Cuba en de andersglobalistenInterview met Katrien Demuynck en Marc Vandepitte

http://vl.attac.be/article1379.html

Zopas verscheen een boek over het politiek denken van Fidel Castro. Het werd geschreven door twee ervaren Cubaspecialisten. Het boek leest vlot en werpt een verhelderend licht op de geschiedenis van het land en op de plannen van de architect van deze spraakmakende en controversiële revolutie. Reeds vijftig jaar probeert Cuba, met vallen en opstaan, een andere maatschappij uit te bouwen. Een maatschappij die probeert te breken met de kapitalistische logica, met ‘het ieder voor zich’, met de ongebreidelde consumptiedrang. Daarom leek het ons nuttig om een gesprek te hebben met de twee auteurs.

Wat is voor jullie zo speciaal of uniek aan Fidel Castro en de Cubaanse revolutie voor de 20ste eeuw?Dat is een kanjer van een vraag. We zien minstens een vijftal zaken. Vooreerst is er het eigenlijk onwaarschijnlijk gegeven dat de 26 juli beweging - dat is de naam van het rebellenleger die de guerrilla heeft gevoerd – er in geslaagd is om op de stoep van de grootste supermacht ooit, niet alleen een socialistische revolutie te installeren, maar dat bovendien ook nog eens meer dan vijftig jaar vol te houden. Het meest in het oog springend zijn hier de jaren negentig. Na de val van de muur storten alle socialistische landen van het Oostblok een voor een in elkaar, en Cuba, dat veel kwetsbaarder en zwakker was dan bijvoorbeeld de DDR, Tsjecho-Slowakije of de Sovjetunie, bleef overeind. Statistisch gesproken moest de Cubaanse revolutie op dat moment uit elkaar gesprongen zijn. Landen met een gelijkaardige economische terugval of zelfs met veel minder, worden steevast geconfronteerd met burgeroorlogen en in het beste geval massale opstanden, plunderingen, anarchie, een staatsgreep, een regeringsval. Wat nog merkwaardiger is, is het gegeven dat ondanks de gigantische problemen in de jaren negentig, de regering een zeer grote steun van de bevolking bleef genieten. Dat is een tweede punt. Onafhankelijke opiniepeilingen, o.a. een van Gallup, alsook een gelekt document van het Pentagon, laten zien dat op het dieptepunt van de economische crisis, halverwege de jaren negentig, de regering nog steeds tachtig procent steun had van de bevolking. Je moet weten dat er op dat moment honger werd geleden en dat er zeer grote ongemakken waren, zoals stroompannes van zestien uur per dag en nauwelijks transport. Zelfs de topdissident Elizardo Sánchez, gaf toe dat tachtig procent van het electoraat de regering steunt. Die grote steun is te danken aan het sterk participatief model, en dat brengt ons bij een derde element. Alle belangrijke beslissingen, ook en in de eerste plaats de economische, worden voorgelegd aan de bevolking en langdurig bediscussieerd.

1

Ontw. Indicat. Cuba/wereld(100 = beste, 50 = gemid.,

0 = slechtst; rijke landen > 79)

48

77

82

82

83

BNP/inw

Onderwijs

Levensverw.

Voeding

Kindersterfte

Indien er geen consensus gevonden wordt, wordt de beslissing afgevoerd. Zo bijvoorbeeld werd halverwege de jaren negentig na een vol jaar discussie in tienduizenden arbeidersparlementen de heffing van belasting op het loon afgevoerd. Op die manier weet de revolutionaire leiding een groot draagvlak te creëren voor haar beleid. Het besluitvormingsproces is zeker voor verbetering vatbaar en het is niet zinvol om het als een ‘model’ te zien, maar het bevat volgens ons wel elementen waarvan wij kunnen leren, al zal men dat in het zelfgenoegzame Westen niet graag horen. Een vierde element is het gegeven dat Cuba als ontwikkelingsland absoluut niet onderontwikkeld is. Het heeft een zwakke economische basis, maar haalt desondanks een zeer hoge cultureel, intellectueel en sociaal peil. Het BNP per inwoner is negen maal lager dan dat van België, maar op vlak van onderwijs, gezondheidszorg, artistieke ontplooiing, enz. zit het bij het koppeloton van de rijke landen. Voor arme jongeren in de Derde Wereld is het zo goed als uitgesloten om universiteitsstudies te volgen. In Cuba is dat een heel gewone zaak. Buitenstaanders en toeristen begrijpen dit niet altijd goed. Ze zien bijvoorbeeld een professor of chirurg die in onze ogen armoedig woont en geen eigen wagen heeft. Hoe erg toch. Maar eigenlijk is het omgekeerd: het is de arme die professor of chirurg is kunnen worden. Op zich is die hoge sociale en intellectuele ontwikkeling een uitstekende zaak, maar het heeft ook negatieve neveneffecten. Als je zo’n hoge ontwikkelde bevolking hebt, creëer je bij hen ook heel wat verwachtingen die je materieel niet altijd kan waarmaken. Of, hoe ga je met een temperatuur van dertig à veertig graden en een zeer hoge vochtigheidsgraad nog hooggeschoolde jongeren motiveren om in de landbouw te gaan werken, zeker als de tewerkstelling toch verzekerd is. In die zin is Cuba ook een beetje slachtoffer van zijn eigen succes. De revolutie had het zich natuurlijk gemakkelijk kunnen maken en de bevolking in principe minder kunnen laten ontwikkelen zoals elders in de Derde Wereld en bij delen van de bevolking uit de rijke landen, maar dat is nooit de optie geweest. De achterstand van de economie t.o.v. de sociale en culturele ontwikkeling van de maatschappij is in elk geval een grote, zo niet de grootste uitdaging waar de revolutie vandaag voor staat. Een laatste en misschien wel belangrijkste element is de ethiek. In het traditioneel marxisme was de ethische dimensie omwille van filosofische en historische redenen ondergesneeuwd geraakt. Je weet wel: het wetenschappelijk socialisme versus utopisch socialisme, klassenstrijd versus ethisch socialisme, … De motor van de geschiedenis was de klassenstrijd en niet idealen of principes; mensen worden in wezen gedreven door hun belangen, zeg maar hun klassenbelangen, en niet door waarden. Op die manier werd de sterke ethische en humanistische traditie, die het Westen doorheen de eeuwen heeft opgebouwd, praktisch overboord gegooid. Fidel rakelt de ethiek en het humanisme niet alleen weer op, hij geeft ze een centrale plaats. Dat vertaalt zich o.a. in een zeer hoog ethisch gehalte: zorg voor iedereen, in de eerste plaats voor de zwakken. Maar ook in

2

Cubaanse polikliniek in Caracas

een zeer ethische houding t.o.v. de vijand. In Cuba is het anti-imperialisme traditioneel zeer sterk, maar je vindt er geen spoor van haat tegen VS-burgers en zelfs niet tegen de VS als dusdanig. Ander element, de regering heeft nog nooit traangas of waterkannonen in gezet tegen de eigen bevolking. Het Latijns-Amerikaans continent kent sedert ’59 honderdduizenden verdwijningen en folteringen, geen een daarvan in Cuba. De laatste moord op een journalist of syndicalist in Cuba dateert van ’58. Tenslotte kent de edelmoedigheid van de Cubaanse revolutie t.a.v. andere landen zijns gelijke niet. De laatste jaren heeft Cuba anderhalf miljoen blinden in Latijns-Amerika het zicht terug gegeven. Vergeet niet, Cuba heeft ongeveer hetzelfde inwoneraantal als België en is al bij al een arm land. België heeft ongeveer vijfenveertig duizend dokters. Cuba heeft er zeventigduizend, waarvan dertigduizend in het buitenland en leidt er nog eens vijftig duizend op uit een tachtigtal landen. Moesten de VS en de Europese Unie in verhouding dezelfde inspanning leveren, dan zouden er respectievelijk twee miljoen Westerse artsen in het buitenland zitten en er nog eens drie en een half miljoen uit de Derde Wereld opgeleid worden. Dan zouden we effectief in een andere wereld leven. In die vijf elementen die we hier opsomden, heb je één gemeenschappelijk gegeven, dat is hetgeen wij de factor Fidel genoemd hebben.

Waarom blijft voor grote groepen mensen (ook jongeren) altijd opnieuw Che meer tot de verbeelding spreken (zoals nu weer de tweedelige film van Steven Soderbergh) dan Fidel Castro?Che belichaamt het protest tegen het establishment, de strijd tegen uitbuiting en verdrukking. Hij straalt authenticiteit en radicaliteit uit. Allemaal eigenschappen die grote groepen mensen en vooral jongeren aanspreken. Dezelfde elementen vind je ook terug bij Fidel, maar een staatsman spreekt sowieso veel minder aan dan een vrijheidsstrijder die in de jungle is omgekomen. Fidel wordt vereenzelvigd met de Cubaanse revolutie en met alle mankementen of niet vervulde verwachtingen, die velen daarover gekoesterd hebben. Bij Che is dat niet het geval. De uitstraling van Che heeft ook te maken met de fameuze foto van Korda, waarop hij met een

3

indringende en ernstige blik staat, die minstens zo intrigerend is als die van de Mona Lisa. Na zijn dood in 1967 ging deze foto de wereld rond en werd het icoon van de mei ’68 generatie. Over de figuur van Che is ook veel meer geweten dan over Fidel. Er zijn geen vlot leesbare biografieën geschreven over Fidel. Er bestaan nauwelijks boeken over zijn gedachtengoed. Dat is bij Che helemaal anders, het dagboek van Che in Bolivia bijvoorbeeld is wereldwijd gekend en zoiets spreekt ook tot de verbeelding. Che was een mooie man, sexy en niet vergeten, hij is vrij jong gestorven. En hij is ook gestorven, mythevorming ontwikkelt zich meestal pas na het overlijden van een historisch figuur. We zijn er van overtuigd dat na zijn dood de uitstraling van Fidel zal toenemen, maar wellicht nooit zoals bij zijn strijdmakker Che.

Wat is de belangrijkste verwezenlijking (of verwezenlijkingen) van Fidel in de Cubaanse revolutie en voor de toekomst van het socialisme in de 21ste

eeuw?Het allerbelangrijkste is dat Fidel en de zijnen erin geslaagd zijn een revolutie door te voeren en vooral om stand te houden. Wat zou er geworden zijn van Latijns-Amerika indien de Cubaanse revolutie er niet was geweest of zou begeven hebben? Zonder het voorbeeld van Cuba zou er wellicht geen sprake zijn van het huidige linkse revival in Latijns-Amerika, dat zeggen ons onze vrienden van de regio. Cuba toont dat het zelfs voor een zwak land mogelijk is om een onafhankelijke koers te varen tegenover de oppermachtige VS. Het toont dat een ontwikkelingsland niet onderontwikkeld hoeft te zijn. Het toont dat een alternatief voor de neoliberale globalisering niet alleen mogelijk is, maar ook haalbaar. Voor de honderden miljoenen latino’s die onder dagelijkse miserie gebukt gaan en in ellendige omstandigheden moeten overleven is dat van onschatbare waarde. Dat geldt des te meer voor het socialisme van de 21ste eeuw. Was Cuba na ’89 samen met de Oostbloklanden mee ten onder gegaan, dan was het socialisme als alternatief waarschijnlijk definitief afgeschreven geweest in het Latijns-Amerikaanse continent. Door overeind te blijven heeft Cuba duidelijk gemaakt dat er niet één socialisme is, maar dat er veel varianten zijn, de een al wat veerkrachtiger dan de ander. De invloed van de Sovjetunie op de Cubaanse revolutie is ongetwijfeld zeer sterk geweest, maar de Cubaanse revolutie is nooit een klonering geweest van die van de Sovjetunie. Fidel hamert er steeds op dat marxisme per definitie anti-dogmatisch is en dat elk land zijn eigenheid heeft en precies daaraan zijn programma, methodes en tactieken moet aanpassen. Dat geldt tot en met voor het al dan niet kiezen voor de gewapende weg. Fidel zegt dat zijn bijdrage aan de Cubaanse revolutie erin bestaan een synthese te hebben gemaakt van de ideeën van José Martí en van het marxisme-leninisme en die consequent te hebben toegepast in hun strijd. José Martí is een belangrijke Cubaanse vrijheidsstrijder uit de negentiende eeuw. Hij is het boegbeeld van de nationale eenheid en de strijd tegen het Spaans kolonialisme en VS-imperialisme. De belangrijkste elementen van dit ‘marti-leninisme’ voor het socialisme van de 21ste

4

eeuw zijn de centrale plaats van de ethiek en de combinatie van het voorhoedemodel en basisdemocratie, waarover we het daarjuist al hadden.

Waarom nu er een Latijns-Amerikaanse lente is een “politiek testament” van de architect van de Cubaanse revolutie?Dit boek was niet echt gepland. Zo’n vier jaar geleden hadden we het plan opgevat om een biografie te schrijven van Fidel. In het kader daarvan deden we heel wat opzoekingswerk, we bestudeerden o.a. de speeches, interviews en brieven van el comandante. We kenden uiteraard al heel wat elementen van het gedachtengoed van Fidel, maar we hadden dat zelf nog nooit op een rijtje gezet en tot op heden is zijn denken ook nog niet gesystematiseerd. Dat is ook niet eenvoudig omdat zijn ideeën zeer versnipperd zijn en verspreid over vele tienduizenden bladzijden. Toen we daarmee bezig waren, leek ons dat meer dan interessant genoeg om uit te schrijven. Toen we op een bepaald moment ons manuscript voorlegden aan François Houtart, wou hij het direct uitgeven in een aantal landen in Latijns-Amerika. Ook in Cuba kwam er direct interesse voor ons boek. Je moet er van uitgaan dat het politiek denken van Fidel vrij weinig gekend is, maar dat het tezelfdertijd veel interessante elementen bevat die nuttig kunnen zijn voor het socialisme van de 21ste eeuw.

Wat is het aandeel van de “factor Fidel” in het feit dat de Cubaanse revolutionairen geslaagd zijn waarin vele anderen faalden?Ten eerste zijn ongelofelijk revolutionair optimisme. Met een hondervijftigtal vrij onervaren en weinig geschoolde jongeren bestormde hij de tweede grootste kazerne van het land, om vandaar uit de revolutie te starten. Met tachtig rebellen en vrij weinig munitie trok hij enkele jaren later vanuit Mexico met een bootje ten strijde tegen het best bewapende leger van Latijns-Amerika. Toen ze na de compleet mislukte landing met nog iets meer dan tien man overschoten, zonder munitie of eten, aarzelde hij geen seconde om door te gaan. Met een legertje van amper driehonderd guerrillero’s begonnen ze in de zomer van ’58 een land te veroveren dat driemaal zo groot is als België. Net als Che geloofde Fidel dat niet alle voorwaarden voor een revolutie per se moesten vervuld zijn om eraan te beginnen, dat zou wel komen tijdens de revolutie zelf. Ten tweede had en heeft hij een onwrikbaar geloof in het revolutionair potentieel van de bevolking. Hij was ervan overtuigd dat een revolutie alleen maar kon slagen én standhouden als een groot deel van de bevolking ermee achter staat. Steeds opnieuw steunde Fidel op zijn landgenoten om de revolutie te verdedigen. Voorbeelden daarvan: de algemene staking op 2 januari ’59; de alfabetiseringscampagne in 1960, het uitschakelen van de contrarevolutie in de jaren zestig, het opstellen van kieslijsten, het bediscussiëren van belangrijke sociaal-economische maatregelen, … Telkens werden of worden

5

honderdduizenden Cubanen gemobiliseerd om het objectief tot een goed einde te brengen. Ten derde kan je Fidel zien als een onvermoeibare leraar. Het revolutionair potentieel van de bevolking wordt maar verwerkelijkt op voorwaarde en in de mate dat de mensen gevormd zijn, dat ze politiek bewust en weerbaar zijn. Zijn speeches waren daartoe een zeer belangrijk instrument. Fidel heeft daar in zijn carrière duizenden uren aan besteed. In de geschiedenis is er geen enkele regeringsleider die dit ook maar van ver benadert. Fidel spreekt de taal van het volk, veel Cubanen herkennen zich in zijn redevoeringen. Ze zijn uitgegroeid tot een soort collectief subject van de revolutie. Zijn redevoeringen zijn nooit zwaar op de hand, ze zijn voor iedereen begrijpelijk en didactisch opgebouwd.Ten vierde wist Fidel als geen ander gebruik te maken van de massamedia, zowel tijdens de gewapende opstand als erna. Ten vijfde is Fidel een zeer grote strateeg. Hij weet perfect de krachtsverhoudingen in te schatten en welke doelstelling binnen de verhoudingen op dat moment mogelijk zijn. Je moet geen onnodige vijanden maken en ze zeker niet allemaal tegelijk willen bestrijden, is zijn leuze. Zijn revolutionair optimisme gaat gepaard met geduld. Het gebrek aan dat laatste heeft veel andere revolutionaire bewegingen de das omgedaan. Om een vroegtijdige VS-invasie te vermijden en om de rebellenbeweging voldoende tijd te geven om zich te consolideren, sloot hij tijdens de gewapende strijd een breed front met burgerlijke krachten en met een zeer gematigd platform. Dat werd niet altijd goed begrepen, laat staan in dank afgenomen door de linkerzijde van zijn beweging. Het bleek echter de correcte tactiek te zijn.Een laatste, zeer belangrijk element is de eenheid. De meeste revolutionaire bewegingen zijn gestrand omwille van verdeeldheid. Het streven naar eenheid was daarom voor Fidel een hoofdbekommernis. Hierbij speelde de grote overtuigingskracht en zijn gezag en prestige vaak een cruciale rol. Linkse analyses beklemtonen terecht het belang van krachtsverhoudingen en materiële voorwaarden bij het verklaren van historische ontwikkelingen, maar onderschatten vaak de uitzonderlijk rol die charismatische figuren kunnen spelen. En dat was zeker het geval bij een figuur als Fidel.

Hoe is het “radicaal nationalisme” te verzoenen met de zo noodzakelijke “internationale solidariteit”?Cuba werd onafhankelijk zowat driekwart eeuw na de andere landen van Latijns-Amerika. Op dat moment waren de VS volop bezig met een imperialistische opmars in de richting van Latijns-Amerika. Door die historische context is de Cubaanse nationale identiteit doorweven met een sterk gevoel van anti-imperialistisme. En dat anti-imperialisme is transnationaal. Want, voor zowel Bolivar als Martí was de eenheid van de Latijns-Amerikaanse volkeren een voorwaarde om stand te kunnen houden tegenover de opdringerige VS. Het is een nationalisme van de underdog. Het is emanciperend en heeft niets van doen met chauvinisme, etnicisme, culturele of economische superioriteit, zoals dat tegenwoordig in de rijke landen het geval is. Fidel stapte resoluut in die radicale,

6

anti-imperialistische traditie van integratie van het continent. Als jonge student militeerde hij voor de onafhankelijkheid van Puerto Rico. Hij is eenentwintig wanneer hij deelneemt aan een expeditie om de dictator van de Dominikaanse Republiek omver te gooien. En een jaar later participeert hij aan de spontane volksopstand in Colombia. De graad van altruïsme die Cuba aan de dag legt t.o.v. van de landen van het Zuiden is nooit gezien. We hadden het al over de medische missies. Cuba heeft ook gevaarlijke, militaire missies ontplooid in een twintigtal landen. Weinig geweten is dat het Cubaanse leger in Angola een beslissende slag heeft toegebracht aan het Zuid-Afrikaanse leger, die doorslaggevend was voor het einde van het apartheidsregime. In totaal namen vierhonderd duizend Cubanen deel aan die missies, allemaal op vrijwillige basis. Meer dan twee duizend Cubanen lieten er het leven.

Waarom is de schertsfiguur Don Quichote, o.a. en uitgerekend bij Marx, juist de grote held van Fidel?Marx bespotte zijn tegenstanders soms met de term ‘Don Quichotist’ om aan te geven dat de persoon in kwestie utopisch of idealistisch dacht en niet dialectisch. Je moet dat zien binnen zijn historische context. Utopische socialisten waren eerder een rem op de toenmalige klassenstrijd en voor Marx en Engels was het belangrijk om zich daartegen te profileren. Ook de kerk en and ere reactionaire krachten hanteerden een idealistische filosofie ten voordele van de status quo. Vandaar de scherpe uitlatingen van Marx. Fidel leeft in een andere context en heeft een heel andere ideeënstrijd te voeren dan Marx toen. In Latijns-Amerika heeft de utopische dimensie een sterk appelerende kracht en heeft veel emancipatorisch potentieel. Daarom heeft hij niet nagelaten die dimensie optimaal te benutten. In zekere zin heeft Fidel, samen met andere Latijns-Amerikaanse marxisten zoals José Mariátegui, de utopische dimensie opnieuw gerecupereerd.

Hoe is Fidel omgegaan in de Cubaanse revolutie met “religie”, altijd een moeilijk punt voor linkse intelligentsiaIn een principiële opstelling van marxisten is er geen plaats voor religie alleen al omwille van filosofische redenen. Elke vorm van godsdienst botst met de materialistische wereldopvatting van het marxisme. Het gevolg was dat zowel in Latijns-Amerika als in de Arabische wereld veel communistische partijen zich

7

Standbeeld van Paus Johannes Paulus II in Holguín

vervreemden van de arme lagen van de bevolking, die vaak in meerderheid gelovig waren en zijn. Die principiële opstelling volgt Fidel niet, maar hij geeft wel aan dat er politieke gronden kunnen zijn voor de aversie t.a.v. godsdienst. Vermits het geloof vaak gebruikt werd en wordt als instrument van overheersing en onderdrukking is het logisch dat de revolutionaire traditie sinds de Verlichting een antireligieuze component bevat. Dat is dus niet eigen aan de socialistische traditie, maar dat vind je ook o.a. in het liberalisme van J.J. Rousseau en de Franse encyclopedisten. Maar in Cuba was de situatie van de kerk sterk verschillend van de rest van het continent. De kerk was er zeer elitair en nauwelijks ingeplant bij de rurale bevolking. De clerus bestond voor een groot deel uit Spaanse missionarissen, die vanaf de jaren dertig niet zelden sterk beïnvloed waren door het fascisme van Franco. Het was dan ook te verwachten dat het na de overwinning in ’59 snel tot een confrontatie zou komen met de revolutionaire regering. Vanaf de landhervorming halverwege ’59 werd de kerk de speerpunt van contrarevolutionaire activiteiten. De situatie polariseerde en er kwamen overreacties aan beide kanten. Daardoor werden gelovigen in de beginjaren van de revolutie gediscrimineerd. Maar na verloop van tijd werd het conflict minder scherp. Christenen die de revolutie steunden begonnen de revolutionaire leiding te bevragen. Er volgden ontmoetingen tussen de leiders van de verschillende kerken en Fidel, en ook in het parlement werd over de kwestie gedebatteerd. Vanaf de jaren zeventig hield Fidel een pleidooi voor een strategische, d.w.z. definitieve alliantie tussen christenen en marxisten. Beide groepen varen daar volgens hem wel bij. Men kan stellen dat de revolutie een duidelijk onderscheid heeft gemaakt tussen religie en religieuze gevoelens aan de ene kant, en de institutionele vertaling ervan aan de andere kant. Voor de Cubaanse leiding is de religie op zich nooit het probleem is geweest, maar wel de opstelling van het kerkelijk instituut t.a.v. de revolutie. Godsdienst is geen opium, hij kan het wel worden. In de woorden van Fidel: ‘het kan een drug zijn of een wonderlijk middel in de mate dat hij gebruikt wordt ter verdediging van de onderdrukkers en uitbuiters, of voor de onderdrukten en uitgebuiten’.

Hoe is het mogelijk dat Cuba de moeilijke jaren negentig heeft overleefd en dat zulk een klein landje standhoudt tegenover de langstdurende blokkade in de wereldgeschiedenis?Conflict Studies, een inlichtingendienst voor het Britse zakenleven publiceerde daarover halverwege de jaren negentig een zeer goed gedocumenteerd rapport. Zij vermelden een negental factoren, waarvan wij er reeds enkele vernoemden: 1. De vrij snelle economische recuperatie na het wegvallen van de economische relaties met het Oostblok; 2. De verregaande participatie in de besluitvorming; 3. een onbestaande interne oppositie; 4. een stevig en stabiel leiderschap en

8

vertrouwen in de leiding; 5. internationale solidariteit; 6. de sociale voordelen, denk maar aan gratis onderwijs en gezondheidszorg; 7. de egalitaire aanpak van de crisis; 8. het radicaal nationalisme en 9. sterke revolutionaire en ethische waarden.Daarbij is het nuttig op te merken dat slechts één van die factoren het leiderschap betreft. Op grond van die studie kon je al met een vrij grote zekerheid voorspellen dat met het wegvallen van Fidel het hele zaakje niet in de soep zou draaien, omdat die acht andere factoren onverkort blijven gelden. De gebeurtenissen van de afgelopen jaren hebben dat ook bevestigd.

Toch is er bij veel Westerse intellectuelen een verminderde aantrekkingskracht waarneembaar voor de Cubaanse revolutie wegens een “gebrek aan vrijheid”? Is dat terecht of is het vooral een gevolg van het falen van het Oosteuropees socialisme en de invloed van het neoliberalisme?De verminderde aantrekkingskracht is het gevolg van een rits van factoren. Je ziet in het Noorden veel oprechte steun aan bevrijdingsbewegingen in het Zuiden, maar de steun is helaas ook soms oppervlakkig en er is ook wel wat opportunisme. Mensen staan graag aan de kant van de overwinnaars. Wanneer de revolutionaire beweging overwinningen boekt of goede perspectieven heeft, dan krijgt ze veel steun. Dat was in de jaren zestig het geval met Vietnam, Cuba en veel onafhankelijkheidsbewegingen in het Zuiden. Idem in de jaren tachtig met Nicaragua en El Salvador. Bij nederlagen brokkelt die steun dan weer af. Van de tientallen comités over Latijns-Amerika die ons land kende in de jaren tachtig en negentig schiet vandaag ongeveer niets meer over. De laatste jaren zien we gelukkig opnieuw een verhoogde belangstelling en steun voor wat in Latijns-Amerika en Cuba gebeurt. Ook Links heeft blijkbaar zijn modes. Fidel zegt daarover dat het ‘in gemakkelijke tijden gemakkelijk is om revolutionair te zijn, maar dat de echte verdienste erin bestaat revolutionair te zijn in werkelijk moeilijke tijden’. Een tweede reden is dat mensen in het Westen vaak een romantisch beeld hebben van de Derde Wereld, en zeker van revolutionaire processen. Het is alsof een hele maatschappij omwentelen een koud kunstje is dat zonder kleerscheuren kan gebeuren en vooral dat dit uitgevoerd wordt door engelen en niet door mensen. In het geval van Cuba vergeet men daarbij dat het om een arm, economisch onderontwikkeld land gaat; dat het om een eiland gaat dat de langstdurende blokkade uit de wereldgeschiedenis moet ondergaan en de agressie van de grootste supermacht ooit; dat de economische depressie van de jaren negentig als gevolg van de val van de SU het hele sociaaleconomische weefsel heeft ontwricht; dat het verplicht is geweest de sociaal meest vervuilende industrie te introduceren, namelijk het toerisme; enzovoort. Als je dat allemaal niet ziet of onvoldoende in rekening brengt dan bouw je een totaal verkeerd verwachtingspatroon op en word je heel snel neerslachtig. Het is alsof je van een verwonde amateur prestaties van een topsporter zou verwachten. Een derde reden waarom linkse intellectuelen soms afhaken is de onophoudelijk mediaoorlog tegen het eiland. Negentig procent van wat over Latijns-Amerika en Cuba bericht wordt, gebeurt via Noord-Amerikaanse agentschappen, die op zijn

9

zachtst gezegd niet zo gunstig staan tegenover de Cubaanse revolutie. Je moet daarbij ook in het achterhoofd houden dat Washington elk jaar miljoenen dollars investeert in verslaggeving over Cuba en dat dit kadert in de contrarevolutionaire strategie van de VS. Daar daarboven op komt nog de doorgaans vijandige redactionele lijn van onze massamedia. Het gevolg is een zeer tendentieuze, vaak schandalige berichtgeving over Cuba. Het gaat over verdraaiingen, halve waarheden, tot en met leugens, censuur en zelfs vervalsingen. De druk van de media kan je niet genoeg inschatten. Zij zetten globaal een zodanig negatieve toon, dat het als intellectueel bijna politieke zelfmoord is om je nog positief uit te laten over het land. Er zijn weinig intellectuelen in het Westen die die druk weerstaan.Een vierde reden haal je zelf aan. Het socialisme van de twintigste eeuw vertoonde heel wat mankementen en er zijn belangrijke fouten gemaakt, maar er waren ook zeer sterke punten. Na de val van de Berlijnse Muur heeft de linkerzijde bij ons het kind met het badwater weggegooid. Het socialisme was mislukt en had geen toekomst meer. Bovendien werd Cuba meestal gezien als een satelliet van de SU en dus wordt het totaal te onrechte over een kam geschoren met de landen van het Oostblok. Maar hoe dan ook, alle weerstanden die men had ten opzichte van de socialistische landen van het Oostblok worden nu geprojecteerd op de het eiland. Vandaag rekenen heel wat intellectuelen, vooral dan uit de ’68 generatie, af met hun links verleden om hun respectabiliteit te bewijzen. En daarbij moet Cuba het vaak ontgelden, want binnen het pensée unique is er natuurlijk geen plaats voor die revolutie. Hoe harder ze destijds ‘Hasta la victoria siempre’ geroepen hebben, hoe harder ze nu spotten met en afgeven op deze tropische revolutie. Het is soms pijnlijk en gênant. De linkerzijde maakt in het Westen een ernstige crisis door, ze is haar toonaangevende rol kwijtgespeeld. Het is een wereld van verschil met het huidige intellectueel klimaat in Latijns-Amerika, waar het socialisme van de 21ste eeuw volop op de agenda staat en Cuba een eerlijke behandeling krijgt.

Wat nu het ‘gebrek aan vrijheid’ betreft. Het is ongetwijfeld zo dat de Cubaanse revolutie niet beantwoordt aan onze norm van vrijheid. Maar die norm is vooral gebaseerd op onze welvaart, een welvaart die vijf op zes inwoners van deze planeet niet heeft, inclusief de onderlaag van de rijke wereld. Cuba beoordelen volgens die norm heeft geen zin. Als je Cuba wil beoordelen dan moet het land daarover in de eerste plaats vergelijken met vergelijkbare landen en niet met ons. Enkele harde cijfers. De laatste twintig jaar werden in Latijns-Amerika meer dan vierduizend syndicalisten vermoord en tussen 1996 en 2006 192 journalisten, geen een daarvan in Cuba. Sinds de jaren zestig werden ongeveer tweehonderdduizend latino’s om politieke redenen vermoord of ‘verdwenen’. Daarvan is er ook geen enkele Cubaan, behalve enkele landgenoten in Miami die het niet eens waren met de harde aanpak van ultra-rechtse anti-Castro organisaties daar. In het geval van Cuba moet je bovendien in acht nemen dat Washington er alles aan doet om de regering omver te gooien en van het eiland een protectoraat te

10

Scène uit het nationaal parlement van Cuba

maken. In een belaagde burcht zijn alle dissidenten verraders, zo stelde Ignatius van Loyola. In België hebben we zo’n situatie ook gekend op het einde van de jaren dertig. Toen stonden ook wij tegenover een grootmacht die van plan was om ons land binnen te vallen en het bestuur over te nemen. Er zaten toen verschillende politieke leiders achter de tralies en er was een sterke perscensuur. We moeten hier aan toevoegen, dat in Cuba vandaag de meeste dissidenten vrij rondlopen en dat diegenen achter de tralies daar niet zitten voor hun politieke mening of activiteit, maar omdat ze financiële of logistieke steun hebben ontvangen van de VS. Ook onze grondwet voorziet zware straffen voor het samenwerken met vijandige mogendheden met het doel de staat te ondermijnen. Tijdens de voorbije golfoorlogen werden in België verschillende Arabische radiozenders gesloten, nochtans werden wij hier niet rechtstreeks militair bedreigd. Je hoeft het niet eens te zijn met het eenpartijsysteem op Cuba, hoewel het wat verkiezingen betreft eigenlijk gaat over een nulpartijensysteem. Wij zijn de laatsten om te zeggen dat het Cubaans politiek geen mankementen zou hebben en niet voor verbetering vatbaar is. Zo kan men discussiëren over de vraag of het Cubaanse parlement al dan niet te volgzaam is t.o.v. de regering. Maar dan is de werking van ons Belgisch parlement in elk geval geen goed voorbeeld. Een recente studie toont aan dat de periode 2003-2007 in het parlement dat het dissident stemgedrag van leden van de meerderheidspartijen slechts 0,7% bedraagt, dat is één op hondervijftig keer. Bij de Spa ging was dat slechts 0,05%. Geen wonder dat slechts een op vier Belgen vertrouwen heeft in zijn politici. In andere landen zijn er gelijkaardige scores. En dan zwijgen we nog over het totaal ondemocratische karakter van het Europese parlement, dat wel goed is voor meer dan zestig procent van onze wetgeving. Met andere woorden, enige bescheidenheid van onze kant is hier op zijn plaats en de stoere uitspraken over Cuba moeten vaak doen vergeten hoe hier eigenlijk bij ons gesteld is. Heel wat journalisten bij ons verwijten hun Cubaanse collega’s dat ze serviele instrumenten zijn van de communistische partij, maar vergeten dat ze zelf broodschrijvers zijn van grote kapitaalgroepen en dat ze hoe langer hoe meer gebonden zijn aan een strikt redactionele lijn. Ook hier hoeft het niet te verwonderen dat de journalisten bij ons nog niet door de helft van de bevolking vertrouwd wordt (46%).

Waarom heeft Fidel nooit een “eigen leer” uitgewerkt?In tegenstelling tot de meeste van zijn collega’s uit de communistische traditie, heeft Fidel zijn ideeën nooit gesystematiseerd, laat staan ze vast gelegd in een soort leer. Dat is zeker geen kwestie van ideologische zwakte. In zijn vele speeches en interviews gaat hij herhaaldelijk in op allerhande ideologische en politiek-strategische kwesties, maar hij heeft ze nooit uitgewerkt tot een soort afgerond geheel. De reden daarvoor hoef je niet ver te zoeken: hij verzet zich stellig tegen elke vorm van canonisering, ook en zeker als het zijn eigen ideeën

11

betreft. Het marxisme ziet hij niet als een set van vaste wetmatigheden, maar als een kompas. En het eigene van een kompas is dat het andere richting uitwijst naargelang je op een andere plaats staat. Dat hij geen leer heeft uitgewerkt wil daarom niet zeggen dat je er niet kan van leren, dat het niet inspirerend kan zijn. En dat is dan weer de reden waarom wij de flarden van zijn politiek-ideologische ideeën wat gesystematiseerd hebben. Dus niet om er een leer van te maken, een soort Fidelisme, maar omdat we denken dat zijn gedachtegoed heel interessante elementen bevat voor de linkerzijde vandaag.

Wat is het belangrijkste dat de Westerse linkerzijde en ook de andersglobalistische strijd kan leren van Fidel en kan onthouden voor de linkse strijd van de toekomst?Revolutionair optimisme maar tegelijkertijd niet ongeduldig zijn en geen onnodige vijanden maken; de ‘kunst van het wachten’ oftewel alles op zijn tijd aanpakken en in stappen tewerk gaan; het geloof in en het steunen op de bevolking; het investeren in studie; het optimaal gebruiken van de massamedia; het nastreven van organisatorische en politieke eenheid als absolute prioriteit; het vermijden van recuperatie door het establishment; het belang van cultuur en historisch figuren; het hanteren van een sterk ideologisch platform dat je soepel en niet dogmatisch toepast, maar dat je niet belemmert om brede fronten aan te gaan; het marxisme als kompas en analyse-instrument om het kapitalisme te doorgronden en te overwinnen; het socialisme als alternatief voor het kapitalisme. Maar het allerbelangrijkste volgens ons is het centraal stellen van ethiek binnen de marxistische traditie. Kijk, het kapitalisme luidde een radicale breuk in met alle voorafgaande maatschappijvormen. Het keerde de hiërarchie tussen de sferen helemaal ondersteboven. De economische sfeer staat bovenaan, de politieke sfeer wordt daar geheel aan onderworpen. De parlementen in de kapitalistische landen kunnen nauwelijks nog verhullen dat ze de speelbal zijn van de multinationals. De sfeer van de waarden en ideeën is op zijn beurt volledig afgestemd op de economische belangen. De media zijn nagenoeg volledig in handen van het grootkapitaal, en die bepalen en controleren in verregaande mate de publieke opinie. De topwaarden die gepromoot worden zijn consumisme, prestige, het ieder voor zich, het recht van de sterkste, de superioriteit van het blanke ras en de Westerse beschaving, ... De Cubaanse revolutie gaat daar volledig tegen in. Ze heeft zich geïnspireerd op Marx en Lenin, maar ook op José Martí en hanteert een compleet andere hïerarchie van sferen, waarin ethiek en het bewustzijn een vooraanstaande plaats krijgen. Het resultaat is een maatschappij die verre van ideaal is, maar waar de economie niet alleen ondergeschikt is aan de politiek, maar waar het geheel gericht wordt op de zorg voor de zwaksten, de zo gelijk mogelijke verdeling van de rijkdom, solidariteit, … We denken dat het laboratorium, dat de Cubaans revolutie is, in die zin een bijdrage kan leveren aan de zoektocht naar een andere en betere wereld.

12

Wat zullen de fundamentele verschillen zijn tussen Raúl en Fidel? Is het toch niet gevaarlijk dat ‘individuen’ zulk een grote invloed hebben op de geschiedenis van hun land?Fidel en Raúl hebben ongetwijfeld een enorm prestige en autoriteit in hun land. Dat komt omdat zij aan de Cubanen hun waardigheid teruggegeven hebben en ze verlost hebben van het juk van de VS. Het is dan ook evident dat beide individuen uitzonderlijk veel invloed hebben op de revolutie. Maar dat wil daarom niet zeggen dat de besluitvorming bij hen gemonopoliseerd is. Van in het begin is de besluitvorming op Cuba een sterk collectief gebeuren geweest en wat meer is, de belangrijkste beslissingen worden uitvoerig voorgelegd aan de bevolking. Die hangen dus niet af van de eventuele grillen of invallen van een of ander individu. Dat zou inderdaad zeer gevaarlijk zijn. Voor zover wij daar zicht op hebben kunnen we stellen dat Fidel in de afgelopen vijftig jaar regelmatig in een minderheidspositie stond, d.w.z. dat er maatregelen genomen werden waar hij niet echt achter stond. Dat brengt met zich mee dat er geen fundamentele verschillen zijn in een beleid onder Fidel of Raúl. Ze hebben wel een andere stijl en zullen ongetwijfeld wat andere accenten leggen. Zo is Raúl wat pragmatischer ingesteld dan Fidel. Maar je moet er van uit gaan dat koerswijzigingen op Cuba vooral te maken hebben met een nieuwe context of nieuwe uitdagingen en niet zozeer met een ander leiderschap. Zo bijvoorbeeld verwachtten de Westerse media een meer marktgerichte aanpak door Raúl. Ze vergeten daarbij dat de meest drastische en marktgerichte maatregelen in de jaren negentig werden doorgevoerd, en dat was ‘onder Fidel’.Wat betreft het gevaar van te veel te steunen op individuen: was Fidel in de beginjaren uitgeschakeld geweest, dan zou de revolutie er wellicht heel anders hebben uitgezien en misschien zelfs niet overleefd hebben. Maar ondertussen is de leiding sterk geconsolideerd en hangt het veel minder af van deze of gene figuur. Je ziet trouwens aan andere revoluties dat naarmate de historische figuren overlijden, het ook minder belangrijk wordt welk persoon nu precies de leiding heeft. Wie kent de naam van de huidige premier van Vietnam of van de president van China?

Er wordt nu in de pers gesproken over tegenstellingen tussen de “Castristen” en de “Raulisten”. Wat zijn die tegenstellingen en is er een post-Fidel tijdperk op komst en vooral wat zullen de belangrijkste verschuivingen zijn in dit post-Fideltijdperk?Er is daarover heel wat te doen geweest naar aanleiding van de recente regeringswissel, waarbij twee bekende figuren en door de media gedoodverfde opvolgers van Fidel van het toneel zijn verdwenen. Dat na de verkiezing van een

13

nieuwe president ook de regering wordt herschikt is nogal evident, dat gebeurt in elk land. Raúl had het trouwens aangekondigd toen hij verkozen werd in 2008. Bovendien heeft hij aangekondigd dat er nog belangrijke verschuivingen komen, hou je dus maar vast. Overigens, moest er geen herschikking gekomen zijn dat had de pers de regering wellicht beschuldigd van het zich vastklampen aan de macht en hadden ze daarin het bewijs gezien dat Fidel stiekem alle touwtjes in handen bleef houden. De verschuivingen die zich aandienen hebben te maken met de nieuwe uitdagingen. In de jaren negentig was het voor Cuba een kwestie van economisch te overleven en het diplomatiek isolement te overwinnen. Nu dat achter de rug is en de economie vanuit Venezuela en China verse zuurstof krijgt, is de eerste prioriteit nu de verhoging van de productiviteit en de koopkracht van de bevolking. Op dat vlak zullen we wellicht nog heel wat maatregelen te zien krijgen.

De “toenadering” van de Obama-administratie om de economische boycot af te zwakken: hoe serieus is dit en is dit een teken aan de wand voor het begin van het post-Fideltijdperk?Er is wel een misverstand. Obama heeft nooit aangekondigd om de blokkade te verlichten. Wel heeft hij beloofd om een aantal sanctiemaatregelen, die ook de Miami Cubanen troffen, terug in te trekken. Misschien zal hij het reisverbod voor Noord-Amerikaanse burgers naar het eiland versoepelen en eventueel zelfs ongedaan maken. Dat zou een enorme boost met zich meebrengen voor het toerisme op Cuba. Maar dat valt nog te bezien. Het enige wat de nieuwe VS-president heeft aangekondigd, is dat hij bereid is om te praten met de Cubaanse overheid. Dat is natuurlijk al heel wat. Maar de geschiedenis leert ons om niet op de feiten vooruit te lopen. Vergeet niet dat het onder Kennedy was dat de invasie in de Varkensbaai plaatsvond. Het was onder Carter dat het zeer agressieve Santa Fe document werd opgesteld, waarin Cuba openlijk werd geviseerd. En het was onder Clinton dat de Helms-Burton wet het licht zag. Je moet ook weten dat het ongedaan maken van de blokkade alleen kan door een speciale meerderheid in het Congres. We maken ons dus best niet teveel illusies.

De Factor Fidel, Katrien Demuynck & Marc Vandepitte, Garant 2008, 163 p.€7,5 + €2 portkosten voor leden ICS; €10 + €2 portkosten voor niet-leden.Bestellen kan via ics@cubanismo.net of 02/209 23 63.

14