1

Bouwhistorische beschrijvingWesterstraat 94, Enkhuizen

door Klaas Koeman en Gerrit VermeerVereniging Oud Enkhuizen

februari 2017

2

1

IdentificatieWesterstraat 94, 1601 AM EnkhuizenMonumentnummer: 15200Beschrijving: Pakhuis met trapgevel; op de verdieping gekoppeld kozijn. Vensters met roeden gerestaureerd. Inwendig gesneden raveling anno 1566.

GeschiedenisHet pand staat in dat gedeelte van de Westerstraat dat al in de middeleeuwen deel uitmaakte van de stad (afb. 12). De Westerstraat maakt deel uit van de oost-west georiënteerde weg door de Streek in West-Fries-land, die loopt van Hoorn naar Enkhuizen. De weg diende als basis voor de ontginning van dit deel van West-Friesland.

In een akte uit 1689 deden de erfgenamen van de weduwe Cornelia Hoogland afstand van het huis. Het gerechte van de stad verkocht het huis met erf aan Claes Pieterszoon Kruidenier.1 Op 22 mei 1807 kreeg de kaarsensmelter Theodorus van Veersen toestemming een klein stenen vierkant, een zogenaamd man-gelhok, te slopen vanwege de bouwvallige staat. Op 10 maart 1812 draagt Van Veersen het huis over aan de scheepstimmerman Klaas Blankers, die nog steeds als eigenaar staat vermeld in de aanwijzende tabel van de minuutkaart uit 1832 (onder nummer 676). De zoon van Klaas Blankers en Lucia Remmers Haverkamp, de koekbakker Pieter Blankers, draagt het huis na het overlijden van zijn ouders over aan Pieter Bakker de Wit, de apotheker die gehuisvest was in het buurhuis, het huidige nummer 92, waarmee het huis tot voor kort was verenigd. In dit buurpand huisde al sinds het begin van de achttiende eeuw een apotheek.

In 1941 onderging de gevel tegelijk met nummer 92 een restauratie.2 Uit een plattegrond gedateerd april 1943 voor de aanleg van een watercloset en een septic tank 94 staat nummer 94 weergegeven als een ma-gazijn zonder nadere indeling (afb. 3).3 Volgens een lengtedoorsnede en een plattegrond uit 1979 van de

1 Suus Messchaert-Heering, Van Koopmansstraat tot Nieuwmarktspijp: Geschiedenis van de ‘Doorne Croone’, ‘t Soute Eylandt’ en andere huizen in de Oude Westerstraat te Enkhuizen, Enkhuizen 2001, 252.2 Westfries Archief, Hoorn (WA), 1325_BD Gemeente Enkhuizen, bouwvergunningen 1905-1979, 3940 Westerstraat 92; Restaure-ren perceel, 9 mei 1941; Herma M. van den Berg, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, Deel VIII, De provincie Noordholland, tweede stuk: Westfriesland, Tessel en Wieringen, Staatsdrukkerij en uitgeversbedrijf: ’s-Gravenhage 1959, 90.3 WA, 1325_BD Gemeente Enkhuizen, bouwvergunningen 1905-1979, 3941 Enkhuizen, Westerstraat 92; Veranderen woning, 14

ò

Afb. 1. De minuutkaart van Enkhuizen uit 1832. De rode pijl geeft de locatie aan van het huidige Westerstraat 94. Noord-Hollands Archief, Haarlem.

ò

Afb. 2. De stadsplattegrond van Egmond-Meijer uit 1902. De rode pijl geeft het huidige Westerstraat 94 aan. Archief Oud Enkhuizen.

2

Afb. 3 (linksboven). De plattegrond van de bestaande toe-stand in april 1943. Westfries Archief, Hoorn.

Afb. 5. Opmetingstekening met nummer 94 uit 1944. Noord-Hollands Archief, Haarlem.

Afb. 4 (rechtsboven). Opmetingstekening uit 1944. De rode pijl geeft het huidige Westerstraat 92 aan. Noord-Hollands Archief, Haarlem.

ò

3

bestaande situatie beschikten de panden yot dat jaar in de zijmuur een brede doorgang achterin en een deur (afb. 9).4 De brede doorgang werd dichtgezet en voorin kwamen drie doorgangen met een rondboog. Direct achter de voorgevel van het pand kwam een trappenhuis met een brede trap, achterin een assistentenkamer en ertussen een ruimte met een toonbank en een diepe kastenwand.

BeschrijvingSitueringHet diepe huis heeft aan de straat een gerende, op vlucht gebouwde trapgevel. Aan weerszijden beschikt het huis over een osendrup. Het pand bestaat uit een bouwlaag gelijkvloers en een zolder met een vliering. Op de minuutkaart uit 1832 sluit tegen de achtergevel nog een smalle, langgerekte uitbouw aan, die later verdween (afb. 1). Daarachter strekte zich een diep kavel uit met aan de achterzijde een doorgang naar de toenmalige Brugjes, een aan het einde van de negentiende eeuw gedempte gracht (de huidige Van Bleijswijkstraat). Aan de achterzijde strekte het kavel zich tevens uit achter het huidige nummer 94. Verder naar achteren liep een lange gang naar een daar aanwezige sloot, die in verbinding stond met verder weg gelegen grachten. Nadien vonden verschillende wijzigingen in de perceelvorm plaats.

De voorgevelDe huidige onderpui kwam vermoedelijk tot stand bij de restauratie in 1941 (afb. 5, 6, 7, 13, 14). De onderpui heeft aan weerszijden van de deurkozijn met bovenlicht een schuifkozijn met een achttiende-eeuwse roede-verdeling.

Boven de houten puilijst gaat de gemetselde voorgevel nog een eind op over de volle breedte van de ge-vel tot aan de eerste trede van de trapgevel. De geveltop heeft aan weerszijden zes treden. De onderste trede bezit geen natuurstenen dekplaat, maar zoals in Enkhuizen vaker voorkomt, een bakstenen afdekking van

april 1943.4 WA, 1325_BD Gemeente Enkhuizen, bouwvergunningen 1905-1979, 3943, Westerstraat 92, 94; Veranderen en vergroten Apo-theek annex woning, 23 oktober 1979.

Afb. 6. Westerstraat 94 op de voorgrond. Verder naar achteren nummer 92. Foto omstreeks 1955. Archief Oud-Enkhuizen.

Afb. 7. Tekening van de voorgevel uit 1979. Westfries Archief Enkhuizen.

4

Afb. 9 en 10. De dwars- en lengtedoorsnede, getekend in 1979. Westfries Archief, Hoorn.

Afb. 8. De achtergevel. De bestaande toestand in 1979. Westfries Archief Enkhuizen.

5

Afb. 12. Westerstraat 94 op Google Earth.

Afb. 11 (linksboven). De woning achter het voorhuis met de aanbouwen volgens de plannen in 1979. Westfries Archief, Hoorn.

ò

Afb. 13, 14. De voorgevel. Foto auteurs.

6

Afb. 15, 16. De achtergevel. Foto auteurs.

Afb. 17. De gebinten aan de voorzijde van het huis, gezien naar de Westerstraat. Hier hebben de korbelen aan de voorzijde een licht gebogen beloop. Foto auteurs.

Afb. 18. De gebinten aan de achterzijde van het huis. Hier vertonen de korbelen aan de voorzijde een dub-bele ojief. Foto auteurs.

7

twee lagen baksteen, waarvan de bovenste laag iets verder uit het muurvlak steekt dan de onderste. De derde, vijfde en zesde trede van onderen vertoont aan weerszijden dezelfde afdekking. Van de tweede en vierde tre-den van onderen bestaat de afdekking uit drie trapsgewijs steeds verder buiten het gevelvlak stekende met-sellagen, die zich voortzetten over de breedte van de geveltop. Een toppilaster verstevigt de bovenste trede. Deze staat op een gemetselde console.

Onderin de geveltop, onder een gemeenschappelijke, houten puibalk, flankeren kozijnen met een acht-tiende-eeuwse roedeverdeling een smalle pakhuisdeur. Op de onderste bakstenen lijst van de geveltop staat een bolkozijn met pakhuisluiken voor de vliering. Metselwerk in halfsteensverband vult de boogtrommel onder de segmentvormige ontlastingsboog.

Het muurwerk van de geveltop bestaat uit steens metselwerk in kruisverband. Tot aan de eerste trede van de geveltop vertonen de bakstenen aanzienlijke baarden. Aan weerszijden van de gevel zit hier aan de uiteinden van de metsellagen met koppen voor de laatste kop steeds een klezoor (kwart baksteen) om tot een regelmatige rechtstand te komen. Dit onderste gedeelte van de geveltop lijkt nog grotendeels oorspronkelijk te zijn. Aan weerszijden van het drielingkozijn zitten echter geen klezoren, wat duidt op een wijziging of reparaties. Op een wijziging duiden ook de rollagen met schuin geplaatste strekken onder de kozijnen van de vensters. Deze vullaag is er later ingezet als opvulling onder de blijkbaar vernieuwde kozijnen. Boven de onderste trede verandert het metselwerk van karakter. Hier bestaat het uit een aanmerkelijk gladdere en wat grotere baksteen. Als beëindiging aan de uiteinden komen op deze hoogte geen klezoren meer voor. De bak-steen van dit gedeelte van de gevel moet op enig moment zijn vervangen. De bovenste trede en het bovenste

Afb. 19. Gebint aan de ach-terzijde (oostzijde). Foto auteurs.

Afb. 20. Het vierde en het vijfde gebint vanaf de voor-gevel. De vierde (voor) kreeg een nieuwe korbeel. Foto auteurs.

8

Afb. 21, 22. De raveelbalk van de vroegere haard met ‘ANNO’ en ‘1566’. Foto auteurs.

9

gedeelte van de toppilaster vertonen een aanmerkelijk donkerder baksteen, eveneens een geviolg van een latere reparatie.

Aan weerszijden van het drielingkozijn op de zolder en bovenin vertonen de schieters van de ankers sierlijk gesmede krullen. Het bovenste sieranker heeft tevens een voorziening voor het ophangen van een uithangbord, waarvoor het eigenlijk wat hoog zit. De twee ankers onder de onderste waterlijst moeten jonger zijn en vertonen geen krullen.

De achtergevelHet onderste gedeelte van de achtergevel is aangestreken met portland (afb. 8, 15, 16). Links zit een deur en rechts een groot venster. Schuin boven de deur, zonder enige regelmaat, hoog in de gevel, bevindt zich nog een klein kozijn zonder schuivende of draaiende delen.

De driehoekige puntgevel vertoont halfsteens muurwerk van gele en hier en daar oranje gekleurde bak-steen in een onregelmatig klezorenverband. Schouders en een tuit ontbreken. In de geveltop zitten los ver-spreid over de geveltop drie vensters. De gevel lijkt op enig moment min of meer provisorisch te zijn opge-trokken, waarbij versieringen en zelfs vlechtingen achterwege bleven.

Begane grondOp de begane grond zit tegen de voorgevel een strijkbalk en daar kort achter een trekbalk. Daarop volgen over de diepte van het huis acht gebinten. De balkenlaag onder de zoldering bestaat zo in totaal uit negen balken met een strijkbalk zowel tegen de voor- als tegen de achtergevel (afb. 9, 10, 17, 18, 19, 20).

De muurstijlen van de gebinten lijken enigszins in de muur te zijn verzonken, maar die indruk kan ook zijn ontstaan door de aanwezige interieurafwerking. Langs meerdere muurstijlen zijn halfsteens muurdam-metjes opgemetseld, zoals in Enkhuizen meestal gebeurd in geval de zijgevels van een huis halfsteens zijn. De muurstijlen kunnen dan niet halfsteens in het muurwerk verzonken worden. Daarom moeten de muurdam-metjes het houtskelet voor schranken in de lengterichting van het huis behoeden. Hier zal het huis echter steens zijmuren hebben. De muurstijlen staan op een voetmuur aan de oostzijde en kleine poertjes aan de westzijde.

Afb. 23. De zolder met de achterste vijf jukken, gezien in de richting van de achtergevel. Foto auteurs.

10

Afb. 25. Juk met het telmerk oooo (vierde van achteren). Foto auteurs.

Afb. 24. De zolder met de voorste vier jukken, gezien in de richting van de Westerstraat. Foto auteurs.

11

De dekbalken van de gebinten vertonen een afwisseling tussen zwaardere en lichtere doorsneden. Ach-ter de voorgevel zit eerst een lichtere trekbalk. Dat volgt een gebint met een zwaardere dekbalk, dan weer een lichtere en een zwaardere en een lichtere. Tussen het vijfde en het zevende gebint met elk een lichtere dekbalk, bevindt zich een zwaardere kreupele balk die op de raveling van de haard aan de westzijde van het huis uitkomt. Aan de andere zijde steunt deze kreupele balk op een muurstijl met korbeel en een sleutelstuk. Achterin zit weer een gebint met een zware dekbalk. In de balkenlaag valt dus een afwisseling tussen zware en lichtere balken waar te nemen.

Zoals gebruikelijk bij houtskeletten uit het begin van de zeventiende eeuw of ouder heeft de driehoek ge-vormd door de muurstijl, het sleutelstuk en het korbeel steeds een geringe omvang. De korbelen van de voor-ste vier gebinten hebben een licht gebogen, hol voorvlak, zoals gebruikelijk bij eenvoudige huizen in deze pe-riode (afb. 17). De sleutelstukken hebben aan de voorzijde een klassiek profiel en opzij een gesneden roosje. De korbelen in het achterste gedeelte van het huis met de haard vertonen aan de oostzijde een symmetrisch beloop met een dubbele, gespiegelde ojief (afb. 18, 19). Aan de westzijde bevond zich de haard en ontbreken de korbelen. Het gebint achterin het huis vertoont aan beide zijden weer korbelen met een gespiegeld ojief.

De raveelbalk heeft aan weerszijden van de kreupele balk een diep ingesneden boog met aan weerszijden een klassiek profiel en een rechte top, het geheel versierd met gesneden roosjes (afb. 21, 22). Aan de linker-kant van de raveelbalk staat op het rechte solfiet van de boog in gotische letters het woord ‘ANNO’ en links het bouwjaar ‘1566’.

De KapDe kap telt negen eiken jukken die elk bestaan uit een krommer en een korbeel aan weerszijden en een dek-balk (afb. 9, 10, 23, 24, 25). Over de jukken liggen wormen die de achter interieurafwerking aan het zicht onttrokken sporen ondersteunen. Op enkele plaatsen zijn de windschoren tussen krommer en worm nog aanwezig. Deze moeten de kap behoeden voor schranken in de lengterichting. Op de tweede en vierde dek-balk staat een handelsmerk ingekrast (afb. 26, 27). Zowel de dekbalken, de krommers als de korbelen bevat-ten telmerken (afb. 25). Door de gipsplaten zijn vermoedelijk een aantal telmerken aan het zicht onttrokken:

Strijkjuk voor 1. IIII2. IIII Handelsmerk op dekbalk3. II4. I Handelsmerk op dekbalk5. ooooo6. oooo IIII7. incompleet (later aangepast)8. ooo III 9. ooStrijkjuk achter

De krommers staan op een muurplaat van de muur, de sporen vermoedelijk op de borstwering. Blokkelen steken uit de borstwering en behoeden de krommers er voor naar binnen te bewegen.

Op de vliering ondersteunen korbelen de hanenbalken (afb. 28). De vloer van de vliering bestaat uit brede delen.

12

Afb. 26. Het achterste ge-deelte van de balkenlaag, gezien naar achteren. Foto auteurs.

Afb. 28. De vliering gezien naar de voorgevel. Foto auteurs.

Afb. 27. De raveling achterin het huis.Foto auteurs.

13

WaarderingHet huis heeft een trapgevel waarvan het onderste gedeelte van de geveltop nog origineel metselwerk bevat.Voor het overige heeft de geveltop vermoedelijk grotendeels zijn oorspronkelijke vorm. De halfsteens achter-gevel moet de oorspronkelijke gevel op enig moment hebben vervangen. Het houtskelet van de begane grond en de kapconstructie is nog vrijwel geheel intact. Het voorste gebint is later vervangen door een trekbalk. Daarachter staan nog acht vrijwel complete gebinten. De voorste vier hebben een licht gebogen, holle kor-beel. Tussen de vijfde en de zevende gebint bevindt zich aan de oostzijde een raveelbalk van de haard met in de gesneden bogen ‘anno’ en ‘1566’. In dit achterste gedeelte zijn gebogen korbelen met gespiegelde ojieven toegepast. Op de zolder zijn alle eiken jukken met krommers, blokkelen en wormen van de kapconstructie vrijwel compleet aanwezig. Op de vliering zijn de sporen zichtbaar, die op de zolder door gipsplaten aan het ook worden onttrokken.

Alle kenmerken van het huis wijzen op een bouwtijd in de vroege zeventiende eeuw of de late zestiende eeuw. Het is daarom zeker denkbaar dat het huis inderdaad nog uit 1566 dateert. De later aangebrachte tus-senwanden gelijkvloers vertegenwoordigen geen monumentale waarde.

14