LEERKRACHTENHANDLEIDING

LESTV BASIS

Deze handleiding is ontwikkeld voor alle leerkrachten die werken met het leerprogramma LesTV Basis. Het bevat een complete beschrijving van de inhoud, vorm en werkwijze. Aangeraden wordt om de handleiding, voor aanvang van het leerprogramma, door te lezen.

INHOUD

LES TV BASIS DOELGROEP DOELSTELLINGEN AANSLUITING BIJ DE KERNDOELEN WEBSITE LES TV BASIS INHOUD EN OPZET LESMODULE

- Tijdsduur - Voorbereiding - Programmaonderdelen

TOETSING - Verwerkingsopdrachten

ŸCONTACTGEGEVENS ŸBIJLAGEN AARDRIJKSUNDE

- Overzicht lesmodules - Leerdoelen en kernbegrippen

BIJLAGEN GESCHIEDENIS - Overzicht lesmodules - Leerdoelen en kernbegrippen

BIJLAGEN NATUURKUNDE & TECHNIEK - Overzicht lesmodules - Leerdoelen en kernbegrippen

LESTV BASIS LesTV Basis is ontwikkeld voor hoogbegaafde leerlingen in groep 7 en 8. Ook leerlingen die soms nét even wat meer geprikkeld mogen worden, kunnen zelfstandig aan de slag met het materiaal. Het product bestaat uit 91 thematische lessen op het gebied van aardrijkskunde, geschiedenis en natuur & techniek. Elke les bevat teksten, video’s, vragen, opdrachten en toetsen, waarmee de leerlingen zelfstandig en in hun eigen tempo kunnen werken. Met als doel dat ook deze pientere bovenbouwleerlingen zich nog meer op hun plek voelen in het (passend) onderwijs.

LesTV Basis waarborgt een optimale integratie van video, tekst en audio. In combinatie met de directe interactie tussen leerkracht en leerling ontstaat een zeer effectieve en inspirerende leeromgeving.

MULTIMEDIAAL toegevoegde waarde van beeld, tekst en audio

OVERZICHTELIJK helder, begrijpelijk en geordend

VOLLEDIG beschikking tot vele onderwerpen binnen de aangeboden vakgebieden

DOELSTELLINGEN Door te leren is ontwikkeling mogelijk en ontwikkeling opent de weg naar verandering. Vanuit die visie is het doel van LesTV Basis om bij de leerlingen een diepgaand ontwikkelproces op gang te brengen.

LesTV Basis

> Is speciaal ontwikkeld voor hoogbegaafde leerlingen.

> Houdt rekening met de verschillende leerstijlen.

> Ambieert een maximaal leerrendement bij de leerlingen.

> Biedt nieuwsgierige leerlingen extra uitdaging in groep 7/8.

> bereidt slimme leerlingen voor op het voortgezet onderwijs.

WEBSITE LES TV BASIS De website lestvbasis.nl is de plek waar de programmaonderdelen van het leerprogramma LesTV Basis samenkomen. Bij alle lesmodules van elk vakgebied horen educatieve videoclips, samenvattingen in tekst en audio en verwerkingsopdrachten. De website heeft een overzichtelijke indeling en navigatie waardoor de keuzemogelijkheden makkelijk te vinden zijn.

Van LesTV Basis ontvang je als leerkracht je inloggegevens per e-mail. In een begeleidende instructie kun je lezen hoe je je leerlingen zelf kunt uitnodigen om toe te treden tot LesTV Basis.

INHOUD EN OPZET LESMODULE Elk vakgebied binnen het leerprogramma LesTV Basis bevat 30 lesmodules. De inhoud van elke lesmodule is uiterst zorgvuldig samengesteld en afgestemd op de kernthema’s van het vak aardrijkskunde, de tijdvakken van het vak geschiedenis of de kernconcepten van het vak natuur & techniek. De tijdsduur van een lesmodule is ongeveer 1,5 uur.

- Tijdsduur Voorbereiding: 20 minuten Uitvoering: 90 minuten

- Voorbereiding Bekijk voor de start van de lesmodule de educatieve videoclip die bij de les hoort. Neem ook de leerdoelen, kernbegrippen en verwerkingsopdrachten door.

- Programmaonderdelen Elke lesmodule van het leerprogramma LesTV Basis bevat verschillende onderdelen: leerdoelen en kernbegrippen, educatieve videoclip, een kijkvraag, lesmateriaal in tekst en audio en extra informatie. Deze diverse onderdelen vullen elkaar aan en versterken elkaar. Daarnaast kunnen ze naar eigen inzicht en los van elkaar gebruikt worden. Als leerkracht ben je dus vrij om de verschillende onderdelen in te zetten, op welk moment in de les en op welke manier.

Er kan ook zelfstandig, in tweetallen of kleine groepen gewerkt worden met de programmaonderdelen.

Leerdoelen en kernbegrippen Bij elke lesmodule hoort een overzicht van de leerdoelen. Deze zijn te vinden op de Startpagina van de lesmodule. Zo weten de leerlingen aan welke doelen er gewerkt gaat worden en zijn ze zich bewuster van de inhoud van de les. Daarnaast heeft elke lesmodule meerdere kernbegrippen, welke centraal staan in de les. Na de lesmodule moeten de leerlingen in staat zijn deze begrippen te verwoorden en verklaren. Aangeraden wordt om ook de kernbegrippen vooraf met de leerlingen door te nemen.

Educatieve videoclips In elke lesmodule staat op de pagina Videoles een educatieve videoclip centraal. Deze videoclip is opgedeeld in hoofdstukken en zijn zowel als geheel te bekijken als afzonderlijk. Door het gebruik van afwisselende en verhelderende beelden blijft de inhoud beter beklijven. Daarnaast zorgt de videoclip voor afwisseling, waardoor de leerlingen aandachtig en gemotiveerd de les blijven volgen.

Kijkvraag Bij elke educatieve videoclip wordt een kijkvraag aangeboden. Deze staat duidelijk in beeld naast de videoclip op de pagina Videoles. Je kunt de vraag zelf voorlezen of dat door een leerling laten doen. Geef de leerlingen de opdracht om de videoclip te bekijken met de kijkvraag in het achterhoofd. De kijkvraag zal de leerling prikkelen om de videoclip met extra aandacht te bekijken en helpt om de leerstof beter te begrijpen en interpreteren.

Lesmateriaal Op de pagina Lesmateriaal staat een tekstuele samenvatting van de leerinhoud. In het lesmateriaal worden de kernbegrippen van de lesmodule helder en overzichtelijk uitgelegd. Het lesmateriaal is digitaal te lezen, maar kun je ook downloaden, printen en uitdelen aan de leerlingen. Leerlingen die meer auditief zijn ingesteld kunnen de samenvatting als audio beluisteren.

Extra informatie Elke lesmodule bevat meer achtergrondinformatie of verdieping bij het onderwerp. Leerlingen die deze informatie willen of nodig hebben kun je verwijzen naar de links die staan onder het kopje Extra informatie. Deze staan naast de samenvatting op de pagina Lesmateriaal. Hier staan ook andere videoclips en animaties ter verduidelijking van het onderwerp.

TOETSING Verwerkingsopdrachten Om te controleren hoe het staat met het kennisniveau van de leerling kun je de leerling de verwerkingsopdrachten laten maken, in de les of als thuisopdracht. De opdrachten zijn te vinden op de pagina Verwerkingsopdrachten. Bij elke lesmodule horen ongeveer 7 verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten sluiten direct aan bij het doel en de inhoud van de lesmodule. De verwerkingsopdrachten bestaan uit open vragen, invulvragen, meerkeuzevragen en drag and drop.

De verwerkingsopdrachten kunnen digitaal worden gemaakt. Je kunt de opdrachten ook downloaden, printen en uitdelen. Wanneer de leerlingen de opdrachten digitaal maken, worden de antwoorden opgeslagen in het persoonlijke voortgangsdocument van de leerling. Als leerkracht heb je toegang tot deze voortgangsdocumenten. Je vindt ze via de tab 'Rapportage' onder het gebruikersoverzicht. Op deze manier kun je de voortgang en resultaten van je leerlingen monitoren.

CONTACTGEGEVENS

LesTV Basis is een product van LesTV. Voor vragen of extra informatie over LesTV Basis kun je

bellen of mailen met de medewerkers van LesTV Basis.

Telefoon: 0345-219220 Mail: info@lestvbasis.nl

BIJLAGEN AARDRIJKSKUNDE

Overzicht lesmodules 01 Introductie op aardrijkskunde 02 Positie van de aarde 03 Klimaten 04 Klimaatverandering 05 Het weer 06 Kenmerken van het Nederlands landschap 07 Grondgebruik in Nederland 08 Bevolkingsgroei 09 Bevolkingsspreiding 10 De groei van steden 11Stedelijke problematiek 12 Economische sectoren 13 Globalisering 14 Arm en rijk 15 Grenzen 16 Identiteit 17 De lidstaten van de EU 18 Wereldreligies 19 Aardbevingen 20 Vulkanisme 21 Gebergten 22 Tsunami’s 23 Orkanen 24 Erosie 25 Duurzame energie 26 Welvaart en energieverbruik 27 De waterkringloop 28 Zoet en zout water 29 Gevecht tegen de zee: de Deltawerken 30 Gevecht tegen de rivieren 31 Belang van schoon water

Leerdoelen en kernbegrippen

01 Introductie op aardrijkskunde Na deze les kan de leerling: - uitleggen waar het vak aardrijkskunde over gaat; - verschillende kaarten gebruiken en toepassen; - in hoofdlijnen uitleggen hoe GPS werkt.

Kernbegrippen: fysische factoren, sociale factoren, schaal, global positioning system, mental map.

02 Positie van de aarde Na deze les kan de leerling: - de positie van de aarde ten opzichte van de zon toelichten; - uitleggen hoe de rotatie van de aarde van invloed is op het dag- en nachtritme en de seizoenen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: evenaar, parallel, meridiaan, noordelijk halfrond, zuidelijk halfrond, noordpool, zuidpool, tijdzone.

03 Klimaten Na deze les kan de leerling: - de spreiding en kenmerken van hoofdklimaten op aarde beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: tropische regenklimaten, droge klimaten, gematigde klimaten, poolklimaten.

04 Klimaatverandering Na deze les kan de leerling: - klimaatverandering en de gevolgen daarvan beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen:ijstijden, warme tijden, broeikaseffect, versterkt broeikaseffect, broeikasgas CO2, zeespiegelstijging, verdroging, verwoestijning.

05 Het weer Na deze les kan de leerling: - de elementen van het weer beschrijven en weersveranderingen verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: temperatuur, neerslag, stuwingsregen, stijgingsregen, wind, storm, luchtdruk, hoge en lage drukgebied, front, wolk.

06 Kenmerken van het Nederlands landschap Na deze les kan de leerling: - de ligging en kenmerken van Nederlandse landschappen beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: dekzand, stuwwal, rivierklei, rivierbedding, uiterwaarde, rivierdijk, zeedijk, polder, droogmakerij, duin, getijde, veen, polder, löss, heuvel.

07 Grondgebruik in Nederland Na deze les kan de leerling: - aan de hand van een kaartbeeld de spreiding van en het grondgebruik in (cultuur) landschappen in Nederland toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: akkerbouw, tuinbouwgebied, veeteeltgebied, bosgebied, bedrijventerrein, recreatiegebied, infrastructuur, bodemvruchtbaarheid.

08 Bevolkingsgroei Na deze les kan de leerling: - ontwikkelingen van de bevolking in Nederland, Europa en de wereld beschrijven en verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: natuurlijke bevolkingsgroei, geboortecijfer, sterftecijfer, geboorteoverschot, sterfteoverschot, migratiestroom, gezinshereniging, demografische transitie, bevolkingspiramide, vergrijzing.

09 Bevolkingsspreiding

Na deze les kan de leerling:

- de bevolkingsspreiding in Nederland, Europa en de wereld beschrijven;

- de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: bevolkingsdichtheid, ontwikkelingspeil.

10 De groei van steden Na deze les kan de leerling: - de groei van steden beschrijven en verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: industrialisatie, mechanisatie, urbanisatie, suburbanisatie, re-urbanisatie, platteland, stad, stadscentrum, stadswijken, stedelijk gebied.

11 Stedelijke problematiek Na deze les kan de leerling: - oorzaken en gevolgen van huidige stedelijke problematiek onderscheiden; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: agglomeratievorming, mega stad, metropool, forensisme, segregatie, krottenwijken, stadsvernieuwing, herstructurering, leefbaarheid.

12 Economische sectoren Na deze les kan de leerling: - economische sectoren en hun verspreiding en kenmerken beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: landbouw, industrie (zware en lichte industrie), dienstverlening (transport, toerisme), grondstof, halffabricaat, eindproduct, delfstof.

13 Globalisering Na deze les kan de leerling: - het proces van globalisering en de gevolgen voor de verschillende gebieden toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: kolonie, global shift, schaalvergroting, transportkosten, werkgelegenheid, innovatie.

14 Arm en rijk Na deze les kan de leerling: - kenmerken van meer en minder ontwikkelde gebieden en de situatie van bewoners in die gebieden beschrijven en verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: centrum-periferie, levensverwachting, analfabetisme, voedselzekerheid, gezondheidszorg, bevolkingspiramide, verstedelijking, welvaart, BNP, ruilvoet.

15 Grenzen Na deze les kan de leerling: - natuurlijke en politieke grenzen beschrijven; - de functie van het Schengenverdrag beschrijven. - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: grens, Verdrag van Schengen, Schengenzone.

16 Identiteit Na deze les kan de leerling: - de relatie tussen grenzen en identiteit verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: etnische minderheid, cultuur(gebied), gewoonten, taalgebied, grensconflict, vluchteling, ontheemde.

17 De lidstaten van de EU Na deze les kan de leerling: - het ontstaan, de doelstellingen, de namen en de ligging van de belangrijkste landen van de Europese Unie beschrijven; - de effecten van Europese samenwerking op verkeer, migratie en handel beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, Europese Economische Gemeenschap, Europese Akte, Europese Unie, euro, Europees Parlement, Raad van de Europese Unie, Europese Raad, subsidiariteitsbeginsel, verdragen, Verdrag van Lissabon.

18 Wereldreligies Na deze les kan de leerling: - de spreiding van wereldgodsdiensten en belangrijke taalgebieden op een wereldkaart beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: christendom, islam, jodendom, hindoeïsme, boeddhisme, taalgrens.

19 Aardbevingen Na deze les kan de leerling: - het proces van plaattektoniek beschrijven en verklaren; - beschrijven wat endogene krachten zijn; - beschrijven hoe aardbevingen ontstaan; - verklaren waarom in bepaalde gebieden meer kans is op aardbevingen; - enkele maatregelen noemen om de schade van een aardbeving te beperken; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: hypocentrum, epicentrum, aardkorst, plaattektoniek, aardbeving, Schaal van Richter.

20. Vulkanisme Na deze les kan de leerling: - de verschillende vulkanische verschijnselen benoemen (vulkanen, geiser, hotspot); - de oorzaken van deze verschijnselen beschrijven; - de twee belangrijkste typen vulkanen en de kenmerken ervan noemen; - de kernbegrippen noemen en de functie ervan beschrijven.

Kernbegrippen: magma, lava, pijp, krater.

21 Gebergten Na deze les kan de leerling: - verbanden leggen tussen plaattektoniek, hooggebergte en endogene verschijnselen op de wereldkaart; - verschillende soorten gebergten beschrijven; - uitleggen hoe je aan het uiterlijk van een gebergte de relatieve leeftijd kunt aflezen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: bergketen, bergmassief, laagland, heuvelland, laaggebergte, middelgebergte, hooggebergte, obductie/verheffing, Mount Everest, Vaalserberg, plooiingsgebergte.

22 Tsunami’s Na deze les kan de leerling: - een definitie geven van het begrip tsunami; - het verloop van een tsunami beschrijven en verklaren; - uitleggen dat een tsunami het gevolg is van een endogene kracht; - uitleggen wat de gevolgen van een tsunami (kunnen) zijn; - maatregelen noemen om de schade bij een tsunami te beperken.

Kernbegrippen: tsunami, vloedgolf, aardkorst, tektonische platen, zeebeving, endogene krachten.

23 Orkanen Na deze les kan de leerling: - de natuurverschijnselen orkanen en tornado’s beschrijven en verklaren; - de onderdelen van een orkaan noemen en hun functie beschrijven; - maatregelen noemen hoe de schade van een orkaan beperkt kan worden.

Kernbegrippen: orkaan, tyfoon, slagregens, Saffir-Simpsonschaal, tornado, tornadoseizoen, windhoos, waterhoos.

24 Erosie Na deze les kan de leerling: - de landschapsvormende werking van exogene krachten -zoals verwering, erosie en sedimentatie- verklaren en beschrijven; - enkele maatregelen beschrijven om bodemerosie te voorkomen.

Kernbegrippen: exogene krachten, verwering, erosie, sedimentatie, hooggebergten, kaap, fjord.

25 Duurzame energie Na deze les kan de leerling: - verschillende vormen van duurzame energie beschrijven, zoals zonne-energie, windenergie, waterkracht (stuwdam), fossiele brandstof (steenkool, aardolie, aardgas), kernenergie en biobrandstof.

Kernbegrippen: fossiele brandstoffen, aardolie, aardgas, steenkool, duurzame energie, zonne-energie, windenergie, waterkracht, thermische energie, bio-energie, grijze energiebron, kernenergie, steenkool, zonnepanelen, zonnecollectoren.

26 Welvaart en energieverbruik Na deze les kan de leerling: - het verband aangeven tussen welvaart, welzijn en energieverbruik in Nederland en wereldwijd; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: energieproductie, energieverbruik, welvaartsstijging, luchtvervuiling.

27 De waterkringloop Na deze les kan de leerling: - de verschillende fasen van de waterkringloop beschrijven en verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: waterkringloop, verdamping, condensatie, neerslag, grondwater (aquifer), rivierbovenloop, gletsjer, middenloop, benedenloop, delta,stroomrichting, stroomgebied, zijrivier, waterscheiding, meer, zee, oceaan.

28 Zoet en zout water Na deze les kan de leerling: - de waterverdeling tussen zoet en zout water in Nederland en in de wereld op hoofdlijnen beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: zoet water, zout water, brak water, grondwater, landijs, drinkwater, waterwinning, waterstand, NAP, getijde (eb, vloed), wad.

29 Gevecht tegen de zee: de Deltawerken Na deze les kan de leerling: - ruimtelijke maatregelen beschrijven en verklaren, die worden genomen om de overstromingsdreiging vanuit de zee te beperken; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Deltawerken, Oosterscheldedam, Zuiderzeewerken, Afsluitdijk, zeedijk, stormvloedkering, strand, kust, delta.

30 Gevecht tegen de rivieren Na deze les kan de leerling: - ruimtelijke maatregelen beschrijven en verklaren, die worden genomen om de overstromingsdreiging vanuit rivieren te beperken; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: rivierdijk, stroomgebied, verstening, neerslag, waterbekken, stuw.

31 Belang van schoon water Na deze les kan de leerling: - aangeven wat het belang is van schoon water voor de kwaliteit van leven van mensen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: drinkwater, sanitatie, watervervuiling, waterzuivering, watertekort, verdroging.

BIJLAGEN GESCHIEDENIS

Overzicht lesmodules 01. Wat is geschiedenis? 02. Jagers-verzamelaars en de agrarische revolutie 03. De Grieks-Romeinse cultuur 04. Het Romeinse wereldrijk 05. Ontwikkeling van het christendom 06. Verspreiding christendom in Europa 07. Ontstaan van de islam 08. Hofstelsel en horigheid 09. Opkomst van handel en ontstaan van steden 10. Staatsvorming en centralisatie 11. Begin overzeese expansie 12. Reformatie 13. De opstand 14. De Gouden Eeuw 15. Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur 16. De republiek 17. Slavenhandel 18. De Bataafse Revolutie 19. Industriële Revolutie 20. Fabrieksarbeiders 21. Opkomst emancipatiebewegingen 22. Naar een parlementair stelsel 23. Imperialisme en nationalisme 24. Eerste Wereldoorlog 25. Het nationaalsocialisme 26. Jodenvervolging 27. Tweede Wereldoorlog 28. De koloniën worden onafhankelijk 29. De Koude Oorlog 30. Wederopbouw en toenemende pluriformiteit

Leerdoelen en kernbegrippen

01 Wat is geschiedenis? Na deze les kan de leerling: - uitleggen waarom het belangrijk is de geschiedenis te bestuderen; - uitleggen hoe je aanduidingen van tijd en tijdsindeling gebruikt; - de tien tijdvakken benoemen en de inhoud ervan in grote lijnen beschrijven; - de geschiedenis ordenen in de traditionele historische perioden.

Kernbegrippen: verleden, heden, oorzaken, gevolgen, chronologie, Prehistorie, Oudheid, Middeleeuwen, Nieuwe Tijd, Nieuwste Tijd, bronnen, ongeschreven bronnen, archeologie, archeologen, voor Christus, na Christus.

02 Jagers-verzamelaars en de agrarische revolutie Na deze les kan de leerling: - uitleggen waarom jagers-verzamelaars nomaden waren; - de levenswijze van jagers-verzamelaars omschrijven (in Nederland: Rendierjagers); - veranderingen beschrijven en toelichten die het gevolg waren van de agrarische revolutie; - verklaren hoe landbouwsamenlevingen zijn ontstaan en hoe de landbouw zich vanuit het Midden-Oosten over Europa heeft verspreid; - de landbouwsamenlevingen in Nederland beschrijven: Bandkeramiekers, Trechterbekercultuur (hunebedden).

Kernbegrippen: jagers en verzamelaars, nomadisch bestaan, ijstijd, toendraklimaat, rendierjagers, vuursteen, dierenhuiden, landbouw en veeteelt, boerderijen, agrarisch bestaan, landbouwsamenlevingen, agrarische revolutie, Bandkeramiekers, aardewerk, Trechterbekercultuur, hiernamaals, grafgiften, zwerfkeien, hunebedden.

03 De Grieks-Romeinse cultuur Na deze les kan de leerling: - de verspreiding van Grieks-Romeinse cultuur en confrontatie met Germaanse cultuur beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: de agrarisch-stedelijke samenleving, bouwkunst, kunst en het geloof in de Oudheid.

04 Het Romeinse wereldrijk Na deze les kan de leerling: - de beïnvloeding van de Grieks-Romeinse cultuur op de Germaanse cultuur beschrijven; - het belang van de infrastructuur van het Romeinse Rijk voor leger, ambacht en handel beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: de Romeinse Limes, Julius Caesar, romanisatie Bataven, einde prehistorie.

05 Ontwikkeling van het christendom Na deze les kan de leerling: - de verspreiding van het christendom in het Romeinse Rijk toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Jezus, prediking, Palestina, kruisiging, Bijbel, christenvervolging.

06 Verspreiding christendom in Europa Na deze les kan de leerling: - de verspreiding van het christendom in Europa toelichten; - het belang van kloosters en monniken voor schriftelijke cultuur toelichten; - de rol van de Frankische koningen bij de verspreiding van het christendom uitleggen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Willibrord, Friezen en Germanen, missionarissen, Bonifatius.

07 Ontstaan van de islam Na deze les kan de leerling: - het ontstaan en de verspreiding van de islam toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Mohammed, Mekka, islam, Koran.

08 Hofstelsel en horigheid Na deze les kan de leerling: - de gevolgen van het verdwijnen van het Romeinse Rijk voor veiligheid, geld, handel verklaren; - het hofstelsel uitleggen; - het belang van Karel de Grote voor het hofstelsel toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: volksverhuizingen, hofstelsel, horigheid, leenstelsel, heren, vazallen, Franken, het rijk van Karel de Grote, bisschoppen als leenmannen, Noormannen, de drie standen (adel, geestelijkheid, boeren).

09 Opkomst van handel en ontstaan van steden Na deze les kan de leerling: - de opkomst van handel en het ontstaan van steden verklaren; - de opkomst van stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Hanzesteden, overschotten, handelscentra, ambachten, gilden, gilden systeem (leerling, gezel, meester), geldeconomie, welvaart, kathedralen, kruistochten, Floris V, stadsrechten, kooplieden, stadsbesturen(burgemeesters, vroedschap), schout en schepenen.

10 Staatsvorming en centralisatie Na deze les kan de leerling: - aan de hand van het Bourgondische Rijk het ontstaan van staten binnen Europa beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: staatsvorming, centralisatie, centraal gezag, privileges, huurlegers.

11 Begin overzeese expansie Na deze les kan de leerling: - de redenen voor de ontdekkingsreizen uitleggen; - de gevolgen van de ontdekkingsreizen langs Afrika naar Azië en Amerika voor de handel beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: overzeese expansie, kompas, ontdekkingsreizigers (Columbus, Diaz, Da Gama, Magalhães),nieuwe producten (zoals tomaten, aardappelen, maïs, tabak), kolonisatie van Amerika (stichting van plantages, wrede behandeling indianen), Willem Barentsz.

12 Reformatie Na deze les kan de leerling: - denkbeelden en gevolgen van de Reformatie herkennen en beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Reformatie, Beeldenstorm, Willem van Oranje, Erasmus, heliocentrisch wereldbeeld, Copernicus, Galilei, boekdrukkunst, Bijbelvertalingen, Hervorming, Luther, Calvijn, katholicisme, protestantisme, hagenpreken.

13 De Opstand Na deze les kan de leerling: - uitleggen hoe de Opstand in een onafhankelijke Nederlandse staat resulteerde; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: de Opstand, Karel V en Filips II, kettervervolgingen, Alva, inname Den Briel door Watergeuzen (1572),Unie van Utrecht 1579, moord op Willem van Oranje (1584), Maurits stadhouder, Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588), Hugenoten.

14 De Gouden Eeuw Na deze les kan de leerling: - verbanden leggen tussen de overzeese expansie, het handelskapitalisme en het ontstaan van een wereldeconomie; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: VOC, De Atlas Major Blaeu, Michiel de Ruyter, economische wereldmacht, WIC, monopolie, VOC-schepen (specerijen, porselein, koffie, tabak, zijde), vloot, handelsoorlogen met Engeland, inpolderingen (Beemster), turfwinning.

15 Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur Na deze les kan de leerling: - het burgerlijk bestuur en de stedelijke cultuur in het Nederland van de 17e eeuw herkennen en beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Burgerlijk bestuur, Statenbijbel, grachtengordel, Hugo de Groot, Rembrandt, de Republiek, Gouden Eeuw, tolerantie, schuilkerken, bloei van kunst en wetenschap, uitvindingen (telescoop, microscoop), Christiaans Huygens, Spinoza.

16 De Republiek Na deze les kan de leerling: - uitleggen waarin de staatsinrichting van de Republiek zich onderscheidde van die in andere landen; - aspecten van het absolutisme beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Vrede van Münster (1648), stadhouder, raadpensionaris en Staten-Generaal, regenten, gewesten, absolute vorsten, Lodewijk XIV.

17 Slavenhandel Na deze les kan de leerling: - de ontwikkeling van slavenhandel en slavernij beschrijven; - motieven voor afschaffing van slavenhandel en slavernij toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: abolitionisme, driehoek handel.

18 De Bataafse revolutie Na deze les kan de leerling: - denkbeelden van de Verlichting op het gebied van politiek, godsdienst en sociale verhoudingen beschrijven;

- grondrechten en toenemende politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Pruikentijd, Verlichting, democratische bewegingen, vrijheid en gelijkheid, Franse Revolutie (1789), Napoleon, buitenhuizen, Eise Eisinga, Willem V, Patriottenbeweging, Bataafse Revolutie (1795).

19 Industriële Revolutie Na deze les kan de leerling: - kenmerken van de industriële revolutie beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: industriële revolutie, emancipatiebewegingen, de eerste spoorlijn, stoommachine, massaproductie.

20 Fabrieksarbeiders Na deze les kan de leerling: - de gevolgen van de industriële revolutie voor de werk- en leefomstandigheden van arbeiders toelichten; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: kinderarbeid, industriële samenleving, einde huisnijverheid, bevolkingsgroei, verstedelijking, milieuvervuiling, hygiëne, technologische ontwikkelingen, massapers, Vincent van Gogh, De Stijl, Kinderwetje van Van Houten (1874), Leerplichtwet (1901).

21 Opkomst emancipatiebewegingen Na deze les kan de leerling: - verbanden leggen tussen de industriële revolutie en de opkomst van emancipatiebewegingen; - uitleggen waardoor de burgerij (bourgeoisie) steeds meer politieke invloed kreeg; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Aletta Jacobs, arbeidersbeweging (vakverenigingen), vrije tijd: (sport)verenigingen, vrouwenemancipatie, arbeidstijden, liberalisme, socialisme, communisme.

22 Naar een parlementair stelsel Na deze les kan de leerling: - uitleggen wat een parlementair stelsel is; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: parlementair stelsel, Koning Willem I, de Grondwet, confessionalisme, Lodewijk Napoleon, burgerlijke stand, decimale stelsel, rechtsgelijkheid, Continentaal Stelsel, soeverein vorst, kiesrecht, parlementaire democratie, Thorbecke, ministeriële verantwoordelijkheid, grondrechten.

23 Imperialisme en nationalisme Na deze les kan de leerling: - de relatie beschrijven tussen modern imperialisme en nationalisme; - uitleggen waarom grondstoffen en afzetmarkten belangrijke aspecten van het modern imperialisme waren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: modern imperialisme, Cultuurstelsel, afzetmarkt, kolonialisme, nationalisme, afschaffing slavernij, Max Havelaar.

24 De Eerste Wereldoorlog Na deze les kan de leerling: - sociale, economische en politieke gevolgen van de wereldcrisis van de jaren ‘30 van de vorige eeuw beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: economische wereldcrisis, Eerste Wereldoorlog, crisisjaren, militarisme, nationalisme, wapenwedloop, vijandbeelden, Centralen, Geallieerden, loopgravenoorlog, neutraliteit, mobilisatie, distributiesysteem met bonkaarten, Interbellum (1918-1939), Vrede van Versailles (1919), Volkenbond, beurskrach op Wall Street (1929), werkloosheid, stempelen, werkverschaffingsprojecten.

25 Het nationaalsocialisme Na deze les kan de leerling: - kenmerken van het nationaalsocialisme beschrijven; - de opkomst van het nationaalsocialisme verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: racisme, nationaalsocialisme, Hitler, NSDAP, fascisme, dictatuur, censuur, propaganda, indoctrinatie), NSB, Mussert.

26 Jodenvervolging Na deze les kan de leerling: - de Jodenvervolging beschrijven; - de begrippen Lebensraum, antisemitisme en rassenleer beschrijven en uitleggen wat zij met de jodenvervolging te maken hebben; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: rassenwetten, discriminatie, concentratiekampen, Holocaust, Februaristaking, deportaties, Auschwitz, Anne Frank.

27 De Tweede Wereldoorlog Na deze les kan de leerling: - Europa en Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog beschrijven en voorbeelden van collaboratie, verzet en aanpassing van de Nederlandse bevolking noemen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Blitzkrieg, Pearl Harbor, Slag bij Stalingrad, D-Day, tweefrontenoorlog, totale oorlog, atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, bombardement op Rotterdam, capitulatie, bezetting, ballingschap, collaboratie, verzet, razzia’s, radio Oranje, verduisteren, onderduiken, persoonsbewijzen, slag bij Arnhem, hongerwinter, bevrijding (5 mei 1945), jaarlijkse herdenkingen (4 mei dodenherdenking, 5 mei Dag van de vrijheid).

28 De koloniën worden onafhankelijk Na deze les kan de leerling: - uitleggen welke rol nationale bewegingen in de Nederlandse koloniën speelden bij het verkrijgen van onafhankelijkheid; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Nationalistische bewegingen in koloniën, onafhankelijkheid, Indonesië, Suriname en de Nederlandse Antillen, Japanse bezetting, politionele acties, onafhankelijkheid Indonesië (1945-1949), onafhankelijkheid Suriname (1975).

29 De Koude Oorlog Na deze les kan de leerling: - de spanningen tussen de Sovjet-Unie en de VS ten tijde van de Koude Oorlog beschrijven; - de belangrijkste gebeurtenissen van deze periode beschrijven en verklaren; - enkele belangrijke politici noemen en uitleggen welke rol zij in de Koude Oorlog speelden; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Koude Oorlog, satellietstaten, IJzeren Gordijn, containment, BRD en DDR, NAVO, Warschaupact, kapitalisme, democratie, communisme, dictatuur, Stalin, kernwapens, Kennedy, Chroesjtsjov, Berlijnse Muur, Cubacrisis, wapenwedloop, glasnost, perestrojka, val van de Berlijnse Muur, Oostblok, Reagan, Gorbatsjov, Verenigde Naties, Veiligheidsraad.

30 Wederopbouw en toenemende pluriformiteit Na deze les kan de leerling: - de economische en sociaal-culturele veranderingen en de toenemende pluriformiteit vanaf de jaren ’60 in Nederland beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Marshallplan, Wederopbouw, EGKS, (E)EG, consumptiemaatschappij, verzorgingsstaat, AOW, oliecrisis, EU, Euro, amerikanisering, gastarbeid(ers), migranten, jongerencultuur, ontzuiling, feminisme, recreatie, Annie M.G. Schmidt, Slochteren, overstroming 1953, Deltawerken, milieuvervuiling, milieuwetten.

BIJLAGEN NATUUR & TECHNIEK

Overzicht lesmodules 01. Wat is natuur & techniek? 02. Rijken 03. Eencelligen en schimmels 04. Voortplanting bij planten 05. Voortplanting bij dieren 06. Voortplanting bij de mens 07. Groei en verzorging 08. Spijsverteringsstelsel en uitscheidingsstelsel 09. Bloedsomloop 10. Skelet en spieren 11. Ademhalingsstelsel 12. Zenuwstelsel 13. Zintuigen 14. Gezonde voeding 15. Erfelijkheid 16. Evolutie 17. Aanpassingsgedrag 18. Fotosynthese 19. Voedselketen 20. Ecosystemen 21. Fasen 22. Eigenschappen van materialen 23. Energie 24. Elektriciteit 25. Licht en kleur 26. Lichtbreking 27. Geluid 28. Krachten 29. Meten en waarnemen 30. Ons zonnestelsel

Leerdoelen en kernbegrippen

01 Wat is natuur en techniek? Na deze les kan de leerling: - een omschrijving geven van de inhoud van het vak natuur en techniek; - enkele voorbeelden noemen van onderwerpen die bij dit vak aan de orde kunnen komen; - uitleggen wat organellen, cellen, weefsels en organen zijn; - een cel beschrijven als een zelfstandig functionerende eenheid; - de belangrijkste onderdelen van cellen benoemen en enkele functies daarvan toelichten.

Kernbegrippen: biologie, levensverschijnselen, natuurkunde, scheikunde, cel, organismen, eencellige, organellen, celmembraan, celkern, celplasma, celwand, bladgroenkorrels, vacuolen, weefsel, orgaan, organenstelsel.

02 Rijken Na deze les kan de leerling: - kenmerken van planten en dieren gebruiken om ze te classificeren en kan daarbij het begrip soort toepassen. - de onderverdeling van de vier rijken beschrijven en enkele voorbeelden herkennen en beschrijven. - enkele voorbeelden van de verdere onderverdeling van de vier rijken herkennen en beschrijven.

Kernbegrippen: bacteriën, schimmels, sporenplanten, wieren, zaadplanten, dierenrijk, skelet, symmetrie, eencelligen, sponzen, holtedieren, wormen, weekdieren, geleedpotigen, stekelhuiden, gewervelden, classificeren, ordenen, soort, rassen, determineren.

03. Eencelligen en schimmels Na deze les kan de leerling: - de voortplanting bij schimmels uitleggen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: paddenstoel, vorming sporen, versmelting, eencelligen, schimmels, sporenplanten, mossen, korstmossen, vaatplanten.

04 Voortplanting bij planten Na deze les kan de leerling: - organen van planten noemen en de relatie tussen vorm en functie toelichten; - uitleggen hoe de voortplanting bij planten verloopt; - uitleggen hoe de ontwikkeling van planten verloopt.

Kernbegrippen: bol, knol, uitlopers, enten, stekken.

05 Voortplanting bij dieren Na deze les kan de leerling: - uitleggen hoe de voortplanting bij verschillende soorten dieren verloopt; - een verband leggen tussen gedrag van dieren om zich voort te planten en de rol van hun omgeving daarin; - kenmerken van dieren in verband brengen met de wijze van bevruchting; - de belangrijkste organen en weefsels die van belang zijn voor de voortplanting bij dieren noemen en uitleggen welke functie zij hebben.

Kernbegrippen: paren, paringsdrang, inwendige bevruchting, uitwendige bevruchting, cloacadieren, eierlevendbarende dieren.

06 Voortplanting bij de mens Na deze les kan de leerling: - uitleggen hoe de voortplanting bij de mens verloopt; - de onderdelen van het menselijk voortplantingsstelsel noemen en hun functie beschrijven; - de menstruatiecyclus beschrijven; - de belangrijkste voorbehoedsmiddelen noemen en hun werking beschrijven.

Kernbegrippen: primaire, secundaire, zaadcellen, eicellen, menstruatie, ongesteldheid, bevruchting, embryo (vrucht), placenta, navelstreng, vruchtvliezen, vruchtwater, foetus, bevalling, voorbehoedsmiddelen, condoom, anticonceptiepil, sterilisatie, spiraaltje, pessarium.

07 Groei en verzorging Na deze les kan de leerling: - uitleggen hoe de ontwikkeling bij de mens en andere zoogdieren voor en na de geboorte verloopt; - van verschillende organismen stadia van levenscycli beschrijven en de daarbij passende begrippen gebruiken; - uitleggen hoe dieren hun eieren en/of jongen verzorgen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: volledige en onvolledige metamorfose, levenscycli, ouderzorg, broedzorg, nestvlieders en nestblijvers, koningin, dar, werkster. 08 Spijsverteringsstelsel en uitscheidingsstelsel Na deze les kan de leerling: - uitleggen hoe het spijsverteringsstelsel werkt; - bij het spijsverteringsstelsel betrokken organen benoemen en de functie en werking toelichten; - uitleggen hoe het uitscheidingsstelsel werkt (nieren, blaas, huid);

Kernbegrippen: verteren, speeksel, chemische vertering, slokdarm, peristaltische beweging, maag, maagsap, eiwitten, enzymen, zoutzuur, twaalfvingerige darm, dunne darm, gal, alvleessap, lever, galblaas, alvleesklier, darmplooien, darmvlokken, dikke darm, bacteriën, endeldarm, anus, huid, longen, nieren, nierschors, niermerg, urine, nierbekken, urineleider, blaas, sluitspier, lichaamstemperatuur, zweet.

09 Bloedsomloop Na deze les kan de leerling: - toelichten dat processen als ademhaling, transport, stofwisseling en uitscheiding met elkaar samenhangen en nodig zijn voor het in leven blijven van planten, dieren en de mens; - uitleggen hoe de bloedsomloop werkt; - bij de bloedsomloop betrokken organen benoemen en de functie en werking toelichten.

Kernbegrippen: bloedcellen, bloedplaatjes, bloedplasma, rode bloedcellen, witte bloedcellen, bloedplaatjes, bloedvatenstelsel, slagaders, adres, haarvaten, hart, kransslagaders, kransadres, boezem, kamer, hartkleppen, bloedsomloop, dubbel bloedsomloop, kleine bloedsomloop, grote bloedsomloop.

10 Skelet en spieren Na deze les kan de leerling: - bij beweging betrokken organen benoemen en de functie en werking toelichten.

Kernbegrippen: schedel, wervelkolom, borstkas, romp, ledematen, schoudergordel, bekkengordel, beenderen, gewricht, kogelgewricht, scharniergewricht, pezen, antagonisten, willekeurige en onwillekeurige spieren, gladde spieren, dwarsgestreepte spieren.

11 Ademhalingsstelsel Na deze les kan de leerling: - het proces van ademhaling bij verschillende organismen beschrijven; - het ademhalingsproces bij de mens beschrijven; - de belangrijkste weefsels en organen die van belang zijn voor de ademhaling noemen en uitleggen welke functie zij hebben; - toelichten welke stofwisseling plaatsvindt tijdens de ademhaling en verklaren waarom dat van belang is voor het in leven blijven van het organisme.

Kernbegrippen: borstademhaling, middenrif, middenrifademhaling, buikademhaling, hoofdbronchiën, longen, longtrechtertjes, longblaasjes, koolstofdioxide, slijmvlies, trilharen, neusademhaling, mondademhaling, reukzintuig, luchtzakken, huidademhaling, kieuwen, tracheeën.

12 Zenuwstelsel

Na deze les kan de leerling:

- functies en onderdelen van het zenuwstelsel benoemen en de werking toelichten.

Kernbegrippen: centrale zenuwstelsel, zenuwcellen, zenuwen, impulsen, grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam, gevoelszenuwen, bewegingszenuwen, reflex.

13 Zintuigen Na deze les kan de leerling: - de functies van de zintuigen benoemen en de werking van de verschillende zintuigen beschrijven; - de rol van zintuigen bij dieren en de mens uitleggen in relatie tot hun gedrag.

Kernbegrippen: oorschelp, gehoorgang, trommelvlies, gehoorbeentjes, slakkenhuis, gehoorzenuw, evenwichtsorgaan, hoornvlies, bindvlies, pupil, lens, accommoderen, glasachtig lichaam, netvlies, staafjes, kegeltjes, oogzenuw, gele vlek, blinde vlek, smaakpapillen, reukslijmvlies, reukzintuig, tastzintuigen, braille, roofdieren, prooidieren, sprieten, samengestelde ogen.

14 Gezonde voeding Na deze les kan de leerling: - uitleggen welke functies voedselbestanddelen hebben bij de instandhouding van het organisme; - de samenstelling van een gezond voedingspakket toelichten.

Kernbegrippen: koolhydraten, brandstoffen, vetten, verzadigde vetten, onverzadigde vetten, eiwitten, bouwstoffen, vitamines, beschermende stoffen, mineralen, water, voedingsvezels, ballaststoffen, overgewicht, overvoed, ondervoeding.

15 Erfelijkheid Na deze les kan de leerling: - het ontstaan van geslachtscellen beschrijven aan de hand van het verschil tussen een dubbele set en een enkelvoudige set chromosomen; - de rol van chromosomen bij het overdragen van erfelijke eigenschappen op nakomelingen toelichten; - uitleggen dat de erfelijke aanleg en de interactie met de omgeving de ontwikkeling van een organisme bepalen; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: meiose, DNA, gen, erfelijke eigenschappen, erfelijkheid, dominant, recessief, X- en Y- chromosoom, fenotype, genotype, erfelijke aanleg.

16 Evolutie Na deze les kan de leerling: - beschrijven wat evolutie is; - beschrijven hoe soorten evolueren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: Darwin, evolutie, biodiversiteit, fossiel, natuurlijke selectie, isolatie, genetische variatie, mutatie, genetische modificatie, kunstmatige selectie.

17 Aanpassingsgedrag

Na deze les kan de leerling:

- een verband leggen tussen gedrag van organismen om zich te voeden, (voort) te bewegen,

voort te planten, te verdedigen en te beschermen enerzijds en de rol van hun omgeving daarin

anderzijds;

- verschillende vormen van adaptatie beschrijven de functie ervan uitleggen;

- uitleggen hoe het menselijk lichaam reageert op lichaamsvreemde stoffen en welke organen

daarbij een rol spelen.

Kernbegrippen: adaptatie, natuurlijke selectie, evolutie, mimicry, winterslaap, vogeltrek, lichaamsvreemde stoffen, afweersysteem, immuunsysteem, zwezerik, mechanische barrière.

18 Fotosynthese Na deze les kan de leerling: - toelichten dat stofwisselingsprocessen zich afspelen in cellen; - uitleggen dat fotosynthese een voorwaarde is voor het voortbestaan van het leven op aarde; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: stofwisseling, assimilatie, dissimilatie, fotosynthese, koolzuurgas, zuurstof, broeikaseffect

19 Voedselketen Na deze les kan de leerling: - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: voedselketen, predator-prooi-relatie, voedselweb, herbivoor, carnivoor, omnivoor.

20 Ecosystemen Na deze les kan de leerling: - beschrijven dat een ecosysteem het geheel is van biotische factoren (organismen) en a-biotische factoren (omgeving) die in wisselwerking zijn. - uitleggen dat een ecosysteem in stand wordt gehouden door de interacties van planten, dieren en de mens met elkaar en hun omgeving en dat hierdoor een dynamisch evenwicht ontstaat.

Kernbegrippen: ecosysteem, biotische factoren, abiotische factoren, evenwicht.

21 Fasen Na deze les kan de leerling: - de fase en de faseverandering van stoffen herkennen en benoemen; - uitleggen of daar energie voor nodig is of bij vrij komt; - het voorkomen van stoffen in een bepaalde fase beschrijven aan de hand van de beweging van moleculen; - zuivere stoffen en soorten mengsels beschrijven; - uitleggen hoe mengsels met scheidingstechnieken te scheiden zijn.

Kernbegrippen: moleculen, fasen, gas, vast, vloeibaar, verdampen, kookpunt, condenseren, stollen, smelten, smeltpunt, rijpen, sublimeren, zuivere stoffen, mengsels, suspensie, oplossing, legering, gasmengsel, bezinken, afschenken, filtreren, zeven, indampen, residu, destilleren.

22 Eigenschappen van materialen Na deze les kan de leerling: - materialen ordenen aan de hand van een aantal gegeven fysische eigenschappen; - van een product benoemen uit welke materialen het is samengesteld; - bij een ontwerpvoorstel een verband leggen tussen de keuze van het materiaal en de vorm en functie van het onderwerp.

Kernbegrippen: dichtheid, brandbaar, geleiden, smeltpunt, oplosbaar, vormbaar, breekbaar, flexibel.

23 Energie Na deze les kan de leerling: - diverse vormen van (duurzame) energie en energiebronnen onderscheiden; -beschrijven op welke manieren warmtetransport kan plaatsvinden of voorkomen kan worden; - uitleggen hoe verschillende vormen van energie in elkaar omgezet kunnen worden en toelichten dat daarbij nooit energie verloren gaat; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: bewegingsenergie, potentiele energie, kernenergie, elektrische energie, chemische energie, geluid, licht, warmte, straling, brandstoffen, duurzame energie, warmtegeleiding, warmtestroming, warmtestraling, warmte-isolatie, energieomzetting. 24. Elektriciteit Na deze les kan de leerling: - statische elektriciteit beschrijven; - een spanningsbron herkennen als energiebron; - een stroomkring beschrijven; - magnetisme beschrijven; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: batterij, accu, stroomkring, parallelschakeling, serieschakeling, spanning, stroomsterkte, weerstand, magneet.

25. Licht en kleur Na deze les kan de leerling: - enkele lichtbronnen noemen en de voortplanting en eigenschappen van licht beschrijven; - van een voorwerp dat vóór een vlakke spiegel staat, met een constructietekening uitleggen waar zich het spiegelbeeld bevindt; - uitleggen dat zichtbaar licht samengesteld is uit primaire licht kleuren (rood, groen en blauw); - beschrijven dat verschillende lichtkleuren zijn samengesteld uit combinaties van primaire lichtkleuren; - beschrijven dat voorwerpen bepaalde kleuren licht absorberen dan wel reflecteren en dat op basis daarvan de waargenomen kleuren van een voorwerp verklaard kunnen worden.

Kernbegrippen: lichtbron, natuurlijke lichtbronnen, kunstmatige lichtbronnen, kleurenspectrum, weerkaatsen, absorberen, lichtbundel, lichtstralen, schaduw, kernschaduw, halfschaduw, normaal, spiegelwet.

26. Lichtbreking Na deze les kan de leerling: - uitleggen dat licht breekt bij de overgang van lucht naar glas/water en van glas/water naar lucht; - de brandpuntsafstand van een bolle lens en een holle lens construeren en beredeneren; - het natuurverschijnsel regenboog verklaren; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: lichtbreking, normaal (als hulplijn), medium, lichtsnelheid, prisma, bolle lens, holle lens, brandpunt, brandpuntsafstand.

27. Geluid Na deze les kan de leerling: - enkele geluidsbronnen noemen; - de eigenschappen van geluid en de manier van voortplanten van geluid beschrijven; - een grafische voorstelling van geluid interpreteren.

Kernbegrippen: geluidsgolven, medium, microfoon, oscilloscoop, frequentie, Hertz, amplitude, decibel, bereik, beschadiging.

28. Krachten Na deze les kan de leerling: - soorten krachten herkennen in verschillende situaties; - krachten tekenen die werken op een voorwerp, de resulterende kracht herkennen en contactkrachten en krachten die op afstand werken onderscheiden; - de druk van een voorwerp berekenen als een kracht per oppervlakte-eenheid; - verklaren dat wanneer een voorwerp in rust is of met een constante snelheid beweegt, de krachten op het voorwerp elkaar in evenwicht houden (de resulterende kracht is gelijk aan nul); - uitleggen dat het versnellen of vertragen en/of van richting veranderen van een voorwerp veroorzaakt wordt door een werkende (resulterende) kracht; - zinken, zweven en drijven van voorwerpen in vloeistoffen met verschillende dichtheid verklaren als een resulterende kracht van zwaartekracht en opwaartse kracht; - uitleggen dat bewegingen en krachten overgebracht kunnen worden door middel van (tand)wielen, hefbomen en katrollen en dat daarbij krachten worden vergroot, verkleind of van richting worden veranderd en bewegingen worden versneld, vertraagd of van richting worden veranderd.

Kernbegrippen: spierkracht, krachten, hefboom, katrol, overbrenging, tandwiel, draairichting, opwaartse kracht, zwaartekracht, drijven, zinken, dichtheid.

29. Meten en waarnemen Na deze les kan de leerling: - een elektrische huisinstallatie met een kWh-meter en aangesloten apparaten beschrijven en het energieverbruik berekenen op basis van vermogen van apparaten; - weersverschijnselen beschrijven en meetinstrumenten en meetgegevens gebruiken; - de kernbegrippen beschrijven.

Kernbegrippen: kWh (kilowattuur), randaarde, zekeringen, aardlekschakelaar, elektriciteitstarief, energieverbruik, invoer, uitvoer, sensor, verwerking, thermometer, luchtdruk, barometer, windsnelheid, windmeter, windrichting, windvaan, regenmeter.

30. Ons zonnestelsel Na deze les kan de leerling: - het zonnestelsel beschrijven als een samenhangend systeem van de zon en zich daar omheen bewegende planeten en manen; - uitleggen hoe de beweging van de aarde om de zon en van de maan om de aarde natuurverschijnselen kunnen veroorzaken.

Kernbegrippen: planeten, manen, satellieten, zonnestelsel, de Melkweg, hemellichamen, zwaartekracht, eb en vloed, baan, aardas, dag- en nachtritme, seizoenen, evenaar, schijngestalten, nieuwe maan, volle maan, zonsverduistering, maansverduistering.