Het dateren van negentiende-eeuwse fotos

Carte de visite- en kabinet De ervaring leert dat negentiende-eeuwse portretfotos vooral de zogenaamde carte de

visite- of visitekaart-portretten in ongeveer de helft van de gevallen toegeschreven

worden aan de verkeerde generatie door een onjuiste schatting van de opnamedatum

DP Huijsmans

y JA

In dit artikel zal worden aangegeven hoe

oude fotos meestal tot op enkele jaren nauwshy

keurig kunnen worden gedateerd Vooral door

zo veel mogelijk dateringsbronnen te combineshy

ren kan de betrouwbaarheid van de geschatte

ontstaansdatum sterk worden vergroot waarshy

door foutieve toewijzingen kunnen worden

voorkomen Negentiende-eeuwse fotografie is

bijna altijd commercieumlle fotografie en er is veel

archiefmateriaal voorhanden Er zijn legio aanshy

knopingspunten voor betrouwbare datering

van de carte de visite- en de Jcabnef-uitvoering

die het hoofdbestanddeel van dit artikel uitmashy

ken

Verschijningsvormen (1840-1914)

Allereerst dient men na te gaan of het wel

gaat om een zwartwit-foto uit de negentiende

eeuw (die wij hier laten doorlopen tot de Eerste

Wereldoorlog) Negentiende-eeuwse fotos zijn

vrijwel altijd zwartwit-opnamen en zogenaamshy

de harde fotos omdat de gevoelige laag met

metaal glas of karton ondersteund is Afhankeshy

lijk van de emulsie (lichtgevoelige laag) kunshy

nen de opnames wel een kleurtint vertonen

Kleurenfotos postkaarten en slappe kiekjes

zijn vrijwel zeker van na 1900 en vallen buiten

het bestek van dit artikel

Om welke verschijningsvorm en emulsie

het gaat is de tweede stap die gezet moet worshy

den De meest gangbare oudste verschijningsshy

vorm is de daguerreacuteotypie (dago) (1842-1860)

een metalen plaat met een zilverlaag waarop

een afbeelding (daarom ook wel spiegel met

geheugen genoemd) De afbeelding kan afhanshy

kelijk van de kijkrichting zowel positief als

negatief gezien worden De plaat leent zich

slecht voor reproductie maar is zeer detailrijk

In zn oorspronkelijke staat zit de spiegelende

plaat achter glas in een cassette of in een lijst

Met de komst van het glasnegatief (in 1852)

neemt het gebruik van de dago sterk af

Tegelijk met de daguerreacuteotypie - een in

1839 vrijgegeven Franse uitvinding - is een

Engels papiernegatief-proceacutedeacute de calotypie of

photogenic drawing (1842-1860) bekend geshy

maakt Van het doorschijnend gemaakte

papiernegatief kunnen meerdere contactaf-

drukken op papier (zoutdruk) gemaakt worden

die dan positief zijn Omdat de fotografische

emulsie in het papier is opgezogen stoort dit

de opname die ook veel minder en zachtere

details toont dan de dago Deze zoutdmkken

treft men in Nederland zelden aan en ze zijn

vaak sterk geretoucheerd enof ingekleurd

Hoewel er vanaf het begin met emulsies

op glas geeumlxperimenteerd is breekt met het

glasnegatief-collodionproceacutedeacute van Archer in

1851 een nieuw tijdperk aan Het glasnegatiefshy

proceacutedeacute verenigt namelijk de voordelen van da-

guerreo- en calotypie hoog contrast en detail

en een makkelijk reproduceerbaar negatief

Vooreerst wordt gebruik gemaakt van het feit

dat een enigszins onderbelicht glasnegatief er

met een zwarte achtergrond positief uitziet

Opgeborgen achter glas in een cassette of lijst

zoals de dago leidt dit tot de ambrotypie

(ambro) (1854-1862) De ambro is in vergelijshy

king met de dago somberder en kan niet uit

verschillende kijkrichtingen positief dan wel

negatief overkomen

Het glasnegatief is het meest gebruikt om

een positieve afdruk op papier te maken in het

begin (1854-1859) als zoutdruk maar vanaf

1860 maakt de zoutdruk en de ambrotypie

plaats voor de gekartonneerde papierafdruk in

de standaard maat van ongeveer een speelkaart

(circa 65 bij 105 cm) het fotografische visiteshy

kaart-portret of carte de visite (1860-1914) Met

zn grotere broer de kabinetfoto (105 bij 165

cm vanaf circa 1867) domineert het vervolgens

55 jaar lang de markt Van dit portret kreeg de

klant er gemiddeld een dozijn mee Deze wershy

den aan familie en bekenden gegeven en kwashy

men daar vaak in insteek-fotoalbums terecht

De kabinet de grotere uitvoering van de carte

de visite begint zon tien jaar later Kabinetfoshy

tos werden meestal eenmaal afgedrukt en

alleen in het eigen familiealbum opgenomen

(Voor nadere datering zie die voor de carte de

visite) Natuurlijk moet men er op verdacht zijn

dat vroegere verschijningsvormen later gereshy

produceerd kunnen zijn (al zijn dit uitzondeshy

ringen en wordt het door studios meestal aanshy

gegeven)

Rond 1900 komt naast de carte de visite

de slappere postkaart uitvoering op De overshy

gang is echter geleidelijk en de Eerste Wereldshy

oorlog maakt pas een definitief einde aan de

harde fotos Naast deze meer of minder popushy

laire uitvoeringen komen er nog vormen voor

die net als de calotypie of zoutdruk zeldzaam

zijn Voorbeelden hiervan zijn de pannotypie

(afbeelding op leer) ferrotypie of tintypie (kershy

misfotografie op blikken plaatjes) de kooldruk

en de platinadruk

Dateringsintervallen

Aan de hand van de verschijningsvorm

volgt nu een eerste dateringsinterval een dago

kan globaal gedateerd worden tussen 1842 en

1860 de ambro tussen 1852 en 1862 de carte

de visite tussen 1860 en 1914 en de kabinet

tussen 1867 en 1914 Uit deze eerste dateringsshy

poging is al te zien dat het vooral zin heeft om

bij de carte de visite en de kabinetkaart de dateshy

ringsintervallen verder te vernauwen Aan het

merendeel van de dagos en ambros kan qua

toewijzing met betrekking tot een generatie al

niet veel meer mis gaan Alleen de aanwezigshy

heid van studio-reclame biedt daar nog aanknoshy

pingspunten voor vernauwing van de datumshy

schatting

Voorbeelden van vroege verschijningsvorshy

men van 1840 tot 1860 zijn te vinden op de

site httpwwwearlyphotographynl In het

boekwerkje Het Nederlandse fotoportret 1860-

igi$ (Den Haag 1989) is de datering van porshy

tretfotos tussen 1860 en 1915 aan de hand van

allerlei kenmerken en voorbeelden fraai uitgeshy

werkt per periode van ongeveer tien jaar

Gewicht en emulsie

De carte de visite kent twee duidelijke po-

pulariteitsgolven zoals te zien is in tabel 1 die

de aantallen gedateerde exemplaren over de jashy

ren 1860 tot 1914 toont De grootste golf was

rond 1870 een tweede golf rond 1900

Genealogie 10

2004

fotos

$[rial i tc i l iiV^|Vgtigtliiii)in CRO NlUGEt

Tabel i Verdeling van geproduceerde cartes de visite

per vijf jaar (uit 1784 gedateerde cartes de visite)

bullbtzt rail laquoorit toel 1 flll

attriie Vissentraai 4e

Voorbeelden van studio reclame met medailles (keerzijde van de foto links) en drukordernummer (keerzijde van

de foto rechts)

1860-1864

1865-1869

1870-1874

1875-1879

1880-1884

1885-1889

1890-1894

1895-1899

1900-1904

1905-1909

1910-1914

r59 316 275 197 161 86

5 158

163

109

45

Ietwat los van de techniek staat de ontwikshy

keling van de kartonnen drager van het veelal

dunne fotopapier Vanaf 1860 wanneer fotos

op stevig tekenpapier worden geplakt tot rond

1890 wordt het karton eerst dikker en daarna

slechter van kwaliteit Samen leidt het tot een

continue stijging van het gewicht van de carte

de visite tot ongeveer 1890 waarna het gewicht

iets afneemt en stabiel hoog blijft

Alleen al op grond van een gewicht kleishy

ner dan wel groter dan 45 gram kan een carte

de visite vrijwel zeker tot de eerste helft (1861-

1885) of de tweede helft (1885-1914) van de peshy

riode worden gerekend Over het algemeen

kan men stellen hoe lichter van gewicht hoe

vroeger gemaakt Probeer daarom de carte de

visite tot op een gram nauwkeurig te wegen

(dat kan met een goed op nul gestelde brieven-

weger) of liever nog tot op eentiende gram Van

1860 tot ongeveer 1890 kan men via het

gewicht het tijdvak uit tabel 2 nemen

Tabel 2 Verband tussen gewicht en productiejaar bij

cartes de visite

15-25 gram

25-35 gram

35-45 gram

45-52 gram

1860-1870

1864-1874

1874-1886

1879-1893

meer dan 52 gram 1886-1914

Voor carte de visite- en kabinetfotos kan

ook goed een datumschatting gemaakt worden

aan de hand van de emulsie en dragende laag

maar hiervoor moet een beroep op deskundishy

gen op het gebied van oude foto technieken

worden gedaan

Studioreclame

Omdat vrijwel alle negentiende-eeuwse

fotos commercieel zijn gefabriceerd kunnen

wij veel afleiden uit de reclame-uitingen die

onder enof achterop de foto staan Soms hebshy

ben dagos en ambros achterop of binnenin

een studio-etiket Bijna altijd is onderaan en

achterop cartes de visite en kabinetten studioshy

informatie voorhanden Meestal wordt een foshy

tograaf of studio met naam en adres vermeld

Soms zijn ook behaalde medailles met jaartal

vermeld of heeft een drukker een jaar-gerelashy

teerd ordernummer gebruikt

In de op het Internet beschikbare versie

van de Catalogus van Nederlandse SUidiofoto-

grafen (httpniesliacsn]i86o) zijn alle

naam-adres-woonplaats- (NAw)-varianten

opgenomen die aangetroffen zijn op zon

60000 cartes de visite en kabinetten Tevens

zijn 21000 cartes de visite uit drie verzamelinshy

gen met zowel voor- als achterzijde toegevoegd

Ik verwijs verder naar de genoemde site en de

Catalogus met de LCPD (Leiden igth-Century

Portrait Database) Momenteel wordt gewerkt

aan een verbeterde ingang middels de reclameshy

uitvoering waarvan er vaak meerdere per N A W -

record voorhanden zijn De onder Studio per

NAv-record aangegeven data zijn betrouwbaar

geachte data aangetroffen op de cartes de visite

of kabinetten Die kunnen voor een datum-

schatting gebruikt worden Omdat drukkers

zich gingen specialiseren in het bedrukken van

de dragende kartonnetjes heeft ook het ontshy

werp van de reclame uiting een eigen ontwikshy

keling doorlopen

In de voornoemde LCPD kunnen fotos

(zowel wat betreft voor- als achterzijde) op geshy

lijksoortige worden doorzocht (similar image-

ingang fotonummer waarmee gezocht moet

worden kan worden opgegeven) Hiermee

kunnen studios die eenzelfde grafisch ontwerp

bij de gespecialiseerde drukkerijen besteld hebshy

ben worden gekoppeld

Niet alleen het steunende kartonnetje

maar ook de hele vormgeving van de studioshy

reclame maakte een grote ontwikkeling door

Wat begon met een uiterst klein gedrukte tekst

zonder poespas rond 1862 ontwikkelde zich in

25 jaar tijd tot vlakvullende ontwerpen met

protserige tierelantijnen om op het eind (na

1905) weer heel bescheiden te worden (met

vaak alleen een naam voorop) Ook werd

onderaan vaak de drukker vermeld en in het

geval van Prager en Lojda Berlin staat daar

vaak een drukordernummer waarvan de laatste

twee cijfers met het jaartal overeenkomen De

studioreclame van Studio Boumleseken te Rotshy

terdam kan als voorbeeldreeks dienen voor de

ontwikkeling van de studioreclame

FflOTlltUWi ABOumlESEKEN

foto^pUgdk Attiier

YgtgtiyUi)al laquom Ar

KOITEHDAM T

bdquo t o o n

A B O E S E K E N

Ontwikkeling in het studioreclame-design Studioreclame van het Photographisch Atelier A Boumleseken te

Rotterdam respectievelijk 18631870-1878 en 1882-188^

Genealogie 10

2004

Ontwikkeling in de damesmode met achtereenvolgens de hoepelrok f1855- 865 foto van 1863) de kegelvormige rok (circa 1870 foto van 1868) de zogenaamde queue de

Paris (1872-188$ foto van 1872) en de slankere lange rok (circa 1900 foto van 1905^

Bijgeschreven tekst

Zowel de portretfotos die 11 wilt dateren als

die welke zijn doorgenomen voor de Catalogus

kunnen allerlei bijgeschreven informatie bevatshy

ten (meestal op de achterzijde) Deze bijgeshy

schreven teksten op fotos of in albums kunnen

refereren aan personen en data Met beide

moeten we heel voorzichtig omgaan omdat de

naam niet die van de afgebeelde persoon en

een datum geen opnamedatum hoeft te zijn

Ook kan de fotograaf een negatiefnumshy

mer of aantal bijbestellingen genoteerd hebshy

ben Fotos in bezit van collecties hebben vrijshy

wel altijd een collectienummer Tenslotte treft

men op oude harde fotos die verhandeld zijn

vaak prijsinformatie aan Bij albums moeten

wij ons afvragen of bijgeschreven teksten (nog)

bij de ingeschoven fotos horen Een geshy

schreven naam kan duiden op de afgebeelde

persoon de persoon aan wie de foto gegeven is

of de familie waar de afgebeelde persoon deel

van uitmaakt Een datum kan wijzen op de

datum van opname de datum waarop de foto

verkregen is (door de ontvangende persoon of

collectiehouder) de datum waarop de afgebeelshy

de persoon geboren is of de datum waar de

foto in collectie op ingeschat is Soms is het

aantal afdrukken of bijbestellingen vermeld

meestal links bovenin 6 9 of 12 Ook kan de

studio een (glas)negatiefhummer vermelden

Bijgeschreven datums zijn voor meer dan de

Genealogie 10

2004

helft opnamedatums maar wat voor datum het

is kan voorlopig het best open gelaten worden

Archiefonderzoek

Een belangrijke stap om te komen tot een

betrouwbare schatting van de opnamedatum is

het zoeken naar bevestiging in archieven uit de

negentiende eeuw De naam-adres-woon-

plaats- of NAv-gegevens van de vermelde stushy

dios lenen zich hier het best voor Die kunnen

met het bevolkingsregister adresgidsen en

krantenadvertenties worden vergeleken Fotoshy

historicus Steven Wachlin is al meer dan twinshy

tig jaar bezig deze bronnen voor elke negen-

tiende-eeuwse fotograaf van geboorte tot

overlijden vast te leggen waardoor vaak heel

nauwkeurige productieperiodes kunnen worshy

den geschat

In het bevolkingsregister is meestal nauwshy

keurig bijgehouden van wanneer tot wanneer

een fotograaf ergens gehuisvest was (Een voorshy

deel hierbij is dat in de negentiende eeuw de

fotograaf de studio vrijwel altijd aan huis had)

Het vermelde beroep zoals fotograaf blijft echshy

ter vaak nog vermeld als de fotograaf niet meer

als zodanig actiefis In adresgidsen die comshy

mercieumlle activiteiten en adressen vermelden

komen ook vaak fotostudios voor Die gegeshy

vens zijn minder nauwkeurig dan die uit het

bevolkingsregister Ze lopen vaak een jaar achshy

ter of de gidsen kwamen niet elk jaar uit Kran-

Voor- en keerzijde van

de foto van juffrouw

Visser bij Studio M

Verveer Den Haag

(Album 774 coll

auteur)

tenadvertenties geven het meest nauwkeurig

momenten aan waarop een fotograaf of studio

actief is Vaak wordt de opening van een atelier

vermeld

Zoeken op internet

Als de naam van de afgebeelde persoon

bekend is kan via internet vaak een mogelijke

link met een genealogie gelegd worden Zoeshy

ken op internet kan tot verrassend goede dashy

teringen leiden Er zijn legio sites waar de vershy

schillende verschijningsvormen en technieken

behandeld worden en studio gerelateerde inshy

formatie is gedeeltelijk al geordend Ook staan

er zeer veel genealogieeumln op internet die door

het zoeken via de naam van de afgebeelde beshy

reikt kunnen worden en veel zoekwerk uit kunshy

nen sparen Een nadeel van zoeken op internet

is dat de gevonden informatie weinig betrouwshy

baar kan blijken Zie het steeds als een aanknoshy

pingspunt en informatie die geverifieerd moet

worden Ook zijn er aanzienlijke landsverschil-

len dagos zijn in de Verenigde Staten veel lanshy

ger dan in Europa gemaakt cartes de visite

weer veel korter omdat de tintypie daar al vroeg

sterk vertegenwoordigd was Nederlandstalige

paginas geven dus qua datering een betrouwshy

baarder beeld dan Engelstalige websites

Afbeelding en mode-ontwikkeling

En laten wij ook dat wat er op de afbeelshy

ding zelf te zien is niet vergeten Welke opshy

name gemaald werd - voluit kniestuk borstshy

stuk kopstuk - was wisselend populair Ook

biedt de mode aanknopingspunten en zaken

als haardracht en hoofddeksel Dit geeft vooral

extra houvast bij de afgebeelde dames De

herenmode ontwikkelde zich veel minder opshy

vallend

Intergratie van bronnenmateriaal

Als alle denkbare afzonderlijke dateringsshy

bronnen gebruikt zijn is het tijd om na te

gaan of daaruit een betrouwbaar nauwer tijdsshy

interval kan worden afgeleid Om zekerder te

zijn van een waarschijnlijke productiedatum

(meestal gelijk aan de opnamedatum) kan

men het best proberen elk van de mogelijke

dateringsbronnen eerst op zich te verifieumlren

Vervolgens kunnen de verschillende tijdsshy

intervallen die daar uit komen tegen elkaar

gelegd worden om te zien in hoeverre deze in

een betrouwbaar eindinterval kunnen worden

omgezet Een belangrijke afweging hierbij

vormt het vertrouwen dat men in de afzondershy

lijke dateringsbronnen heeft Zo zijn de geshy

drukte studiogegevens geverifieerd aan het beshy

volkingsregister natuurlijk veel betrouwbaarder

dan een bijgeschreven datum Bijgeschreven

datums kunnen het best gebruikt worden om

in laatste instantie te besluiten om wat voor bijshy

geschreven datum het waarschijnlijk gaat Als

er een groot verschil met de uit andere bronshy

nen geschatte datum blijkt ligt een andere

interpretatie dan de opnamedatum het meest

voor de hand

Ik zal nu aan de hand van twee in de tijd

verspreide voorbeelden laten zien wat de vershy

schillende dateringsbronnen opleveren en welshy

ke eindconclusie daaruit te trekken valt

Juffrouw Visser bij Studio Verveer

Deze carte de visite heeft een kleine plakshy

ker met de studiogegevens achterop Het karshy

ton is dun en de foto weegt 23 gram Dit past

gezien de gewichtjaar-tabel bij een carte de

visite uit de periode 1860-1870 De via internet

raadpleegbare LCPD geeft een geiumlsoleerd jaar

1861 Gelet op het design kan uit de ontwikkeshy

ling van de reclame-uitvoering het volgende

besloten worden Zeestraat zonder huisshy

nummer met plakker moet geplaatst worden

tussen plakker iacutee Wagenstraat 39 (1861) en

voor de gedrukte plakker Zeestraat 46 (1861-

1863) en Zeestraat 52 (1864-1892) De plakker

is ontleend aan een verkleining van het adresshy

etiket dat achterop daguerreotypien en ambro-

typien geplakt werd Dit duidt op een heel vroeshy

ge carte de visite Verder is het karton met een

schaar en niet geheel rechthoekig op maat

geknipt wat er op duidt dat er nog geen voorgeshy

sneden kartonnetjes voorhanden waren Een

schatting via de LCPD op grond van reclame

1861 De NAW-gegevens van Verveer zijn goed

te checken Hij komt voor in de biografische

gegevens van Steven Wachlin in het losbladig

systeem Geschiedenis van de Nederlandse

Fotografiacutee en in een genealogie van de familie

Toekomstige ontwikkeling dateringen

Momenteel werkt de student Michel de Swart aan een expertsysteem voor het nauwkeushy

rig schatten van de opnamedatum van carte de visite- en kabinetfotos De resultaten hiervan

worden rond de zomer van 2004 in de LCPD opgenomen Vanaf dat moment zal er een

ingang per studio op reclame-uitvoering geboden worden waarna een overzicht verkregen kan

worden van de eraan verbonden datumschattingen en hoe die tot een betrouwbaar interval kan

engevat Via het email-adres op de LCPD site kan men ook gescande fotos op

tten en nog niet in het systeem opgenomen studios v

JE3

Verveer op internet waaruit we leren dat Mau-

rits L Verveer leefde van 1817 tot 1903 en naast

fotograaf ook kunstschilder was Volgens Hans

Rooseboom en Steven Wachlin in het artikel

over Maurits Verveer in de Geschiedenis van

de Nederlandse fotografiacutee heeft ML Verveer

eerst in de iacutee Wagenstraat 39 gewerkt (1859-

1860) daarna in de Zeestraat 46 (1861-1863)

en later in de Zeestraat 52 (1864-1890) Dan de

damesmode de jurk van juffrouw Visser is een

echte hoepelrok die tussen circa 1860 en 1865

in zwang was De opname is voluit wat gezien

de beperkte lenzen gebruikelijk was tot ongeshy

veer 1865 Gezien dit alles lijkt een betrouwbashy

re datumschatting van 1861 zonder speling vershy

dedigbaar

Oudere heer bij HAMens

Deze carte de visite is gezien zn gewicht

van 48 gram zeker van de periode 1885-1914

Het uitbundige reclameontwerp wijst op de

periode 1885-1905 De LCPD vermeld de studio

wel maar vermeldt geen dateringen We gaan

nu gebruik maken van een zoekmogelijkheid

van de LCPD similar image zoeken op beeldshy

inhoud en wel de achterzijde om te zien of ei-

fotostudios bestonden die eenzelfde design bij

de drukker besteld hebben Op die manier vinshy

den wij twee studios die van W Koolstra in

Groningen en J Schrikkema in Wirdum De

bijbehorende voorzijde van de bijpassende

Schrikkema-carte de visite vermeldt een jaartal

1896 Het jaartal past goed in de eerder

geschatte periodes Vrijwel dezelfde achterzijde

treffen wij aan bij Schrikkema met toevoeging

van een medaille behaald in 1899 Voorlopig

zullen wij besluiten tot 1893-1899 Ter controle

gaan wij bij Steven Wachlins biografieeumln na na

wat er van HA Mens W Koolstra en J Schrikshy

kema te vinden is Van HA Mens zijn geen

gegevens omdat het bevolkingsregister van

Arnhem in de Tweede Wereldoorlog verloren is

gegaan Bij J Schrikkema vinden wij dat hij na

1887 fotograaf geworden is Bij W Koolstra valt

uit adresgidsen te halen dat hij van 1891-1896

in de Papengang D2oa als fotograaf werkte In

1900 wijzigde dat Concluderend blijkt de overshy

een- komst in ontwerp een datum 1896 op te

leveren die er uit ziet als een opnamedatum

Wij blijven zodoende bij de eerdere schatting

1893-1899 (rond 1896)

Internet en literatuur

- Httpwwwearlyphotographynl

- M van den Dorpel fF Kousemaker

JW Zondervan Het Nederlandse fotoportret

1860-1915 Een handleiding bij het dateren en

bewaren van portretfotos CBG-reeks nr 11

(Den Haag 1989) (Deze uitgave is nog vershy

krijgbaar bij het Centraal Bureau Genealogie

Prijs euro 700 U kunt het werk bestellen via

internet (www cbgnl) telefonisch (070-

3150510) of met de ingehechte bestelkaart)

- DP Huijsmans Catalogus van Nedershy

landse Studiofotografen van Carte de Visite en

Kabinet Fotos ten behoeve van datering binshy

nen de periode 1860-1914 (3e editie Castri-

cum i9th-Century Images 1993) De catalogus

is ook interactief te benaderen via Internet op

httpniesliacsnli86o

- 1 Th Leijerzapf Geschiedenis van de

Nederlandse fotografie in monografieeumln en

thema artikelen (losbladige Alphen aan den

Rijn Samson 1984-) met gegevens van onshy

geveer 50 negentiende-eeuwse fotografen

- Biografische gegevens van Nederlandse

fotografen geboren voacuteoacuter 1880 opvraagbaar bij

S Wachlin via email acaimoorsuvanl

DP Huijsmans is als universitair docent

verbonden aan de Universiteit van Leiden

Voor- en keerzijde van de foto van een oudere heer fotostudio van HA Mens te Arnhem met vergelijkingsmateriaal uit de LCPD

Genealogie 10

2004

(meestal gelijk aan de opnamedatum) kan

men het best proberen elk van de mogelijke

dateringsbronnen eerst op zich te verifieumlren

Vervolgens kunnen de verschillende tijdsshy

intervallen die daar uit komen tegen elkaar

gelegd worden om te zien in hoeverre deze in

een betrouwbaar eindinterval kunnen worden

omgezet Een belangrijke afweging hierbij

vormt het vertrouwen dat men in de afzondershy

lijke dateringsbronnen heeft Zo zijn de geshy

drukte studiogegevens geverifieerd aan het beshy

volkingsregister natuurlijk veel betrouwbaarder

dan een bijgeschreven datum Bijgeschreven

datums kunnen het best gebruikt worden om

in laatste instantie te besluiten om wat voor bijshy

geschreven datum het waarschijnlijk gaat Als

er een groot verschil met de uit andere bronshy

nen geschatte datum blijkt ligt een andere

interpretatie dan de opnamedatum het meest

voor de hand

Ik zal nu aan de hand van twee in de tijd

verspreide voorbeelden laten zien wat de vershy

schillende dateringsbronnen opleveren en welshy

ke eindconclusie daaruit te trekken valt

Juffrouw Visser bij Studio Verveer

Deze carte de visite heeft een kleine plakshy

ker met de studiogegevens achterop Het karshy

ton is dun en de foto weegt 23 gram Dit past

gezien de gewichtjaar-tabel bij een carte de

visite uit de periode 1860-1870 De via internet

raadpleegbare LCPD geeft een geiumlsoleerd jaar

1861 Gelet op het design kan uit de ontwikkeshy

ling van de reclame-uitvoering het volgende

besloten worden Zeestraat zonder huisshy

nummer met plakker moet geplaatst worden

tussen plakker iacutee Wagenstraat 39 (1861) en

voor de gedrukte plakker Zeestraat 46 (1861-

1863) en Zeestraat 52 (1864-1892) De plakker

is ontleend aan een verkleining van het adresshy

etiket dat achterop daguerreotypien en ambro-

typien geplakt werd Dit duidt op een heel vroeshy

ge carte de visite Verder is het karton met een

schaar en niet geheel rechthoekig op maat

geknipt wat er op duidt dat er nog geen voorgeshy

sneden kartonnetjes voorhanden waren Een

schatting via de LCPD op grond van reclame

1861 De NAW-gegevens van Verveer zijn goed

te checken Hij komt voor in de biografische

gegevens van Steven Wachlin in het losbladig

systeem Geschiedenis van de Nederlandse

Fotografiacutee en in een genealogie van de familie

Toekomstige ontwikkeling dateringen

Momenteel werkt de student Michel de Swart aan een expertsysteem voor het nauwkeushy

rig schatten van de opnamedatum van carte de visite- en kabinetfotos De resultaten hiervan

worden rond de zomer van 2004 in de LCPD opgenomen Vanaf dat moment zal er een

ingang per studio op reclame-uitvoering geboden worden waarna een overzicht verkregen kan

worden van de eraan verbonden datumschattingen en hoe die tot een betrouwbaar interval kan

engevat Via het email-adres op de LCPD site kan men ook gescande fotos op

tten en nog niet in het systeem opgenomen studios v

JE3

Verveer op internet waaruit we leren dat Mau-

rits L Verveer leefde van 1817 tot 1903 en naast

fotograaf ook kunstschilder was Volgens Hans

Rooseboom en Steven Wachlin in het artikel

over Maurits Verveer in de Geschiedenis van

de Nederlandse fotografiacutee heeft ML Verveer

eerst in de iacutee Wagenstraat 39 gewerkt (1859-

1860) daarna in de Zeestraat 46 (1861-1863)

en later in de Zeestraat 52 (1864-1890) Dan de

damesmode de jurk van juffrouw Visser is een

echte hoepelrok die tussen circa 1860 en 1865

in zwang was De opname is voluit wat gezien

de beperkte lenzen gebruikelijk was tot ongeshy

veer 1865 Gezien dit alles lijkt een betrouwbashy

re datumschatting van 1861 zonder speling vershy

dedigbaar

Oudere heer bij HAMens

Deze carte de visite is gezien zn gewicht

van 48 gram zeker van de periode 1885-1914

Het uitbundige reclameontwerp wijst op de

periode 1885-1905 De LCPD vermeld de studio

wel maar vermeldt geen dateringen We gaan

nu gebruik maken van een zoekmogelijkheid

van de LCPD similar image zoeken op beeldshy

inhoud en wel de achterzijde om te zien of ei-

fotostudios bestonden die eenzelfde design bij

de drukker besteld hebben Op die manier vinshy

den wij twee studios die van W Koolstra in

Groningen en J Schrikkema in Wirdum De

bijbehorende voorzijde van de bijpassende

Schrikkema-carte de visite vermeldt een jaartal

1896 Het jaartal past goed in de eerder

geschatte periodes Vrijwel dezelfde achterzijde

treffen wij aan bij Schrikkema met toevoeging

van een medaille behaald in 1899 Voorlopig

zullen wij besluiten tot 1893-1899 Ter controle

gaan wij bij Steven Wachlins biografieeumln na na

wat er van HA Mens W Koolstra en J Schrikshy

kema te vinden is Van HA Mens zijn geen

gegevens omdat het bevolkingsregister van

Arnhem in de Tweede Wereldoorlog verloren is

gegaan Bij J Schrikkema vinden wij dat hij na

1887 fotograaf geworden is Bij W Koolstra valt

uit adresgidsen te halen dat hij van 1891-1896

in de Papengang D2oa als fotograaf werkte In

1900 wijzigde dat Concluderend blijkt de overshy

een- komst in ontwerp een datum 1896 op te

leveren die er uit ziet als een opnamedatum

Wij blijven zodoende bij de eerdere schatting

1893-1899 (rond 1896)

Internet en literatuur

- Httpwwwearlyphotographynl

- M van den Dorpel fF Kousemaker

JW Zondervan Het Nederlandse fotoportret

1860-1915 Een handleiding bij het dateren en

bewaren van portretfotos CBG-reeks nr 11

(Den Haag 1989) (Deze uitgave is nog vershy

krijgbaar bij het Centraal Bureau Genealogie

Prijs euro 700 U kunt het werk bestellen via

internet (www cbgnl) telefonisch (070-

3150510) of met de ingehechte bestelkaart)

- DP Huijsmans Catalogus van Nedershy

landse Studiofotografen van Carte de Visite en

Kabinet Fotos ten behoeve van datering binshy

nen de periode 1860-1914 (3e editie Castri-

cum i9th-Century Images 1993) De catalogus

is ook interactief te benaderen via Internet op

httpniesliacsnli86o

- 1 Th Leijerzapf Geschiedenis van de

Nederlandse fotografie in monografieeumln en

thema artikelen (losbladige Alphen aan den

Rijn Samson 1984-) met gegevens van onshy

geveer 50 negentiende-eeuwse fotografen

- Biografische gegevens van Nederlandse

fotografen geboren voacuteoacuter 1880 opvraagbaar bij

S Wachlin via email acaimoorsuvanl

DP Huijsmans is als universitair docent

verbonden aan de Universiteit van Leiden

Voor- en keerzijde van de foto van een oudere heer fotostudio van HA Mens te Arnhem met vergelijkingsmateriaal uit de LCPD

Genealogie 10

2004