Bouwen aan monumenten 01 2011

Paleis oP de dam krijgt lichtere uitstraling

Pakhuis de vlijt getransformeerd tot hotel

vooruitblik oP de restauratiebeurs

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

Nummer 1 I 2011

Donatus verzekert vertrouwD sinDs 1852

Nieuwezijds Voorburgwalte Amsterdam

In 1852 laat Napoleon III zich tot keizer van Frankrijk kronen en

sticht daarmee het Tweede Franse Imperium. In datzelfde jaar wordt

Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen,

monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel

expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

PROFESSIONEEL BEHOUD VAN MONUMENTEN

Eeuwenoude forten, stads- en vestingmuren,

bruggen en sluizen zijn van grote maatschappelijke

waarde. Niet alleen vanwege hun schoonheid

of verbondenheid met onze cultuur, maar ook

omdat ze de leefbaarheid vergroten en de economie

stimuleren. Wat zou een stad, provincie of water-

schap zijn zonder haar culturele erfgoed? Als trek-

pleister voor toeristen uit binnen- en buitenland en

voor bedrijven die een nieuwe vestigingsplaats

zoeken? Niet voor niets is de instandhouding en

bescherming van onze monumenten in de wet

geregeld. Ons erfgoed staat echter voortdurend

bloot aan de elementen en gedegen onderhoud is

essentieel voor het behoud ervan.

Het behoud van monumenten vraagt om een

professionele partner die de verschillende bouw-

technieken uit het verleden beheerst. Heijmans

Restauratiewerken is zo’n partner. Met ruim dertig

jaar ervaring en alle kennis en kunde in huis om een

breed scala aan monumenten perfect te restaureren

of te onderhouden. En indien nodig werken wij

naadloos samen met andere Heijmans-specialisten.

Van engineering tot wegenbouw en van funderings-

technieken tot betonreparatie. Met Heijmans

Restauratiewerken bent u verzekerd één aanspreek-

punt en één geïntegreerde benadering. Van een

partner die op iedere restauratievraag snel en

efficiënt de beste oplossing vindt.

Heijmans Restauratiewerken, Postbus 418, 5240 AK Rosmalen, telefoon (073) 543 66 11, www.heijmansrestauratiewerken.nl

Heijmans Restauratiewerken is lid van de Vakgroep Restauratie.

Uw hout verdient behoud

Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

Bewezen expertise

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

de gevaren die deze organismen met zich mee brengen en

adviseren over een effectieve oplossing.

Meer weten?

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

aan via [email protected] of maak een afspraak voor een inspectie.

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron

of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw

pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en

nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen.

[WT]adv onderhoud_230x297.indd 1 27-05-2009 10:53:57

Voorwoord

Het Paleis op de Dam, het vroegere stadhuis, is één van de bekendste gebouwen van ons land en één van de pronkstukken in het Amsterdamse monumentenbestand. Gebouwd tussen 1648 en 1665 naar een ontwerp van Jacob van Campen is het een toonbeeld van de zeven-tiende-eeuwse grandeur van de stad en van ons land. In al zijn grootsheid kon het toen al

wedijveren met andere classicistische statussymbolen en gaf het de voortvarendheid van onze Gouden Eeuw weer. In de afgelopen jaren is het paleis grondig gerestaureerd. Daardoor was het een tijdlang niet toegankelijk voor publiek. Medio 2009 was dat wel weer het geval en sinds die tijd vergapen hordes toeristen zich weer aan het indrukwekkende en rijk gedecoreerde interieur. De buitenkant staat echter nog grotendeels in de steigers. Tot eind van dit jaar wordt er volop gewekt om ook de gevels van het gebouw weer hun oorspronkelijke uitstraling te geven. In deze Bouwen aan Monumenten alvast een blik op de werkzaamheden aan die buitenzijde.

Misschien iets minder bekend dan het Paleis op de Dam, met een totaal andere uitstraling, maar net zo bijzonder is Paushuize in Utrecht. Het gebouw, bijna vijf honderd jaar oud, werd in opdracht van Adriaan Florisz. Pieter, de latere paus Paus Adrianus VI, gerealiseerd om na zijn pontif icaat als woning te dienen. Hij stier f echter een jaar nadat hij tot paus was gekozen en heeft er nooit gewoond. Met de huidige restauratie- en verbouwwerkzaamheden wil de Provincie Utrecht – eigenaar van het pand – de vroegere glorie van Paushuize weer zo veel mogelijk laten herleven. Duurzaamheid is daarbij een be-langrijk uitgangspunt.

En zo kunt u met behulp van de volgende pagina’s nog diverse andere interessante restauratieprojecten en monumenten bezoeken. Monumenten die met zorg moeten worden behandeld en herbestemd, om ze zo op een waardige en passende manier voor de toekomst te bewaren. Daarvoor zijn specialisten nodig en die zijn schaars. Vandaar de samenwerking tussen Nibag en de HAN om een nieuwe opleiding op het gebied van restauratie en herbestemmen op te zetten. Verder een vooruitblik op de Restauratiebeurs die in april in ’s-Hertogenbosch plaatsvindt. Wie specialisten zoekt zal ze daar zeker aantreffen. Een aantal van hen laten we alvast aan het woord in deze nieuwe editie van Bouwen aan Monumenten.

Jac Buchholz

Uw hout verdient behoud

Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

Bewezen expertise

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

de gevaren die deze organismen met zich mee brengen en

adviseren over een effectieve oplossing.

Meer weten?

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

aan via [email protected] of maak een afspraak voor een inspectie.

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron

of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw

pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en

nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen.

[WT]adv onderhoud_230x297.indd 1 27-05-2009 10:53:57

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 3, nummer 1, 2011Sinds 2009Verschijnt 6 x per jaarISSN: 1879-4351

Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335E [email protected] W www.louwersuitgevers.nl

RedactieJac BuchholzIrene TheunissenJan-Kees Verschuure

RedactieadresSchatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E [email protected]

BladmanagementNiek OostendorpE [email protected]

FotografieRob de Jong, Flash FotografieRijksgebouwendienstLisette van de Pavoort

SecretariaatManuela Depenbrock

AdvertentiesOnline aanleveren:http://ftp2.louwersuitgevers.nlUsername: monumentenWachtwoord: gastPostbus 249, 6000 AE Weert, NederlandT +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335

Abonnementsprijs€ 47,70 per jaar incl. BTWING 41 71 65t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BVo.v.v. Bouwen aan MonumentenInformatie over abonnementen:T +31 (0)495 450095E [email protected] AdreswijzigingenSchriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert

Vormgeving / Art-directionLogo Reclame- Ontwerpbureau BVT +31 (0)495 450065E [email protected] BerbenRichard KokxBarry Hoogkamer

OpzeggingenIndien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements- periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

DoelgroepAbonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provin-ciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monu-mentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aan-nemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvul-

digd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder

bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste

weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele

wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij

aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van

welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen

die gebaseerd zijn op deze informatie.


32 36

08

16

20

22

24

30

32

36

40

Woonstichting geeft Het Withof een nieuwe bestemming

Paleis op de Dam krijgt lichtere uitstraling

Machteld de Vos van Steenwijk: met respect voor het verleden

Kasteel Duivenvoorde: elk vertrek zijn eigen verhaal

Pakhuis de Vlijt in Coevorden getransformeerd tot hotel

Beschermd dorpsgezicht rond Kasteel Dussen

Vogelensangh: stenen waar leven in zit

Brandweerkazerne Oud-Nico biotoop van amsterdamse bedrijvigheid

Van Meijel: vol gas in 2011

08

60 74

42

46

48

57

60

64

68

71

74

Canisius College nog altijd een bijzondere onderwijsomgeving

Vogel BV: restaureren van beton is iets anders dan repareren

Vooruitblik op de Restauratiebeurs

Nibag en HAN: opleiding Restauratie en Herbestemming

Casco-restauratie Weeshuis Medemblik voltooid

Oostpoort Sluis eindelijk grondig aangepakt

Dinant Vochtbestrijding: weg met optrekkend vocht

Voegwerk Lichttoren Goedereede innovatief hersteld

Restauratie Paushuize: ontdekkingsreis vol verborgen schatten

Paleis oP de dam krijgt lichtere uitstraling

Pakhuis de vlijt getransformeerd tot hotel

vooruitblik oP de restauratiebeurs


Nummer 1 I 2011

Cover: Kasteel Duivenvoorde, Voorschotenfoto: Mevr. Maritta Svensson

16 24

8 BOUWEN AAN MONUMENTEN

WITHOF Etten-Leur

Woonstichting geeft het Withof een nieuWe bestemming

een schakel in de tijd


WITHOF Etten-Leur

Een bijzondere gewaarwording, zo noemt projectleider Martin Kortsmit van Woonstichting Etten-Leur (WEL) het verwerven van klooster Het Withof in 2005. Destijds, geeft Kortsmit aan, had de woonstichting vrijwel geen ervaring met monumenten, maar dat is in de afgelopen jaren veranderd. Daardoor wordt het monumentale complex nu op waarde geschat en krijgt het een herbestemming die aansluit bij de bijzondere status.

Het begon allemaal met Huize Adama, een begin zeventien-de-eeuw gebouwd herenhuis, in opdracht van Reynier Pybes

d’Adama en zijn echtgenote Maria van den Broeck, zo doet althans het wapen in de gevel vermoeden. Tot 1819 kent het huis diverse eigenaren en bewoners. Dan komt het in handen van de zusters van de orde der Penitenten Recollecti-nen uit Dongen, die op zoek zijn naar uitbreidingsmogelijkheden. Het vervallen herenhuis in Etten lijkt hen een goede locatie om een pensionaat in te vestigen. De zusters gaan voortvarend van start met het opknappen van het pand en een jaar later worden de eerste bewoners van het pensionaat verwelkomd. Diezelfde

nijverheid leidt in de anderhalve eeuw die volgt tot een forse uitbreiding van het complex. In eerste instantie wordt Huize Adama uitgebouwd, daarna volgen andere gebouwen. Daar is tegenwoordig alweer een deel van verdwenen. Met name in de jaren tachtig van de vorige eeuw is er het een en ander gesloopt. Het terrein beslaat nu nog circa vier hectare – waarvan nog een derde bezit van de congregatie is. Het klooster werd in 2005 overgedaan aan Woonstichting Etten-Leur.

Vak apart“Daardoor kwamen we op een heel nieuw terrein terecht”, maakt Martin Kortsmit duidelijk. ▼

Huize Adema

Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V.

Postbus 76

5260 AB Vught

tel. 073-518 94 80

fax 073-518 94 90

www.nicodebont.nl

Foto

gra

e: J

ohn

Vos

Restauratie en herbestemming van

monumenten is bij Nico de Bont in

vertrouwde handen. Dat bewijzen

de 90 vaklieden van ons bedrijf

elke dag weer. Ook bijvoorbeeld bij

de recente herbestemming van de

voormalige stoomketelfabriek

Deprez in Tilburg. Minutieus

vakmanschap, voor de toekomst

van ons verleden...

Voor de toekomst van ons verleden.

www.ridderleidekkers.com [email protected] Tel. +31 (0)888 111 888

making buildings beauTifulrijksmuseum amsTerdam

Ridder restaureert op dit moment de daken van het Rijksmuseum. Een prachtig project waarin alle disciplines gelijktijdig tezamen komen zoals daken van leisteen, zink en koper, loden bekledingen en restauratie van ornamenten. kijk voor meer informatie op onze nieuwe website over leidekken:

Leidekkers-BaM197x130-070910.indd 1 07-09-10 17:40


“Met monumenten hadden we tot dan geen ervaring. Het gemeentelijk bouw-bedrijf had dat wel, zij het in beperkte mate, maar voor ons als corporatie was het nieuw. Wij hielden ons bezig met nieuwbouw. Dan ben je aanwezig bij het ontstaan van gebouwen en leid je ze de toekomst in. Met een monument is dat heel anders, daarbij ben je een schakel in de tijd. Zo’n gebouw heeft al een hele historie waar je rekening

mee moet houden.” Dus moest Woon-stichting Etten-Leur wegwijs worden in de monumentenwereld en in het restaureren. Dat is een vak apart, vindt Kortsmit. “Je wordt gedwongen terug te kijken. Gelukkig konden we voor advies en informatie terugvallen op de aannemer die afgelopen jaar de eerste fase van de cascorestauratie (zie ook de kaderteksten, red.) heeft uitge-

voerd: Nico de Bont, een van de betere restauratiebedrijven van ons land.” Die eerste fase is onderdeel van wat op papier één project is, maar dat – mede door de omvang van het complex – in diverse fasen wordt uitgevoerd. “We zijn begonnen met de cascorestauratie van de monumentale gebouwen: de Anto-niushof (waar Huize Adama deel van uitmaakt), de grote en de kleine kapel. Die werkzaamheden moesten voor 1

januari van dit jaar zijn afgerond, dat was een subsidievoorwaarde. Daarnaast zal de niet-monumentale vleugel aan de zuidkant worden gesloopt. Op die plek komen nieuwbouwappartementen. De andere gebouwdelen hebben die monumentale status wel, evenals een boerderij uit eind negentiende eeuw en de Lourdesgrot in de tuin naast de grote kapel.” ▼

Corrosie grootsteboosdoenerJe ontkomt er bij vrijwel geen enkel restauratieproject aan: herstelwerk aan de ramen. Breuk is een vaak voorkomend probleem, evenals slechte loodprofielen of schade aan natuursteen. Deze werkzaamheden maakten bij Het Withof in mindere mate deel uit van de cascorestauratie. Glasbewer-kingsbedrijf uit Brabant – een in diverse disciplines gespecia-liseerd glasbedrijf – werd dan ook vooral ingeschakeld om de aanwezige schade aan de ramen in kaart te brengen, vertelt Ad van de Hoven. “We hebben een rapportage gemaakt, maar tevens hier en daar herstelwerkzaamheden uitgevoerd. In de kleine kapel, waar sprake was van wat breuk, in het trap-penhuis van Huize Adema, waar sprake was van een slechte situatie, maar vooral in de grote kapel, daar was het met het raamwerk behoorlijk slecht gesteld. We hebben daar onder andere de hoger gelegen ramen opnieuw verlood. De rest verdient echter zeker ook aandacht. Corrosie is er de grootste boosdoener.”Herstel daarvan zal waarschijnlijk in de tweede fase van het project plaatsvinden, weet Van de Hoven. “Ons rapport is dan uitgangspunt. We hebben daarin aangegeven wat er precies moet gebeuren, afhankelijk of je voor de korte of langere ter-mijn kiest. En ook de nieuwe bestemming van het gebouw zal een rol spelen bij de nog uit te voeren herstelwerkzaamheden aan de ramen.”

Vlekkeloos VerlopenDe onderhouds- of restauratieplannen van Het Withof werden gemaakt door Bouwburo Vitruvius, van origine een calcula-tieburo voor monumenten dat als gevolg van ontwikkelingen in de sector eveneens complete restauratieplannen kan verzorgen. Daar maken een bouwtechnische opname, scha-debeeldtekeningen, een bestek, begroting en eventueel een meerjarenonderhoudsplan onderdeel van uit. “Bij het maken van zo’n plan is herkenbaarheid een belangrijk aspect”, maakt eigenaar Michel van Meeuwen duidelijk. Zo ook bij Het Withof waar het onderhoud aan de diverse bouwdelen in kaart werd gebracht. “We zijn daarbij niet op grote problemen gestuit”, aldus Van Meeuwen. “We hebben naar aanleiding van de plannen in 2008 een subsidieaanvraag ingediend in het kader van de achterstandsregeling. Deze werd gehonoreerd met als voorwaarde dat de werkzaamheden op 1 januari 2011 gereed moesten zijn. Daarop hebben we begin 2010 een aanbesteding georganiseerd. Vervolgens zijn de werkzaam-heden begonnen, waarbij we directie hebben gevoerd.” Die werkzaamheden zijn inmiddels afgerond, op wat kleine lopende zaken na, besluit Van Meeuwen. “Alles is vlekkeloos verlopen. We zijn op dit moment nog bezig met een plan voor het plafond van de congregatiekapel. Verder hebben we de aanvragen verzorgd van het BRIM-regulier van de boerderij, de Lourdesgrot, huize Adama en het glas-in-lood van de Grote Kapel. Een besluit vanuit de RCE wordt in april verwacht.”

Glasbewerkingsbedrijf uit Brabant werd ingeschakeld om de aanwezige schade aan de ramen in kaart te brengen.

WITHOF Etten-LeurWITHOF Etten-Leur

“We zijn begonnen met de casco-restauratie van de monumentale

gebouWen: de antoniushof, de grote en de kleine kapel”

Heeft u een project of onderwerp dat interessant is voor Bouwen aan Monumenten?Bel of mail ons! T +31(0)495 450095Niek Oostendorp [email protected]

Uw glas-in-lood, onze zorg !

• Glas-in-lood restauratie

• Nieuw glas-in-lood• Gebrandschilderd

glas-in-lood• Glasappliqué • Gezandstraald glas• Glasfusing• Grafmonumenten• Gast-atelier voor

kunstenaars

bv GlasbewerkingsBedrijf Brabant "GBB"Kapitein Hatterasstraat 105015 BB Tilburg Tel: 013-5325110Fax: 013-5427305

Mail: [email protected]: www.gbb.nl

Van der Wal Glas in Lood bvHet Hoge 5, 7251 XT VordenTel: 0575-555742 Fax: 0575-555679

Van Oldenbarneveldtstraat 836828 ZN Arnhem Tel: 026-3706731

Mail: [email protected]: www.vanderwal-glasinlood.nl


MonnikenwerkHet bieden van oplossingen voor het reinigen van gevels van monumentale gebouwen is Superlook uit Breda wel toever-trouwd. Het bedrijf is betrokken bij uiteenlopende projecten in het hele land. Het Withof vormde een geheel nieuwe uitdaging, vertelt directeur Roy Nordsiek. En dan heeft hij het niet over het reinigen van een beeld en een plaquette. “We moesten hier alle klimoppootjes van de gevels rond de binnentuin verwijderen. Dat kon niet met water omdat de muren niet zichtbaar gereinigd cq. schoner mochten wor-den. Stralen ging evenmin, omdat de pootjes terugveren.” Als oplossing kwam Superlook uiteindelijk met het idee de klimoppootjes af te branden en af te borstelen. Een bijzon-der bewerkelijke behandeling, maar wel afdoende en ade-quaat. “Het was monnikenwerk”, maakt Nordsiek duidelijk. “In totaal ging het om een oppervlakte van 280 vierkante meter. Eerst bijna centimeter voor centimer afbranden, soms meerdere malen omdat die pootjes erg taai zijn, dan afborstelen en tot slot met lage druk naspoelen. Daar zijn we met twee personen drie weken mee bezig geweest. Dat was langer dan gepland. Gelukkig hadden de opdrachtgever en aannemer, Nico de Bont, begrip voor de situatie. Ze spraken hun waardering uit voor ons doorzettingsvermogen. Want uiteindelijk hebben we de gevels wel mooi gereinigd.”

klassieke restauratieHet door Bouwburo Vitruvius geschreven restauratieplan voor Het Withof werd door architectenbureau 1meter98 uit Utrecht voorzien van een ontwerp. Geen moeilijk ontwerp, zegt architect en eigenaar Bastiaan van de Kraats, want het betrof hier een klassieke cascorestauratie zonder al te lastige aspecten. “Een van de voorwaarden was dat de restauratie versneld moest worden uitgevoerd en voor 1 januari 2011 klaar moest zijn. Die voorwaarde was gekop-peld aan de subsidieverstrekking.”

Naast het tekenwerk voor het restauratieplan voert Van de Kraats tevens een bouwhistorisch onderzoek uit. “Het gaat om een complex met een lange geschiedenis en bouw-delen uit verschillende periodes. Voor zover dat nog niet was gebeurd, willen we de bouwdelen herkenbaar maken. Daardoor komen ze tot leven. Dat doen we onder meer aan de hand van kleuronderzoek, in samenwerking met een op dat terrein gespecialiseerd bureau.” Van de Kraats legt uit dat Huize Adama het oudste deel van het complex is. Dat stamt uit de zeventiende eeuw. De grote uitbreiding vond plaats na 1820, toen het een klooster werd. Van die uitbreiding is in de twintigste eeuw weer een deel gesloopt. “Wat over is willen we natuurlijk graag behouden voor de toekomst, ook al krijgt het complex nu een andere bestem-ming. Ik hoop met mijn onderzoek een leidraad te kunnen geven voor een goede invulling van die herbestemming.”

De grote kapel

WITHOF Etten-Leur

Muren doorbrekenOp de vrijgekomen plek van de zuid-vleugel ligt straks voor WEL een grote uitdaging, zegt Kortsmit. Hier komt nieuwbouw, een appartementencom-plex met verdiepte parkeergarage. “Qua karakter moet dit gebouw aansluiten bij de monumenten. Dat doen we onder meer door binnenhoven aan te leggen en door met het gebouw de plattegrond van eerdere bebouwing – die in de jaren tachtig werd gesloopt – te volgen. Wat het lastig maakt is dat we als opgave hebben om sociale woningbouw te rea-liseren, in ieder geval in een deel van het complex.” Dit deel van het werk bevindt zich nog in de voorbereidingsfase, merkt Kortsmit op, de eerstvolgende fase is het herbestemmen van de monumen-ten. Daarin waren de afgelopen jaren enkele huurders in gevestigd, waaronder zorgverlener Surplus. Die zijn inmiddels vertrokken, naar hun nieuwe onderko-men, wijkgebouw ‘Kerkwerve’. Deze fase is afgerond en momenteel wordt beke-ken welke nieuwe functies in de diverse bouwdelen kunnen worden onderge-bracht. ▼

Lourdesgrot


WITHOF Etten-Leur

Het dak weer intaCtHij noemt het een standaardopdracht, Frank Meulendijks

van Meulendijks Dakwerken BV uit Heeze. Het bedrijf is gespecialiseerd in uiteenlopende dakwerkzaamheden,

zowel bij nieuwbouw als bij renovatie- en restauratiepro-jecten. “Voor ons was de opdracht bij Het Withof duidelijk: het dak weer intact maken. Daartoe hebben we eerst een

vooronderzoek gedaan. Daaruit bleek dat er geen onover-komelijke problemen te verwachten waren. We hebben

onder meer de hoek- en kielkepers hersteld, zink vernieuwd, uitboetwerk gedaan en kapotte dakpannen vervangen.

Het verkrijgen van vervangende exemplaren was daarbij geen probleem. Tijdens het onderzoek bleek dat het dak een aantal jaren geleden al eens was gerenoveerd. Toen

was onder meer folie onder het dak aangebracht, een klus die maar half was afgewerkt. Dat hebben we nu afgerond.”

Werkzaamheden als deze verzorgt Meulendijks Dakwer-ken door het hele land, niet alleen aan kloosters, maar

eveneens aan andere monumentale gebouwen. “Daarvoor hebben we alle specifieke kennis en vakmanschap in huis.”

kennis en kundedoor erVaring

Het strippen of uitvoeren van sloopwerkzaamheden aan een monumentaal pand vraagt om een andere benadering

dan bij een doorsnee gebouw, zo weten ze bij Van Rijswijk Precisiesloop in Oisterwijk. Van Rijswijk begon dit jaar

precies 50 jaar geleden als traditioneel sloopbedrijf, maar specialiseerde zich in de loop der jaren op diverse gebieden,

onder meer restauratiesloop. “Wij hebben daarvoor de benodigde kennis en kunde in huis, vooral opgedaan door

ervaring”, vertelt Olaf Beltman, die ervoor pleit aan de disci-pline ‘slopen’ bij een restauratieproject tijdens opleidingen

meer aandacht te geven. “Het is niet alleen simpelweg slopen, maar vooral omzichtig demonteren en eventueel voor hergebruik de vrijkomende materialen conserveren. Dat betekent dus dat een sloopbedrijf wel degelijk op een

andere manier te werk moet gaan.”Van Rijswijk Precisiesloop fungeerde bij de werkzaamheden

aan de gebouwen van Het Withof als verlengstuk van Aanne-mingsbedrijf Nico de Bont, zegt Beltman. De werkzaamheden

bestonden onder meer uit het dak van de congregatiekapel ontdoen van asbest, het aansluiten van de nieuwe hwa’s en aanbrengen van nieuw riool, herstellen van het straatwerk

en verwijderen van beplanting in de binnentuin.“ We hebben in de binnentuin alle hedera van de gevels gehaald, dat was een behoorlijke klus.” Ook heeft Van Rijswijk Precisiesloop in

het voortraject proefgraafwerk uitgevoerd in verband met het vervangen van de hemelwaterafvoer en de riolering. “Het was voor ons geen omvangrijke klus, maar wel één met wat tegen-

slagen. Toen wij startten met onze werkzaamheden, was er nog een huisartsenpraktijk gevestigd in een van de gebou-

wen. We hebben ervoor gezorgd dat die zo weinig mogelijk overlast hebben ondervonden van onze werkzaamheden.”

“Voor Huize Adama en Antoniushof heb-ben we wat dat betreft al enkele plannen: dat deel willen we geschikt maken voor zakelijke dienstverlening”, aldus Korts-mit. Wat er met de twee kapellen gaat gebeuren staat echter nog niet vast, zegt hij. Voor de kleine kapel wordt onder andere gedacht aan een kantoorfunctie, de grote kapel is qua invulling nog een grijs gebied. Woonstichting Etten-Leur is hierover in overleg met andere partijen – denk aan culturele bestemmingen als een bibliotheek, kleinpodium of lesfunc-ties – en betrekt eveneens de omgeving bij de planvorming. “Waar de kloosterge-meenschap in zichzelf gekeerd tussen de muren leefde, daar willen wij die muren doorbreken en er een open gebied van maken. Daarom vinden we het belangrijk te weten hoe de mensen uit de buurt er over denken. We hebben wat dat betreft in 2010 enkele informatierondes gehou-den, eerst met een kleine groep – de direct omwonenden – en later ook met mensen uit de omliggende wijken. Sa-men hebben we over de invulling van de kapel gebrainstormd en de omwonenden opgeroepen ideeën en suggesties aan te leveren. Dat heeft zo’n 170 reacties opge-leverd die we vervolgens hebben terug-

gebracht naar ongeveer 90 voorstellen. Daarover blijven we communiceren.”

kansenHet is een aanpak die op veel waardering kan rekenen, heeft Martin Kortsmit gemerkt. Dat kwam onder meer tot uiting in de toe-kenning van een MVO-award. “We hebben besloten die aanpak eveneens bij andere grote projecten te gaan toepassen.” Kortsmit legt uit dat het belangrijk is Het Withof aantrekkelijk te maken voor jongeren. “Op het terrein ligt al een woonzorgcomplex voor senioren. Dus we kijken nu ook naar de jongere bewoners voor een gebalan-ceerd bewonersbestand.” Hij verwacht dat de nieuwbouw op zijn vroegst in 2014 kan worden opgeleverd, afhankelijk van de voortgang van de andere fasen en de bestemmingsplanprocedure. Momenteel is nog niet duidelijk wat er moet gebeuren met de monumentale boerderij – die in slechte staat verkeerd en waarvan restau-ratie een forse investering vraagt – en het houtproductiebos. “Daar ligt een kleine dierenboerderij die waarschijnlijk naar elders op het terrein verhuist.Verder biedt het nabij gelegen houtpro-ductiebos kansen die nader bekeken zullen worden.” ■

Voor de boerderij bestaan nog geen concrete plannen.


WITHOF Etten-Leur

lang gesCHakelde bouwNee, echt lastig was de cascorestauratie van Het Withof niet, vertelt projectleider Eddy de Veer van Aannemingsbedrijf Nico de Bont uit Vught. “Het enige dat om een goede planning vroeg, was dat het om een lang geschakelde bouw gaat en dat we in de diverse delen van die bouw met diverse disciplines te-gelijk aan het werk waren. Maar dat is bij een restauratieproject niet vreemd. Net zomin als dat tijdens het werk nog wat zaken moesten worden bijgesteld. Ook dat hoort bij een restauratie. Aan ons de taak alles goed aan te sturen en te coördineren. Dan blijft alles beheersbaar en kun je de logistieke afwikkeling in goede banen leiden.” Als aannemingsbedrijf gespecialiseerd in restauraties is dat Nico de Bont wel toevertrouwd. Het bedrijf werd uit een aanbesteding gekozen om dit werk uit te voeren. Dat doet Nico de Bont met enkele vaste, gespecialiseerde partners. Het werk bestond onder meer uit herstelwerk aan de gevels, het voegwerk, de kozijnen en de daken. Daar werden onder andere leien vervangen. Onderdeel van de werkzaam-heden was eveneens het opnieuw schilderen van diverse on-derdelen. Daarbij werd rekening gehouden met de uitkomsten van een historisch kleuronderzoek. “Het bleek om meer te gaan dan wat herstelwerk, zoals in eerste instantie was voorzien, maar al met al hebben we het werk zonder problemen kunnen voltooien.”

eMotionele bindingVergouwen Schilderwerken uit Etten-Leur verzorgt al sinds de jaren tachtig het schilderwerk aan de gebouwen van voormalig klooster Het Withof. Het was dus niet vreemd dat het bedrijf – dat naast schilderwerk eveneens de afdelingen Vastgoedzorg en Gevelonderhoud kent – graag betrokken wilde zijn bij de recente restauratie. “Vanuit de emotionele binding die we met het gebouw hebben”, vertelt Peter Vergouwen. Die werkzaam-heden, die inmiddels zijn afgerond, betroffen het terugbrengen van het schilderwerk naar de oorspronkelijke kleurstellingen. Naar die authentieke kleuren, waar vaak een religieuze basis aan ten grondslag ligt, was eerder door een gespecialiseerd bureau onderzoek gedaan. “Aan ons de taak om de uitkomsten van dat onderzoek in de praktijk te brengen. Soms bleven we met het nieuwe schilderwerk heel dicht bij wat er als laatste op had geze-ten, soms week het er wat meer vanaf. Nu ziet het er weer uit zoals het er in vroeger dagen uitzag, inclusief de juiste glansgraad.” Vergouwen Schilderwerken verzorgde daarnaast een 0-beurt waarbij de ondergronden werden hersteld zodat ze klaar zijn voor de nieuwe bestemmingen van de gebouwen. Het werk verschilde eigenlijk niet zoveel van dat zoals het in de afgelopen decennia werd uitgevoerd, merkt Peter Vergouwen op. “Met dat verschil dat we er nu met diverse partijen tegelijk actief waren. Dat betekent goed plannen en werkzaamheden op elkaar afstemmen. En we hadden afgelopen jaar meer dan gewoonlijk last van slechte da-gen. Daar moesten we dus wel eens een creatieve oplossing voor bedenken. Maar goed, daar heeft de hele branche last van gehad.”


PALEIS OP DE DAM Amsterdam

Rondom de tientallen meters hoge gevel zijn 10 slagen steiger opgebouwd;



eerste resultaten geVelrestauratie getoond

Paleis oP de dam krijgt lichtere

uitstraling

Het Koninklijk Paleis Amsterdam gaat sinds juni 2009 verborgen achter stei-gerdoek voor ingrijpende gevelwerk-zaamheden, die eind 2011 moeten zijn afgerond. Een deel van de stei-gers aan het ‘Paleis op de Dam’ werd afgelopen november al verwijderd, zodat de resultaten konden worden getoond aan de pers. Bouwen aan Monumenten sprak enkele hoofdrol-spelers, waaronder restauratie-archi-tect Krijn van den Ende. “Het primaire doel van deze restauratie is instand-houding; onderhoud van deze aard is iedere 40 jaar noodzakelijk.”

Het Koninklijk Paleis Amsterdam, dat momenteel voornamelijk een representatieve functie kent, heeft zijn sporen in de

Amsterdamse en Nederlandse geschie-denis meer dan verdiend. Gebouwd tussen 1648 en 1665 als stadhuis, kon het monolitische gebouw (8.000 m² gevelop-pervlak) qua grandeur toen al wedijveren met andere classicistische statussymbolen in Europa. “In volume en rijkheid is het paleis voor Nederlandse begrippen zeer bijzonder”, zegt Jan van ‘t Hof van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. “De keuze voor natuursteen was bij gebouwen als deze bijvoorbeeld niet aan de orde van de dag.” ▼

Foto’s: Rijksgebouwendienst



Het bouwkundig elan in het Amsterdam van de Gouden Eeuw kon na de Vrede van Münster (1648) echter niet stuk. Ont-werper Jacob van Campen liet zich inspi-reren door Romeinse bestuursgebouwen om Amsterdam een eigen Capitool te bezorgen – met een gevel van Obern-kirchner en Bentheimer zandsteen en omvangrijk beeldhouwwerk van Carrara-marmer, waaruit de beroemde voorstel-ling van de Amsterdamse Stedenmaagd als centrum van de wereld werd gehou-wen. Een kleine 8 miljoen gulden kostte de bouw volgens archieven uit de 18e eeuw – “een enorm bedrag in die tijd.” De cijfers met betrekking tot het basismate-riaal zijn al even indrukwekkend: 25.000 blokken zandsteen van 500 tot 2000 kg werden uit Duitsland gehaald en letterlijk op elkaar gestapeld.

VeiligheidSinds koning Lodewijk Napoleon het gebouw aan de westzijde van de Dam in 1808 tot Koninklijk Paleis liet verklaren is het diverse keren gerestaureerd – de

gevel met name in de jaren dertig van de vorige eeuw, en het oppervlak verkeert over het geheel genomen “in zeer goede staat”, zegt Krijn van den Ende van het Bureau voor Bouwhistorisch Onderzoek en Restauratie, die in opdracht van de Rijksgebouwendienst het gebouw eerst

grondig inspecteerde met behulp van hoogwerkers. “Deze zandsteen blijkt goed bestand tegen het Hollandse klimaat. In de basis zijn de belangrijkste aantas-tingen te vinden op uitstekende delen als kroonlijst, fries en architraaf.” Vocht en duivenpoep bleken de belangrijkste boosdoeners, en de veiligheid zou in het geding kunnen komen door ‘valgevaar’ Dit ‘valgevaar’ betrof de in minder goede

staat verkerende gebouwdelen – één van de redenen voor de in juni 2009 gestarte gevelrestauratie. “Behoud gaat in elk geval voor vernieuwing. Van de 25.000 blokken zandsteen vervangen wij er zo’n 250 – slechts 1% dus. Je kunt het ook conser-vering noemen; gevelrestauratie is bij dit

gebouw eens in de 40 jaar noodzakelijk.” De nieuwe blokken komen uit dezelfde groeven als destijds en worden met rvs verankerd. Vanwege de stapeling van de stenen was het 17e-eeuwse voegwerk “uiterst minimaal – zo’n 2 à 3 millimeter.” In de vorige eeuw zijn vrijwel alle voegen uitgeslepen tot een breedte van 2 à 3 cen-timeter. De Rijksgebouwendienst brengt het oorspronkelijke beeld van smalle

Behalve technisch hersteld wordt de gevel van het paleis ook visueel opgefrist. De ‘bonte vlekkerigheid’ van het geveloppervlak wordt gereduceerd; donkere stenen worden lichter gemaakt en lichtere stenen donkerder.

het bouWkundig elan in het amsterdam van de gouden eeuW kon na de vredevan münster (1648) echter niet stuk



voegen terug door middel van mortelre-paraties aan de randen van de voegen.

onderzoekBehalve technisch hersteld wordt de gevel van het paleis ook visueel opgefrist. De ‘bonte vlekkerigheid’ van het gevelopper-vlak wordt gereduceerd; donkere stenen worden lichter gemaakt en lichtere stenen donkerder. Kleur- en tooncontrasten worden niet uitgewist, maar verzacht. “Hiermee willen wij bereiken dat de oor-spronkelijke uitstraling wordt benaderd en het gebouw architectonisch helemaal tot zijn recht komt”, vertelt projectmanager Hein van Rossum van opdrachtgever de Rijksgebouwendienst. Van den Ende: “Dat beeld was vertroebeld door de wisselende kwaliteit van de blokken.” Die zijn daarom een voor een onderzocht. Vervolgens is per blok een keuze gemaakt: niets doen, droog microstralen met aluminiumsilicaat, eventueel krijten om de kleur te corrige-ren, repareren of (deels) vervangen. Om zeker te zijn van het gewenste resultaat heeft de Rijksgebouwendienst in 2009 een

proefvlak gemaakt aan de achterzijde van de toren. “Hieruit is gebleken dat de gevel op historische verantwoorde wijze met de voorgestelde middelen kan worden gerestaureerd. Het resultaat is vervolgens geëvalueerd en goed bevonden door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Bureau Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam – beiden met een adviserende rol - en de plaat-selijke Commissie voor Welstand en Monumenten.”

lichterRondom de tientallen meters hoge gevel zijn 10 slagen steiger opgebouwd; een deel van de steigers – aan de Nieuwezijds Voorburgwal en de Paleisstraat; de west- en zuidzijde van het paleis – kon op 24 november 2010 reeds verwijderd worden. Het gerestaureerde geveldeel is lichter van kleur dan de nog te herstellen geveldelen, aldus Van den Ende. “Om die reden worden de vensters nu donkerder geschilderd. Aan het begin van de vorige eeuw waren de kozijnen lichter gemaakt om een sombere

uitstraling van het gebouw te voorkomen.” Het marmeren beeldhouwwerk in de frontons - in de jaren dertig van de vorige eeuw deels vervangen door zandsteen - wordt door Duitse specialisten die ook aan het Berlijnse Museuminsel gewerkt hebben gereinigd dan wel hersteld.

Het Koninklijk Paleis op de Dam is sinds 1936 rijkseigendom en bij wet aan de Koning ter beschikking gesteld. Het wordt onder meer gebruikt tijdens staatsbezoe-ken, voor nieuwjaarsrecepties en andere officiële ontvangsten, zoals de uitreiking van de Erasmusprijs en de Prins Claus Prijs. Als er geen officiële gelegenheden plaatsvinden is het gebouw opengesteld voor publiek - ook tijdens de huidige ge-velrestauratie, die in december 2011 moet zijn afgerond. Esther Agricola, directeur van het BMA: “in 2013 hoopt de gemeente Am-sterdam extra aandacht te besteden aan de oplevering van recente grote monumen-tale restauraties in de stad, waaronder ook het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum en het Scheepvaartmuseum.” ■

Het Koninklijk Paleis op de Dam is sinds 1936 rijkseigendom en bij wet aan de Koning ter beschikking gesteld.

Van de 25.000 blokken zandsteen vervangen wij er zo’n 250 – slechts 1% dus. Je kunt het ook conservering noemen; gevelrestauratie is bij dit gebouw eens in de 40 jaar noodzakelijk.

Van

af €

396

,- p

er j

aar

wet

en u

w k

lant

en o

ok w

at u

doe

t! B

el +

31 (

0)49

5 45

0095

voo

r al

le i

nfor

mat

ie o

ver

een

verm

eldi

ngW

IE D

OE

T W

AT

80 Bouwen aan monumenten

Aannemers

AANNEMERSBEDRIJF CAUWENBORGH Watermolenpad 1, 4611 HX BERGEN OP ZOOMT .......................................+31 (0)164 244347F .......................................+31 (0)164 299711E [email protected] www.cauwenborgh.nl

AANNEMINGSBEDRIJF NICO DE BONT B.V. Postbus 76, 4611 5260 AB VUGHTT ...................................... +31 (0)73 5189480F ...................................... +31 (0)73 5189490E [email protected] www.nicodebont.nl

BOUWBEDRIJF TADEMAOrionweg 1Postbus 525, 8901 BH LEEUWARDENT ...................................... +31 (0)58 2124670 E [email protected] www.tadema.nl www.restauratieornamenten.nl

HEIJMANS BETON- EN WATERBOUW EN RESTAURATIE Postbus 417, 5240 AK ROSMALENT ...................................... +31 (0)73 5436691F ...................................... +31 (0)73 5436601E [email protected] www.heijmansrestauratiewerken.nl

Innovatievebouwer met rijke traditie

LAUDY Bouw & Ontwikkeling b.v.Irenelaan 8 • 6133 BG Sittard • NederlandPostbus 89 • 6130 AB Sittard • NederlandT +31 (0) 46 451 69 33 • F +31 (0) 46 452 06 31I www.laudybouw.nl • E [email protected]

Als bouwer hebben we een rijke geschiedenis geschreven en in Limburg komt u dan ook LAUDY Bouw & Ontwikkeling overal tegen. In anderhalve eeuw zi jn we uit gegroeid tot een full-service bouwonderneming die met 160 medewerkers in alle marktsegmen-ten opereert.

Onze regio telt vele monumenten. Al deze monumenten moeten op de juiste wijze worden onderhouden en gerestaureerd. Dat is een zaak waar gespecialiseerde bouwbedrijven zich mee bezig houden. Als Erkend Restauratie Bouwbedrijf en met ambachtelijk vakmanschap res-taureren wij bijvoorbeeld kerken, kastelen, boerderijen, fabrieks-gebouwen en molens.

Met een heldere kijk op ont-wikkelingen, een procesmatige werkwijze, een concurrerend prijsniveau en een grote regionale betrokkenheid is LAUDY de ideale partner om mee te bouwen.

Laudy advertorial A4 2007-3.indd1 1 20-03-2007 11:47:26

LAUDY BOUW & ONTWIKKELING Postbus 89, 6130 AB SITTARDT .......................................+31 (0)46 4516933F .......................................+31 (0)46 4520631E [email protected] www.laudybouw.nl

DE BONTH VAN HULTEN BVPostbus 115, 5250 AC VLIJMENT .......................................+31 (0)73 5119022F .......................................+31 (0)73 5117387E [email protected] www.bonthvanhulten.nl

Adviesbureaus

groot gunnewegrestauratie advies & bouwmateriaalkundig onderzoek

delft

GROOT GUNNEWEG DELFT RESTAURATIE ADVIESScholekster 19, 1399 GK MUIDERBERGPostbus 43, 1399 ZG MuiderbergT ..................................... +31 (0)6 1006 1050E [email protected] www.grootgunnewegdelft.nl

ADEMA ARCHITECTENVleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUMT .......................................+31 (0)519 295665F .......................................+31 (0)519 292870E [email protected] www.adema-architecten.nl

ADVIES EN APPLICATIE

BMG ADVIES EN APPLICATIE BVPostbus 27153800 GG AMERSFOORTT ..................................... +31 (0) 33 4519258F ..................................... +31 (0) 33 4519256E [email protected] www.bmg-advies.nl

DE LANDERIJE MAKELAAR EN ADVISEURKerkstraat 5, 4285 BA WOUDRICHEMT .......................................+31 (0)183 402500E [email protected] www.landerije.nl

MONUMENTEN ADVIES BUREAUBredestraat 1, 6542 SN NIJMEGENT .......................................+31 (0)24 3786742E [email protected] www.monumentenadviesbureau.nl

advies en management voor de bouw en civiele techniekNebest Adviesgroep is een onafhankelijk ingenieurs-/adviesbureau, gespecialiseerd in inspectie, technisch advies en projectmanagement op het gebied van bouwkundige, civiele, werktuigbouwkundige en elektrotechnische projecten. Daarnaast is Nebest Adviesgroep continu bezig met ontwikkeling van nieuwe, geavanceerde onderzoeksmethoden.

Nebest Bouwadvies B.V. realiseert in opdracht van Programma Bureau

‘Het Nieuwe Rijksmuseum’ en Cruz y Ortiz Arcitectos de directievoering,

hoofdbouwtoezicht en het bouwtoezicht van Het Nieuwe Rijksmuseum te

Amsterdam.

NEBEST BOUWADVIES B.V.

Schoonhovenseveer 31-33, 2964 GB Groot Ammers

T 0184 60 17 66, www.nebest.nl

NEBEST BOUWADVIES B.V.

Zeeweg 144, 2224 CH Katwijk

T 071 361 17 22

NEBEST BOUWADVIES BVZeeweg 144, 2224 CH KATWIJKT .......................................+31 (0)71 3611722F .......................................+31 (0)71 3613053E [email protected] www.nebest.nl

NIBAG B.V.Postbus 75, 7570 AB OLDENZAALT ...................................... +31 (0)541 585858F ...................................... +31 (0)541 585859E [email protected] www.nibag.nl

Advies en Realisatie Historische Interieurs

Ruys InterieursUtrechtseweg 89, 3702 AA ZEISTT ..................................... +31 (0)30 6922860F ..................................... +31 (0)30 6916655E [email protected]

Architecten

ADEMA ARCHITECTENVleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUMT .......................................+31 (0)519 295665F .......................................+31 (0)519 292870E [email protected] www.adema-architecten.nl

P.D. van Vliet Architect bna

ARCHITECT P.D. VAN VLIETOude Molenmeent 1, 1231 BD LOOSDRECHTT .......................................+31 (0)35 5823695 T .......................................+31 (0)35-5826553Mobiel: ...............................+31 (0)6 53719792

BRAAKSMA & ROOS ARCHITECTENToussaintkade 52, 2513 CL DEN HAAGT ...................................... +31 (0)70 3615363F ...................................... +31 (0)70 3615584E [email protected] www.braaksma-roos.nl

VAN HOOGEVEST ARCHITECTENWestsingel 9, 3811 BA AMERSFOORTT ..................................... +31 (0)33 4631705F ..................................... +31 (0)33 4610854E [email protected] www.vanhoogevest.n

Van

af €

396

,- p

er j

aar

wet

en u

w k

lant

en o

ok w

at u

doe

t! B

el +

31 (

0)49

5 45

0095

voo

r al

le i

nfor

mat

ie o

ver

een

verm

eldi

ngW

IE D

OE

T W

AT

81 Bouwen aan monumenten

TAK ARCHITECTEN

Zocherweg 2a, 2313 ZV DELFT

Van Oldenbarneveldtstraat 92-2, 6827 AN

ARNHEM

T ...................................... +31 (0)15 2125903

E [email protected]

W www.takarchitecten.nl

Bakstenen

STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V.

Lange Weistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL

T .......................................+31 (0)418 631719

E [email protected]

W www.biezeveld.nl

BRICKBURGERS B.V.

St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER

T .......................................+31 (0)77 4742920

F .......................................+31 (0)77 4745170

E [email protected]

W www.brickburgers.com

Bedrijfswageninrichtingen

SORTIMO

Schaarbeeklei 207, B - 1800 VILVOORDE

T ...........................................+32 (0)2 3550370

BETONRESTAURATIE

VOGEL BV

Postbus 1100, 3330 CC ZWIJNDRECHT

T .......................................+31 (0)78 6100400

F .......................................+31 (0)78 6100480

E [email protected]

W www.vogel-bv.nl

Bladgoud

LINOVA VERFPRODUCTEN

Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN

T .......................................+31 (0)575 542300

E [email protected]

W www.linova.nl

Bouw- en Installatietechniek

GRONTMIJ | TECHNICAL MANAGEMENT

Computerweg 11-13, 3821 AA AMERSFOORT

Postbus 68, 3800 AB AMERSFOORT

T ...................................... +31 (0)33 4511411

F ...................................... +31 (0)33 4558779

E [email protected]

W www.grontmijTM.nl

Bouwmaterialen

BOFIMEXBOUWSTOFFEN

BOFIMEX BOUWSTOFFEN BV

Krombraak 3, 4906 CR OOSTERHOUT

T .........................................+31 (0)162 499575

F .........................................+31 (0)162 499135

E [email protected]

W www.bofimex.nl

SCHELPKALKMORTELS NEDERLAND

Driemanssteeweg 622, 3084 CB ROTTERDAM

T .........................................+31 (0)10 4103951

F .........................................+31 (0)10 4802359

E [email protected]

W www.schelpkalkmortels.nl

VAN DE WAL ANTIEKE BOUWMATERIALEN

Broekstraat 27b,

5688 JX SPOORDONK (GEM. OIRSCHOT)

T ........................................ +31 (0)499 572038

E [email protected]

W www.antiekebouwmaterialen.nl

Constructie/straalbedrijf

Lilian FopmaCONSTRUCTIE & STRAALBEDRIJF LILIAN FOPMA

Industrieweg 22, 8861 VH HARLINGEN

T ........................................ +31 (0)517 431011

F ........................................ +31 (0)517 431031

Elektrotechnische Dienstverlener

CROON ELECTROTECHNIEK BVSchiemond 20-22, 3024 EE ROTTERDAMT .........................................+31 (0)10 4483344 E [email protected] www.croon.nl

Geluidstechniek

DIALOOG CHURCH SOUNDBolognalaan 6, 5632 RL EINDHOVENT ........................................ +31 (0)40 2420840 F ........................................ +31 (0)40 2426125 E [email protected] www.cantorsound.nl

Gevelisolatie

BEENDERSSTUKADOORS & GEVELISOLATIE

BEENDERS STUKADOORS GEVELISOLATIE B.VPostbus 30, 1530 AA WORMERT ....................................... +31 (0)75 6400780F ....................................... +31 (0)75 6400988 E [email protected] www.beendersbv.nl

Gevelonderhoud

GON GEVELONDERHOUD NEDERLANDPostbus 207, 3890 AE ZEEWOLDET .......................................+31 (0)36 5226443F .......................................+31 (0)36 5235388E [email protected] www.gon.nl

REMMERS BOUWCHEMIEStephensonstraat 9, 7903 AS HOOGEVEENT ...................................... +31 (0)528 229333F ...................................... +31 (0)528 268199E [email protected] www.remmersbouwchemie.nl

Bouwen aan monumenten 01 2011

Documents

Transcript of Bouwen aan monumenten 01 2011