschaeve’s visie op de bouwkunst is een combinatie van romeins-grieks-christelijk

denken. De koepel in Rome straalt de verhevenheid en macht uit van de vroegere

pausen, maar er zit ook een dieperliggende betekenis achter: de koepel is als het ware de

hemel en geeft een goddelijk wereldbeeld weer. De tempel in Paestum dan is helemaal

Grieks. De zuilen ademen harmonie, regelmaat en orde en de plaats wordt omgeven

door het groteske karakter ervan. De tempel geeft een kader weer van de algemene

positie van de mens in het leven, te midden van oneindigheid.

- 119 -

Hoofdstuk 5 Filosofie

5.1 Inleiding

Naast priester en dichter was Verschaeve ook een denker. Zoals we gezien hebben in

het eerste deel is Verschaeve geen echte filosoof, maar hij heeft toch een eigen

levenstheorie opgebouwd: Hij is christelijk maar ook mystisch, en baseerde zich daarbij

op inhoudselementen van het Neoplatonisme en Augustinus.

Voor het Platonisme gebruik ik het werk van M.Fresco en R. Van der Paardt, Naar

hoger honing? Plato en Platonisme in de Nederlandse letterkunde, waarin de relatie

tussen Plato en de christelijke geloofsleer wordt uitgewerkt.

Voor de figuur van Augustinus verwijs ik Augustinus Mysticus van T. Rutten, waarin de

mechanismen en de betekenis van de mystieke ervaring wordt uitgelegd.

Daarnaast heb ik ook enkele artikels gehaald uit de Encyclopedie van de Mystiek en

gebruik gemaakt van de opstellen die Verschaeve zelf heeft geschreven over de

mystiek, namelijk Het eeuwige leven van St. Augustinus, Het Mysterie, Vlaamse mystiek

en zijn opstel De dichter Joannes A Cruce.

5.2 Neoplatonisme

5.2.1 Definitie

Het Neoplatonisme is de filosofische stroming rond 200 na Christus, waarin op basis

van de leer van Plato alle filosofische inhouden van de oudheid ( bijvoorbeeld die van

Aristoteles,Stoa…) samenkomen. Het doel is het rationele verstand te overstijgen om tot

een mystieke betekenis van het goddelijke te komen. 522

5.2.2 Platonisten versus christenen

Wat is nu de relatie tussen Platonisme en christendom? Het is belangrijk om dit te

weten, wil men Verschaeve als christen en zijn relatie tot het Platonisme begrijpen. De

Platonisten geloven dat het individu door middel van de rede tot God kan komen.

522P.J.Reimer, Prisma van de klassieke oudheid, Utrecht,1959, p.119-120.

- 120 -

De figuur van Christus als bemiddelaar tussen God en mens wordt daarbij genegeerd.523

Het was echter Verschaeve’s bedoeling om een ‘levende Godmens te scheppen, waarbij

de God de mens, noch de mens de God uitsluit.’524 De rede is daarbij minder van

belang, zoals we eerder hebben gezien in het eerste deel: men moet eerder beroep doen

op de intuïtie ( zie ook bij Augustinus).

5.2.3 Eros der waarheid

In het Symposion spreekt Plato over Eros ( symbool voor de liefde) als innerlijke drang

tot kennis van het goede 525. Volgens Verschaeve is de mens is steeds op zoek naar de

Eros van de waarheid, ‘het smachten van het eindige om tot oneindigheid uit te dijen en

vol te lopen met onvergankelijke inhoud.’526

Het is de liefde van de ziel die voor Verschaeve symbool staat voor de idee van de

goedheid. Pas als de ziel zich van alle zonden heeft ontdaan, en men zich heeft

‘gelouterd’, kan men de schoonheid en goedheid van het eeuwige bereiken:

Eeuwig worden, zonder vergaan, niet nu schoon en dan niet meer, niet schoon als een eigenschap van iets anders, schoon dus in iemand of in iets, maar schoon in zichzelf, enig in haard en aard,en door schoonheid van andere noch verminderd in de eigen schoonheid.527

Daarover gaat het leven volgens Verschaeve, het eindige versus het oneindige en het op

zoek gaan naar goedheid en schoonheid: ‘Naar schoonheid streeft mijn geest en zwoegt

mijn hart. Ter schoonheid wil ik op met al mijn krachten’528.

5.2.4 Antropologisch dualisme

De Platonisten geloofden in een scheiding tussen lichaam en ziel: enerzijds is er een

sterfelijk deel, de ziel en anderzijds het eigenlijke zelf, het lichaam waarvan de ziel

moet verlost worden om het ware geluk te vinden in de wereld.529

523T.Rutten, Augustinus mysticus, Baarn,2003, p.125. 524D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1935, p.53. 525P.J.Reimer, Prisma van de klassieke oudheid, Utrecht,1959, p.138. 526C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.92. 527C.Verschaeve, Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937, p.92. 528C.Verschaeve, ‘Naar schoonheid streeft’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.461-462. 529M.Fresco & R.Van der Paardt, Naar hoger honing? Plato en Platonisme in de Nederlandse literatuur, Groningen,1998, p.14.

- 121 -

Wat is nu precies betekenis en de taak van de ziel voor Verschaeve? De ziel is in de

eerste plaats iets persoonlijks530 :

Ik voel mijn ziel en haar leven als iets persoonlijks aan, eenzaam-persoonlijk te midden van de oneindige wereld. Persoonlijkheid is verschil in het wezen zelf, dat dus altijd blijven moet: zo zegt mij een stem uit mijn diepte,zal mijn wezen in een ander versmelten, tenzij op die ene zijde die het wezen persoonlijk laat blijven: in liefde’s vrije eenheid.

Verschaeve wilde ook altijd de link leggen met de mens: ‘De mens is geen lichaam dat

een ziel is, maar een ziel dat een lichaam heeft. Die mens is het meest mens, die een ziel

is, en wiens lichaam volmaakt in macht van de ziel gehouden wordt.’531

De betekenis van de ziel werd lyrisch uitgewerkt in zijn Nocturnen (1936). De nacht

staat daarbij symbool voor het Eeuwige en het Onpeilbare532, en dat is nu precies de

grote uitdaging van de ziel: namelijk in de oneindigheid van de zichtbare wereld het

universum van het eeuwige, het goddelijke, te benaderen:

In mijn ziel ligt mijn hoop op mijn ziel wil ik bouwen met mijn ziel wil ik schouwen in mijn ziel, naar mijn hoop.533

De ziel wordt bij Verschaeve voorgesteld als hoop, maar ook als strevende kracht:

‘Bezit niets dan uw ziel, en je wordt de hoogste, de felste mens. De mens die zijn ziel

bezit, bezit zijn kracht.’534. Ook vrijheid moet er zijn : ‘de bezitter van de ziel is de

grootste vrije, die de grootste vrijheid wint: de vrijheid om zichzelf te zijn.’535

5.2.5 Samenvattend

Verschaeve heeft zich gebaseerd op de theorie van Plato om zijn mystieke betekenis van

het goddelijke uit te werken. Ook hij gelooft in het bestaan van de ziel en ziet telkens

opnieuw de relatie mens-ziel in zijn tocht naar het goddelijke. De ziel moet hoop

uitstralen en de kracht vinden om het goddelijke te benaderen.

530C.Verschaeve, ‘Henriette Roland Holst V.d. Schalk’, in R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve, zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.43-44. 531Uit het Passieverhaal in D.Vansina, Cyriel Verschaeve, Brugge,1935, p.20. 532L.Vilsen, Cyriel Verschaeve, Brugge,1942, p.13. 533C.Verschaeve, ‘Eerste nocturne’, in V.W.,I, Brugge,1936, p.141. 534C.Verschaeve, ‘Aan de jeugd’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.29. 535C.Verschaeve, ‘Aan de jeugd’, in W.Moens, Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944, p.29.

- 122 -

5.3 Augustinus

5.3.1 Algemeen

Augustinus, geboren uit een heidense vader en een christelijke moeder, bekeerde zich

tot het christendom in 387. Hij heeft zich heel zijn leven ingezet voor de christelijke

waarden en deed vele studies in verband met dogmatiek, zedenleer,wijsbegeerte en

geschiedenis. Zijn belangrijkste werken zijn de Confessiones ( relaas van

persoonlijke,religieuze innerlijke ervaringen ) en De Civitate Dei, waarin het

christendom wordt verdedigd tegenover het heidendom en men het rijk van God plaatst

tegenover de ‘aardse rijken’, die tot de ondergang zijn verdoemd. 536

Wat maakt Verschaeve nu Augustiniaans? In de eerste plaats is ook Augustinus een

dichter en een denker die vanuit een zeker ongenoegen naar aanvulling streeft en dit

doet vanuit een intuïtieve ingesteldheid.537Augustinus heeft degelijk een invloed gehad

op Verschaeves katholieke ingesteldheid538, maar hij was voor hem in de eerste plaats

een ‘dichter, die zijn leven aan de nawereld achterliet’539 :

Wat Augustinus ons naliet, is het omvangrijkste wetenschappelijke werk : heel dit werk staat onder levensdwang en beweegt in lijnen van het leven. Denken, vorsen, gedachten bouwen geschiedt op brede schaal van de hele wereld. Heel de wereld is nodig om één mensenleven er mee te dichten. De ziel vol van de wereld is dus de materia prima van wat zij worden moet, de eerste bezieling tot het gedicht, dat de ziel zelf zal zijn. Het leven dicht zijn inhoud.540

‘Pondus quo feror amor est’541 : Volgens Verschaeve deed Augustinus alles met zijn

hart, als licht doorheen de wereld en het leven.542

536P.J.Reimer, Prisma van de klassieke oudheid, Utrecht,1959, p.33. 537R.Vanden Bussche, Cyriel Verschaeve, zijn Levenshouding en zijn Kunstenaarschap, Brugge,1942, p.60. 538D.Vansina, ‘Inleiding’, in V.W.,III, Brugge,1956, p.13. 539R.Vanlandschoot, Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt,1998, p.281. 540C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in V.W.,VIII, Brugge,1938. 541‘Ik drijf op mijn hart’, Augustinus, Confessiones, XIII,9. 542C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.196.

- 123 -

5.3.2 De weg tot het goddelijke

Elk mens heeft volgens Augustinus het verlangen in zich om God te zien en te

benaderen. Dit kan, maar enkel door liefde en ‘contemplatie’ : via de geest, de ziel kan

men opstijgen tot het goddelijke licht en de Waarheid.543

Van mijn ziel zag ik boven dat eigen oog van mijn ziel,boven mijn geest,een onveranderlijk licht, niet dit alledaags […] maar dan veel groter was, alsof dit aardse licht veel en veel helderder was gaan stralen en alles met zijn grootte in beslag nam […] Wie de Waarheid kent, kent dat licht, en wie dat licht kent, kent de eeuwigheid. De liefde kent het. O eeuwige waarheid en ware liefde en geliefde eeuwigheid : dat ben Jij, mijn God, en tot Jou verzucht ik dag en nacht.544

De mens zal daarbij pas het goddelijke zien eenmaal het hart tot rust is gekomen:

‘Fecisti nos ad te, et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in te.’545 Verschaeve

was daarmee akkoord: hij ziet in de mystiek ‘razende rust’.546

5.3.3 Bekering

Het lijden ( straf voor hoogmoed ) van de mens is volgens Augustinus een straf van

God. God is daarbij de onbarmhartige strenge rechter ( iudex) en het is juist die angst

voor de strenge rechter die het begin vormt van de geestelijke weg. 547 De

lichamelijkheid, het vlees ( ‘caro’ zoals Augustinus het omschrijft) is een obstakel op

zijn weg om het goddelijke te bereiken.548 ( Ook Plato gaf aan het lichamelijke een

inferieure betekenis ). Men moet bijgevolg in staat zijn om het ‘lichamelijke’ te

vernietigen om tot Gods zuivere en onbaatzuchtige liefde ( ‘caritas’ bij Augustinus:

‘Deus caritas est’549 ) te komen.550

543M.Schrama, ‘Mystiek in de Augustijnenorde’, in Encyclopedie van de Mystiek, Tielt,2003, p.603-621 544Augustinus, Confessiones, VII,10 ( vertaling van G.Wijdeveld). 545‘Gij hebt ons gemaakt naar uw beeld en ons hart blijft onrustig, totdat het ruste in U, Augustinus, Confessiones, I,1. 546C.Verschaeve, ‘Vlaamse mystiek’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.232. 547T.Rutten, Augustinus mysticus, Baarn, 2003, p.226-227. 548T.Rutten, Augustinus mysticus, Baarn, 2003, p.223-224. 549I, Johannes, IV, 16. 550T.Rutten, Augustinus mysticus, Baarn,2003, p.227.

- 124 -

Ook bij Verschaeve is liefde het belangrijkste element in de geloofsleer : ‘ liefde is de

drift in ’t wezen, dat wezen vraagt en wezen geeft. Levenseis en levensbronne, in

lichamelijke tastbaarheid in de lichamen, in geestelijke werkelijkheid in de geesten.’551

5.3.4 Kennis

Weten moet men doen met kennis, maar ook met onkennis, volgens Verschaeve.552 Hij

denkt hierbij aan de woorden van Augustinus : ‘nesciendo sciuntur est sciendo

nesciuntur.’553 Want ook de donkere, niet begrijpelijke mysterieuze zaken uit de afgrond

moeten opgenomen worden om tot een totaalbeeld van de mens en de God te komen.

Augustinus schept ‘klaarte’ voor die afgrond,554 want hij werkt via de intuïtie: ‘ In

intuïtie is kijken zien; zij ziet ’t heel Andere, en ontvangt het ineens, omdat het zich laat

zien. Liefde is de enige uitleg van dit zich-laten-zien.’555

Het bestaan van de afgrond bij Augustinus en Verschaeve onderscheidt hen van Plato :

Waar het bij Plato vooral een reis naar ‘boven’ was, naar de wereld van de Ideeën die

boven de materiële, zintuiglijke, lichamelijke wereld lag, is het bij Augustinus en

Verschaeve een reis naar ‘beneden’ :

Er is geen weg naar God buiten de afgrond, neer dus in de innerlijke afgrond ! Dat is heldendaad. De held gaat dwars door het eigen hart op zijn doel af; Door zijn eigen ziel moet de mysticus de afgrond boren, waarin hij God bereikt.556

5.3.5 De adelaar

Verschaeve heeft in Augustinus de ‘arend der liefde’ gezien :de arend is het dier met

alziend oog en kijkt naar de afgrond, starend naar wat bij Verschaeve het ‘splendorem

semper stantis aeternitatis’557 oproept.

551C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.218. 552C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.215. 553‘Met ze niet te kennen worden zij gekend, opdat zij door te kennen ongekend blijven.’,Augustinus, De Civitate Dei, XII,7. 554C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.215. 555C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.219. 556C.Verschaeve, ‘Vlaamse mystiek’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.243.

- 125 -

De arend staart in de eeuwigheid en zingt zijn ‘liefdeszang’ : ‘den zang der stralen.’558

Het is dankzij deze arendsvlucht van Augustinus dat de mens van nu volgens

Verschaeve nog steeds zijn ‘wijzend licht’559 kan volgen.

5.3.6 Samenvattend

Het is vooral de intuïtieve ingesteldheid, het zich baseren op het gevoel eerder dan op

het verstand dat Augustinus in Verschaeve heeft aangesproken. Via de liefde en

contemplatie kan de mens komen tot een zicht op een andere werkelijkheid, het

‘Andere’ zoals Augustinus het heeft verwoord, om dan pas tot het goddelijke te komen,

dat zich in de afgrond bevindt. Met de ziel moet men speuren naar die afgrond,en

Augustinus was daarbij het ‘licht’ dat de mens moet helpen om klaarheid te vinden in de

duisternis van de afgrond.

5.4 Mystiek

Mystiek is de toestand waarin de beperktheid van de mens opgaat of versmelt in het

‘totaal andere’, in deze context een versmelting tot het goddelijke. 560 Verschaeve heeft

dit mechanisme uitgewerkt in opstellen als Het Mysterie,De dichter Joannes a Cruce en

Vlaamse mystiek.

5.4.1 Het Mysterie

Hoe heeft Verschaeve nu al deze elementen van Augustinus geïntegreerd en in zijn

werk opgenomen ? Het mysterie legt het ons uit. Het is een lezing die door Verschaeve

werd gehouden in de Damesafdeling van de Hogeschooluitbreiding in Gent, op 16

december 1920, opgenomen in het achtste deel van Verzameld Werk : Schoonheid en

christendom : beschouwingen, heiligengestalten, kanselreden, bijdragen.

Verschaeve verklaart het mysterie : de mens wandelt door het leven, als door een

donkere nacht.

557‘Den glans der altijd staande eeuwigheid’, Augustinus, Confessiones, XI,11. 558C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.223. 559C.Verschaeve, ‘Het eeuwige leven van St.Augustinus’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.223. 560H.Van Gorp e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998, p.291.

- 126 -

De mens, door kennis gedreven ( zie thema uit de Zeesymphoniën) wringt zich een weg

doorheen het oneindige : ‘Tusschen het oneindig groote en ’t oneindig kleine staan wij

halfweegs’561 De mens tast dus in het duister, op zoek naar kennis en

dan gaat er plots een troostelijke gedachte, als een klaarte midden in onze donkerte op: “Wat bekreun ik mij om de plaats, waar ik sta? Mijn God, waar ik ook sta, Gij zijt even nabij in de verte als ver in de nabijheid.562

De mens is pas een schakel tussen de twee eindeloosheden563 en het is de schoonheid

van het mysterie die de mens steeds verder leidt564. En wie is verantwoordelijk voor

deze schoonheid ? Het is God, die de mens en de wereld leidt met zijn liefde, en het is

door deze liefde dat de mens niet in staat is om iets met zijn verstand te begrijpen. Het

komt overeen met wat ik al eerder besproken heb, namelijk de belangrijke rol die

Verschaeve toebedeelt aan het intuïtieve, niet aan het verstand. Het enige wat de mens

kan doen, is

verstand te laten varen en langs de wegen van de heiligen waanzin de diepe wijsheid van ’t liefdesmysterie te benaderen. Liefde ontsluit haar geheim alleen voor liefde, en de heerlijkheid van haar zotheid alleen aan wie zot is van liefde.565

5.4.1.1Houding

Hoe moet de mens nu staan tegenover dit mysterie ? Aangezien ook Verschaeve gelooft

in een ‘stoffelijke’ en een ‘geestelijke’ wereld, is het volgens hem belangrijk dat we

‘aan ’t mysterie van ’t stoffelijk onbekende eene geestelijke oplossing geven’566 en zo

binnentreden in het mysterie, waar God woont.567 Daar kan de mens ontdekken wat hij

al zo lang zocht, namelijk de zaligheid.568

561C.Verschaeve, ‘Het Mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.12. 562C.Verschaeve, ‘Het Mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.12. 563C.Verschaeve, ‘Het Mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.12. 564C.Verschaeve, ‘Het Mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.13. 565C.Verschaeve, ‘Het mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.13. 566C.Verschaeve, ‘Het mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.16. 567C.Verschaeve, ‘Het mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.17. 568C.Verschaeve, ‘Het mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.19.

- 127 -

5.4.1.2 Betekenis

Verschaeve komt tot het besluit tot hij slechts een stofje is in de onbegrensde grootheid

en dat de mens zijn eigen plaats op de wereld niet kan begrijpen : ‘Ik kan er zelfs niet in

uitgaan, kan mijn wezen noch in ruimte noch in tijd verplaatsen’.569

Verschaeve concludeert Platonisch wat hij al lang wist:

Dat ik eene ziel ben in den kerker des lichaams. Hoe meer ik ziel ben, hoe machtiger ik sta tegenover ’t mysterie : de aan ’t lichaam vastgeketende ziel redeneert, de van ’t lichaam vrije ziel ziet en gelooft. Steeds meer ziel worden is mijn rol.

5.4.2 De dichter Joannes a Cruce

Joannes a Cruce570 staat voor Verschaeve als verinnerlijking van een ‘diep mystiek

gevoel, kunstige gemoedsbeweging, innerlijke zielendrang.’571

5.4.2.1 Het Absolute

Zoals bij alle mystieke schrijvers gaat Joannes a Cruce uit van de stelling dat de mens

een ‘afgescheiden wezen’ is dat smart ondervindt.572 Ook hij gaat op weg naar die ene

beweging in het leven, namelijk van terugkeer tot zijn oorsprong, namelijk de eenheid

met het goddelijke573, dat Joannes uitdrukt als het ‘Absolute’.574

5.4.2.2 Noche Oscura

Donkere nacht is de inspiratiebron geweest voor Verschaeve’s Nocturnen , ‘een

bevestiging van lang gekoesterde en vaak uitgedrukte gedachten.’575 Wat de nacht is

voor de zinnen, is de dag voor de ziel, en duisternis van denken is licht van ziel.576

In een donkere nacht hunkerend, ontvlamd in liefde, o gelukkig overkomen! ging ik ongemerkt naar buiten, reeds lag mijn huis in rust.577

569C.Verschaeve, ‘Het mysterie’, in V.W.,VIII, Brugge,1938, p.20. 570Spaans mysticus uit de 16e eeuw, Spaans: Juan de la Cruz, Nederlands: Johannes van het Kruis. 571C.Verschaeve, De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1926, p.5. 572C.Verschaeve, De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1927, p.10. 573C.Verschaeve, De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1927, p.10. 574C.Verschaeve, De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1927, p.17. 575D.Vansina, Verschaeve getuigt, Brugge,1955, p.572. 576C.Verschaeve, De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1927, p.22. 577J.Kruis, van het, Donkere nacht, vertaling C.Bartels e.a.,Nijmegen/Gent,2001, p.58.

- 128 -

De ziel is volgens Joannes op de aarde gevallen, keert naar binnen en doorloopt zo de

verschillende stadia naar boven.578 Vanuit de chaos van de duisternis, moet de mens de

liefde vinden. Hij wordt daarbij gegidst:

Dat gidste mij, zekerder dan het licht midden op de dag, naar waar mij wachtte hij, mij zo vertrouwd, op een plek waar niemand kwam.579

Opnieuw is er het geheim van het mysterie dat de dichter omsluit :

In die gelukkige nacht in het geheim, want niemand zag mij noch had ik oog voor iets geen licht, geen gids dan wat er gloeide in het hart580

We zien hetzelfde thema van de nacht terugkomen in Verschaeve’s Nocturnen :581

‘k Laat in U me zinken, - ‘k zoek niet meer rond o afgrond zacht ! Niet zeilen, maar peilen reikt tot den grond, van zee, van nacht ! Diepdonker als ’t leven gij, gij moet het geven ’t Licht waar ‘k op wacht, gij, moeder nacht.

5.4.3 Vlaamse mystiek

Hoe heeft Verschaeve nu de mystieke gedachten, die hij heeft teruggevonden bij onder

andere Augustinus en Joannes a Cruce vertaald naar een Vlaamse context ? Ik

onderzoek het aan de hand van zijn opstel Vlaamse mystiek, een voordracht gehouden in

Aken, op 11 juni 1934.

578C.Verschaeve, De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1927, p.22. 579J.Kruis, van het, Donkere nacht, vert. C.Bartels e.a.,Nijmegen/Gent,2001, p.58. 580J.Kruis, van het, Donkere nacht, vert. C.Bartels e.a.,Nijmegen/Gent,2001, p.58. 581C.Verschaeve,’Nocturnen I’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.32.

- 129 -

Ook Vlaanderen voert strijd met ‘de afgrond’, ook de Vlaming wordt als mens

geconfronteerd met een

Trekken en aanzuigen enerzijds, sterven en dringen anderzijds, en eindelijk het hangen in de verstilde zee, in het rustige vuur, als in een kern van zonnegloed. Daar begint het uit-en instromen, het uit-en in branden van God en ziel, die stille storm waarin God noch de mens overwinnaar blijft.582

5.4.3.1 Ruusbroec

Verschaeve heeft het gezien bij Ruusbroec583 : ‘Uutvloeyende met allen goede, ende

intreckende in eenicheit.’584 Ruusbroec volgt het mechanisme van de mystiek, het ‘altijd

en immer gedreven door den Geest die, als een innerlijk ademen, de Godheid beweegt

[…]585 Hij heeft volgens Verschaeve de ‘kathedraal der mystiek’ gebouwd, met als

enige doel de oneindigheid :

De bouwmassa’s zijn keurig gerangschikt, door een rij van pijlers gescheiden en verenigd strekken hoofd-en zijbeuken zich naast elkander ; daarboven ronden de gewelven en rijzen de torens. Maar geen toren, geen filiaal, niet één lijn, niet één steen, die niet bezield is door een jagend verticalisme. Een gothische kathedraal staat niet, zij fonteint.586

5.4.3.2 Gezelle

Ook Gezelle heeft volgens Verschaeve veel bijgedragen tot de Vlaamse mystiek. In de

mystiek speelt de natuur een belangrijke rol, want de natuur bevindt zich zowel buiten

als binnen de mens, en het is door de houding tegenover de natuur dat de mens zichzelf

leert kennen.587

582C.Verschaeve, ‘Vlaamse mystiek’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.229. 583 Vlaams mysticus uit de 14e eeuw. 584Ruusbroec, Deel III, Dat boecksken der Verclaringhe,3,289. 585C.Verschaeve, ‘Vlaamse mystiek’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.237. 586C.Verschaeve, ‘Vlaamse mystiek’, in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.235. 587O.Steggink, ‘Natuurbeleving, natuurlijk milieu en mystiek’, in Encyclopedie van de Mystiek, Tielt,2003, p.302-310.

- 130 -

Het is eigen aan de mysticus om zich bewust te worden van zijn diepste oorsprong, die

uiteindelijk in de natuur ligt, om zijn eigen banden met de kosmos te verduidelijken en

zijn weg te vervolledigen naar datgene wat de natuur overstijgt, namelijk het

goddelijke.588 In Gezelles gedicht Ego Flos heeft Verschaeve ‘de meest beroemde

verzuchting van Gezelle’589 gezien.

5.4.4 Samenvattend

De mystieke ervaring bij Verschaeve is er vooral één vanuit de menselijkheid en zijn

positie tussen het eindige en het oneindige. In Het Mysterie beschrijft hij de betekenis

van de mystieke weg en haar zoektocht naar het goddelijke. Belangrijk daarbij is de

houding van liefde naar het einddoel, dat bij Joannes a Cruce werd bestempeld als het

‘Absolute’. Joannes a Cruce verleende hem het symbool van de nacht als terrein van de

ziel die , mits begeleiding van het licht, God kan benaderen. De meeste elementen die

worden beschreven in Het Mysterie zag Verschaeve ook in de Vlaamse mystiekers als

Ruusbroec en Gezelle.

5.5 Conclusie

Verschaeve is dus duidelijk gevormd geweest door de ideeën van Plato en Augustinus.

Hun visie op geloof en mystiek hebben hem op weg geholpen om zijn eigen gedachten

te expliciteren. Het is vanuit deze ‘filosofische’ conclusies dat we de denker achter

Verschaeve kunnen plaatsen binnen zijn christelijk denken. De mens als zielcomplex

moet zijn weg vinden in de chaos van de duisternis, om dan via de figuur van Christus,

de Godgeworden mens, zijn plaats te vinden in het universum en het christelijk einddoel

te bereiken, namelijk terug te keren naar zijn goddelijke oorsprong.

588O.Steggink, ‘Natuurbeleving, natuurlijk milieu en mystiek’, in Encyclopedie van de Mystiek, Tielt,2003, p.302-310. 589 C.Verschaeve, ‘Vlaamse mystiek’ in A.Demedts, Priester-Dichter Cyriel Verschaeve keuze uit zijn werk, Brussel,1973, p.230

- 131 -

Besluit

Via het eerste deel van het onderzoek, ‘Verschaeve en het heden’: zijn leven,

levenshouding en werken, ben ik in het tweede deel, ‘Verschaeve en het verleden’ op

zoek gegaan naar het doel van deze licentiaatsverhandeling, namelijk zijn relatie tot het

klassieke, met betrekking tot de literatuur, beeldende kunsten,bouwkunst en filosofie.

Ik kom tot de conclusie dat Verschaeve grotendeels Grieks was in zijn denken. Als

kunstenaar is hij op zoek gegaan naar de kern van zijn christelijke religie en die heeft

hij gevonden in de Griekse kunst, die vooral de mens centraal heeft gesteld. Zijn

voorstelling van Jezus als mens, de mensgeworden God, is daarbij het meest passende

voorbeeld.

Verschaeve heeft levensverklaringen gezocht en die gevonden in de Griekse tragedies.

Hij is op zoek gegaan naar het essentiële idee dat de Grieken oorspronkelijk voor ogen

hadden ( relatie mens-God, relatie mens-mens) en samen met de regels van Aristoteles

heeft hij ze in een eigentijds christelijk kader omgezet.

Andere vormen van kunst, zoals beeldende kunsten, schilderkunst en bouwkunst, zijn

ook telkens geconcipieerd vanuit een diepe bewondering voor de Griekse mens: de

mens staat centraal, de naakte mens ( zie zijn beeldhouwwerken) in relatie tot de

schoonheid van de oneindigheid van de zichtbare wereld.

Ten slotte is hij ook op zoek gegaan naar datgene wat achter de zichtbare wereld ligt,

naar een antwoord voor het mysterie waardoor hij zich omringd voelde. Hij vond een

oplossing zowel bij Plato en Augustinus en heeft zo een eigen theorie opgebouwd rond

de ziel en de liefdesmystiek.

Ik heb Verschaeve leren kennen als de Grieks-christelijke mens, die desondanks het

vele onbegrip, de mens van heden en verleden heeft samengebracht en via zijn werken

terug tot leven heeft gebracht.

- 132 -

Literatuurlijst

Afkortingen

V.W. – Verzameld Werk

Bibliografische lijst

Primaire bronnen

VERSCHAEVE, C.,Verzameld Werk, (uitgegeven door Zeemeeuw), Brugge,1956,8

delen.

VERSCHAEVE, C. , Dietsche dichters, Brugge,1943.

VERSCHAEVE, C.,Dichtkunst: Koning Dante, Molière, de Romantiek, Brugge,1937.

VERSCHAEVE, C.,Lyrisch werk, Brugge,1936.

VERSCHAEVE, C.,De dichter Joannes a Cruce, Brugge,1926.

Secundaire bronnen

BUSSCHE, R. Vanden,‘Verschaeve en de literatuur’, in Verzameld Werk,5,

Brugge,1956, p.9-28.

BUSSCHE. R.Vanden, Cyriel Verschaeve, zijn levenshouding en kunstenaarschap,

Brugge,1942.

BUSSCHERE, K. De,’Guido Gezelle’, in Twintig eeuwen Vlaanderen (redactie

M.Lamberty),13,1,Hasselt,1976, p.85-90.

DEMEDTS, A.,Priester-Dichter Cyriel Verschaeve Keuze uit zijn werk, Brussel,1973

MEESTER, DE, J.L.,‘Cyriel Verschaeve’, in Twintig eeuwen Vlaanderen (redactie

M.Laberty),14, II, Hasselt,1976, p.85-90.

EECKHOUT, J.,‘Cyriel Verschaeve’, in Litteraire profielen,1, Brugge,1923, p.253-285.

ELST, F. Vander,‘Verschaeve. Het einde van een mythe?, in Verschaeviana,

Brugge,1993, p.299-309.

- 133 -

GREYERE, D. de,‘Verschaeve te Berlijn in mei 1941’, in Verschaeviana,1941, p.121-

165.

JONIAUX, M.,De zeesymphonieën van Verschaeve, Antwerpen, 1964.

LAMOT, B.,Op Verschaeve’s zeesymphonieën, ontleding, Lier,1972.

MEESTER, J.L. De,‘Cyriel Verschaeve en het nationale’, in Verzameld Werk,7,

Brugge,1959, xi-xxiii.

MEESTER, J.L. De, Zo was en sprak Verschaeve, Brugge,1973.

MOENS, W.,Klein Verschaeve Brevier, Brugge,1944.

PLAETSE, A. Vander, Cyriel Verschaeve zoals ik hem heb gekend, Deerlijk,1964.

STUBBE, A.,‘Verschaeve en de plastische kunsten’, in Verzameld Werk,4,

Brugge,1954, v-xxxi.

THOMAS, P.,‘Verschaeve over Albrecht Rodenbach’, in Verschaeviana, Brugge,1981,

p.11-40.

VANDERMOERE, H.,‘Verschaeves lezing van Gudrun’, in Verschaeviana,

Brugge,1981, p.61-88.

VANLANDSCHOOT, R.,Kapelaan Verschaeve Biografie, Tielt, 1998.

VANLANDSCHOOT, R.,‘Het Leuvense eredoctoraat van 1937’, in Verschaeviana

Colloquiumnummer, Brugge,1993, p.17-98.

VANLANDSCHOOT, R.,‘De aanloop tot Verschaeves Rodenbachopstel van 1909,

oude en nieuwe gegevens in het leven van Verschaeve 1906-1909’, in Verschaeviana,

Colloquiumnummer, Brugge,1981, p.89-168.

VANSINA, D.,Cyriel Verschaeve, Brugge,1944.

VANSINA, D.,Verschaeve getuigt, Brugge,1955.

VANSINA, D.,Cyriel Verschaeve als beeldhouwer, Brugge,1960.

VANSINA, D.,’Inleiding’, in Verzameld Werk,3, Brugge,1956, p.11-14.

- 134 -

VANSTEENKISTE, C.,Cyriel Verschaeve, woord en gedachte, Brugge,1966.

VANSTEENKISTE, C.,Cyriel Verschaeve, woord en gedachte, Hasselt,1966.

VILSEN, L.,Cyriel Verschaeve, Brugge 1962.

Algemeen

AET, J.,‘De pastorale methodes van de Vlaamse parochiegeestelijkheid: verandering of

continuïteit’, in Een Kantelend Tijdperk,1890-1910, Leuven,1992, p.49-63.

ANBEEK, T.,Geschiedenis van de literatuur in Nederland, 1885-1985,

Antwerpen,1999.

BARNES, J., Aristoteles (vertaald door W. De Leeuw), Brussel,2005.

BAUWENS, E.,Zuid en Noord, een bloemlezing uit Zuid- en Noord-Nederlandse

schrijvers, Brugge,1958.

BLOMMESTIJN, H.& MAAS, F.,‘Mystiek en taal’, in Encyclopedie van de Mystiek,

Tielt,2003, p.290-301.

BOCK, G. De, De Vlaamse letterkunde, Antwerpen, 1953.

COOPMAN, T.,Onze dichters, ene halve eeuw Vlaamsche Poëzie, Antwerpen,1880.

DELAFORTRIE, L. e.a.,Hugo Verriest-Joris van Severen, Wakken,1984.

DEMEDTS, A.,‘Hugo Verriest’, in Twintig eeuwen Vlaanderen (redactie M.Laberty)

13, I, Hasselt,1976, p.355-358.

DEMEDTS, A.,‘Albrecht Rodenbach’, in Twintig eeuwen Vlaanderen (redactie

M.Laberty) 13, I, Hasselt,1976, p.411-414.

BUSSCHERE, DE, K.,’Guido Gezelle’, in Twintig eeuwen Vlaanderen (redactie

M.Laberty) 13, I, Hasselt,1976, p.311-314.

DRESDEN, S.,Symbolisme, Amsterdam,1980, p.41-143.

DUINKERKEN, A. Van, Verscheurde Christenheid, Bussum,1946.

- 135 -

FRESCO, M & PAARDT, R. Vander, Naar hoger honing? Plato en Platonisme in de

Nederlandse literatuur, Groningen,1998.

GEZELLE, G.,Verzameld Dichtwerk (redactie J. Boets), Antwerpen/Amsterdam,1980-

86,8 delen.

ISEGHEM, J. Van, Guido Gezelle, Tien reken en een toovertik, Oostkamp,1999.

KRUIS, J. Van, Donkere nacht(vertaling C. Bartels), Nijmegen/Gent,2001.

LAMBERTS, E.,‘De ontwikkeling van de sociaal-katholieke ideologie in België’, in

Een Kantelend Tijdperk,1890-1910, Leuven,1992, p.49-63.

LISSENS, R.F.,De Vlaamse letterkunde, van 1780 tot heden, Brussel,1971.

LODEWICK, H. e.a.,Atlas van de Nederlandse letterkunde, Amsterdam,1979.

MUSSCHOOT, M.,‘Verloop van Nu en Straks, 1903-1919’, in Van”Arm Vlaanderen”

tot “De voorstad groeit”, Antwerpen,1988, p.233-236.

OPSOMER, J.,‘Gezelle, Plato en “Platonisme”, in Tetradio 9,2000,p.9-35.

PAARDT, R. Vander,‘Klassieke motieven in de moderne Nederlandse letterkunde’, in

Hermeneus,3,1978,, p.322-334.

REIMER, P.J.,Prisma van de klassieke oudheid, Utrecht,1959.

RUTTEN, T.,Augustinus Mysticus, Baarn,2003.

SANDERS, S.,Het spiegelend venster. Katholieken in de Nederlandse literatuur,1870-

1940, Nijmegen,2001.

SCHRAMA, M.,’Mystiek in de Augustijnenorde’, in Encyclopedie van de Mystiek,

Tielt,2003, p.603-621.

STEGGINK, O.,‘Natuurbeleving, natuurlijk milieu en mystiek’, in Encyclopedie van de

Mystiek, Tielt,2003, p.302-310.

THOMAS, P.,Bidden met Guido Gezelle, Tielt,1985.

VANACKER, D.,De Frontbeweging. De Vlaamse strijd aan de IJzer, Koksijde,2000.

- 136 -

VANGORP, H. e.a.,Lexicon van Literaire termen, Deurne,1998.

VERMEYLEN, A.,De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden, Hasselt,1963.

VISSER, A. De, Kunst met voetnoten: inhoud en betekenis in de beeldende kunst,

Nijmegen,1989.

WAAIJMAN, K.,‘Mystieke ervaring en mystieke weg’, in Encyclopedie van de

Mystiek, Tielt,2003, p.57-79.

WESTERLINCK, A.,Albrecht Rodenbach, Brussel,1958.

- 137 -

Lijst van afbeeldingen

1. Aphrodite van Knidos – Vaticaans Museum

2. Zeus – Vaticaans Museum

3. Antinoös als Dionusos – Vaticaans Museum

4. Antinoös – Napels

5. Prometheus (Verschaeve)

6. De Verrezene (Verschaeve)

7. De Vaandrig (Verschaeve)

8. De Zaaier (Verschaeve)

9. De Zwaarddrager (Verschaeve)

10. De Boogschutter (Verschaeve)

11. David (Verschaeve)

12. Het Laatste Oordeel – Sixtijnse kapel

13. Zacharias – Sixtijnse kapel

14. De Libische Sibille – Sixtijnse kapel

15. De Delphische Sibille – Sixtijnse kapel

16. Disputa – Stanza della Segnatura

17. Lam Gods – St-Baafskathedraal

18. De Nederdaling van het Kruis – St-Michielskathedraal

19. De St-Pieterskoepel

20. De tempel te Paestum

- 138 -

Bijlagen

1

2

- 139 -

3

4

- 140 -

5

6

- 141 -

7

8

- 142 -

9

10

- 143 -

11

12

- 144 -

13

14

- 145 -

15

16

- 146 -

17

18

- 147 -

19

CYRIEL VERSCHAEVE EN DE KLASSIEKEN...- 2 - Woord Vooraf Met dank aan Pieter Jan Verstraete,...

Documents

Transcript of CYRIEL VERSCHAEVE EN DE KLASSIEKEN...- 2 - Woord Vooraf Met dank aan Pieter Jan Verstraete,...