januari 2018 Chemie Magazine 3534 Chemie Magazine januari 2018

V an de 21 oprichtingsle-den van de VNCI was een derde wat we van-daag de dag biobased noemen. Amsterdam-

sche Chininefabriek bijvoorbeeld verwerkte bast van de kinaboom tot kinine-extract (en legde zich later ook toe op andere geneesmiddelen). Chemische Fabriek ‘Gembo’ in Win-schoten maakte waterglas uit zand (en later ook drukinkt). Polak’s Fru-tal Works in Amersfoort produ-ceerde geur- en smaakstoffen op natuurlijke basis (later synthetisch). En Lijm- en Gelatinefabriek ‘Delft’ maakte lijm en gelatine uit beende-ren.

Bij de oprichting op 17 mei 1918 telde de Vereeniging van de Nederlandsche Chemische Industrie 21 leden. Hoe is

het deze bedrijven vergaan? De meeste zijn in de loop der jaren gestopt of na fusies en overnames opgegaan in het

grotere geheel. Enkele bedrijven zitten echter nog op dezelfde locatie én zijn nog steeds lid van de VNCI.

Tekst: Igor Znidarsic

CRODA, ALBEMARLE EN ICL NOG STEEDS OP DEZELFDE PLEK ALS VOORGANGERS

Onder de eerste leden zaten ook bedrijven die we nu onder de noe-mer pharma zouden scharen. Zoals genoemde Amsterdamsche Chini-nefabriek, en verder J.J. Hofman, Apotheker, die in Den Haag een apo-theek, een laboratorium en een fabriek van onder meer essences en bronzouten runde, en Koninklyke Pharmaceutische Fabriek v/h Bro-cades & Stheeman in Meppel, die begon als apotheek en later fijne farmaceutische chemicaliën ging produceren. Ook zat er een verffabrikant bij: Verfstoffenfabriek Holland v/h Dr. Remmert & Co. in Apeldoorn, die anorganische en organische pig-

menten produceerde. Het bedrijf werd in 1956 overgenomen door Sikkens en in 1965 door Billiton en ging later deels over in Farbenfa-brieken G. Siegle und Co.

WereldconcernEr zijn meer bedrijven die uiteinde-lijk door het buitenland zijn opge-slokt. Chemische Fabriek ‘Naarden’, die ruwe glycerine en karwijzaad destilleerde (en later overstapte op antioxidanten, smaakstoffen en vita-mine C), werd in 1997 na enkele fusies verkocht aan het Zwitserse geur- en smaakstoffenconcern Givaudan. Polak & Schwartz’ Essen-cefabrieken in Zaandam, die vruchtaroma’s, ‘giftvrije’ verfstoffen en etherische oliën maakte, ging na de fusie in 1958 met het Ameri-kaanse Van Ameringen Haebler verder als IFF International Flavors & Fragrances. Het eerdergenoemde Polak’s Frutal Works groeide uit tot een wereldconcern en werd na WO II vanuit Amerika voortgezet. Fabriek van Chemische Producten in Schie-dam produceerde onder meer amyl-

alcohol, ether, amylacetaat en azijn-zuur, later mierenzuur en oxaalzuur en vanaf 1919 als Fabriek van Che-mische Producten Vondelingenplaat anilinekleurstoffen op de Vondelin-genplaat. Vanaf 1963 werden na de fusie met het Amerikaanse Pennsalt alkylmercaptanen geproduceerd. In 1990 werd Pennwalt overgenomen door Elf Aquitaine (Total). VNCI-leden Cerexagri en Arkema zijn in Rotterdam overgebleven.Een aantal bedrijven verdween van het toneel. Ammoniakfabriek v/h van der Elst & Matthes in Weesp, die ammoniakwater verwerkte tot sal-miak (daarna ook zwavelzure ammoniak voor kunstmest), werd in 1942 opgeheven. Chemische Fabriek van Dr. Van Hasselt in Rotterdam, die kaas- en boterstremsel produ-ceerde (later bindmiddelen, insecti-ciden, vulkaniserende olie en orga-nische peroxide) stopte in 1977. Lijm- en Gelatinefabriek ‘Delft’ deed dat in 2002. Maatschappy tot Berei-ding van Koolteerproducten in Krimpen a/d IJssel, die via destilla-tie van koolteer onder meer pek,

Nederlandsche Cocaïnefabriek in Amsterdam was ooit goed voor 20 procent

van de wereldproductie van cocaïne.

21 LEDEN VAN HET EERSTE UUR

Fabriek van Chemi-sche Producten op de Vondelingenplaat was de voorloper van Cerexagri en Arkema.

Het laborato-rium van Lijm- en Gelatinefa-briek Delft.

21 LEDEN VAN HET EERSTE UURp Ammoniakfabriek v/h van der Elst & Matthes, Weespp Amsterdamsche Chininefabriek, Amsterdamp Amsterdamsche Superfosfaatfabriek, Amsterdamp Chemische Fabriek van Dr. Van Hasselt, Rotterdamp Chemische Fabriek ‘Gembo’, Winschotenp Chemische Fabriek ‘Naarden’, Naardenp Koninklyke Pharmaceutische Fabriek v/h Brocades & Stheeman, Meppelp Koninklyke Stearine-Kaarsenfabriek ‘Gouda’, Goudap Lijm- en Gelatinefabriek ‘Delft’, Delftp Maatschappy tot Bereiding van Koolteerproducten, Krimpen a/d IJsselp Maatschappy Voor Zwavelzuurbereiding v/h G.T. Ketjen & Co., Amsterdamp Nederlandsche Cocaïnefabriek, Amsterdam p Polak’s Frutal Works, Amersfoortp Polak & Schwartz’ Essencefabrieken, Zaandamp Societeit voor Chemische Industrie ‘Katwijk’, Katwijk aan Zeep Vereenigde Chemische Fabrieken, Rotterdamp Utrechtse Asphaltfabriek, Utrechtp C. van Epenhuysen’s Chemische Fabrieken, Zwijndrechtp Fabriek van Chemische Producten, Schiedamp J.J. Hofman, Apotheker, ’s-Gravenhagep Dr. Remmert & Co., Apeldoorn

In de loop van 2018 kwamen er nog 20 leden bij.

ICL FERTILIZERS HONK-VAST IN AMSTERDAMVNCI-lid ICL Fertilizers is nog steeds gevestigd aan de Fosfaatweg in Amsterdam, waar in 1907 voorganger Amsterdamsche Superfosfaatfabriek startte. Deze producent van superfosfaat en kie-zelzuur werd na een fusie overgenomen door DSM, kwam in 1982 in handen van ICL en produ-ceert tegenwoordig volcontinu de meststoffen P, PK en NPK voor de Europese markt. Nieuw in de fabriek is de verwerking van secundaire fosfaten (zoals struviet uit de waterzuivering en diverse assen uit slib-, beendermeel- en houtverbran-ding) als alternatief voor het aloude ruwfosfaat. Daarmee is ICL frontrunner in de circular economy in de kunstmestwereld. De komende jaren staat een verdere uitbreiding hiervan op stapel. Ook het Europese hoofdkantoor van ICL staat in Amster-dam. Verder produceert ICL in Nederland met Specialty Fertilizers (fabriek in Heerlen, kantoor in Waardenburg) efficiënte hightech-producten met controlled release-functie en met ICL Indus-trial Products in Terneuzen vlamvertragers, boorvloeistoffen en vloeibare elektrolieten voor opslag van duurzame energie. Een recente inno-vatie is de PSLoop, waarbij polystyreen uit oud isolatiemateriaal wordt verwijderd en gerecycled tot nieuwe grondstoffen.

januari 2018 Chemie Magazine 3736 Chemie Magazine januari 2018

2018 nog steeds lid is van de VNCI, zit nog steeds op de plek in Gouda waar in 1835 de Koninklyke Stea-rine-Kaarsenfabriek werd neerge-zet.Maatschappy Voor Zwavelzuurbe-reiding v/h G.T. Ketjen & Co. stond aan het begin van de zwavelzuurfa-brieken in Amsterdam, die in 1999 werden verkocht aan PVS Chemi-cals. In 1959 volgde de bouw van een roetfabriek voor autobandenindus- trie in de Botlek, Ketjen Carbon geheten. Werd later VNCI-lid Cabot. In 1953 werd onder Amerikaanse licentie de katalysatorfabriek Cya-namid-Ketjen gebouwd, die in 2004

in handen kwam van Albemarle Catalysts Company en nu lid is van de VNCI. Locatie: Nieuwendammer-ham in Amsterdam-Noord, waar Ketjen in 1900 de zwavelzuurfabriek neerzette.Ook de Amsterdamsche Superfos-faatfabriek is niet van haar plek geweken. De producent van super-fosfaat, kiezelzuur, zwavelzuur en ammoniumfosfaat werd na een fusie overgenomen door DSM en in 1982 door ICL. VNCI-lid ICL Fertilizers Europe is nog steeds gevestigd aan de Fosfaatweg 48 in Amsterdam, waar in 1907 de Amsterdamsche Superfosfaatfabriek startte.

OvernamesDSM en AkzoNobel speelden in de loop der jaren een belangrijke rol bij overnames. Zo werd Nederlandsche Cocaïnefabriek in Amsterdam, ooit goed voor 20 procent van de wereld-productie van cocaïne (stapte later vanwege strengere wetgeving over op cocainum hydrochloricum en bijproducten), in de jaren 70 overge-nomen door AkzoNobel en wijzigde

de naam in NCF Holding. Vereenigde Chemische Fabrieken in Rotterdam produceerde superfosfaat en werd na diverse fusies Albatros Super-fosfaatfabrieken. De vestigingen in Groningen en Zwijndrecht sloten in 1917 en 1941. In 1959 richtte Albatros, samen met het Amerikaanse CMC, Albatros Zwavelzuur en Chemische Fabrieken op, waar zwavelzuur uit pyriet werd geproduceerd. Later volgde overname door Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie en uit-eindelijk opname in AkzoNobel. Chemische Fabriek ‘Gembo’ kwam bij Ketjen terecht en ging in de jaren zestig over in onder meer Akzo. De vestiging in Winschoten werd later PQ Europe (en maakt nog steeds waterglas). Amsterdamsche Chini-nefabriek kwam in 1991 na een fusie als Brocacef bij DSM. Koninklyke Pharmaceutische Fabriek v/h Bro-cades & Stheeman werd in 1967 na een fusie Koninklijke Gist-Brocades, die de farmadivisie later verkocht aan het Japanse Yamanouchi. In 1998 werd Gist-Brocades ingelijfd door DSM. p

VNCI-lid Croda is nog steeds gevestigd op de plek vlakbij het oude centrum van Gouda waar in 1858 voorganger Koninklijke Stearine-Kaarsenfabriek werd opgericht. In 1929 fuseerde Koninklijke Ste-arine-Kaarsenfabriek met de Schiedamse Stea-rine Kaarsenfabriek Apollo. Vanwege de opkomst van elektrisch licht werden naast kaarsen ook stearine, oleïne en glycerineproducten geprodu-ceerd. Na enkele overnames in de jaren 80 en 90 werd het bedrijf in 2006 onderdeel van het Engelse Croda. “Dat Croda Gouda (onder verschil-lende namen) al 160 jaar op dezelfde plek, nabij het stadscentrum, in Gouda staat, heeft te maken met het feit dat wij een goede relatie hebben opgebouwd met onze buren”, zegt woordvoerder Karen Waroux. “Wij informeren onze buren, maar luisteren ook naar hen. Maar het heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat wij een innovatief bedrijf zijn. We zijn gestart als kaarsenfabriek en hebben ons door innovatie van ons productenpak-ket ontwikkeld tot een modern en specialistisch oleo-chemisch bedrijf. Ook hier luisteren wij naar de wensen van onze partners, in dit geval onze klanten, en anticiperen daarop.”

Maatschappij voor Zwavelzuurbe-reiding v/h G.T. Ketjen & Co. in Amsterdam-Noord in 1928. Midden boven de in 1917 gebouwde loden-kamerfabriek bestaande uit een ovengebouw (links), een hoog middengedeelte met de torens en een fabriekshal met loden kamers (rechts). Rechtsonder, links van de schoorsteen, de gebouwen van de contactzwavelzuurfabriek, met een batterij wastorens voor het zuiveren van het zwaveldioxidegas (met schuur bovenop). Op de kaden onder en links hopen pyriet en pyrietas. Rechtsonder de kade voor afvoer van producten, met zwavelzuurtanks en mandflessen.

VNCI-lid Croda bevindt zich nog steeds op de plek in Gouda waar in 1835 voorloper Konink-lyke Stearine-Kaarsenfabriek begon. Foto uit 1919.

Utrechtsche Asphaltfabriek vestigde zich in 1880 aan de Gansstraat in Utrecht. Op de achtergrond de Kromme Rijn. Illustratie uit 1913.

FO

TO: J

.D. F

ILA

RS

KI

Een derde van de oprichtingsleden

was wat we vandaag

biobased zouden noemen

wegenteer en creosootolie produ-ceerde, viel na 1918 onder de Utrechtse Asphaltfabriek, werd in 1959 Cindu en stopte in 1970.

Oprukkende bebouwingUtrechtse Asphaltfabriek stond in wat nu bijna het centrum van Utrecht is, maar toen nog een uit-valsweg was buiten de stad. Veel chemiebedrijven moesten in de loop der tijd wijken voor de oprukkende bebouwing. Toch zitten een aantal nog (nagenoeg) op dezelfde plek als honderd jaar geleden. Dat geldt behalve voor Societeit voor Chemi-sche Industrie in Katwijk, die aan-vankelijk preparaten van thoriumni-traat voor gaskousjes maakte, ook voor Koninklyke Stearine-Kaarsen-fabriek ‘Gouda’. Dit bedrijf fuseerde in 1929 met de Schiedamse Stearine Kaarsenfabriek Apollo en produ-ceerde (vanwege opkomst van elek-trisch licht) naast kaarsen stearine, oleïne en glycerineproducten. Na enkele overnames in de jaren 80 en 90 werd het onderdeel van het Engelse Croda. Het bedrijf, dat anno

CRODA 160 JAAR OP DEZELFDE PLEK