PEUTERPRIKKELScteno.be/downloads/Peuterprikkels_handleiding.pdfcover.indd 4 10/07/2008 9:15:28 EEn...

PEUTERPRIKKELS

activiteiten om taal te stimuleren vanaf de peuterleeftijd

cover.indd 1 10/07/2008 9:15:28

Colofon

Auteurs: Sigrid François Machteld Verhelst

Illustratie cover: Riet Van De WalleVormgeving: Riet Theys

Uitgever: Centrum voor Taal en Onderwijs (CTO)

ISBN: 9789079219025© 2008, LeuvenD/2008/6131/1

Alle rechten voorbehouden. Niets uit de uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

cover.indd 4 10/07/2008 9:15:28

EEn bundEl mEt taalstimulEringsactivitEitjEsvoor pEutErs

sigrid françois & machteld verhelstcentrum voor taal en onderwijs, k.u.leuven, 2008in opdracht van de vlaamse gemeenschapscommissiein kader van het project ‘leren praten gaat niet vanzelf’

handleiding.indd 1 2/07/2008 13:52:16

WoordjE vooraf

peuterprikkels is een bundel vol leuke doe-activiteitjes voor kinderdagverblijven.meer en meer komen ook anderstalige kinderen naar nederlandstalige kinderdagverblijven. omdat de peuterleeftijd cruciaal is voor taalontwikkeling, willen we ook maximaal de kansen benutten om al op deze jonge leeftijd aan taalstimulering te doen.vanuit deze bezorgdheid ontstond het project ‘leren praten gaat niet vanzelf’. de vlaamse gemeenschapscommissie nam het initiatief om vorming te geven aan Brusselse kinderdagverblijven over omgaan met meertalige peutergroepen. die vorming werd verzorgd door taalvaart (vgc directie onderwijs). als aanvulling op de cursus gaf de directie onderwijs aan het centrum voor taal & onderwijs de opdracht om taalstimuleringsactiviteitjes uit te werken.

deze bundel bestaat uit vier delen:1. een inleiding over taalstimulering2. een praktische gebruiksaanwijzing3. een overzicht van het benodigde materiaal4. 25 activiteiten (20 doe-activiteiten en 5 prentenboeken)

het ontwikkelen van deze bundel deden we niet alleen. we konden rekenen op inhoudelijke input van piet vervaecke (taalvaart/vgc directie onderwijs) en mieke daems (ecego). we hebben observaties en interviews uitgevoerd in een aantal Brusselse crèches, die ook de activiteiten uitprobeerden en ons foto’s bezorgden. we kregen tips en suggesties van onze resonansgroep, waar naast piet en mieke ook antoinette huysmans (vgc directie welzijn en gezondheid), els pauels (kind en gezin), sandra van der mespel (vBjk, expertisecentrum voor kinderopvang gent), ann segers & kdv helihaven, imelda de maegd, joke den haese & kdv roodebeek, ann de moor & kdv de ketjes, sonja cassiman & kdv elmer, en eef deman (cto/steunpunt gok) in zaten. we willen dan ook allen van harte danken voor hun medewerking!

sigrid françois & machteld verhelst, leuven, centrum voor taal en onderwijs, juni 2008


HandlEiding

InleIdIngwat is ‘peuterprikkels’? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11voor wie is het bedoeld? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11wat wil je met peuterprikkels bereiken?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12de kern van peuterprikkels: taalstimulering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13prentenboeken interactief vertellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

PraktIsche gebruIksaanwIjzIngwat ga je doen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27wat zet je klaar?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28wie doet er mee en waar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28hoe zit het in elkaar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28wat kun je zeggen?: voorbeelden van taalaanbod bij elke activiteit . . . . . . . . . . . . .29

benodIgd materIaal PeuterPrIkkelsoverzicht materiaal per peuterprikkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32overzicht prentenboeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

inH

ou

ds

tafE

l


doE-activitEitEn

peuterprikkel 1: discobol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42peuterprikkel 2: spinnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48peuterprikkel 3: rijstebrij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56peuterprikkel 4: dozen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60peuterprikkel 5: ik plak op de grond! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66peuterprikkel 6: stofjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70peuterprikkel 7: hobbels en bobbels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76peuterprikkel 8: autosporen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80peuterprikkel 9: schoenendans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86peuterprikkel 10: in de lucht! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94peuterprikkel 11: wie hoor ik daar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102peuterprikkel 12: een ballonnenbedje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106peuterprikkel 13: gekke bekken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114peuterprikkel 14: spetters en schuim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120peuterprikkel 15: verven met lege drankverpakkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126peuterprikkel 16: gaatjes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132peuterprikkel 17: een huisje van papier. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140peuterprikkel 18: Ballenbad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146peuterprikkel 19: de poppenwas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152peuterprikkel 20: papiersnippers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158


inH

ou

ds

tafE

l

prEntEnboEKEn

prentenboek 1: vogel piet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166prentenboek 2: max en de kar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172prentenboek 3: de grote rode bus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176prentenboek 4: lieve mama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182prentenboek 5: Bo en Babs in de wind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186


9

inH

ou

ds

tafE

l

Handleiding


Handleiding


11

inlE

idin

g

Handleidinginleiding

Wat is ‘PeuterPrikkels’?Peuterprikkels is een ideeënbundel met 25 activiteitjes waarmee de taalvaardig heid van peuters gestimuleerd wordt: 20 doe-activiteitjes en 5 prentenboeken.

voor WiE is HEt bEdoEld?Peuterprikkels is gemaakt voor kinderverzorgsters1 die werken met peuters. het materiaal is gemaakt om in kinderdagverblijven gebruikt te worden, maar het is natuurlijk zo dat ook onthaalouders, mini-crèches enz. deze activiteitjes kunnen doen.

de meeste activiteiten zijn bedoeld voor peuters van 2 tot 2,5 jaar, maar ook peuters van 18 maanden zullen al een aantal activiteiten aankunnen.

de peutergroep waarin met Peuterprikkels gewerkt wordt, kan zowel nederlandstalige als anderstalige peuters bevatten. het werken aan de taalvaardigheid van elk van deze kinderen zit immers verweven in allerlei leuke en speelse activiteitjes. met dit soort activiteiten kunnen alle peuters mee. ze zijn er ook allemaal bij gebaat, ongeacht hun afkomst, huidskleur en/of taal achter grond!

1 we zijn ons ervan bewust dat er ook ‘kinderverzorgers’ zijn! voor het gemak gebruiken we verder wel ‘kinderverzorgsters’.


Handleiding

12

inlE

idin

g

HandleidingWat Wil jE mEt PeuterPrikkels bErEiKEn?

taalstImulerIng

de taalvaardigheid van peuters verhogen, is de hoofdbedoeling. de titels van de activiteiten in deze bundel wijzen niet meteen in die richting, maar dat is nu net de bedoeling. de peuters worden ondergedompeld in een bont speelbad en merken dus op geen enkel moment dat zij bezig zijn met taal te leren.

de kinderverzorgster is zich wel van de kansen bewust: zij gaat het bezig zijn van de peuter met taal begeleiden en verrijken. taal gekoppeld aan boeiende actie, dringt immers het beste door. natuurlijk is het zo dat we van onze peuters, en zeker van de jongste en anderstalige peuters, qua spreken nog niet al te veel mogen verwachten. de bedoeling van de activiteiten is vooral veel taalaanbod te geven dat peuters leren begrijpen en, zoveel mopgelijk ook taal bij hen te ontlokken. als ze iets zeggen, is dat dus mooi meegenomen.

en zoveel meer

via de activiteiten komen zeker ook nog andere doelen dan taaldoelen aan bod: de peuters doen leuke dingen in een leuke omgeving waardoor hun welbevinden en betrokkenheid stijgen. We denken ook aan doelen rond zintuiglijke ontwikkeling, fijne en grove motoriek, wereldoriëntatie, denkontwikkeling, zelf sturing, sociale omgang, muzische vorming ...


Handleiding Handleiding

13

inlE

idin

g

dE KErn van PeuterPrikkels: taalstimulEring

hoe verwerven kInderen taal?

wanneer peuters steeds weer nieuwe stukjes wereld verkennen, kunnen ze taal daarvoor als middel gebruiken. terwijl ze communiceren met anderen, worden ze taalvaardiger. met Peuterprikkels willen we zoveel mogelijk aansluiten bij deze natuurlijke taalverwerving van peuters.

schematisch kunnen we de natuurlijke taalverwerving als volgt voorstellen:

staP 3

omgeving reageert (feedback)

staP 4

hypothese wordt versterkt of bijgesteld

staP 1

omgeving produceert taal

Peuter hoort & verwerkt →

hypothese

staP 2

Peuter reageert (verbaal of non-

verbaal) op basis van hypothese

we proberen dit schema even te verduidelijken aan de hand van twee voorbeeldjes.

De mama van Joey (2 jaar) vertelt: “Zijn zinnetjes worden langer en langer en zijn woorden meer en meer! Laatst hebben we erg gelachen. Er vloog een dikke vlieg door de kamer en opeens zag Joey hem vliegen. Hij was helemaal onder de indruk, wees er met zijn vingertje naar en riep ‘vogel, vogel ooo vogel!’. Ik vond het zo mooi gevonden: het vloog dus dan is het een vogel!”


Handleiding

14

inlE

idin

g

HandleidingMimi (1,5 jaar) staat voor een aquarium waarin drie visjes vlijtig heen en weer zwemmen. Telkens als er een visje voorbij zwemt zegt Mimi: “ti?” en kijkt mama daarbij vragend aan. Als mama bevestigd heeft (“vis” of “ja een vis”), herhaalt Mimi tevreden: “ti”. Telkens als er een vis voorbij zwemt, herhaalt zich dit schema, en het herhaalt zich 26 maal voor Mimi van het aquarium wegloopt en andere interesses krijgt.2

stap 1: de peuter hoort taal en verwerkt wat hij hoort tot hypotheses.

Bovenstaande voorbeeldjes laten zien hoe jonge kinderen taal op een heel natuurlijke, spontane manier verwerven. als gretige sponzen, lijken ze de taal die ze in hun omgeving horen, op te zuigen. dit gebeurt echter niet passief: de woorden, zinnetjes, communicaties, … die peuters horen, verwerken ze – weliswaar onbewust– tot allerlei hypotheses (ideeën over taal). ■ Joey heeft het woordje ‘vogel’ niet alleen gehoord, maar hij heeft dat taalaanbod

ook verwerkt tot de idee (of hypothese): ‘iets dat vliegt, heet een vogel’. ■ Mimi heeft dan weer geleerd dat het dier dat ze ziet rondzwemmen in het

aquarium, een ‘vis’ heet (hoewel ze dit zelf nog niet correct kan uitspreken).

stap 2: de peuter gebruikt zelf taal (begrijpen of spreken) op basis van wat hij geleerd heeft (hypotheses).

wanneer peuters zelf taal gaan gebruiken, baseren ze zich op de hypotheses die ze zich eerder gevormd hebben. ■ Joey ziet een vlieg en noemt dit een vogel, want de vlieg vliegt, en ‘iets dat

vliegt, heet een vogel’. ■ Mimi ziet een vis en noemt dit ‘ti’ (vis), want ze weet dat dat woord hoort bij het

dier dat ze ziet.

2 gillis, s. & schaerlaekens, a. (2000), ‘kindertaalverwerving: een handboek voor het nederlands, martinus nijhoff, groningen.



15

inlE

idin

g

oPmerkIng ook het begrijpen van wat iemand zegt, kan je beschouwen als taal gebruiken. een al dan niet correct begrip hoeft zich echter niet altijd te uiten in een verbale reactie, maar kan je ook vaststellen wanneer een peuter non-verbaal reageert.■ Als de papa van Maité haar vraagt om haar popje te halen en ze voert dit correct uit, dan weet je

dat Maité zich een correcte hypothese gevormd heeft over welk ding bedoeld wordt met het woord ‘popje’.

stap 3: de omgeving reageert op de taaluitingen van de peuter.

mama, papa, broer, zus, vriendjes, of jij als kinderverzorgster, kunnen ingaan op de taaluitingen van de peuter. deze reacties op wat de peuter zegt, kunnen de hypothese van de peuter bevestigen of net ontkrachten.■ De mama van Joey, zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: “Waar zie je een vogel

Joey? … Aaaaaaaaah, dat vliegje bedoel je! Ja dat lijkt een beetje op een vogel he!”

■ De mama van Mimi bevestigt wel 26 keer: “Ja een vis!”■ Als Maité de instructie van haar papa correct uitvoert, zal hij hierop bevestigend

reageren: “Flink zo Maité! Neem je popje nu maar mee in de auto.” Wanneer Maité iets anders uitvoert dan bedoeld werd, zal papa ook daar op reageren: “Oh heb je je beer meegebracht! Die mag ook mee. Ga je je popje ook nog halen?”

stap 4: de hypothese van de peuter wordt versterkt of bijgesteld.

afhankelijk van de reacties die peuters krijgen op hun taaluitingen, gaan ze foutieve hypotheses na verloop van tijd bijstellen. correcte hypotheses die voortdurend bevestigd worden, worden versterkt.■ Wanneer Joey (eventueel meerdere keren) merkt dat bepaalde vliegende dieren

toch niet ‘vogel’ heten, kan hij zijn hypothese verbeteren: die grote gevleugelde vliegende dieren, heten vogels, maar die kleine vliegende beestjes, noemt iedereen ‘vlieg’.

■ Mimi’s (correcte) hypothese wordt telkens bevestigd, en dus versterkt.

op die manier wordt de taal die kinderen gebruiken steeds uitgebreider en verfijnder.


Handleiding

16

inlE

idin

g

Handleidinghoe kun je taalverwervIng stImuleren?

wanneer we zeggen dat we met Peuterprikkels willen aansluiten bij deze natuurlijke taalverwerving, betekent dit concreet dat we:■ de peuters zoveel mogelijk rijk taalaanbod willen geven (want: hoe meer rijk taalaanbod

peuters horen en verwerken, hoe meer kans op er is op taalverwerving)■ de peuters zoveel mogelijk kansen willen geven om zelf taal te gebruiken (want: hoe

meer spreekkansen, hoe vaker ze hun hypothesen kunnen toetsen)■ op een goede manier willen reageren op de taaluitingen van peuters (feedback).

we bekijken hieronder diepgaander wat een rijk taalaanbod precies inhoudt, hoe je peuters veel spreekkansen kan geven en wat gepaste manieren zijn om te reageren.

een rijk taalaanbod

uit onderzoek3 blijkt dat niet zozeer het aantal keer dat je een bepaald woord aanbiedt, bepaalt of kinderen het woord opnemen, maar dat vooral de kwaliteit van je taalaanbod een belangrijke rol speelt. zo weten we dat peuters vooral woorden verwerven die een relevante betekenis voor hen hebben. woorden als ‘koekje’, ‘mama’, ‘beer’, … bijvoorbeeld worden door peuters vaak snel verworven, omdat ze voor de peuter van bijzonder belang zijn. naar taalverwerving toe is het dus belangrijk om peuters zo veel mogelijk in uitdagende situaties te brengen, waarin ze geprikkeld worden voor wat er rond hen gebeurt en open staan voor het taalaanbod dat daarbij hoort. situaties waarin peuters betrokken (zie verder) bezig zijn, bieden anders gezegd veel kansen op taalverwerving.

3 verhelst, m. (2002).’ de relatie tussen mondeling taalaanbod en woordenschatverwerving van het nederlands als tweede taal door 2,5-jarige allochtone kleuters in Brussel’. ongepubliceerd doctoraatsproefschrift, k.u. leuven, leuven.



17

inlE

idin

g

signalen van betrokkenheid4: ■■■

■■

■

een hoge concentratie, een opgeslorpt, tijdvergeten bezig zijn;een sterke motivatie die van binnenuit komt en zichtbaar is in gedrevenheid; een grote mate van aanspreekbaarheid voor wat de omgeving te bieden heeft, een open instelling; een intense mentale activiteit en indringende ervaring;een sterke voldoening die voortvloeit uit de bevrediging van de exploratiedrang;een zich bewegen aan de grens van de eigen mogelijkheden.

ten tweede blijkt dat taal die gekoppeld is aan een handeling sneller verworven wordt. vooral de taal die hoort bij iets wat de peuter zelf mag doen, beklijft. een peuter leert m.a.w. sneller de verschillende onderdelen van het bestek wanneer hij mag meehelpen de tafel klaar te zetten, dan wanneer je achtereenvolgens een lepel, vork, en mes benoemt, maar de peuter met deze voorwerpen niets mag doen.

Bovendien is het van belang dat je taalaanbod begrijpelijk maar toch ook voldoende moeilijk is voor de peuters. voldoende moeilijk betekent dat je regelmatig nieuwe woorden, of zinsconstructies die de peuter nog niet kent mag gebruiken. je taalaanbod begrijpelijker maken kan je doen door je spreektempo, woordkeuze en zinslengte af te stemmen op de taal van de peuters, door belangrijke onderdelen te herhalen of te benadrukken, of door wat je zegt te ondersteunen met prenten, gebaren, extra uitleg,…5. Blijf wel steeds normaal nederlands gebruiken, gebruik dus beter geen baby- of peutertaal om je taalaanbod te vereenvoudigen.

oPmerkIng veel en rijk taalaanbod geven heeft pas echt zin, wanneer de peuter zich eerst en vooral goed voelt in zijn velletje. pas wanneer het welbevinden (zie verder) van de peuter voldoende hoog is, staat hij open voor zijn omgeving en dus ook voor de taal die daarbij hoort. een positieve, veilige omgeving is dan ook een basisvoorwaarde voor taalverwerving.

4 Bron: handleiding ziko-instrument (www.kindengezin.be en www.ecego.be)5 naar: vervaecke, p. (2006), ‘leren praten gaat niet vanzelf’. taalvaart, vgc, Brussel.


http://www.kindengezin.be

www.ecego.be

Handleiding

18

inlE

idin

g

Handleiding signalen van welbevinden6: ■

■

■■■

■

kinderen met een hoog welbevinden voelen zich op en top. de hoofdtoon van hun bestaan is genieten.ze beleven plezier, hebben deugd aan elkaar en aan de dingen. ze stralen vitaliteit uit en tegelijk ontspanning en innerlijke rust.ze stellen zich open en ontvankelijk op voor wat op hen afkomt.ze zijn spontaan en durven zichzelf te zijn. welbevinden is verbonden met zelfvertrouwen, een goed gevoel van zelfwaarde en weerbaarheid. het fundament is het in voeling zijn met zichzelf, het contact hebben met de eigen gevoelens en ervaringen, fris en onvervormd.

samengevat betekent een rijk taalaanbod aanbieden dus:

■ zorgen dat het welbevinden van de peuter voldoende hoog is.■ zorgen dat er voldoende kansen zijn voor de peuter om betrokken bezig te zijn

(bijvoorbeeld door het aanbieden van rijke activiteiten). ■ met je taalaanbod inspelen op de activiteit van de peuter. doe dit op een spontane,

natuurlijke manier (bijvoorbeeld door te verwoorden wat je ziet gebeuren en wat je zelf doet).

spreekkansen

hoewel dit natuurlijk sterk kan verschillen van kind tot kind, kunnen veel peuters nog niet zoveel zelf zeggen. Bovendien maken heel wat (anderstalige) peuters een stille periode door: ze begrijpen al veel, maar zeggen nog niets. deze periode is heel normaal. omdat een positieve omgeving waarin het welbevinden van de peuters voldoende hoog is, als basisvoorwaarde geldt opdat peuters zouden durven spreken, dwing je peuters echter beter niet om te spreken.

6 Bron: handleiding ziko-instrument (www.kindengezin.be en www.ecego.be)


www.kindengezin.be

www.ecego.be


19

inlE

idin

g

wel kan je een aantal dingen doen, om de peuter zoveel mogelijk tot spreken te stimuleren:■ zorg dat de peuter zich veilig voelt. maak je klein, ga naast de peuter zitten, neem

de peuter op schoot,… reageer positief en geïnteresseerd op de uitlatingen van de peuter (stel vragen, bemoedig, hou oogcontact, let op je lichaamshouding, knik, geef korte reacties als “ja?”, “mmm!”, “ah!”,…). eventueel kan je tegen de peuter praten via een pop, dit werkt drempelverlagend.

■ zorg dat ook stillere of anderstalige peuters voldoende (talige) aandacht krijgen. Blijf je richten naar de taalzwakke of anderstalige peuter als die aan het woord is. Laat je niet te vlug afleiden door sterke babbelaartjes!

■ probeer als de peuter iets vertelt het woord niet te snel over te nemen. Beperk je eigen beurt en wacht voldoende lang op een antwoord.

■ probeer het door de peuter gekozen onderwerp verder uit te diepen: reageer met vragen, speel mee, doe er iets mee!

■ help de peuter om te verwoorden wat hij wil vertellen of zoek uit wat hij precies bedoelt (bvb. door bijkomende vragen te stellen).

■ …

Feedback

ook in je reactie is het van belang dat je op een natuurlijke, spontane manier met de peuter blijft communiceren. het is dus niet de bedoeling dat je een gesprekje met de peuter onderbreekt om taalfouten te corrigeren. door in te gaan op de inhoud van wat de peuter zegt, kan je deze fouten op een positieve manier bijsturen zonder de interactie met de peuter te onderbreken. op de volgende taaluiting van simon bijvoorbeeld, kan heel verschillend gereageerd worden, waarbij de ene reactie meer kansen biedt voor taalverwerving dan de andere:■ Simon (heeft net koekje gekregen): “Simon heb koek”.

Reactie 1: “Nee Simon, Simon hééft een koek. Niet heb, hééft.”Reactie 2: “Ja Simon heeft een lekker koekje he!”Reactie 3: “Ja Simon heeft een koekje gekregen! Is het een lekker koekje?”


Handleiding

20

inlE

idin

g

Handleidingin de eerste reactie wordt ingegaan op simons vormelijke taalfout, op hoe hij praat. hierdoor wordt de natuurlijke interactie onderbroken. in de tweede reactie daarentegen, wordt ingegaan op wat simon zegt. hierdoor wordt het gesprek niet onderbroken. toch wordt simons’ fout ook hier ‘verbeterd’, namelijk doordat in de reactie het goede voorbeeld gegeven wordt.

Bovendien wordt in reactie 2 ook nog iets taligs toegevoegd (een lekker koekje): op die manier wordt in de reactie het taalaanbod verder verrijkt met een nieuw woordje (zie ook hierboven: een rijk taalaanbod). reactie 3 gaat nog een stapje verder: door opnieuw een vraag te stellen aan de peuter, krijgt deze de kans om nog meer te vertellen (zie hierboven: spreekkansen).

oPmerkIngsommige (anderstalige) peuters zullen eerder geneigd zijn om hun moedertaal te gebruiken. opnieuw vanuit het oogpunt van het welbevinden van de peuter, is het belangrijk om hier niet negatief mee om te gaan. daarover gaat ook het volgende stukje uit het cursusboek ‘leren praten gaat niet vanzelf’7: “Het is normaal dat jonge kinderen (maar niet alleen jonge kinderen) spontaan de taal spreken die ze

het beste kennen. Geef hen die taalvrijheid! Het Nederlands mag immers geen straf worden. De hoofddoelstelling bij peuters en jonge kleuters is dat ze een positieve houding leren aannemen

tegenover ALLE talen. Anderstalige peuters moeten het Nederlands leren ontdekken als een alternatief communicatiemiddel naast hun thuistaal. Zorg er dan ook voor dat het Nederlands iets leuks wordt: “het is de taal die die toffe mevrouw gebruikt om te spelen, te zingen, te knutselen met mij”.”

7 vervaecke, p. (2006), ‘leren praten gaat niet vanzelf’. taalvaart, vgc, Brussel.



21

inlE

idin

g

samengevat

de aanpak in Peuterprikkels vertrekt vanuit het principe dat peuters taalvaardiger worden als aan de volgende drie voorwaarden voldaan is:

1: er is een voldoende hoog welbevinden bij de peuters: ze voelen zich goed in hun velletje, zijn ontspannen, stralen vitaliteit en zelfvertrouwen uit, genieten, enz. pas wanneer een peuter zich op zijn gemak voelt, staat hij open voor zijn omgeving en dus ook voor de taal die daarbij hoort. een positieve, veilige omgeving is dan ook een basisvoorwaarde voor taalontwikkeling.

voor het meten van het welbevinden en de betrokkenheid van je peuters is er handig instrument ontwikkeld door het ecego i.s.m. kind & gezin, het ‘ziko’ of ‘zelfevaluatie-instrument’ voor welbevinden en betrokkenheid van kinderen in de opvang, te downloaden op www.cego.be.

2: Binnen die positieve, veilige omgeving worden er kansen gecreëerd om taal te leren. peuters leren taal al doende en al spelend, en omdat ze taal ook nodig hebben om iets te bereiken. taal(verwerving) is een natuurlijk onderdeel van waar ze mee bezig zijn. peuters leren zo veel meer taal dan wanneer ze bvb. aparte woordjes gaan inoefenen.

3: tijdens dat spel, of anders gezegd tijdens hun verkenning van de wereld, gaat de

kinderverzorgster (en de andere peuters) met de peuters in interactie. dat wil zeggen: de kinderverzorgster geeft de peuters veel en goed taalaanbod (1), de peuters krijgen zelf ook veel spreekkansen (2) en de kinder verzorgster knoopt regelmatig gesprekjes met de peuter aan (interactie) (3).

we geven hieronder nog een kort overzicht van deze drie belangrijke aandachts punten, uit het cursusboek ‘leren praten gaat niet vanzelf’. deze inzichten zijn o.a. gebaseerd op het boek ‘taalontwikkeling op school’8.

8 verhallen, m. & r. walst (2001), ‘taalontwikkeling op school’. coutinho, Bussum.


Handleiding

22

inlE

idin

g

Handleiding1 checklist taalaanbod

Betrokken peuters1. ik vraag mij af of de peuters betrokken zullen zijn bij de activiteit die ik wil doen,

of ze gemotiveerd zijn om mee te doen en taalaanbod te krijgen. ik denk na over hoe ik hun interesse kan opwekken.

2. tijdens een activiteit probeer ik bewust de aandacht van de peuter vast te houden. als een peuter niet meer geïnteresseerd is, zoek ik naar middelen om de aandacht te herstellen, zonder het te forceren.

Begrijpelijk taalaanbod1. ik stem mijn spreektempo, woordkeuze en zinslengte af op de taal van de

peuters.2. ik benadruk de belangrijke onderdelen door ze te herhalen of te benadrukken.3. ik probeer de boodschap extra begrijpelijk over te brengen, bvb. door extra

uitleg, prenten, gebaren…

Een beetje boven het niveau van de peuters1. mijn aanbod is voldoende moeilijk; ik breng nieuwe woorden in de interactie.2. ik probeer nieuwe constructies uit in de interactie, die voor de peuter net iets

boven zijn niveau of zijn eigen kunnen zijn.

2 checklist spreekkansen

Spreekkansen1. ik geef ook de stille peuters veel spreekkansen.2. ik help de peuters verwoorden.

Onderwerpen1. ik stimuleer dat de peuters zelf het onderwerp kiezen en help daarbij.2. ik bouw de onderwerpen die de peuters aanbrengen, zoveel mogelijk uit: ik ga

erop door, stel er vraagjes over en doe er iets mee.



23

inlE

idin

g

3 checklist Feedback

Een goede interactie primeert1. ik onderbreek de spontane interactie met de peuter niet om de taal bij te sturen

of te corrigeren.2. ik richt mij vooral op wat de peuter aan mij probeert te vertellen (inhoud) en

niet in de eerste plaats op het hoe (vorm)…3. ik probeer met de communicatie van de peuter iets te doen. ik koppel dit terug

(zodat het een écht gesprek wordt) en ik probeer de informatie uit te breiden in een rijk taalaanbod.

Reageren op fouten1. ik verbeter nooit op een negatieve manier (bijvoorbeeld; door “nee, dat is fout,

je moet … zeggen”).2. ik reageer op fouten door een model of goed voorbeeld te geven en door uit te

breiden (door het goede voorbeeld in een nieuwe zin of vraag te gebruiken).


Handleiding

24

inlE

idin

g

HandleidingprEntEnboEKEn intEractiEf vErtEllEn9

naast doe-activiteitjes worden in Peuterprikkels ook 5 prentenboekactiviteiten voorgesteld. ook worden bij het onderwerp van de doe-activiteiten vaak prentenboekjes gesuggereerd.

in een prentenboek maakt de peuter kennis met een nieuwe wereld, die liefst niet te ver van de zijne afligt (herkenning). Op die manier wordt de eigen wereld uitgebreid. Via de prenten en het verhaal krijgt de peuter middelen in handen om taal die hij in eerste instantie niet begrijpt, toch te kunnen vatten.

prentenboeken stimuleren daarenboven de interactie. kinderen reageren vrij en spontaan op de prenten, verrassende elementen, …het is ook de allereerste stap naar de geschreven taal en boekenplezier.

ook bij prentenboeken is taal geen doel op zich, maar komt taal op een natuurlijke en zinvolle wijze aan bod.Opdat alle peuters optimaal zouden kunnen ‘profiteren’ van het prentenboek, is het belangrijk om bij het werken met een prentenboek rekening te houden met volgende fasen:

eerst worden de peuters voorbereid op het verhaal. eventuele moeilijkheden kunnen verduidelijkt worden, liefst op een leuke, al doende manier en niet door bijvoorbeeld moeilijke woordjes uit te leggen. de introductie werkt ook aan motivatie, betrokkenheid en welbevinden. in de prentenboekactiviteiten in deze bundel wordt bij elk prentenboek beschreven hoe zo’n introductie eruit kan zien.

dan gaat het om het vertellen en het hervertellen van het verhaal. interactief voorlezen biedt de mogelijkheid om de aandacht van de kinderen vast te houden en extra aandacht te besteden aan taalzwakke peuters. de kinderverzorgster geeft korte verduidelijkingen tijdens het vertellen van het verhaal (en niet achteraf), richt zich op de hoofdgedachte in het verhaal en niet op details (wat is belangrijk om het verhaal te begrijpen) en stimuleert interactie en reflectie op het verhaal (bvb. link met eigen leefwereld).

9 vrij naar vervaecke, p. (2006), ‘leren praten gaat niet vanzelf’. taalvaart, vgc, Brussel. voor meer achtergrond hierbij, zie ook jaspaert, (red.) k. (1995), ‘taal-verhaal’. plantyn, deurne. vzw linc heeft hierover ook veel interessante info (zie bvb. http://www.linc-vzw.be/).


http://www.linc-vzw.be/


25

inlE

idin

g

daarna wordt het taalaanbod uit het verhaal verwerkt en uitgebreid in andere situaties. ten slotte wordt er teruggegrepen naar het eigenlijke verhaal: hervertellen, het boekje een plaatsje geven in de speelruimte van de peuters (het boek zelf of een kopie van enkele fragmenten of …), naspelen in de poppenkast, … .

tIP hou er rekening mee dat peuters nog geen leesvolgorde kennen. wanneer er in een prentenboek twee prenten na elkaar staan op een zelfde pagina, is het best de prent te bedekken waarover nog niet wordt verteld.


Handleiding


27

pr

aK

tis

cH

E g

Eb

ru

iKs

aa

nW

ijz

ing

praktische gebruiksaanwijzing

Peuterprikkels bevat 25 activiteiten. de meeste activiteiten zijn doe-activiteiten zoals spelen met allerlei materialen. sommige daarvan zullen zeker herkenbaar zijn: poppenwas, spelen in het ballenbad, … het loont zeker de moeite om ook deze activiteitjes goed door te nemen, omdat in deze bundel aangetoond wordt hoe je ook tijdens deze activiteiten aan taalstimulering kunt werken, en omdat ze extra verrijkende tips en suggesties bevatten. in andere activiteiten zal er dan weer gebruik gemaakt worden van originele materialen, … daarnaast zijn er ook 5 prentenboek activiteiten opgenomen in deze bundel. peuters zijn immers dol op het lezen van boekjes.

Binnen Peuterprikkels wordt vaak gefocust op de ‘eerste’, meer algemene verkenning van het materiaal (exploreren en experimenteren). uiteraard is er veel meer mogelijk met de materialen dan in de bundel wordt weergegeven. als de peuters zich interesseren voor het materiaal en open staan voor verdere activiteiten er rond, dan kun je volgens eigen creativiteit een bijkomend aanbod uitwerken. er worden bij de activiteitjes hiervoor al talrijke tips gegeven.

hieronder wordt beschreven welke onderdelen een activiteit allemaal bevat.

Wat ga jE doEn?

onder dit kopje wordt kort gezegd wat de activiteit inhoudt. op basis daarvan kun je de activiteit uitkiezen die je op een bepaald moment wil gaan doen. hier wordt ook meteen duidelijk aan wat er, naast taalontwikkeling, bij de peuters vooral gewerkt wordt: bij bewegingsactiviteitjes is dat grove motoriek, bij knutselen fijne motoriek enz.

Handleiding


Handleiding

28

pr

aK

tis

cH

E g

Eb

ru

iKs

aa

nW

ijzin

g

HandleidingWat zEt jE Klaar?

hier staat welk materiaal je moet klaarzetten, en of je eventueel op voorhand nog iets moet doen (iets knutselen, iets ophangen of verstoppen bvb.). het materiaal uit de extra tips of mini-prikkels (zie verder) staat hier niet bij vermeld.

WiE doEt Er mEE En Waar?

in Peuterprikkels wordt er gekozen voor het werken met kleine groepjes. Bij de activiteit staat aangegeven hoeveel peuters er minimaal en maximaal kunnen meedoen. de reden voor het werken met kleine groepjes is het doel van de activiteiten, namelijk de taalvaardigheid van peuters stimuleren. die wordt immers vooral gestimuleerd door een persoonlijke interactie met een volwassen begeleider.peuters zijn voor heel wat aspecten van hun ontwikkeling gebaat bij kleine groepen en een zo individueel mogelijke interactie. je kunt zo elke peuter beter op zijn eigen niveau ondersteunen. natuurlijk is het zo dat bepaalde activiteiten of materialen de aandacht van al je peuters trekken, en waarbij ze allemaal willen meedoen (bvb. bij het spelen met ballonnen, …). in dat geval kun je je peuters misschien moeilijk ‘tegenhouden’. zorg er in ieder geval voor dat je groep niet te groot wordt zodat je zeker nog de kans krijgt om individueel op peuters in te spelen.de groepjes zijn willekeurig samengesteld. de peuters moeten zoveel mogelijk de kans krijgen om die activiteit te kiezen die zij op dat moment het liefst willen uitvoeren. het kan zijn dat de activiteit best op een bepaalde plaats wordt uitgevoerd, bvb. ergens waar veel bewegingsruimte is. dat wordt dan ook hier vermeld.

HoE zit HEt in ElKaar?

dit stuk is de hoofdbrok: daarin wordt de activiteit zelf beschreven.een activiteit bestaat uit verschillende delen:

■■■■

eerst’: de introductie;‘dan’: de ‘echte’ activiteit;‘mini-prikkels’: ideeën voor bijkomende activiteitjes;suggesties voor boekjes, versjes en/of liedjes (niet altijd).



29

pr

aK

tis

cH

E g

Eb

ru

iKs

aa

nW

ijz

ing

de introductie wil de peuters vooral motiveren: ze is bedoeld om peuters warm te maken voor de centrale activiteit. de peuters worden ook een eerste keer in contact gebracht met het stukje wereld dat ze gaan verkennen, en de erbij behorende taal. de introductie is daarom erg belangrijk. ze hangt onlosmakelijk samen met de centrale activiteit. daarom wordt deze liefst zo snel mogelijk na de introductie uitgevoerd, als dat praktisch haalbaar is natuurlijk.

in de extra activiteiten of mini-prikkels wordt meestal doorgewerkt op een of ander aspect. zo wordt het taalaanbod verder verwerkt en uitgediept. de taal krijgt hier vaak betekenis in allerlei nieuwe situaties.

Wat Kun jE zEggEn?:voorbEEldEn van taalaanbod bij ElKE activitEit

Bij elke activiteit staan er tussendoor in een gekleurd blokje mogelijke vragen en opmerkingen: suggesties voor een rijke interactie met de peuters, individueel én als groep. er staan voorbeelden van goed taalaanbod en vragen die de peuters spreekkansen bieden, alsook van mogelijke talige reacties op wat peuters inbrengen. deze zinnetjes geven aan dat je als kinderverzorgster met je taalaanbod niet enkel kunt organiseren, verzorgen, enz., maar dat je ook echt taal aan de activiteit zelf kunt koppelen, en dat daar al eens wat uitdaging in kan zitten. het kan door deze voorbeeldjes lijken dat de activiteiten nogal sterk vanuit de kinderverzorgsters aangestuurd worden, en dat zij ook de enige is die aan het woord is. in de praktijk kan er natuurlijk ook veel initiatief van de peuters komen. misschien lijken sommige zinnetjes wat moeilijk, maar als ze gaan over waar peuters op dat mee bezig zijn, is de kans toch groot dat ze begrepen worden.het is niet de bedoeling dat je deze vragen en opmerkingen letterlijk overneemt in je conversatie. het zijn slechts voorbeelden om aan te geven hoe je in de betreffende activiteit taal kan gebruiken. dit betekent dat de lijst ook niet volledig is. de puntjes (“ … ”) onderaan elke opsomming nodigen je uit tot het formuleren van andere en/of meer vragen en opmerkingen.


Handleiding


31

ma

tE

ria

al

benodigd materiaalPeuterprikkels10

ovErzicHt matEriaal

goedkooP materIaal:bakjes en kommetjes, ballonnen, cassette, karton en papier, lakens, lepels en spatels, lijm, plasticine, schmink, schortjes, speelgoedvoertuigen, stiften, touw/wol/…, veertjes, verf

duurder materIaal: allerlei lampen (zaklamp, zwaailicht, lichtslangen,…), cassetterecorder, driewieler, fototoestel, opblaaszwembad of tentje

Handleiding

10 met dank aan taalvaart (vgc, Brussel)


Handleiding

32

ma

tE

ria

al

HandleidingovErzicHt matEriaal pEr pEutErpriKKEl

actIvIteIt materIaal Prentenboek1. discobol Zeker nodig:

▪ Allerlei lampen (zaklampen, zwaailicht, lichtslangen…)

Eventueel:▪ Discobol▪ Discomuziek▪ Glow-in-the-dark figuurtjes▪ Vuurwerkstokjes

2. spinnen Zeker nodig:▪ Oude handschoen en knoopjes▪ Lijm▪ Wol in allerlei kleuren▪ Groot blad papier

Eventueel:▪ Van Genechten, G. (2004) ‘Jonnie’.

clavis hasselt▪ Tickle, J. & Chapman, K. (2005).

‘klein, fijn spinnetje’. de Ballon, malle-veldhoven.

3. rijstebrij Zeker nodig:▪ Behangerslijm ▪ rijst - zand▪ Bakjes of kommetjes▪ verf▪ verfschortjes▪ houten lepels of spatels▪ Blad papier of stuk karton per peu-

ter

4. dozen Zeker nodig:▪ dozen van verschillende grootte▪ knuffelbeer

Eventueel:▪ Prater, J. ‘We zitten erin’. Unie-

boek, houten▪ Berebrouckx, A (2004), ‘Het huis

van jules’. zwijsen-infoboek, meer-hout.

5. Ik plak op de grond

Zeker nodig:▪ Foto’s van kinderverzorgsters,

peuters▪ Kleurenprinter▪ Lamineertoestel



33

ma

tE

ria

al

6. stofjes Zeker nodig:▪ Houten stoeltjes, blokken hout of

kartonnen dozen…▪ Een voelboek▪ Zachte voelmaterialen (stof, wol,

spons, namaakbont…)▪ Lijm▪ Doeken, lakens…▪ Ballonnen

Eventueel:▪ Anderson, L. (1999), ’Knuffellap’.

clavis, hasselt▪ Graham, B&J.P.M. Meinderts

(1987), ‘het rode wollen dekentje’. ploegsma, amsterdam.

▪ Glori, D. (2001), ‘Ik voel’. Gottmer, haarlem.

▪ Keuls, Y.& A. Berebrouckx (2001), ‘waar is mijn toddeltje?’ zwijsen-infoboek, meerhout.

▪ Cousins, L. (2004), ‘Voelen en aaien en tellen met muis’. leopold, amsterdam.

7. hobbels en bob-bels

Zeker nodig:▪ Een groot, stevig karton▪ Ribkarton, golfkarton…▪ Verf▪ Verfborstels▪ Verfschortjes

Eventueel:▪ Eierdozen

8. autosporen Zeker nodig:▪ Papier▪ Verf▪ Verfschortjes▪ Allerlei speelgoed

Eventueel:▪ Got, Y. (2001), ‘De auto’s van

dotje’. gottmer/Brecht, Bloe-mendaal.

▪ Slegers, L. (2004), ‘Mijn auto’. clavis peuter, hasselt.

9. schoenendans Zeker nodig:▪ Oude schoenen▪ Muziek

Eventueel:▪ Dunrea, O. (2004), ‘Gonnie’. Gott-

mer, haarlem.

10. In de lucht Zeker nodig:▪ Papier▪ Stiften▪ Koffiefilters▪ Kapstok

Eventueel:▪ Milbourne, A. (2006), ‘Vlinder’.

maklu, apeldoorn.


Handleiding

34

ma

tE

ria

al

Handleiding11. wie hoor ik daar? Zeker nodig:

▪ Cassetterecorder▪ Cassette▪ Speelgoedinstrumenten

12. een ballonnen-bedje

Zeker nodig:▪ Ballonnen▪ Een dekbed

Eventueel:▪ Touw of elastiek▪ Water, bloem, zand… om ballon-

nen te vullen.

Eventueel:▪ Van Norden, A. & J. Boeke (2003),

‘dikkie dik. het geblokte blok-boekje’. gottmer/Becht, Bloe-mendaal.

13. gekke bekken Zeker nodig:▪ Spiegel▪ Pruik of hoed▪ Schmink of verf

Eventueel:▪ Foto’s

14. spetters en schuim

Zeker nodig:▪ Scheerschuim of slagroom▪ Spiegel▪ Schortjes of speelkleertjes▪ Allerlei speelgoed

Eventueel:▪ Verf▪ Karton

Eventueel:▪ Schröder, R. & M. Busser (1999),

‘goeiemorgen, pietertje pret’. van reemst, houten

15. verven met lege drankverpakkin-gen

Zeker nodig:▪ Lege plastic flessen▪ Verf ▪ Verfschortjes▪ Papier, Karton

Eventueel:▪ Ballonnen



35

ma

tE

ria

al

16. gaatjes Zeker nodig:▪ Versleten laken▪ Vingerpopje▪ Allerlei speelgoed

Eventueel:▪ Kartonnen dozen▪ Touwen, elastieken, hoepels…

Eventueel:▪ Carle, E. (1996), ‘Rupsje Nooitgen-

oeg’. gottmer, aarlen.▪ Elzbieta (1996), ‘Gaatjes’. Ludion,

gent.

17. een huisje van papier

Zeker nodig:▪ Plakband▪ Matten▪ Kranten

18. ballenbad Zeker nodig:▪ Ballen▪ Ballenbad, opblaaszwembad,

tent…▪ Kartonnen dozen▪ Buizen…

Eventueel:▪ Karl, M. & G. Van Emmerich

(1993), ‘de rode bal’. de vier windstreken, amsterdam.

▪ Van Norden, A. & J. Boeke (2003) in: ‘dikkie dik. het groene Blok-boekje’. gottmer/Becht, Bloe-mendaal

▪ Van Norden, A. & J. Boeke (2003) in: ‘dikkie dik. het dikkerdandikke avonturenboek’. gottmer/Becht, Bloemendaal

19. de poppenwas Zeker nodig:▪ Teilen, emmers, kommen, babybad▪ Afwasmiddel, zeep…▪ Poppen▪ Touw, wasknijpers…

Eventueel:▪ Grote kartonnen doos

Eventueel:▪ Schmidt, A.M.G. (2003), ‘Jip en

janneke spelen samen’. Querido, amsterdam

▪ Oxenburty, H. (19989), ‘Tom en pippo en de wasmachine’. gott-mer, haarlem.

20. Papiersnippers Zeker nodig:▪ Papiersnippers▪ Dozen of potjes▪ Speelgoed

Eventueel:▪ Van Norden, A. & J. Boeke (2003)

in: ‘dikkie dik. het dikkerdandikke avonturenboek’. gottmer/Becht, Bloemendaal


Handleiding

36

ma

tE

ria

al

HandleidingPrentenboek materIaal Prentenboek1. vogel Piet Zeker nodig:

▪ Een mannetje uit klei of plasticine▪ Veertjes

Zeker nodig:▪ Bruna, D. (2006), ‘Vogel Piet’. Mercis

publishing, amsterdam.

2. max en de kar Zeker nodig:▪ Een kar of kartonnen doos▪ Speelgoed

Zeker nodig:▪ Lindgren, B. & E. Eriksson (2005),

‘max en de kar’. gottmer, haarlem.

3. de grote rode bus

Zeker nodig:▪ Speelgoedvoertuigen▪ Driewieler▪ Touw

Zeker nodig:▪ Hindley, J. (1995), ‘De grote rode bus’.

gottmer, haarlem

Eventueel:▪ Young, N. (1999), ‘File! Een uitvouw-

boek’. piccolo, amsterdam.

4. lieve mama Zeker nodig:▪ Foto’s

Zeker nodig:▪ Van Genechten, G. (2005), ‘Lieve

mama’. clavis, hasselt.

5. bo en babs in de wind

Zeker nodig:▪ Licht materiaal: Blaadjes…▪ Zwaar materiaal

Eventueel:▪ Ventilator▪ Bellenblaas

Zeker nodig:▪ Ten Cate, M. (2005), ‘Bo en Babs in

de wind’. clavis peuter, hasselt.



37

ma

tE

ria

al

ovErzicHt prEntEnboEKEn

schrIjver tItel jaar uItgeverIj nodIg/eventueel

Bruna, d. vogel piet 2006 mercis publishing, amsterdam

nodig

hindley, j. de grote rode bus 1995 gottmer, haarlem nodig

lindgren, B. & e. eriksson

max en de kar 2005 gottmer, haarlem nodig

ten cate, m. Bo en Babs in de wind 2005 clavis peuter, hasselt nodig

van genechten, g. lieve mama 2005 clavis, hasselt nodig

anderson, l. knuffellap 1999 clavis, hasselt eventueel

Berebrouckx, a het huis van jules 2004 zwijsen infoboek, meerhout

eventueel

carle, e. rupsje nooitgenoeg 1996 gottmer, aarlen eventueel

cousins, l. voelen en aaien en tellen met muis

2004 leopold, amsterdam. eventueel

dunrea, o. gonnie 2004 gottmer, haarlem eventueel

elzbieta gaatjes 1996 ludion, gent eventueel

glori, d. ik voel 2001 gottmer, haarlem eventueel

Got, Y. de auto’s van dotje 2001 gottmer/Becht, Bloemendaal

eventueel

graham, B&j.p.m. meinderts

het rode wollen dekentje

1987 ploegsma, amsterdam eventueel

karl, m. & g. van emmerich

de rode bal 1993 de vier windstreken, amsterdam

eventueel

Keuls, Y.& A. Berebrouckx

waar is mijn toddeltje? 2001 zwijsen infoboek, meerhout

eventueel

milbourne, a. vlinder 2006 maklu, apeldoorn eventueel

oxenburty, h. tom en pippo en de wasmachine

1998 gottmer, haarlem eventueel


38

ma

tE

ria

al

prater, j we zitten erin unieboek, houten eventueel

schmidt, a.m.g. jip en janneke spelen samen

2003 Querido, amsterdam eventueel

Schröder, R. & M. Busser

goeiemorgen, pietertje pret

1999 van reemst, houten eventueel

slegers, l. mijn auto 2004 clavis peuter, hasselt eventueel

tickle, j. & chapman, k.

Klein, fijn spinnetje 2005 de Ballon, malle veldhoven.

eventueel

van genechten, g. jonnie 2004 clavis, hasselt eventueel

van norden, a. & j. Boeke

dikkie dik. het dikkerdandikke avonturenboek

2003 gottmer/Becht, Bloemendaal

eventueel


dikkie dik. het groene Blokboekje


eventueel


dikkie dik. het geblokte blokboekje


eventueel

Young, N. file! een uitvouwboek 1999 piccolo, amsterdam eventueel

Handleiding


PEUTERPRIKKELScteno.be/downloads/Peuterprikkels_handleiding.pdfcover.indd 4 10/07/2008 9:15:28 EEn...

Documents

Transcript of PEUTERPRIKKELScteno.be/downloads/Peuterprikkels_handleiding.pdfcover.indd 4 10/07/2008 9:15:28 EEn...