Ïrsen woord

Geert Booij - hoogleraar Algemene Taalwetenschap, Vrije Universiteit Amsterdam

en woordgroep

et Nederlands kent eengrote groep woorden dieeigenlijk geen woordenzijn: de zogenoemdescheidbaar samengestelde

werkwoorden of samenkoppelingen.Vergeliik de volgende zinnen:

1 a Suzanne moet nog veel huis,werk afmaken.

b Suzanne heeft nog veel huis-werk af te maken.

c Suzanne maakt haar huiswerkaf.

d Suzanne heeft haar huiswerkafgemaakt.

Dat afmaken in deze voorbeeldzinneneen samenkoppeling is in plaats vaneen enkelvoudig woord, blijkt uit hetfeit dat afgescheiden kan wordenvan de rest: in zin lb door fe, in 1cals gevolg van de regel dat de per-sóonsvorm in een hoofdzin op detweede plaats staat, en in 1d door hetvoorvoegsel ge- yan het voltooiddeelwoord.

Het niet-werkwoordeliike deel afIijkt enigszins op een bepaling alsrood (een zogenoemde resultatievewerkwoordsbepaling) in de volgendezin:

2 De kersen kleurden haar lippenrood.

Sommige taalkundigen beschouwenhet gedeelte haar lippenrood als eenklein zinnetie zonder werkwoord - inhet Engels aangeduid als een 'smallclause'. Zii kennen de volgende struc-tuur toe aan zin 2:

F

Nzo

Nogal wat voorzetsels vormen samen met eenwerkwoord een ander werkwoord. Het opmerke-lijke van die samengestelde werkwoorden is datze gescheiden kunnen worden: zie bijvoorbeeldafmaken in Zij maokt haor werk of. Maar er is nogmeer te zeggen over zulke samenkoppelingen.Zo ziin er voorzetsels die er nooit aan meedoen.Hoe komt dat? En hoe gedragen de voorzetselszich die wél onderdeel zijn van een samenkoppe-ling? Over woorden, partikels, voorvoegsels ende 'glijdende schaal van betekenisverlies'.

- De kersen kleurden [haar lippenroodl.7lr,

In de deelzin isrood dan het gezegde

bij het onderwerp haar lippen: het be-schrijft een eigenschap van het on-derwerp die het gevolg of resultaat isvan de handeling van het kleuren.

Aan zin 1c - een zin met de samen-koppeling afmaken - zouden we nudezelfde stÍuctuur kunnen geven alsaanzin2;

- Suzanne maakt [haar huiswerk

E

oC

ii6

=

lii ONZE TAAL 1996 . 11

Immers, ook hier wordt als gevolgvan het maken de situatie bereikt dathet huiswerk af is.

O GEEN WOORD,GEEN WOORDGROEP

Het aardige van deze analyse is datzii goed voorspelt welke woorden sa-men met een werkwoord een samen-koppeling kunnen vormen. Het niet-werkwoordelijke deel van een samen-koppeling noemen we een partikel.Partikels zijn woorden die als voor-

H", N"O"rlands

kent ook voorvoegsels

die vroeger zelfstandige

'woOrden waren, maar

die nu alleen nog maar

voorvoegsel ziin.

Een voorbeeld daarvan

is be-, dat komt van

bi'bii' : grii p en/b egrii pen,

vqtten/bevetten.

zetsel of achterzetsel gebruikt wor-den, maar die - en dat is cruciaal -ook zelfstandig kunnen optreden ineen naamwoordeliik gezegde. Afkandat - zo bliikt uit 3 - op dezelfde ma-nier als rood:

3 Haar lippen zijn rood.Het huiswerk is af.

Hetzelfde geldt voor aan, achter, bii,binnen, boven, buiten, na, om, onder,over, tegen, voor (vooruetsels), door, in,langs, op, rond, over, uit, voorbíj (voor-én achterzetsels), en af, mee, toe(achterzetsels). Enkele voorbeelden:

4 Het is weer aan ï$sen die twee.Ik ben weer bii met mijn

betalingen.

Debal is uit.Het feest is voorbii.

Dat we voorzetsels als behalve, we-gens, sedert, tijdens en zonder niétterugvinden in samenkoppelingen,wordt hierdoor precies voorspeld:deze kunnen niet zelfstandig in eengezegde optreden.

Deze analyse heeft nog een andervoordeel. Ze voorspelt ook dat in eenzin met een samenkoppeling nietnóg een resultatieve werkwoordsbe-paling kan voorkomen. Het niet-werkwoordelijke deel is dat immerszelf al:

5 Hij maakte het werk in orde.*Hij maakte het werk in orde af.

O VERANDERDE EIGENSCHAPPENSamenkoppelingen gedragen zichdus niet als echte woorden. Aan deandere kant doen ze dat juist wel.Om te beginnen hebben ze vaak eenonvoorspelbare betekenis, en dat isook een kenmerk van veel ,gewone,

woorden. Zokan afmaken ook,do-den'betekenen. In het volgende riitjesamenkoppelingen met v allen bete-kentvallen steeds iets anders: aanval-len, afvallen, bíjvallen, bínnenvallen,meevallen, invallen, omvallen, opvallen,tegenvallen, toevallen, uifuallen. En alsje je moeder hebt opgebeld, kun ieniet zeggen dat moeder als gevolgvan het bellen op is.

Ook kunnen we op basis van sa-menkoppelingen heel gemakkelijknieuwe woorden maken: aanval, aan-valler, afvaller, afval, bijval, meevaller,ínval, opvallend, tegenvaller, uitval. Bljwerkwoorden met een 'echte, resulta-tieve werkwoordsbepaling gaaL datniet: *groenverver, * scheefloper, *in-

orde -maker, * tot-voor zitter-benoeming.

Verder hebben woorden als afen aanals deel van een samenkoppelinghun beweegliikheid in de zin verlo-rcn. Zo kunnen ze niet vooropge-plaatst worden. Een resultatievewerkwoordsbepaling kan dat wel:

werkwoordelijke deel van een samen-koppeling woordvolgordemogeli jk-heden die bepalingen niet hebben:

7 *Jan vertelde dat hij het hek wildeblauw schilderen.

Jan vertelde dat hij het hek wildeopschilderen.

Met andere woorden: een partikelheeft een nauwere band met hetwerkwoord dan een resultatievewerkwoordsbepaling. De spellingweerspiegelt dat gegeven met de regeldat we samenkoppelingen aaneen-schrijven.

. GRAMMATICALISATIEWat we hier zien is een mooi voor-beeld van'grammaticalisatie': hethistorisch proces waarin woordenlangzamerhand grammaticale, bete-kenisloze elementen worden. parti-kels zitten midden in dat proces: zezitten tussen woorden en voorvoeg-sels in. Hun letterlijke betekenis isverbleekt, en vaak hebben ze alleennog maar de functie om het zoge-noemde 'aspect'van een zin uit tedrukken. Een samenkoppeling als afmaken biivoorbeeld drukt, anders danmaken, uit dat de handeling tot vol-tooiing komt (traditioneel heet dat'perfectief aspect') en dat het lijdendvoorwerp in z'n geheel de handelingheeft ondergaan. Veel typen samen-koppelingen vereisen dan ook - an-ders dan hun partikelloze tegenhan-gers - een lijdend voorwerp. Hetwerkwoord rij den bijv oorbeeld is on-overgankelijk, maaÍ oveniiden moetbeslist een lijdend voorwerp bij zichhebben. Het partikel af kan echterook gebruikt worden in onovergan-kelijke combinaties, zoals in afzwem-men el afdansen.

Daarnaast zijn er ook partikels die

iuist uitdrukken dat de handelingvoortduurt ('duratief aspect'), zoalsdoor in doorfietsen, doorwerken, door-gaan, enzovoott.

I VAN WOORD NAARVOORVOEGSEL

6 Mooi dat hij het maaktel De volgende stap in het proces van*Af dat hij het maaktel grammaticalisatie is dat het partikelGroen kun je het altijd nog een echt voorvoegsel wordt. In het

verven. Nederlands kunnen we heel mooi*Aan kun ie het altiid nog maken. zien waar dit proces zich al voltrok-

ken heeft: de hoofdklemtoon valtAan de andere kant heeft het niet- dan niet meer op de eerste letter-

greep/ en de delen zijn niet langerscheidbaar. Het betreft een aantalwerkwoorden die beginnen met aan/achter, door, om, onder, over et voor:amtbídden, achterhólen, doorlópen, om-slrtiten, onderbréken, ov erdénken,voorkómen. Het Nederlands kent ookvoorvoegsels die vroeger zelfstandigewoorden waren, maar die nu alleennog maar voorvoegsel zijn. Een voor-beeld daarvan is be-, dat komt van bi'bli' : grij penfu egrijpen, vatten/bevatten.

Er is dus een gliidende schaal vangrammaticalisatie, met aan het eneeind woorden als groen en aan hetandere voorvoegsels als be-:

woord - partikel - partikel/voorvoeg-sel - voorvoegsel

Ook andere woorden hebben zo'nproces van grammaticalisatie onder-gaan. Veel bijwoorden treden bij-

voorbeeld op als partikel (zoals neeren voort in neerleggen, voortgaan). Debijvoegliike naamwoorden mis en volen het bijwoord weer zijn al echtevoorvoegsels geworden: mis drógen,volhórden, weerstóan.

Samenkoppelingen die een lijdendvoorwerp verlangen, weerspiegelenhun afkomst nog in die zin dat ze -omdat het partikel historisch dezelf-de positie had als een resultatievewerkwoordsbepaling - niet nóg eenszo'n bepaling toestaan (vergeliik zin5). Dat geldt zelfs voor werkwoordenmet be-, die onmiskenbaar éénwoord vormen:

8 *Zii heeft zich helemaal groenbeschilderd.

Zijheeft zich helemaal groengeschilderd.

Kortom: de geschiedenis van samen-

koppelingen en werkwoorden meteen vooryoegsel werkt nog door inde hedendaagse verbindingsmoge-Iijkheden van zulke woorden. Dat isniet uniek voor samenkoppelingen:het komt ook voor bij andere geval-len van grammaticalisatie. Zo is hetvoorzetsel blíjkens een grammaticali-satie van een vorm van het werk-woord blijken. Blijken kan alleen ge-combineerd worden met een abstractonderwerp, niet met iets concreets.Precies hetzelfde geldt voor blijkens,dat alleen gevolgd kan worden doorwoorden met een zekere abstracte in-houd: naast blijkens deze opmerkingenen blijkens de stukken is bijvoorbeeldniet mogeliik *blijkens /an, maar welweet volgens lan.

Zo geeft het begrip 'grammaticali-satie' ons veel inzicht in de aard van

F

Nzo

BF,SCHERM,

IN DIT NUMMËR O.A.

,,UTOPIEËN WIE NOOIT GEBEUREN"

De taal van Johan Cruijff

HET NASYNCHRONISEREN VAN FILMS

VAN MEET'NG PO'NT NAAR TREFPUNT

Acties tegen Engels in het Nederlands

TUSSEN WOORD EN WOORDGROEP

Over samengestelde werkwoorden

TIPS VOOR GELËGËNH EI DSGEDICHTEN

DUBBEL DUTCH

Een Engels boek over het Nederlands

ffi§§iLi§#trrí;ti{i:

ti::tjlr:r:tr:3ir. .

iri.::li:.:l_ituta:r::.'irr"r]|'

:li: liiill .' I . , :'lri. .. . '.'.,,tr;,:.rii..irtrri.....ir',r.,......

.;:'

MAANDBLAD VAN HEÏ GENOOTSCHAP ONZE TAAL 65STE IAARGANG ' NOVEMBER 1996

i

i

I

I

I

l

iL

I

I

t

NZtr,

'[*:§*5"]i..o[: .5":"" . ,Ö-.-(-\t' a(.'

-.r" '\.* 5 "

"1"",.."_" ". .t

t t_

..r!-'-jtr-...-rri.,,f

t,,..; .'.r,.,1o'r,.,, -.,,t