Bouwen aan Monumenten

BLAAUWLAKENBLOK KRIJGT WEER ELAN

MAALLUST VEENHUIZEN duurzame herbestemming

HET GRACHTENHUIS BIJZONDERE KENNISMAKINGMET DE GRACHTENGORDEL

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

Nummer 2 I 2011

architect Karel P.C. de Bazel (1869-1923)

Kasteel Warmelo te diepenheim

In 1852 krijgt de liberale politicus Floris Adriaan baron van Hall

opdracht door middel van een politieke enquête de wenselijkheid

van zoutaccijnzen te onderzoeken. In datzelfde jaar wordt Donatus

opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumen-

ten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise.

Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852

In dit museum begrijpen ze de kunst

van het weglaten

De gemeente Kampen koos voor het Stedelijk Museum een

prachtig monument met historie, sfeer en uitstraling. Maar waar

laat je de elektrotechnische installatie die past bij een museum

van nu? De ingrijpende renovatie vroeg om een strak plan, veel

creativiteit en een nauw gezette uitvoering. Samen met de

verschillende partijen, betrokken bij de metamorfose van het

600 jaar oude pand, creëerden we de perfecte ambiance voor de

kunst van Kampen. Een omgeving die recht doet aan de esthetiek

van het monument en de collecties. Waar in geen bezoeker weet

heeft van de systemen, zoals de beveiliging, de brandmelding

en het lichtbesturings systeem, die onzichtbaar aanwezig zijn.

U vindt ons in het Stedelijk Museum, maar u ziet ons niet. Wilt u

meer weten over het grootste in elektrotechniek gespeciali-

seerde bedrijf met meer dan 130 jaar ervaring? Kijk op croon.nl

ontwerp . realisatie . maintenance croon.nl

0540.00.230 Corp Adv_Kampen_230x297_FC_Mag.indd 1 10/14/10 11:17 AM

Voorwoord

Het was een roerige tijd, de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Met name in die twee decennia werd het in de jaren vijftig voorzichtig begonnen en in de jaren zestig sterker wordende verzet tegen de gevestigde orde steeds meer manifest. Culminerend op momenten zoals de kroning van Beatrix. ‘Geen woning, geen kroning’ was destijds een van de leuzen,

verwijzend naar de schaarste op de woningmarkt. Verder was het ook de tijd van de grootschalige stadsvernieuwingsplannen – city planning, zo werd het genoemd. Plannen waarin vooral vooruit werd gekeken, zonder respect voor de historie van een locatie. Plannen ook die daardoor op groeiend ver-zet konden rekenen en uiteindelijk niet of in aangepaste vorm werden uitgevoerd.

Het verzet tegen city planning en een gebrek aan betaalbare woonruimte kwam samen in het Blaauw-lakenblok, in de oude binnenstad van Amsterdam. Het blok bevond zich in slechte staat en dreigde te worden afgebroken om plaats te maken voor kantoren en een parkeergarage. Om dat te voorkomen werden veel panden van het Blaauwlakenblok gekraakt. Wat volgde was een jarenlange patsstelling, tot in 1994 een raamovereenkomst tussen de gemeente en de bewoners werd gesloten. Een aantal jaren later werd begonnen met de voorbereidingen voor het opknappen en restaureren van de panden. Dat project, zo kunt u in deze Bouwen aan Monumenten lezen, bevindt zich nu in de eindfase. Uiter-lijk behoudt het blok grotendeels zijn authenticiteit, binnen zijn er – met respect voor het verleden – comfortabele woningen gecreëerd die voldoen aan de eisen van deze tijd.

Tussen de projecten die op de volgende pagina’s worden beschreven valt ook de duurzame herbestem-ming van Maallust op, het terrein waar het graan van de voormalige gevangeniskolonie Veenhuizen werd verwerkt. Nederland kende aan het begin van de negentiende eeuw veel armoede en om die reden richtte de Maatschappij van Weldadigheid – een particuliere organisatie die maatschappelijk achtergestelden door middel van arbeid wilde emanciperen– in het Drentse Veenhuizen een dwang-kolonie op. Decennia later werd Veenhuizen een rijkswerkinrichting voor misdadigers. Justitie liet daartoe een compleet zelfvoorzienend dorp bouwen, waar Maallust dus onderdeel van uitmaakte. Vanaf de jaren tachtig werd het dorp openbaar toegankelijk en in 2004 kwam er een masterplan voor herontwikkeling. Daarin spelen opnieuw een aantal ‘zware jongens’ een rol. Andere zware jongens dan in het verleden, zo zult u ontdekken.

Maallust is een goed voorbeeld van een herbestemming zoals er de komende jaren nog veel zullen volgen: markante historische gebouwen die we voor het nageslacht bewaren door ze een andere func-tie te geven. Daarbij zal het altijd zoeken zijn naar een balans tussen handhaven en vernieuwen. In Bouwen aan Monumenten zullen we u in elke editie aan de hand van interessante projecten laten zien hoe die balans wordt gevonden.

Jac Buchholz

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 3, nummer 2, 2011Sinds 2009Verschijnt 6 x per jaarISSN: 1879-4351

Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335E [email protected] W www.louwersuitgevers.nl

RedactieJac BuchholzJan-Kees Verschuure

RedactieadresSchatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E [email protected]

BladmanagementNiek OostendorpE [email protected]

FotografieBoeiJeanette CornelisseLuuk KramerRijksgebouwendienstHans Wildschut

SecretariaatManuela Depenbrock

AdvertentiesOnline aanleveren:http://ftp2.louwersuitgevers.nlUsername: monumentenWachtwoord: gastPostbus 249, 6000 AE Weert, NederlandT +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335

Abonnementsprijs€ 47, 70 per jaar incl. BTWING 41 71 65t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BVo.v.v. Bouwen aan MonumentenInformatie over abonnementen:T +31 (0)495 450095E [email protected] AdreswijzigingenSchriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert

Vormgeving / Art-directionLogo Reclame- Ontwerpbureau BVT +31 (0)495 450065E [email protected] BerbenRichard KokxBarry Hoogkamer

OpzeggingenIndien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements- periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

DoelgroepAbonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provin-ciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monu-mentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aan-nemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvul-

digd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder

bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste

weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele

wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij

aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van

welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen

die gebaseerd zijn op deze informatie.


36 48

08

16

20

26

28

36

40

44

Blaauwlakenblok krijgt weer elan

Sibbelpanden Amsterdam: huren op monumentaal niveau

Maallust Veenhuizen: duurzame herbestemming

Directeurswoning Klein Soestdijk volledig gerestaureerd

Het Grachtenhuis: bijzondere kennismaking met de grachtengordel

Intieme dorpskerk Beets monumentaal hersteld

Verjongingskuur voor Kathedraal Rotterdam

Museum Boijmans van Beuningen

08

62 66

48

50

58

60

62

66

70

72

75

Nieuwe overkapping Amsterdams Universiteitsgebouw BG 5

Bouwen aan Monumenten Journaal

Ramselaar Light Solutions: de heldere lamp opnieuw ontwikkeld

100 jaar Heemschut: monumenten vragen continu om aandacht

Werk aan Het Spoel: landschappelijke allure

Monumentale ringoven middelpunt nieuwe wijk Panningen

Voormalige wagenmakerij in Blerick

Zaans bouwbedrijf geeft Dubbele Buurt weer toekomst

Wie doet Wat?


MAALLUST VEENHUIZEN duurzame herbestemming

HET GRACHTENHUIS BIJZONDERE KENNISMAKINGMET DE GRACHTENGORDEL


Nummer 2 I 2011

architect Karel P.C. de Bazel (1869-1923)

Cover: Karel P.C. de Bazel (1869-1923), architect, zat deoprichtingsvergadering van de Bond Heemschut voor. Deze vond plaats op 2 februari 1911 in De Munt in Amsterdam.

20 28

8 BOUWEN AAN MONUMENTEN

Fotografie: Luuk Kramer



“WE BRENGENEEN STUK OUDE

BINNENSTADTERUG”


“WE BRENGENEEN STUK OUDE

BINNENSTADTERUG”

Vroeg. Vijf letters. Een woord. Voor ons staat het voor optimaal. Voor slim,

voor denken, voor vooruitzien. Met kennis van zowel het heden als het verleden.

Want Schakel & Schrale is van alle tijden.

Die aanpak passen we toe bij de restauratie en renovatie van paleizen, kerken,

woonhuizen, musea en monumenten. We weten als geen ander hoe er vroeger

werd gebouwd. Die kennis gebruiken we vandaag bij onze restauratie- en

renovatieprojecten. Met een groot hart voor uw pand, met noodzakelijke kennis

van details, bouwstijlen en oog voor hedendaagse gebruikerseisen, comfort en

duurzaamheid. Schakel & Schrale is een Erkend Restauratie Bouwbedrijf en wordt

steeds vaker vroeg in het traject betrokken. Hoe vroeger onze betrokkenheid,

des te eerder uw historische pand weer de meerwaarde terug krijgt die het verdient.

Voor meer informatie bel met één van onze vestigingsdirecteuren: Pim Schipper,

vestiging Amsterdam, (020) 574 52 74 of Joep Grooten, vestiging Den Haag,

(070) 359 89 90 of Robert Houben, vestiging Roermond, (0475) 39 92 22.

Hoe vroeger, hoe beter. www.schakel-schrale.nl

Waarom we ook bij het Blaauwlakenblok zo vroeg op de kaart stonden?Omdat de toekomst minstens net zo mooi moet zijn als de historie.

Authentieke uitstraling met Licotec kwaliteit

Maketing 86921 RE DuivenT. (026) 319 47 00F. (026) 319 47 01E. [email protected]

Linotec.indd 1 17-05-2011 16:51:54


“Veelal eigentijds stucwerk”In de huidige, derde fase van de werkzaamheden aan het Blaauwlakenblok, verzorgt Stukadoorsbedrijf Gennissen uit Werkhoven het stucwerk. Binnen in de panden worden de trappenhuizen en binnenmuren op de benedenverdiepingen gedaan; aan de buitenzijde waar nodig de gevels. “Het gaat veelal om eigentijds stucwerk”, legt Dennis Gennissen uit. “Binnen zijn ornamenten en sierlijsten in de loop der tijd bijna allemaal, helaas, verdwenen, daar krijgen de woningen in het algemeen een meer hedendaags karakter. We hebben hier en daar wel wat lijstwerk rond een schouw hersteld.” Aan de buitenzijde, zegt Gennissen, stond het authentieke karakter van de gevels centraal en ging het vooral om herstelwerkzaamhe-den. “Hier hebben we onder meer blokverbanden en V-groeven aangebracht.”Dat op de historie geënte werk is Stukadoorsbedrijf Gennis-sen – een familiebedrijf dat al meer dan 85 jaar bestaat – wel toevertrouwd. Alle kennis daartoe is aanwezig en de medewer-kers zijn breed opgeleid zodat ze alle soorten stucwerk kunnen uitvoeren. “Zo willen we onze uitgebreide knowhow en ervaring in het bedrijf houden en zijn we een deskundige partner bij restauratiewerken aan bijvoorbeeld monumentale panden, kerken en kastelen.”

Hoge moeilijkHeidsgraadHet deels herstellen en deels vervangen van het houtwerk in het Blaauwlakenblok werd in de bekwame handen van Timmer-fabriek Henk Alferink uit Nieuw-Amsterdam gelegd. Het bedrijf heeft een ruime ervaring met restauratiewerken, maar directeur Henk Alferink noemt het Blaauwlakenblok een klus met een hoge moeilijkheidsgraad. “Het is een zeer omvangrijk werk dat wel zo’n 700 à 800 elementen omvat: kozijnen, deuren, ramen. Wat het vooral lastig maakt is dat de panden in de loop der tijd enorm zijn verzakt en het aanbrengen van de elementen zeer nauwkeurig werken vereist. We doen vrijwel alles aan de hand van mallen, meten bijna niets in. Het is allemaal precisiewerk.” En herstel of vervanging, uitgangspunt is dat alle elementen in een authentieke staat worden teruggebracht. Waarbij rekening dient te worden gehouden met de hedendaagse eisen op het gebied van bijvoorbeeld isolatie en veiligheid. “Er wordt onder meer dun isolatieglas gebruikt zodat het glas – met slechts een kleine aanpassing – in de oorspronkelijke kozijnen kan worden geplaatst”, maakt Alferink duidelijk. “Voor het stoppen gebruiken we stopverf, net zoals vroeger. Daarnaast heeft de architect een oplossing bedacht om de schuiframen tochtvrij te maken.” Een goede samenwerking met die architect, Vincent Smulders, is van groot belang, aldus Alferink. “Dat gebeurt ook. We kennen elkaar, hebben al diverse malen eerder samengewerkt en weten wat we aan elkaar hebben.”

H et Blaauwlakenblok ligt in het oudste deel van de Amster-damse binnenstad. In de Middeleeuwen begint hier de

geschiedenis van de stad zoals we die nu feitelijk nog steeds kennen. Dat is onder meer terug te zien in de uit de zestiende eeuw stammende perceelindeling op die locatie. Het was in die periode dat steeds meer houten woningen werden vervan-gen door stenen huizen. Het Blaauwla-kenblok – de naamgeving verwijst naar de lakenververijen die ooit in dit gebied waren gevestigd – kent zijn oorsprong aan de Warmoesstraat en werd in de loop der eeuwen steeds verder ingevuld. Tot in 1920 vond er nieuwbouw plaats. Na de Tweede Wereldoorlog werd er echter niet meer naar het complex omgekeken en toen vanaf de jaren zeventig dit deel van de oude binnenstad begon te verloederen

City planning, zo luidde één van de toverwoorden van de gemeente Amsterdam in de jaren zeventig van de vorige eeuw. De binnenstad moest op de schop, moest een modern aanzien krijgen: hoogbouw, moderne gebouwen en brede wegen. Waren de plannen doorgegaan, dan hadden er veel monumenten moe-ten wijken. Zo ook het Blaauwlakenblok, gelegen tussen de Warmoesstraat, Oudezijds Voorburgwal, Sint Annenstraat en Sint Jansstraat. Maar de plannen gingen niet door. En het Blaauwlakenblok krijgt, na een jarenlange restauratie, weer veel van zijn vroegere elan.

door onder andere toenemende drugscri-minaliteit, raakte ook het Blaauwlakenblok meer en meer in verval.

VerzetMaar net zoals de bewoners van het gebied opkwamen voor hun woonom-geving, zo waren er mensen die zich het lot van het Blaauwlakenblok aantrokken, vertelt Carolien de Vries, projectleider van woningcorporatie De Key-De Principaal, tegenwoordig eigenaar van de panden. “Het Blaauwlakenblok was in de jaren zestig voor een groot deel in handen van de Bijenkorf; ze wilden het complex in het kader van de city planning afbreken en vervangen door kantoren en een parkeergarage. Dat stuitte op verzet van de zusters Augustinessen van Sint Monica, die er hun klooster hadden, en andere binnenstadsbewoners.” ▼


“Vrijwel niets is recHt”

In de derde fase van de werkzaamheden aan het Blaauw-lakenblok worden de installaties aangebracht door Inco Installatiebedrijf BV uit Alkmaar. Directeur Martin Bloot-

hoofd vertelt dat het gaat om de waterinstallaties, de gasinstallaties en de rioolinstallaties tot een halve meter

buiten de gevel. Inco is verder eveneens verantwoordelijk voor de hemelwaterafvoer, het zinkwerk, de goten, dak-

kapellen en het sanitair in de huur- en koopwoningen. In totaal gaat het om 22 panden, zegt Bloothoofd die

uitlegt dat een deel van de werkzaamheden pas tijdens het werk definitief werd vastgesteld. “De architect maakt uiteraard van de te voren een tekening en legt bepaalde zaken vast. Maar bij een restauratieproject kom je altijd

onverwachte zaken tegen. Zeker bij een project als dit, met woningen in verschillende condities, waarbij vrijwel

niets recht is. Dat vraagt om een zorgvuldige benadering en veel aandacht voor het inmeten.” Dus is er tijdens het

werk veel overleg, maakt Martin Bloothoofd duidelijk, zoals wekelijks een monteursvergadering. “Waar we

eveneens rekening mee moeten houden is dat niet in alle woningen gelijktijdig ongeveer dezelfde werkzaamheden kunnen worden uitgevoerd. Waar het ene pand zich in de afwerkfase bevindt, zit het ander nog in de ruwbouwfase.

Dat is voor ons overigens geen probleem. We zijn vaker betrokken bij restauratieprojecten in de grachtengordel

en weten wat er van ons wordt verwacht.”

Brandwerende licHtstraten

Het Blaauwlakenblok kent nog grotendeels de perceelin-deling uit de vijftiende eeuw. Tussen en achter de wonin-gen zijn daardoor veel steegjes en gangen te vinden. Een

groot aantal daarvan wordt tijdens de herbestemming en renovatie van het blok voorzien van brandwerende licht-

straten. Dat gebeurt door Licotec uit Duiven, specialist in het technisch ontwerpen en uitvoeren van lichtstraten en transparante overkappingen in glas en kunststof. “De

gangen en steegjes – die alleen door de bewoners worden gebruikt – worden grotendeels overkapt om brandover-

slag te voorkomen”, vertelt directeur Bertjan Piest. “Dat gebeurt met ruiten die dertig minuten brandwerend

zijn. Die ruiten voorzien we verder van een zonwerende coating.” De overkapping en constructie krijgen een

uitstraling die aansluit bij het complex, zegt Piest, en de fundering van de constructie – eveneens brandwerend

– wordt op stand op de daken bevestigd. “Net als bij het totale project, werken we in fasen en volgen daarbij de

restauratiewerkzaamheden. De derde fase van het project loopt inmiddels, dus ik verwacht dat wij in de loop van dit

jaar ook verder kunnen.”

In 1979 werden de panden vervolgens gekraakt door mensen die niet alleen op zoek waren naar woonruimte, maar die tevens oog hadden voor de monumentale waarde van het complex. Daarmee begon een lang traject dat uiteindelijk leidde tot het behoud en de restauratie van het Blaauwlakenblok. De gemeente kocht een groot aantal panden aan en betrok de bewoners bij de plannen. “Dat verliep in

het begin nogal stroef, maar in 1994 werd er een raamovereenkomst tussen de ge-meente en de bewoners gesloten”, maakt De Vries duidelijk.

HeiligEind jaren negentig was men zover dat er met de voorbereidingen voor het opknappen van de panden kon worden begonnen. Besloten was om de oude structuur en het aanzien zo veel mogelijk in stand te houden. “Het gaat in totaal om

125 woningen, ateliers en bedrijfsruimten, zowel huur als koop en veelal Rijksmo-numenten”, aldus Carolien de Vries. “We besloten zo veel mogelijk te handhaven en alleen nieuw te bouwen waar dat dat niet mogelijk was.” Als restauratiearchitect werd Vincent Smulders van Smulders Architecten aangetrokken. Hij begon met een uitgebreid onderzoek. “Daarvoor zijn alle niet-authentieke elementen als bin-

nenwanden en tussenwanden verwijderd”, vertelt de architect. “De hoofdstructuur is echter intact gebleven, evenals de trappenhuizen en een groot deel van de gevels. Die onderdelen waren heilig. Om-dat het oorspronkelijke karakter van het blok daarin terug te zien is.” “Daar sluit ook de beslissing op aan om geen horizontale samenvoegingen te doen”, vult Carolien de Vries aan. “De indeling van de wonin-gen verandert wel, omdat ze een andere woonfunctie krijgen dan vroeger.”

“De inDeling van De woningen veranDert wel, omDat ze een anDere woonfunctie

krijgen Dan vroeger”


zorgVuldige aanpakTijdens de voorbereiding kon Vincent Smulders alleen terugvallen op een rap-port van Bouwfonds (tot 1988 eigenaar van het blok) uit de jaren zeventig. Meer historische bouwinformatie was maar sporadisch te vinden, zegt hij. Smulders diende in 1998 een haalbaarheidsonder-zoek in bij gemeente. “Het duurde enige tijd voordat daarop een besluit werd genomen. Uiteindelijk kwam men na een doorberekening tot de conclusie dat, ondanks de nodige forse ingrepen, sloop en complete nieuwbouw niet voordeliger was dan restauratie.” Er werd besloten de bouwen restauratiewerkzaamheden in drie fasen te verdelen. In fase 1 (2001-2004) werd het slechtste deel van het blok, aan de St. Jansstraat, aangepakt. Op deze plek was het onvermijdelijk enkele in zeer slechte staat verkerende panden te slopen en te vervangen door nieuw-bouw. In fase 2 en 3 stond handhaven centraal, al is ook in deze fasen inci-denteel sprake van nieuwbouw. Onder het hele Blaauwlakenblok is tevens de fundering geheel vernieuwd. Hoofdaan-nemer van het project is het in restaura-ties gespecialiseerde bouwbedrijf Schakel & Schrale. Projectleider Wout van Elst legt uit dat werken in de binnenstad om een zeer zorgvuldige aanpak vraagt. Een opmerking die eveneens geldt voor de omvang van het project. “Als restauratie-bouwer zijn we veel in binnensteden ac-tief, dus we weten hoe we het aan moeten pakken. De bewegingsruimte is beperkt en de logistiek vraagt om een inventieve benadering. We werken bijvoorbeeld met lichte vrachtwagens en speciaal materieel. Vergunningen vragen we altijd ruim op tijd aan. Verder letten we heel zorgvuldig op de levertijden van materialen. Het is een groot project en we moeten ervoor zorgen dat de materialen er zijn op het moment dat we ze kunnen aanvoeren; anders stagneert het werk.”

Hedendaags woongenotInmiddels bevindt het project zich in fase 3 (begonnen in 2009, fase 2 liep van 2005 tot 2007). In de loop van volgend jaar wordt het afgerond. Een deel van de oorspronkelijke bewoners keert dan terug. ▼

INCO bestaat uit INCO Installatiebedrijf B.V. en INCO

Klimaat B.V. INCO doet al jaren loodgieterwerkzaamheden en

klimaatwerkzaamheden. Het grootste gedeelte van deze werkzaamheden

heeft altijd plaatsgevonden in het woningbouwsegment. De

afgelopen jaren is de vraag binnen INCO toegenomen m.b.t.

klimaatwerkzaamheden in andere marktsegmenten.

Om aan deze vraag invulling te geven is INCO Klimaat B.V. opgericht.

Beide bedrijven vullen elkaar perfect aan om voor u de totale installatie te verzorgen!

Wij nemen de installatiezorg uit uw handen.

INCO zorgt voor uw totale installatieopdracht.

Kitmanstraat 7a, 1812 PL Alkmaar

Tel. 072-5403311 Fax 072-5405928

118880216 inco kwart staand.indd 1 16-05-2011 12:00:53

risicobeoordelingen vooropnames

0-metingen trillingsmetingen

deformatiemetingen scheurmetingen

grondwatermetingen geluidsmetingen

schadebehandeling

TB Expertise.indd 1 21-04-2011 09:38:31

- restauratie- nieuwbouw- monumentale panden

- trappen- totaalprojecten

Veilingstraat 567833 HN Nieuw-Amsterdam0591 392270 / 06 22780846

[email protected]


Herstel glas-in-loodpanelenHet was, in tegenstelling tot het totale project, geen omvangrijke klus voor Jilleba uit Leiden, het herstellen van het glas-in-loodwerk in het Blaauwlakenblok. Het al meer dan zeventig jaar bestaande familiebedrijf kan op het gebied van glas-in-lood alle werkzaamheden uitvoeren, dus zowel het herstellen/restaureren van be-staande ramen als het maken van nieuwe. In het geval van het Blaauwlakenblok ging het om het herstellen van in totaal 38 panelen, verdeeld over drie kozijnen. “Die bevonden zich in zeer slechte staat”, geeft Jorgen Jilleba aan. “Ze waren in het verleden verkeerd gerepareerd met niet de juiste glassoorten. Dat hebben we ongedaan ge-maakt en de schade hersteld waarbij we de bestaande kozijnen opnieuw hebben gebruikt. De ramen – het ging om buitenramen – hebben nu dus weer hun vroegere uitstraling terug.” De werkzaamheden, merkt Jilleba tot slot op, zijn inmiddels afgerond.

kritiscH inVentariserenBij een omvangrijk en ingrijpend restauratieproject als het Blaauwlakenblok – met onder meer funderingswerk-zaamheden – is het belangrijk te weten in welke staat de panden in het blok zelf en de omliggende panden zich bevinden. Daarom werd TB Expertise – een onafhanke-lijk expertisebureau dat haar diensten aanbiedt om ri-sico’s voor de omgeving bij een bouwproject te beperken (gevestigd in Rotterdam en Noord-Brabant) – ingescha-keld om een bouwkundige vooropname uit te voeren. “Voordat de werkzaamheden beginnen, bezoeken we de betreffende panden en maken met kritisch oog van elk pand een inventarisatie”, legt directeur-eigenaar Olaf Bevelander uit. De huidige situatie (bouwkundige staat) wordt op zodanige wijze vastgelegd dat wanneer even-tuele gebreken gedurende of na afloop van de (bouw)werkzaamheden worden geconstateerd, aan de hand van de uitgevoerde opname bekeken kan worden of deze gebreken zijn ontstaan en/of zijn verergerd tijdens de werkzaamheden. Op de vraag of een monument op een andere manier wordt benaderd dan een ander pand antwoordt Bevelander ontkennend. “Nee, we gaan overal op dezelfde manier, zeer zorgvuldig te werk. Wel is het zo dat monumenten overeenstemmende kenmer-ken hebben. Daar hebben we oog voor en houden we dus rekening mee.”

“Uiteindelijk wordt circa vijftig procent sociale huur en vijftig procent vrije sector of koop”, zegt Carolien de Vries. Wout van Elst maakt duidelijk dat historie en heden elkaar treffen in het Blaauwlakenblok. “Het worden weliswaar moderne wonin-gen, maar dan wel met veel oorspron-kelijke details; de goede elementen zijn behouden. Daar is bij de keuze van de gebruikte materialen ook rekening mee gehouden. Het eigentijdse aspect zie je bijvoorbeeld terug in de keuze voor FSC-hout. Dat is zo’n materiaal dat we tijdig moesten bestellen omdat dat hout door de combinatie van grote kopmaten en lange lengtes – vaak meer dan 5.40 meter – een lange levertijd heeft, zeker als het om grote aantallen gaat.” Van Elst geeft aan dat elk pand, elke woning straks een eigen karakter krijgt. De be-woners komen terecht in een historische omgeving, maar dan wel met modern comfort. Vincent Smulders onderschrijft dat. “Aspecten die bij hedendaags woongenot horen hebben alle aandacht gekregen. Denk aan isolatie. Zo heb ik een schuifraam ontworpen dat aansluit bij de uitstraling van de panden, maar

waarbij het kierprobleem is opgelost zon-der dat het kozijnhout wordt aangetast. Verder wordt er gebruik gemaakt van onder andere achterzetramen en speciaal glas. En de woningen krijgen een modern balansventileringssysteem.”

Carolien de Vries benadrukt dat er gedu-rende het hele traject nauw overleg met de bewoners is. Die werden en worden daarnaast regelmatig middels een nieuw-brief over de gang van zaken geïnfor-meerd. “Voor die mensen ging het niet alleen om woonruimte, voor hen is ook het behoud van een historisch deel van de oude binnenstad heel belangrijk.” Dat in stand houden van een monumentaal complex is nu al, nog voordat het project is afgerond, geslaagd, zo heeft Vincent Smulders gemerkt. “Je ziet het in de War-moesstraat. Toen we begonnen, had het Blaauwlakenblok daar een zeer desolate uitstraling. Nogal wat panden waren vervallen. Nu zie je dat mensen er blijven staan en foto’s nemen. Ik denk dan ook dat we dankzij de goede samenwerking tussen alle partijen een stuk oude bin-nenstad hebben teruggebracht.” ■


SLIMME TOTAALRENOVATIE SIBBELpANDENMET BEHOUD VOORGEVEL

Huren op monumentaal niveauDe entreetrappen van de ‘eerste sociale woningen in Amsterdam’

(foto: Jeannette Cornelisse)


‘SELECTIEf TE WERK GAAN’D e Sibbelpanden dateren van 1828 – driekwart eeuw voordat de eerste woningwet het licht zag. Deze markeerde

het begin van de sociale woningbouw en moest een eind maken aan de slechte behuizing van arme grotestadsbewoners in 19-de eeuwse wijken als de Pijp. Door-nenbal: “Die wijken moesten zo goedkoop mogelijk worden gebouwd. De twintig Sibbelpanden dateren echter nog van voor de genoemde hausse. De gemeente Amsterdam liet ze bouwen omdat bewo-ners van de Rapenburgergracht moesten vertrekken en er huizen nodig waren voor de arbeiders van een brouwerij. In het begin van de 19-de eeuw werd er nog vol-gens de principes van de gilden gebouwd en dat zie je hier terug.” De arbeiderswo-ningen nabij het Scheepvaartmuseum zijn niet alleen in sociaal opzicht monumen-taal”, vervolgt Doornenbal. ▼

Op de ‘monumentenlijst’ van timmerfabriek Henk Alferink uit het Drentse Nieuw-Amsterdam staan houtwerkrestauraties voor objecten als het Paleis Lange Voorhout, de Rijksmunt, popzaal Paradiso en de Leidse Sterrenwacht. Waarom is het pas tien jaar oude bedrijf van Henk Alferink zo gewild in restauratieland? “Omdat wij alles kunnen maken op het gebied van klassiek timmerwerk, mede dankzij machines die zware profielen kunnen verwerken en maatwerk aankunnen. Een belangrijk kenmerk van monumentaal timmerwerk is immers dat geen pand hetzelfde is – wij kunnen bijvoorbeeld niet-haakse ramen produceren. Wij gebruiken daarbij altijd fsc-gecertificeerd en rift gezaagd hout; daarbij staat de houtnerf haaks op de plank, waardoor het niet krom kan trekken. Wij gaan dus zeer selectief te werk.” Voor de Sibbelpanden leverde Alferink al het geveltimmerwerk, inclusief binnenkozijnen en ornamenten. “Een enorm project: in totaal gaat het om 400 à 500 elementen, grotendeels pre-gefabriceerd in Drenthe.”

Sociale woningbouw in een gerestaureerd monumentaal blok in het centrum van Amsterdam? Het kan. De in april opgeleverde Sibbelpanden (Hoogte Ka-dijk 112-150) bieden 40 twee- en driekamerappartementen voor een mix van terugkerende en nieuwe bewoners van Woonstichting De Key. Een hernieuw-de toekomst voor “de eerste sociale woningen in Amsterdam”, aldus architect-directeur Kees Doornenbal van Rappange & Partners.

De entreetrappen van de ‘eerste sociale woningen in Amsterdam’(foto: Jeannette Cornelisse) foto: Jeannette Cornelisse


AannemingsmaatschappijKonst & van Polen bvPostbus 2771620 AG HoornBinnenwijzend 211617 KT Westwoud

Tel.: 0228 - 562744Fax: 0228 - [email protected]

KONST & VAN POLEN

R e s t a u r a t i e , r e n o v a t i e e n n i e u w b o u w

Bouwers met passie

K18_Adv. 197x130_K18_Adv. 197x130 18-11-10 09:08 Pagina 1(Advertentie)

‘MONUMENTENSMID’Smederij Oldenhave uit Vorden is een van de leden

van het Nederlandse Gilde van Kunstsmeden, een bewijs van vakbekwaamheid op het gebied van

ambachtelijke metaalbewerking in brede zin. Naast de productie van nieuwe elementen – uiteenlopend

van deurkloppers tot toegangspoorten - restaureert Smederij Oldenhave bijvoorbeeld ook objecten

met edelmetalen onderdelen, zoals recentelijk het gietijzeren beeld van zeeheld Michiel de Ruyter in

Vlissingen. Aan de Sibbelpanden verrichte Oldenhave voornamelijk werk aan de voorzijde van het woonblok

(nieuwe leuningen en gietijzeren palen). Bestaande gietijzeren elementen aan de achterzijde werden gestraald en gescopeerd – verzinkt – om oxidatie

tegen te gaan. Volgens Willem Oldenhave is het een kwestie van gewoon je werk doen en de klus klaren, maar referenties als de Ridderzaal (kroonluchters)

en het torentje op het Binnenhof (hekwerk) doen anders vermoeden. “Het smeedwerk bepaalt voor een groot deel het aanzicht van een monument”, aldus de

Achterhoekse ‘monumentensmid’.

D e kap is samengesteld uit Philibertspanten (een manier om een boogconstructie te maken met losse planken; red.)

en daarvan vinden wij hier hoogstwaar-schijnlijk de vroegste toepassing in een Nederlandse woonhuis. Bijzonder is ook dat de vloerbalken doorlopen in de belen-dende panden. Wij hebben een overspan-ning geconstateerd van 9,4 meter.”

dijkwoningenDe tien stenen stoepen ontsloten aanvankelijk zes afzonderlijke woningen per stoep. Bij latere renovaties werd dat teruggebracht naar telkens vier maisonnettes, waarbij de tweekamer-appartementen bovenin en de drieka-merappartementen onderin werden gesitueerd. Woonstichting De Key, die de Sibbelpanden in 2002 kocht voor het symbolische bedrag van 1 euro, wilde

het blok aan de zuidzijde van de Hoogte Kadijk echter in de eerste plaats aanpak-ken uit veiligheidsoverwegingen, vertelt projectleider Rob Vonk. “De Sibbelpan-den zijn dijkwoningen. Het blok ligt op een veendijk, nog steeds een primaire waterkering voor de bescherming van Amsterdam. Bij een eerdere verbouwing zijn de uitbouwen aan de achterzijde verwijderd. Dit heeft ertoe geleid dat de panden van de dijk ‘afschoven’, en er werden dusdanige verzakkingen geconstateerd dat veilige bewoning niet meer mogelijk was.” De panden werden niet lang na aankoop al gestut en de bewoners moesten noodgedwongen tijdelijke huisvesting elders aanvaarden. Het blok zou beter ‘vernieuwbouwd’ kunnen worden, vond Woonstichting De Key aanvankelijk, maar na vijf jaar planvorming werd besloten tot een grootschalige restauratie, waarbij alleen

“


‘monumentaal megaproject’Hoofdaannemer van de restauratie van de Sibbelpanden was Konst & van Polen uit Westwoud. De Noord-Hollan-ders werken regelmatig samen met Rappange & Partners Architecten, onder meer tijdens de recente restauratie van de Portugees-Israëlitische Synagoge aan het Amsterdam-se Jonas Daniël Meijerplein. Op de Hoogte Kadijk 112-150 was de opdracht divers en uitdagend, vertelt projectma-nager Marijke Borst. “Allereerst hebben wij een funderings-herstel toegepast. Dat was nodig in verband met de veilig-heid en de stabiliteit van de panden.” De Sibbelpanden zijn gebouwd op oude veengrond – bovenop een voormalige zeedijk die nog steeds staat geregistreerd als primaire waterkering. Onder de dijkwoningen werden ruim 200 grout-injectiepalen geboord en voorzien van een nieuwe betonnen kelderbak, om toekomstige verzakkingen te voorkomen. “Vanwege de veiligheid konden wij tijdens het funderingsherstel nog geen aanvang maken met de overige werkzaamheden. Ondanks twee slechte bouw-winters hebben wij de uitvoering tot 250 werkdagen weten te beperken”, aldus Borst. “De restauratie geschiedde op basis van behoud van oorspronkelijke onderdelen en het terugbrengen van oorspronkelijke details als schoorste-nen, hardstenen stoepen en hekwerken. De achtergevels zijn zelfs compleet nieuw opgetrokken, met uitbouwen en tuintrappen. Veertig appartementen inclusief installaties - in totaal 3600 m² bruto vloeroppervlak - dat is een enorme omvang voor een rijksmonument uit 1828.”

het constructieve gedeelte (kap en hori-zontale balken) en de voorgevel behou-den bleven; daarnaast werd de grond gesaneerd en de fundering hersteld. “Een complete upgrade met behoud van monumentale aspecten.”

eindresultaatDe te vervangen bouwdelen, zoals het hekwerk, de entreetrappen, de schoor-stenen en de oorspronkelijke ‘tuin-kamers’, werden teruggebracht naar een ontwerp van Rappange & Partners Architecten. De monumentale kozijnen van de Sibbelpanden zijn uitgevoerd in enkelvoudig isolatieglas van Ruysdael, waarbij de ventilatie vrijwel uit het zicht is weggewerkt in de sponningen. Door-nenbal: “Hier en daar zijn wat mooie toevoegingen gedaan, zoals nieuwe houten trappen van de bel-etage naar de lager gelegen, eigen tuinen.” Vonk: “Voor de bewoners die terugkeren is een goede huurcompensatieregeling getroffen.” Over het eindresultaat is de projectleider van Woonstichting De Key zeer te spreken. “De samenwerking met restauratiepartijen als deze houdt in dat je partners hebt die elkaar verstaan.” Doornenbal: “Voor ons geldt: als de bouw begint moet het eindresultaat al vaststaan. In principe kunnen wij dit

STAALCONSTRUCTIESSpecialist in staalconstructies Harla produceerde, leverde en monteerde doorvalstangen aan de monumentale kozijnen en muurleuningen in het interieur van de Sibbelpanden. Een tiental stalen portalen ten behoeve van de stabiliteit van de 19-de eeuwse woningen aan de Hoogte Kadijk werd in 2010 al door de Noord-Hollanders gefabriceerd op aangeven van de constructeur, en door hoofdaannemer Konst & Van Polen gemonteerd, vertelt directeur Ronald Leeuw. Harla werkt op basis van eigen tekenwerk – “om snel en flexibel te kunnen werken” – en eigen smeedwerk. Het leveringspakket van het bedrijf uit Oosterblokker bij Hoorn omvat stalen spanten voor woningen, bedrijven en utiliteitsbouw, renovatie en onderhoud aan constructies, stalen trappen, bordessen en hekwerken, stalen gevels, deuren en kozijnen en renovatie en montage van constructies - met een bijzonder specialisme in stalen trappen en balustrades. Harla werkt onder meer aan de huidige restauratie van het stoomgemaal Cruquius in de Haarlemmermeer.

soort panden compleet herbouwen zonder dat je ziet dat het nieuwbouw betreft.” ■

De achterzijde werd opnieuw opgetrokken (foto: Jeannette Cornelisse)

Smeedwerk van Harl

Bouwen aan Monumenten

Documents

Transcript of Bouwen aan Monumenten