BODEM .DIEP PLAMB van de -vel uwerand 1983... · In fase II (afb.3) van de landgsbede&ing werden...

BODEM .DIEP EN PLAMB van . de 005t -vel uwerand

XYAAR ME' jh%&UMM RKLAWKEW- 19ss JUN I

.. . , ,- g .',.t,;.-:$,:; . . . . . . , . . . ; ,. ..-. '

T. 1:. ' ' c - $ . ' ? ' : < ..i;.,.

Voorzitter

Secretaris

: P.v'm Floorden, Glorialam 5, Epe tel.

Nat, aaist. a He3. ~m W0eK?deIl9 secretaris Vuurdoarmastraa.t; l04 ,Vaassen. q)

Perminpeester L,v.Brsekhoiren, Woe st4 jnweg 190, Vaassen

h den Mevr. E.Koopmans-Groud?, Bongeraplein 1, Epe so

Mevr, Yol.Roelmts, i

Sprengenkapweg 4, Vaassen " PeHaff*

~onenbur~erlaan 3, Heerde V8

Y,YEUI 2811em, Belkendwmsweg 5, Epe W

COHTRIBUTXE: f. 25.- per jaar, Huisgenoten f. 5.- per jaar. Rekening van de penningmeester: 53 13 41 542 ABN Apeldoorn

ten name vzrái: KNAW Epe/Xeerde, Gironummer van de bank: 83 00 71.

REDACTIE BAT-N Mevr. E. , ~aopmarzs-Gronnmé , Bongerdplein 1, Epe. 05780-12083 F.van Hoorden, Glorialaan 5, Epe. 05780-13331 Mevr.'P.A.Hemeijer-Smit, Pelzerpark 3, Epe. 05780-13703 M, Me&@, IEUaverkamp 168, Epe. 05780-13010 F. Bas , Bikalkamp 65, Epe. 05780-20313

~ R K G R ~ H E H Ba C Q N T B C T ~ ~ B ~ S ~ P F Rubriek waarnemingen: F, van Noorden, 05780-13331

Glorialam 5, Epe. Padde stoelen Mevr. H.Evesaars-Westerling 05782-2581

~arst Brittlaan 37, Heerde. Vogels : Mevr.T.A.Hemeijer-Smit 05780-13703

pelzerpark 3s Epe. Floristiek r H.MenAe, 05780-13010

Klaverkmp 3.68, Epe. Natuur-en Milieu- : &ievrcE.Drevijn-Dijkstra 05780-12673 be ~cherrntng~comissie f'iisselseweg 789 Epe a Geologie : W a Tol, 05782-1623

Bonenburgerlam 3, Heerde.

Omslag : E l s ~ o o ~ i n a n s - ~ r o m m ~ ~ T y p e ~ e r k : Agnas ~erweijss-hkit,

AFD. EPE -HEERDE

Wanneer deze Matuurklanken sersc$Qa& is het smstreeh half juni 1985, Dan start weer de periode, dat duizenden vacantie- gangers de Noord-Q~~t Veluwe bezoekeno James, dat velen van hen zo weinig van de Veluwse natuur afwetea, die z ich hier afspelen. Be redactie heef t getraebt een Natuur- Uaaken sanen %e stellen, d i e zowel voor KWV-leden als voor toeristen wat te bieden Beeft, T a l van zaken, die de Moord-Ooo% Veluwe ao boeiend maken komen fn dit numes aan d e Van deze NatuurBslaaaiBaen weardear dan ook enkele honderden epm- plaren extra gemaakt, dis naar w3 hogen, Bun weg naar geinte-, resseerden in onze streek zullen vinden, Belangstellenden BOQP een extra nummer h n n e n contact opnemen met een van de redactieleden. Dank aan allen die aan dit dzabbelnnmmer hebben meegewerkte Dit nummer is gemalat onder bet motto:

BmAMGSTELLING voor d@ Natuur leidt t o t KENNIS van de Natuur leidt tot LIEFDE voor de Nabuur leidt tot BESCBEMING van &e Ratuur,

Be Redactie,

Ihoiimd: Voorwoerd blz Ont~taan van ds Veluwe - Jan van Z e B l e m 3 Zoogdieren van de Veluwe - Peter PfaJef 8 Bsasen op de stuwwal - Elo ~oo~maao-Grom6 12 Broedvogel8 van de N,O,Veluue - WPm v,Waver@nn Wogervosst 17 Padde~tselsn in onze omgeving - Albest Bieders 25 Insecten op de Veluwe - [email protected] Tergetra 20 De Weide - Els ~oo~mans-~rommé 30 Tussen heuvels en rivier - Benk Msake 33 Merkwawdige bomen - El. ~co~ians-~rommá 44 De IJsselgeschiedenis - Won$ ven 2Soetst

Peter Verbeek 50

Vogels langs de IJsse l - 1 JsselpEanten - Henk Meank@

54 56

Teke~ngen: Frans Boesh, Maraus Kolvoort, Els Koopmans- Albest SZedera, Gerda van Sloten,

een geomor Falogirch ouerzzichk ~ - . L I c I B . p - - - u . i l c c - - -

Man v e r s t e h t nur da s , von dessen l-'-'- Ents tehen man e inen Begr i f f h a t . *---

i Goethe.) 3

Overal waar op he t va s t e l and geberg ten of heuve ls voorkomen, w s r d t de opperv lak te van de a a r d k o r s t door verwering aan- g e t a s t en wordt h e t losgemaakte m a t e r i a a l door exogene (= van bu i t en afkomst ige) processen weggevoerd. Het oppervlak, d a t bU deze afbraak op een bepaald t i j d s t i p is overgebleven of door opbouw i s on t s t aan , i s h e t r e l i ë f . Geomorfologie nu is de wetenschap,dle o n t s t a a n en vdórkoìnen van re l i ë fvormen aan h e t aa rdopperv lak bes tudee r t . Terreinvormen a ls heuve ls , v l a k t e n en l a a g t e n vormen h e t ob j e c t van s t u d i e . VerschiOlen i n landschap zijn vaak t e danken aan v e r s c h i l l e n i n r e l i e f . Z e l f s i n een k l e i n l and als h e t onze is een duideli jk onderscheid i n landschap waar t e nemen i n bv. Fr ies -

, l a n d , Zuid-Limburg en op de Veluwe. Onze n a t u u r s t u d i e en h e t be leven van de schoonheid d e r na- t u u r k~ugt e r een dimensie bij, i n d i e n we meer b e g r i p hebben van de on ts taansgeochieden ls van de ter re invormen. De Veluwe is geomorfologisch een boeiend gebied. I n h e t r a p p o r t "Proefgebied nat ionaal- landschap Veluwe" wordt opgemerkt: "Het gebied is voor Nederlandse maatstaven geac- c i d e n t e e r d en moet beschouwd worden als h e t meest gave stuwwallengebied van noord-west Europavt* I n deze bijdrage worden enke le a s p e c t e n van de geomorfolo- g i e volgens de on t s t aansgesch i eden i s van de t e r re invormen besproken. 1 , Onderscheiden worden ach te reenvolgens ter re invormen

g r o t e n d e e l s o n t s t a a n door: - h e t l andus - i jssmeltwater - bodemijs en sneeuwsmeltwater - r i v i e r w a t e r en s t o r t b u i - e r o s i e - wind - veenvorming - de mens

2. Het landijs A l s ruggegraat van de Veluwe worden de stuwwallen aan- gemerkt ( z i e a fb , 1 ). Het o n t s t a a n e rvan w o r d t a l s v o l g t verklaard.., Tijdens de ijstud b r e i d d e een ijskap v a n u i t Scandinavie z i c h i n zuic3elUk.e r i c h t i n g s t e r k u i t . I n de voo r l . a a t s t e ijstijd, de Saale- of Riss-jjstijd, bedekte h e t landijs de noorde- lijke h e l f t van ons l and (a fb . 2 ) * Aangenomen wordt , d a t de rand i n tongen u i t v l o e i d e , Tudens f a s e I ( a f b , 2 ) werd vo lgens deze t h e o r i e de oost- Veluwe f r o n t a a l vanu i t he% oos t en gestuwd.

rand van de Ijskap voor hel uitvloeien

g@ siuwwai

/ richting van de uilvloeiing

grens van het landijstront a f b e g

/ richting van de uitvloeiing

grens van hel landijsfront afb, S Fase #l, verdere uitvloeiing van hef landQsfronf

F Fase I, eerste uitvloeiing van heb landJsfrone: wartdng van vier diepe glaciak bekkens

ue vroegere ve ronders t e l l ing , d a t het Usfront vanui t he t noorden i n de r i v i e r d a l e n van Run en Maas zou zqn u i tgev loe id , hee f t geen s t eun meer, aangezien in 1974 door Zagwqn is aangetoond ,dat diepe r i v i e r d a l e n v66r de komnt van h e t 4s wiet aanwezig wmen. I n fase II (afb.3) van de landgsbede&ing werden o,a, de stuwwallen van de Gelderse Vallei en de zuideluke Veluwe gevormd, Deze stuwwallen zun l a g e r dan d i e van de oost-Veluwe, vermoedeluk doordat i n fase I1 de Qs- tongen dunner waren, I n afb. 4 Is de maximale u i t b r e i d i % van he t landde i n Nederland weergegeven. De stuwwal van de oostelgke Veluwe Es i n he t zuiden he t hoogst en wordt ge le ide luk l a g e r i n noardelgke r ich- t ing . Het d e e l b@ Welna, t e n zuiden van de Woldberg, is zo lacae;, d a t de stuwwal RIS glooi6ng (afb,5) is ontwikkeld.

Toen he t klimaat i n , of d i r e c t na de Saale-UstUd ver- be te rde , smolten de @massa% sa%, Met smeltwater stroomde af naar gebieden, d i e n i e t door Bandus bedekt waren geweest, zoa l s he t Usvsije gebied van de zuideluke Ve- luwe met als cantrum h e t huidige Schaarsbergen(&fb, l ) ,

. Dwarsdoorsiiede van de oostelijke Veluwe-stuwwal ten noorden van Apeldoorn. afb.4

D i t gebied was omringd door stuwwallen en had een opening i n h e t zuiden.

&&$ maximale ijsbedekking Het smel twater stroomde over de stuwwal v i a een

# hoofdrichting van de oerstroom smel twate rda l ( z i e a fb , 6) . .

afb.5 , - . - en vormde d a a r een smelt-

. . ,.. . ...., : Maximale uitbreiding van het landijs in Nederland. w a t e r a f z e t t i n g , ook wel Òerstroorn van Rijn en Maas v66r ket landijsf~ont Sandr genoemd.

Er zijn aanwijzingen d a t d i t geschiedde v i a h e t d a l nabij Eerbeek.

4, Bodemijs en sneeuwsmeltwater Het hu id ige micro-rekief is jonger dan de Saale-ijstijd en stamt g ro t endee l s u i t de jongs te UstUd. De onder- grond w a s t oen diepbevroren (pe rmaf ros t ) , waardoor h e t i n h e t v o o r j a a r vsijkornende dooiwater over l ange a f s t anden l a n g s de opperv lak te afstroomde, Daarbij werd wegens h e t ontbreken van een d i c h t e vegela- t i e v e e l zand en g r i n d meegenomen. Door deze werking onts tonden enerzijds d a l e n of werden deze u i t g e d i e p t , anderzijds vond da lopvu l l i ng p l a a t s . Grote waa ie rs van sneeuwsmeltwatermateriaal t r e f f e n we aan bij Dieren, Eesbeek en Beekbergen, Het Apeldoorns kanaal maakt d a a r bochten om de waaiem heen, z o a l s op e l k e k a a r t van de Veluwe is t e z ien , De waa ie rs l i g g e n voor de openingen van zee r brede, droge, t rech te rvormige da l en , vanwaaruit h e t m a t e r i a a l afkomst ig is,

Andere d a l e n van b e t "creclratervormige type zijn: Het d a l van Hagenau bij Dieren, h e t d a l van Eerbeek, van Loenen met de Vrijenberger Spreng, van Beekbergen, i n Asse l , van Wiesel , van Niersen?, van Tongeren en t e n s l o t t e he t d a l van de Dellen. Deze droge d a l e n zUn vrqwel gehee l i n h e t p l e i s t o c e e n gevormd, Maar ook t h a n s v i n d t nog wel e r o s i e door sneeuwsmeltwater p l a a t s bQ zee r koude win te rs . Zo s tond v e e l wate r i n h e t ande r s droge d a l , d a t de Konings- weg bjj Schaarsbergen k r u i s t , t u s s e n 8 en l 0 maart 1963.

6 afb.6.

Aan een zijde door ijs begrensde stuwwal (a en b) en geheel door ijs omringde stuwwallen (c en d).

landijs

iissmettwater

s i u w a l

ii~meltwaterafzettin~

smeltwaterdal

landijs

ijurnel twater

stuwwal

K.?? ..:...-:. ;z.:: ijssmeltwaterafzetting

5. Riv ie rwater en s t o r t b u i - e r o s i e Bij Wageningen en Heelsum zijn de stuwwalzijden s t e i l . Deze stuwwallen l i e p e n i n de Saale-ijstijd door t o t i n de Be- tuwe,en zijn door de g r o t e r i v i e r e n voor een d e e l opge- ruimd. Ook i n de na-Romeinse t u d vond ve rde re a a n t a s t i n g door de Run p l a a t s . Ba deze s t e i l e s tuwa lz i jden i n h e t bijzonder en op a l l e stuwwalflanken met geen of weinig plantenbedekking, vond e r o s i e p l a a t s tijdens s t o r t b u i e n . V r i j v e e l m a t e r i a a l van na-Romeinse ouderdom wordt i n de droge d a l e n aange t rof - fen. MogelUk d a t ontbossing de e r o s i e h e e f t bevorderd.

6. Wind Terreinvarmen, d i e door de wind zijn on t s t aan , nemen e e n . belangrjJke p l a a t s opS.de Veluwe in . Zo zijn e r a f z e t t i n g e n van oud dekzand en l o s s , D i t zUn winda fze t t i ngengd ie i n de a r c t i s c h e omstandigheden zUn gevormd en gekenmerkt worden door een zwak golvend of v l a k oppervlak. ~ Ö s s wordt i n de d a l e n t u s s e n Dieren en Velp aange t rof - fen. Oud dekzand komt i n de brede droge da l en voor zo- a ls bij Apeldoorn. Jong dekzand wordt algemeen op de stuwwallen aange t rof fen .

Bijzondere aandacht verd ienen de heuvelruggen, d i e bekend s t a a n als de Renclerklippen bij Epe en de Kampesklippen bij Heerde; I n WetenschappelUke Mededeling KNNV n r 11'7, j a n u a r i 197?i nog a l t i j d aangeduid als flsmeltwater- heuvel".

7 De geomorfologische k a a r t behorende bU hetnRapport van h e t Veluwe onderzoekff ( z i e l i t e r a t u u r l u s t ) g e e f t e c h t e r aan i n de legenda eenheid 26: " lage landduinen en dek- zandruggenu met o.a, a ls kenmerk oud bodemprofiel met hou t skoo l r e s t en , I n de bouwput van Hotel Dellenhove konden we d i t l a a t s t e enke le j a r en geleden met e igen ogen aanschouwen. De gevonden h o u t s k o o l d e e l t j e s blijken volgens C-14 d a t e r i n g e n s t e e d s een ouderdom van ca.11.000 jaar t e b e z i t t e n , De a f z e t t i n g stamt waarschijnlijk u i t h e t laat- s t e d e e l van h e t Laa t -g l ac i aa l , dus geen smeltwater- heuve ls ! Landduinen onderscheiden z i c h van de l anggerek te heuvelruggen en dekzanden door h e t ontbreken van een d i e p ontwikkeld bodemprofiel en v e e l a l onregelmat ige vormen, Verder is h e t zand l o s s e r en h e t bevat dikwuls zwak humeuze l a a g j e s , Het o n t s t a a n van duinen is h e t gevolg van menselijke a c t i v i t e i t en ( s t e k e n heideplaggen, over- beweiding met schapen). Wat d e duinvormen en r e l i ë f omkering b e t r e f t , raadple- g e men de l i t e r a t u u r ,

7. Veenvorminq De Veluwe is arm aan veen; w a t v roeger aanwezig was, is vrijwel gehee l afgegraven. Onlangs i s i n een breed d a l bij Valkenhuizen t e n noorden van Arnhem een veenlaag gevonden, waar in vrijwel h e t gehe l e Holoceen is vertegenwoordigd, A l l e verander ingen i n de v e g e t a t i e t u s s e n 8200 v,Chr, en de Middeleeuwen zijn h i e r u i t a f t e lezen.

8. De Mens Een te r re invorm, d i e een belangrgke p l a a t s op de Veluwe inneemt en t e danken is a a n menselijke a c t i v i t e i t e n , is d e spreng en de sprengekop. Doel van de sprengen was de wate rvoorz ien ing van watermolens ,waterwerken ( k a s t e l e n , bu i tengoederen) en wate rvoorz ien ing van h e t Apeldoorns kanaal (Loenen). De S t i c h t i n g t o t Behoud van d e Veluwse Sprengen e n Beken z e t z i c h r e e d s enke le j a r en i n voor h e t behoud dezersprengen. Ontgrondingen t e n behoeve van zanden gr indwinning, jjzerwinning en leemafgravingen, v u i l s t o r t i n g e n , aan- l e g van wegen ( A ' j O , E 8 ) hebben p l a a t s e l u k de morfologie van h e t landschap belnvloed. Helaas zijn belangruke geomorf o log i scbe monumenten aan- g e t a s t door bebouwing en ontgronding ( e e n s c h i e t b a a n i n een smebtwaterheuvel , Woesterberg, Hote l Dellenhove i n de Renderklippen! ) . Het zal wel zijn t o e t e schrijven aan h e t f e i t , d a t men geen b e g r i p had van h e t o n t s t a a n van en de rha lve geen waarder ing had voor ter re invormen.

"'Man v e r s t e h t nur d a s , von dessen Ents tehen man ei.nen Begr i f f ha.tu

Jan van Zellsm

L i t e r a t u u r - "Rapport van h e t Veluwe-onderzoeks\ Redact ie t S.)?.

t e n Xoute de Lange, R.I.N. Leersum. Centrum voor Land- bouwpubl icat ies en Landbouwdocumentatie, Wageningent77.

- ' lToe l ich t ing bij de Geologische ove rz i ch t skaa r t en van Nederland". Redact ie : W.H,Zagwijn en C.J. van Staalduinen. Rijksgeologische Diens t , Haarlem 1975.

- "Algemene Geologieu. Redactie: D r . A.J.Pannekoek, H,D.J. T jeenk Wi l l i nk b.v., Groningen 1973@

- "Het r e l i ë f van de aardeP1. Drs. H. van S teun , Amsterdam, Moussault Uitg. n.v. 1972,

- "Sporen van h e t landijs i n Nederlandtv, Dr . B.A.Vlsscher. Wetenschappelijke Mededelingen KNNV n r 117, januar i 1977.

- "Vormen i n h e t landschap, hoofdlijnen van d e geomorfologie". D r J,I.S. Zonneveld, Aula n r 58. Spectrum Utrecht/ Antwerpen 1981.

Op een s t i l l e her f s tavond k l inken de hese bur lk lanken van h e t r e u z e n h e r t , een g r o t e r o e d e l t r e k t door h e t r u i g e landschap. De e l a n d , welke t o t aan zijn middel i n h e t moeras staat, tilt v e r s t o o r d de kop op wanneer op deze maanver- l i c h t e nacht i n de v e r t e de wolven hu i len . I n h e t v e r r e heuvel land k l i n k t de roep van de oehoe t e rwu l de b r u i n e b e e r z ich t e r r u s t e l e g t . Ja, kijkt U g e r u s t nog even naar de kop van d i t a r t i k e l : "Veluwse Zoogdierenw. Natuurlijk h o e f t U deze d i e r e n h i e r n i e t meer t e verwachten, maar v e l e duizenden j a r e n ge leden waren zij normale verschijningen op de Veluwe .en e l d e r s i n ons land. We kunnen h e t n6g mooier maken met de wisent en h e t r e n d i e r , de oeros , de mammoeth e n de wolharige neushoorn. Soor t en d i e t h a n s zUn u i t g e s t o r v e n of onder inv loed van de mens zUn teruggedrongen t o t i n de meest a fge l egen gebieden van Europa, maar d i e v roeger ook i n Nederland voorkwamen. I n ons k l e i n e l a n d j e zou ook geen p l a a t s meer zgn voor de meeste van deze r e u s a c h t i g e d i e r en , Toch zwerven e r nog voldoende imposante d i e r e n door onze Veluwse bossen en velden, Veel mensen noemen i n &en adem met "De Veluwe" ook h e t e d e l h e r t , h e t wi lde varken en h e t ree .

In d i t a r t i k e l w i l i k b e s t wat meer over deze d i e r e n v e r t e l -

9 l e n , maar tegel.ukertijd neem i k de kans waar om U duideli jk t e maken d a t n i e t a l l e e n deze d i e r e n over de Veluwe zwerven. Er i s nog een h e l e verzameling van i n t e r e s s a n t e d i e r e n , d i e Uw pad kunnen k r u i s e n en waar men v o e l a l h e e l wat minder moeite voor h o e f t t e doen om ze t e ontdekken. Konijnen en hazen lopen voor U u i t wanneer U genoeglijk rondwandel.l;, Op warme zomeravonden f l a d d e r e n de vleermui- zen boven Uw hoofd en wanneer U nog i n Uw warme s l aapzak l i g t , s.l- ,ruint een b r u t a l e vos w e l l i c h t larigs de vu i ln i sbakken bij U op

" tie camping. Toch b lUf t h e t " h e r t j e s kgken" bij v e e l mensen f a v o r i e t en misschien t e r e c h t : h e t i s un iek d a t dergelijke g r o t e zoog- d i e r e n nog l e e f r u i m t e kunnen vinden i n ons overbevolkte l a n d j e , Deze l e e f r u i m t e en v o o r a l hun broodnodige r u s t moeten we wel r e s p e c t e r e n , Zaat de zeg , ru s tgeb i eden dan ook voor h e t wi ld , Niet a l l e e n waarborgen we op deze manier een s t i l t e g e b i e d voor deze d i e r e n ( ande re d i e r e n p r o f i t e r e n e r ook van) ,maar h e t kan ons ook nog een a a r d i g e bekeur ing s che l en , Terech t houden de boswachters i n deze drukke tijden een e x t r a oogje i.n h e t z e i l .

Van oorsprong hoo r t h e t h e r t e igenl j jk n i e t op de arme Veluwse bosgronden t h u i s ; om d a t t e begrijpen moeten we e i g e n l i j k een s t u k j e t e r u g i n d e gesch ieden is . De talr i jke vondsten van f o s s i e l e geweien i n b,v, de u i te rwaarden van onze g r o t e r i v i e r e n wjjzen e rop d a t h e t e d e l h e r t van oudsher een veel. ru imere v e r s p r e i d i n g h e e f t gehad, De rjJke bodem van de u i t e rwaa rden l e v e r d e ook een hoogwaar- d i g voedse l op. Door toedoen van de groe iende menselijke bevo lk ing ( i n l800 waren we nog maas met z ' n twee mil joenen) en de daarmee gepaard gaande u i t b f e i d i n g van h e t grondge- b r u i k door de mens, werden ze s t e e d s meer verdreven. Uiteindel .uk kwamen ze nog s l e c h t s voor op de arme Veluwe. Deze z e e r s c h r a l e zandgronden betekenen dennenaalden e t e n i n p l a a t s van sapp ig wi lgeb lad e n s p r i e t i g g roen of heide- s t r u i k e n i n p l a a t s van we l ig g r a s , Bijvoedering werd daarom noodzaak, hoewel men z i c h af kan vragen i n hoever re deze bijvoedering e n h e t opfokken van een onnatuurl j jk g r o o t he r t enbes t and op de Veluwe ook (o f J u i s t ) i n h e t be lang is van j age r s , U w i l t deze f r a a i e d i e r e n u i t e r a a r d ontmoeten, Het w i ld s c h a r r e l t rond over vrijwel de gehe l e Veluwe met u i t z o n d e r i n g van de druks.t;e gekxieden, Een goede mogelijkheid b i eden u i t e r a a r d de geo rgan i see rde wi ldspeur toch ten , De VVV kan U u i t g e b r e i d In:Licliten over de bus toch t en over h e t Kroondomein en een bezoek. aan de w i l d t o r e n I n h e t Xtaats- wi ld re se rvaa t . Hot bezoek aan een bezoekerscen1;rum l e v e r t U b e s l i s t v e e l in f :o rmat ie , mees dan ik: i n d i t a r t i k e l kan geven, W i l t U e c h t e r l.i.ever al:]-een op pad, begee f t u' z i c h dan !s morgens vroeg of t e g e n de avond s e n s naar d e landgoederen

(0 Tongeren of Welna; een onverwac spanningen meer dan goed, Andere d i e r e n k r u i s e n w e l l i c h t Konijn e n haas zijn algemeen i n de s t r e e k . Het konijn, de gezel-

\ l i g s t e van de twee, l e e f t meer i n groepsverband en vinden we I

v o o r a l op d e hogere zandgronden, waar zij gemakkelijk hun h o l kunnen graven, Het haas is meer h e t k l u i z e n a a r s t ype en l e e f t s o l i t a i r , hij is gemakkelijk t e onderscheiden van h e t konijn a a n de l a n g e r e oren en h e t v e e l g r o t e r e formaat . Wevinden hem bovendien op meer open t e r r e i n , waar hu v a n u i t l

zijn l e g e r , een ondiep k u i l t j e 1

i n de grond, zqn omgeving goed kan overz ien , Komt U t e d i c h t i

i n de b u u r t , dan z a l hjJ met g r o t ( , \

sprongen de benen nemen. I n h e t v e l d z u l t U ongetwijfeld ook de molshopen opmerken. De mol is bij de boeren een minder gewaardeerde g a s t , door h e t v e l e gegraaf en h e t opwerpen van v e l e molshopen kan hij een wei land behoorljjk t o e t a k e l e n , HAAS

I n h e t g r a a f s e i z o e n kan hij zijn g a n g e n s t e l s e l wel met zo 'n 10-20 m. p e r dag u i t b r e i d e n . Het v e l e zand d a t h i e rdoo r i n h e t g r a s komt, zo rg t voor v e e l h inder l i jk s t o f ti jdens h e t hooien. Toch is hij vri j n u t t i g , t i jdens zijn graafwerkzaamheden n u t t i g t hu g r o t e hoeveelheden regenwormen, emelten, r i t n a a l - den, s l akken , jonge muizen enz., bovendien bevo rde r t zijn g raafwerk een g u n s t i g e bodemstructuur. Een s o o r t met deze l fde ~ o e d s e l v o o r k e u r ~ i s de egel . D i t g rapp ige d i e r t j e z i e n we n i e t zo vaak, omdat hij gewoonliik pas bij h e t i n v a l l e n van de d u i s t e r n i s op pad gaa t . We kunnen hem dan opmerken door zijn vrj j l u i d r u c h t i g e gedrag. Snuivend, smakkend, p roes tend en f l u i t e n d g a a t hij op zoek naar voedsel . H i j houdt z i c h bij voorkeur op nabij p l a a t s e n met v e e l schuilmogelijkheden: k reupe lhout , heggen, parken en r u i g e t u i n e n t o t z e l f s midden i n de s t a d , zijn f a v o r i e t . Hel.aas v a l t d i t d i e r nog a l eens t e n o f f e r a a n h e t verkeer .

Onder de k l e i n s t e zoogdieren vinden we ook de muizen, evena ls I \

de i n s e c t e n e t e r s z o a l s b,v. spitsmuizen. D i t zijn bovendien de meest voorkomende d i e r t j e s , ze s t a a n dan ook onder a a n de zeg, voedselketen. Bij v e e l d i e r e n s t a a n ze op de voorkeurs l i j s t wanneer h e t om voedse l gaat, Vossen, algemeen voorkomend op de Veluwe, verorberen zee r v e l e muisachtigen, Met i s boeiend een vos op muizenjacht aan t e t r e f f e n , z i c h met g r o t e onverwachte sprongen door h e t ve ld begevend, t e l k e n s de staart omhoog heffend wanneer h e t weer r a a k is, De meeste roo fvoge l s en u i l e n zljn voor hun voor tbes taan af- hankeljjk van deze k l e i n e p roo id i e ren , evena ls hqrrnelun en wezel. Het is d u i d e l i j k d a t a ls we deze g r o t e r e d i e r e n w i l - l e n blijven behouden op de Veluwe, we ook de k l e i n e r e hun ru imte moeten gunnen. I n h e t andere geva l , wanneer we vossen, roofvoge ls en u i l e n u i t r o e i e n , z a l e r een vruwel onbeperkte aanwas van muisachtigen on t s t aan , een v e e l minder gewaardeerde s i t u a - t i e voor i edereen , I n d i t kader is van belang nog eens t e be- nadrukken, d a t voor h e t behoud van k l e i n e r e zoogdieren en dus i n d i r e c t ook voor de g r o t e r e , bescherming van k l e i n e r e landschapselementen van belang is, I n de z e g e cul . tuurs teppe (aaneengesloten, ononderbroken, s t e r k g e c u l t i v e e r d e gebieden) b l u f t weinig ru imte over voor de natuur. J u i s t een landschap doorweven met heggen, houtwal len, b a s j e s en r u i g e bermen is zo waardevol. Daarnaast is de a a n b l i k van een zo geva r i ee rd gebied ook voor ons v e e l aan t r e lke luke r . Natuurbehoud is noodzaak zowel voor p l a n t en d i e r als als ook voor de mens.

P e t e r P f a f f ,

De vacan t ieganger komt h i e r voor de bossen en de heide. A l n aa r zijn a a r d g a a t hg wandelen, f i e t s e n , een a u t o r i t j e maken, of zo maar z i t t e n t t i n de na tuurvv Toch waardeer t n i e t i ede reen d i e natuur . Op een wintermorgen werden wij v e r r a s t door een mooi l a a g j e sneeuw, d a t met de zon samen een sp rook je van onze t u i n gemaakt had. Het meis j e , d a t ons d i e ochtend zou komen helpen, w a s tÓch op de f i e t s u i t de buur t van Gor t e l gekomen. "Nu i s h e t mooi i n "de b o s ! ' h e i ze. Op onze vraag of ze e r vaak kwam, was h e t ve r r a s sende antwoord: n"Ne, noo i t ? I t . En d a t terwijl ze v l a k bij een van de mooiste bosgebieden van onze s t r e e k woonde, n l . h e t sprengengebied van Niersen, de Motkete l genaamd, De beuken d i e daa r bij de sprengen en beken s t a a n , vormen een zeer romantisch bos, De oevers van de sprengen s t a a n v o l mossen, levermossen en varens. De du ide l i jks t herkenbare varen is h e t dubbel loof . De- ze h e e f t twee s o o r t e n b lad (vandaar d a t dubbe l ) : op de grond een r o z e t van geveerde bladen en omhoog s tekend de bladen met de sporen , d i e voor de vermeerdering zorgen. Ook de beuk- varen komt e r voor en v e e l wijfjesvarens. Het v e r s p r e i d b l a d i g goudve i l i n de sprengen d a a r h e e f t lande- lijke vermaardheid. Het is ook op deze p l a a t s e n , d a t de merkwaardige beekpr ik , een wormachtig v i s j e , k u i t s c h i e t .

Heel ander beukenbos vinden we i n h e t Kroon- domein, n i e t v e r van Gorte l . De grond moet h i e r armer zijn, want de bomen zijn krom en dun opgegroeid, Ze vormen, j u i s t door hun g r i l l i - g e vormen, een h e e l mooi bos. Beuken houden e igen lgk van goede grond, l i e f s t met wat ,-eern. Geen wonder, d a t op h e t landgoed Tongeren, waar eer t i jds leem is gewonnen ( d e leemkui l bij h e t k ru i spun t Tongerenseweg/Elburg h e r i n n e r t h i e r nog aan) , s t a t i g beukenbos g r o e i t .

De zeer oude beukenedie b U h e t oude h u i s t e r hoogte van de Le Cheva l i e r l aan s t a a n en de oude e iken roepen her inner ingen op aan s c h i l d e r g e n van Ruysdael en Rembrandt.

VRUCY~, Helaas zijn e r a l h e e l wat doodgegaan. @*LsTEQ~euken en e iken b l o e i e n a l beg in mei, tegelajk

met h e t u2-kkomen van h e t blad. Je moet e r M~F,o?~LAN~JE ech t op l e t t e n , om de g e l i g e k a t j e s van de e i k en

de g rappige b o l l e t j e s aan een s t e e l t j e van de beuk op t e merken. Beide zUn s t u i f m e e l k a t j e s , dus de mannelijke bloemen, De k l e i n e vrouweljjke, de v ruch ten i n aan l eg dua, zijn v e e l l a s t i g e r t e vinden. I n beukenlanen z i e n w i n t e r v inken de beukenoot j e s zoeken. A l s d ikke groene s c h o t e l t j e s komen de kiem- p l a n t j e s van de beuk massaal op. Van a l d i e p l a n t j e s worden e r maar weinig een boom!

BF;RKEF$~LAADJ&J n: ~ ~ c r r a o ~ a ooaiw oe,

T3EQ\4til BLADROLLER ,ELM KEVERT1

3 De e iken i n onze bossen zUn voor h e t g r o o t s t e d e e l zomereiken. De e i k e l s worden over- a l v e r s p r e i d door de d i e r e n , d i e e r ve rzo t op zijn, zoa l s wi lde varkens , muizen, V l a a m - s e g a a i e n en houtduiven. Daardoor s l a a n ze z e l f s midden op de he ide op. Berken zijn ook bomen d i e z i c h gemakkelijk u i t zaa ien , E r zijn twee s o o r t e n , de zach te en de ruwe berk. De zach t e h e e f t een kroon met rech tops taande takken, de ruwe h e e f t s i e r l i j k hangende twijgen. Zo HER E\Y I n de bossen zijn v e e l berken aangeplan t l a n g s de naaldhoutpercelen. Ze dienen om bU een even tue l e bosbrand h e t ove r s l aan van de vlammen t e bemoeilU- ken. Aan berken is v e e l t e beleven, Oude bomen worden graag door spech ten g e b r u i k t om hun n e s t h o l i n u i t t e hakken, ber- kezwammen g r o e i e n u i t tanende bomen, v e e l i n s e c t e n vinden voedse l i n en a a n de boom. Soms z i e n we de berken v o l met k l e i n e s i g a a r t j e s hangen, d a a r waar een b l a d r o l l e r - een k l e i n k e v e r t j e - h e t b l a d t o t ve rdo r r en en o p r o l l e n h e e f t ' gedwongen, Haar l a r f j e l e e f t i n d i t b lad , Andere s i g a a r t j e s aan de b e r k zijn d e v r u c h t j e s , d i e bij rijpheid s n e l u i t e l k a a r :'@ v a l l e n en hun v e l e gevleugelde zaad j e s aan de wind prijsgeven. B Het s a p van berken is e r g suikerhoudend. Op een "bloedendeft be rk komen v l i n d e r s , wespen en andere i n s e c t e n a f om h e t zoe t e voch t , de berkewijn, op t e l ikken . Bet g i s t sne l . VD BERK Berken s l a a n ook spontaan o v e r a l op en vormen dan z e l f s ech t e berkebos jes. Berk, e i k , grove den en jeneverbes zun de boomsoorten d i e h i e r van n a t u r e t h u i s horen,

i k e n , hun naam zegt h e t a l , zijn aangeplant als laanbomen en ook wel als windvangers i n jonge naa ldhoutp lan tages , De f e l l e rode en b ru ine h e r f s t k l e u r e n van de s p i t s g e t a n d e , g r o t e b la - de ren maken ze g e l i e f d bij de wandelaar.

Grove dennen zUn a l le rwegen aangeplant , I n e e r s t e i n s t a n t i e omdat ze z e l f s op s t u i f z a n d wi lden g roe i en en als product ie- hout. Het grenenhout werd n l . a ls mijnhout verkocht , om de gangen t e s t u t t e n , Toen de mijnen s l o t e n , v i e l deze f u n c t i e weg, maar nog s t e e d s warden onbegrgpelgk v e e l

bneRt\(A~nsi- EIK d e n n e t j e s g e p l a n t , d i e meer p l a n t a g e s dan bossen vormen en waarin n i e t v e e l t e bele-

ven v a l t door hun eenvormigheid,

De b l o e i van de dennen, e ind mei, z i e t men h e t mooiste aan de l a g e takken van vl iegdennen op de heide.

De v e l e g e l e k a a r s j e s , d i e zo l e u k s t u i v e n , z$n de meeldraadbloemen, de vrouwelqke bloemen ljjken a l min ia tuur denneappe l t j es . Pas na twee jaar zijn ze rUp en l a t e n ze de ge- v leuge lde zaden v l iegen . Soms z i e n we dennen met v e e l l a n g e r e naalden en de bomen z i e n e r donkerder u i t met een donkere stam. De kege l s zijn g roo t , Het zijn Cors icaanse dennen of zwarte dennen. Heel mooie exemplaren s t a a n l angs de weide bij de Schaapskooi op de Renderklippen en bij h e t Pluizenmeert je.

wege hun s n e l l e g r o e i zUn o v e r a l g r o t e e r c e l e n met Douglassparren b e p l a n t , een u i t m5rika afkomst ige s o o r t , d i e hee r lqk g e u r t ,

De naalden zqn voor een s p a r vri j l a n g en n i e t

scherp. De kege l s zijn h e e l kenmerkend. Ze dragen t u s s e n de

i e r t j e s , I n d i e bossen g r o e i t ve rde r n i e t vee l . De gewone funspar i s de boom, d i e als Kers t -

is een boeiend werk. Soms r apen we dan een

çyN5mp l ange s l a n k e hou t ige kege l op , waarvan de schubben s i e r l i j k naar b u i t e n ombuigen. Het is de v ruch t van de Weymouthden. De naalden van deze s o o r t g r o e i e n i n b o s j e s van 5 bijeen. DOUiGLAS

De k l e i n e a p p e l t j e s van de l a r i x vinden we mees ta l met t a k j e s t ege l i jk onder de boom. Men zeg t van de l a r i x meesta1:"Die naaldboom h e e f t zijn naalden i n b o s j e s

r - z i t t e n s ' , F e i t e l i j k is d a t n i e t zo. De naalden s t a a n h e e l d i c h t bU e l k a a r i n g e p l a n t aan m i n i t a k j e s , h e t z.g. k o r t l o t .

Onder de k l e i n s t e zoogdieren vinden we ook de muizen, evena ls I

de i n s e c t e n e t e r s z o a l s b,v. s p i t s ~ u i z e n , D i t zijn bovendien de meest voorkomende d i e r t j e s , ze s t a a n dan ook onder aan de z.ge voedselketen. BiJ v e e l d i e r e n s t a a n ze op de voorkeurslUst wanneer b e t om voedsel gaa t , Vossen, algemeen voorkomend op de Veluwe, verorberen zee r ve le muisachtigen, Met is boeiend een vos op muizenjacht aan t e t r e f f e n , z ich met g r o t e onverwachte sprongen door h e t v e l d begevend, t e l k e n s de staart omhoog heffend wanneer h e t weer raak is, De meeste roofvoge ls en u i l e n zjJn voor hun voor tbes taan af- hankelgk van deze k l e i n e p roo id i e ren , evena ls hermelijn en wezel, Het i s d u i d e l i j k d a t als we deze g r o t e r e d i e r e n w i l - l e n blijven behouden op de Veluwe, we ook de k l e i n e r e hun ruimt e moeten gunnen. I n h e t andere geva l , wanneer we vossen, roofvoge ls en u i l e n u i t r o e i e n , z a l e r een vrijwel onbeperkte aanwas van muisachtigen on t s t aan , een v e e l minder gewaardeerde s i t u a e t i e voor iedereen. I n d i t kader is van belang nog eens t e be- nadrukken, d a t voor h e t behoud van k l e i n e r e zoogdieren en dus i n d i r e c t ook voor de g r o t e r e , bescherming van k l e i n e r e landschapselementen van belang Is, I n de z.g, cu l tuu r s t eppe (aaneengesloten, ononderbroken, s t e r k g e c u l t i v e e r d e gebieden) b l u f t weinig ru imte over voor de natuur , J u i s t een landschap doorweven met heggen, houtwal len, b o s j e s en r u i g e bermen is zo waardevol. Daarnaast is de a a n b l i k van een zo geva r i ee rd gebied ook voor ons v e e l aar1~t;reldi;elijker. Natuurbehoud is noodzaak zowel voor p l a n t en d i e r als als ook voor de mens.

P e t e r P f a f f ,

De vacan t ieganger komt h i e r voor de bossen en de heide. A l naar zijn a a r d g a a t hij wandelen, f i e t s e n , een a u t o r i t j e maken, of zo maar z i t t e n f l i n de na tuu r fv Toch waardeer t n i e t i ede reen d i e na tuur , Op s e n wintermorgen werden wij v e r r a s t door een mooi l a a g j e sneeuw, d a t met d e zon samen een sprookje van onze t u i n gemaakt had. Het me i s j e , d a t ons d i e ochtend zou komen helpen, w a s tÓch op de f i e t s u i t de buu r t van Gor t e l gekomen. "Nu i s h e t mooi i n "de bos!" z e i ze. Op onze vraag of ze e r vaak kwam, was h e t ver rassende antwoord: "Nee, nooit!". En d a t terwijl ze v l a k bij een van de mooiste bosgebieden van onze s t r e e k woonde, nl. h e t sprengengebied van Niersen, de Motkete l genaamd. De beuken d i e d a a r bU de sprengen en beken s t a a n , vormen een zee r romantisch bos, De oevers van de sprengen s t a a n v o l mossen, levermossen en varens. De du ide lyks t herkenbare varen is h e t dubbel loof . De- ze h e e f t twee c o o r t e n b lad (vandaar d a t dubbel) : op de grond een r o z e t van geveerde bladen en omhoog s tekend de b laden met de sporen , d i e voor de vermeerdering zorgen. Ook de beuk- varen komt e r voor en v e e l wyf jesvarens , Het v e r s p r e i d b l a d i g goudve i l i n de sprengen daa r h e e f t lande- lijke vermaardheid. Het is ook op deze p l a a t s e n , d a t de merkwaardige beekprik, een wormachtig v i s j e , k u i t s c h i e t .

Heel ander beukenbos vinden we i n h e t Kroon- domein, n i e t v e r van Gorte l . De grond moet h i e r armer zqn, want de bomen zijn h o m en dun opgegroeid, Se vormen, j u i s t door hun g r i l l i - g e vormen, een h e e l mooi bos. Beuken houden e igen lgk van goede grond, l i e f s t met wat leem. Geen wonder, d a t op h e t landgoed Tongeren, waar e e r t a d s leem is gewonnen ( d e l eemkui l bij h e t k ru i spunt Tongerenseweg/Elburg h e r i n n e r t h i e r nog aan) , s t a t i g beukenbos g r o e i t .

De zeer oude beuken,die bij h e t oude h u i s t e r hoogte van de Le Cheva l i e r l aan s t a a n en de oude e iken roepen he r inne r ingen op aan sch i ldes l j en van Ruysdael en Rembrandt.

vautw, Helaas zijn e r al. h e e l wat doodgegaan, BoLgiTen~euken en e iken b l o e i e n a l beg in mei, t e g e l q k

met h e t u24komen van h e t blad. J e moet e r W . o t p j p ~ ~ ~ t j E ech t op l e t t e n , om de g e l i g e k a t j e s van de e i k en

de g rappige b o l l e t j e s aan een s t e e l t j e van de beuk op t e merken. Beide zijn s t u i f m e e l k a t j e s , d u s de mannelijke bloemen, De k l e i n e vrouwelijke, de v ruch ten i n aan l eg dus , zijn v e e l l a s t i g e r t e vinden. I n beukenlanen z i e n w i n t e r v inken de beukenoot jec zoeken. A l s d ikke groene s c h o t e l t j e s komen de kiem- p l a n t j e s van de beuk massaal op. Van a l d i e p l a n t j e s worden e r maar weinig een boom!

'BZRK~FOBLAADJ~~ h: ~PstRoLo BOOR D E

BEB\CC,siBLADROLLEW ,EEN KEVERTI

Een h e e l apart element i n de natuur l j jke beg de jeneverbessen, Hier en d a a r s t a a n nog enke le exemplaren op de heide. Vroegerstonhjlenze ook algemeen l angs de beekwallen, maar de meeste zqn door de v e e l sneL le r g roe iende loofbomen en dennen verdrongen en dood gegaan. Jeneverbessen 1Uken i n vorm wel op de v e l e s o o r t e n c o n i f e r e n , d i e we i n onze t u i n e n kweken z o a l s t h u j a soor ten . Ze kunnen zui lvormig of j u i s t h e e l l a a g u i t g r o e i e n , De blauwe bessen worden o m a i n de zuurkool geb ru ik t . Een h e e l mooi jeneverbesbos vinden we i n onze s t r e e k bij Hattem, ooste l i jk van de Dorpenweg, wanneer men vanu i t Hattem de I J sse ldUk vo lg t . Een f i e t s p a d l e i d t e s doorheen, Een ander i n t e r e s s a n t jeneverbess t ruweel is d a t i n Vaassen, d a t a& en- k e l e j a r en l a n g door de K,N,N,V. van opslag is gezuiverd, Men v i n d t h e t zu ide luk van de Elspeterweg l angs een beek, Echt w i ld zan ook de vuilboom met n i e t i g e bloempjes en rode en zwarte b e s j e s en de l u s t e r b e s , d i e h i e r en d a a r o p s l a a t , Zijn o r a n j e t r o s s e n met bessen ziJn h e t meest bekend.

Verwilderd is h e t hen leboompje met e e t b a r e rode t o t zwarte bessen met

een hard "kroont jet1 bovenop en p r a c h t i g e rode en o r a n j e b l a a d j e s i n *de h e r f s t , Tot een p l aag werd de ge%nporteer- de Amerikaanse vogelkers , Door zUn s n e l l e g r o e i is h4 d e bosbouwer t o t las t , maar hu draag t mooie

w i t t e b loemtrossen en l a t e r zwarte be s sen die v e e l door voge l s worden gegeten, Daaraan dankt hu zUn sne l - l e ve r sp re id ing , De zaad j e s v e r t e r e n n i e t i n de vogelmaag en worden o v e r a l met de u i twe rpse l en ver- s p r e i d . Grote ,vol u i t geg roe ide exemplaren s t a a n op de speelweide bU de Schaapskooi,

iIet bloemen zUn onze Ve- luwse bodems n i e t rijk ge-

zegend. Een v o o r j a a r s b l o e i als de bosanemoon vinden we vaker i n houtwal len of waar

d i e ee r t i jds g roe iden en l a n g s h e t Apeldoorns kanaa l , dan ech t i n h e t bos, I n h e t wat oudere bos z i e n we wel de be ide bosbes soo r t en , h e t meest d e blauwe, d i e a l i n a p r i l b l o e i t ,

maar op sommige p l a a t s e n ook i n g r o t e hoeveelheden de rode s o o r t , de z.g. vossebes. Deze b l o e i t de h e l e zomer door, De blauwe bosbes v e r l i e s t zjjn b lad i n de h e r f s t , d e rode n i e t , Een f r a a i e g r a s s o o r t d i e v e e l i n de w a t oudere open denno- bossen g r o e i t (ook wel op de h e i d e ) , i s de boch t ige smele, Vooral bij l a g e a v o n d z o n h e e f t d i t g r a s met zijn kanten b l o e i - pluimen een p r a c h t i g e r o s s i g e gioed. Op n a t t e r e p l a a t s e n , v o o r a l l a n g s de paden, v a l t h e t pUpe- s t r o o t j e op, een s t u v e g r a s s o o r t met l ange s p r i e t i g e b l o e i - a r e n en een b i e s s o o r t d i e p i t r u s hee t , De bloemen van de p i t r u s zUn p roppe r ig en komen dwars u i t de s t e n g e l groeien. Een h e e l a a r d i g p l a n t j e i n bossen waar een goede humuslaag is gevormd, is de rankende helmbloem. Het l i g t i n p l akka t en op de bosgrond of hys t met fljne r a n k j e s zijn wa te r ige s t e n g e l - t j e s v o l fijn b l ad aan h e t g r a s omhoog,

Een v e e l f o r s e r e p l a n t d i e wel wat l i jk t op een leeuwenbekje, is de hengel. Het schijnt d a t deze een d e e l van zijn voedse l u i t g r a s w o r t e l s h a a l t , hoewel we hem ook a a n t r e f f e n v e r van e l k g ras - p l a n t je. Een h e e l r ege lma t ig s t e r r e t j e s p a t r o o n vormen de haarmossen, d i e daarom vaak t e n onrech te s t e r r e - mos worden genoemd, Vooral a ls ze v ruch tkapse l s aan dunne s t e e l t j e s omhoogsteken zUn ze bjjzon- d e r f r a a i , Ook een opval lend mos is h e t kussen- t jesmos. Het schijnt , d a t de g r o t e grusgroene kussens wel een eeuw oud kunnen zUn! I n de oudere beukenbossen kunnen we h e t d a l k r u i d en de bosk l ave rzu r ing

vinden, O.a, op Tongeren komen we deze e c h t e bos- p l a n t j e s tegen. Het d a l k r u i d h e e f t twee3 hartivermi- ,ge blaadjeo met een fijn w i t b loemt ros j e , d a t l a t e r v e r a n d e r t i n een t r o s j e rode b e s j e s , Bosk laverzur ing b l o e i t a l i n a p r i l , vóór . e r t e v e e l schaduw op de grond komt, De t e r e w i t t e bloempjes s t a a n a l l e e n bij zon open. Bet k l a v e r a c h t i g e b l a a d j e smaakt zur ig . Grappig i n d i t z e l f d e s o o r t bos is h e t op t reden van wi lde h u l s t . Op oude e ikewal len (vaak oorspronkelijk. e r f s ~ h e i d i n g e n ) v inden we h i e r en d a a r de e i k v a r e n t j e s met harde veervormige b l aden , d i e e l k a p a r t s t a a n . De spo ren z i t t e n i n hoopjes bveen op de a c h t e r k a n t van de b laderen , S i e r l i j k en g r o o t zijn de b ladveren van de wijf jesvaren, d e brede s t e k e l v a r e n en de mannetjesvaren. Onze bossen zijn voor h e t g r o o t s t e d e e l p roduc t iebossen en dus v e r r e van natuur l j jk , Toch is e r , d a t moge u i t bovenstaand ver- h a a l blijken, nog v e e l t e z ien , En waar hout gekapt is , komen weer p l a n t e n g r o e i e n , z e l f s h e e l moaie, z o a l s h e t smalbladige w l l g e r o o s j e met l ange t r o s s e n r o s e bloemen en h e t b o s k ~ u i s - k r u i d met schermpjes van g e l e bloempjes, De schapezur ing , een kleine zu r ingsoo r t me% b l a a d j e s a ls pijlpunt jes, b l o e i t e r i n rode velden, Neen, h e t me i s j e d a t noo i t "i-n de bos1' kwam, had geen gelijk!

E l s ~oopmans-Grommg

BR@EDV@GgLS EN ZOMER-OE' WL van 44: Noord .Oost \leluwe

Hieronder v o l g t een bijdrage met be t rekk ing t o t de av i - fauna van d a t d e e l van de N,O.Veluwe, w a t t o t he t Itwerk .- t e r re in1Ivan de a fd . Epe/Heerde behoor t . Uitgezonderd h i e r - bij is de I J s s e l d e l t a , waarop i n een afzonderl i jke bijdrage wordt ingegaan. Landschapstypen zijn: bosperce len bzowel loof - als naald- hout alsmede een gemengde beg roe i zng ) , heidevelden, park- a c h t i g e landgoederen, akker land , bouwland, enige dorpen en buurtschappen, Water i s aanwezig i n de vorm van enke le heide-en bosvennen, kunstmat ig aan e legde r ec rea t i e -geb i eden (b.v. Heerders t rand en K i e v i t s v e l d 7 , kweekvijvers, beken en sprengen, Deze vee lhe id van a f w i s s e l i n g is tegeli jkertUd oorzaak van een g e v a r i e e r d e voge ls tand en d e mogelijkheid om een g roo t d e e l van de i n Nederland voorkomende bos-, park- e n weide- voge l s waar t e kunnen nemen. A. Vooral de zangvogel ar oe^ is vrijwel compleet ver tegen-

woordigd. A l l e me.zensoorten, vruwel de gehe le vinken- g roep ( i n c l u s i e f goudvink en appe lv ink ) , de i n sec t en - e tende zangers ( z o a l s f i t i s , t j i f t j a f , f l u i t e r , spo t4 voge l , b raamslu iper , heggemus, grasnius , t u i n f l i x i t e r , zwartkopje , winterkoning, goudhaant je , boomkruiper, boomklever (b roed t t o t de dorpskernen) , w i t t e kwik- staart, gekraagde r o o d s t a a r t , zwarte r o o d s t a a r t , rood- b o r s t , v s l a l eeuwer ik , g r a s p i e p e r ) , Sommige van deze s o o r t e n beginnen a l vroeg i n h e t voor- jaar t e n e s t e len. De boomklever bijvoorbeeld ve rded ig t dan zijn n e s t h o l t e a l t egen mogelijke comcuri-enten, soms z e l f s door de nes topening -va& een oud spechten- hol- nauwer t e maken met k l e i of modder. In open bospercelen en heidegronden zun boom~ieper, die als een parachuutja neerdalend zUn mngvlusht beeindigt en geel- gors goed vertegenwoordigd. Ds geelgore is vaak vanaf dezelfde zangpost waas te nemea, ZiJn zang, een monotoon: t~i,,,,tsi.,,tsi,..teji~,~ti~3i~eee~ek, is zeer kenmerkend. De boomleeuwerik behoort tot de broedvogels, evenals de tam puit en de f r a a i e roodborsttapuit.

I B De grauwe vl iegenvanger i s s c h a a r s aanwezig; t a l r i j ke r daarentegen de bonte vl iegenvanger , d i e graag gebru ik maakt van de ta l r i jke n e s t k a s t e n d i e i n dorpen e n bosgebieden zijn opgehangen. Boerenzwaluw, huiszwaluw, gierzwaluw en (onregelmat ig) de oeverzwaluw zijn (met u i t zonde r ing van de bosperce- l e n ) o v e r a l waar t e nemen, Van de l i j s t e r a c h t i g e n zjjn ta l ruk t e noemen de merel , zangl i js ter en g r o t e l i j s t e r . De spech ten fami l i e i s goed vertegenwoordigd met de g r o t e bonte spech t , groene s p e c h t , zwarte spech t (deze opval lend g r o t e r o f f e l a a r is een l i e f h e b b e r van beukebomen, waarin hg s t aande ova le g a t e n maakt), k l e i n e bonte specht ( een enke l broedpaar) en de draa i - -

(b#QL\.rE S PLCHV Op sJlitReniQOoP

r t e h a a i , kauw, eketer en vlaams ehreven t e r r e i n , Evenals de roek

bewoont, een i n Heerde en een bij Vaassen, Typische c u l t u u r v o l g e r s zoalg de huiemus, ringmus, spreeuw en t u r h e t o r t e l ver tonen z i c h onmiddelluk bij o p s t a l l e n , huigen en dorpen,

-. - -- -- Vaste broedvo e l s z i j n hou tdu i f , holenduif (voora l i n h e t oude hout f en t o r t e l d u i f . Ook de koekoek wordt i n h e t 4 h e l e gebied waargenomen.

B, Water- en w e i d e v o ~ e l s . I n vijvers, vennen, r e c r e a t i e p l a s s e n e, d, zUn h e t water- hoen, d e meerkoet, de f u u t , wi lde eend, kuifeend en een enke l dodaa r s j e , broedvogels. K i e v i t , s c h o l e k s t e r en ( h e l a a s s t e r k afnemend)grut to en t u r e l u u r , broeden op bouwen weilanden. Ook de wulp hoewel spo rad i sch , is broedvogel op he ideperce len , a l s o o k op weidepercelen,

C, Roofvogels r

De betrekkel i jke r u s t i n de bossen (voora l van enke le landgoederen en de l en van h e t kroondomein) vormt de ga- r a n t i e voor zowel v a s t e bewoner als t o e r i s t , om de toch a l t i j d s p e c t a c u l a i r e roofvoge ls t e kunnen waarne- men. De bu ize rd is de meest algemene s o o r t ( a l l e e n a l i n de

h e t dorp Epe zeker 7 p a a r ) , maar s met een a a n t a l broedparen v a s t e

a ; 1

TOREN- VALK

Minder opval lend, maar toch met meerdere broedparen, de f r a a i e boomvalk, een enke l sperwerpaar en -ook i n b e t bos-

'9 gebied zeer spaarzaam- de to renva lk (neb , deze s o o r t komt i n de I J s s e l d e l t a meer voos). Van de u i l ensoor t en z i j n broedvogel: de b o s u i l , r a n s u i l en s t e e n u i l . Hiervan is de s t e e n u i l he t b e s t waar t e nemen, omdat deze s o o r t z ich overdag laat z i e n op weidepalen of i n knotwilgen, De b o s u i l l e e f t i n w a t oudere bossen of i n gebieden waar in nog oude boomsingels t e vinden zUn. De r a n s u i l v u l t de t o renva lk vaak aan, I n vrjjwel deze l fde b io toop jaagt de een 1s nachts , de ander overdag. Bui ten de orde van d i t a r t i k e l zijn gebleven: de inc iden te - l e b roedgeva l len van b.v. wespendief, Usvogel, wielewaal, korhoen en nachtzwaluw. Deze s o o r t e n kunnen desondanks vaak gedurende h e t gehe le jaar worden waargenomen.

Resumerend kan worden v a s t g e s t e l d , d a t voor een e n i g s z i n s op le t t ende t o e r i s t met g l o b a l e kennis van de Nederlandse av i f auna , gedurende z i j d h a a r verb luf i n onze r e g i o (b,v. i n de maand j u n i ) een 70-tal voge lsoor ten kan worden ge lnven la r i s ee rd . Voorwaar geen k l e i n i g h e i d l Voor streekbewoners komen d a a r nog bU de:

D.

voor. I n h e r f t en w in t e r kan evenwel l f v a s t v gerekend worden op: enke le ganzen- en eendensoorten, houtsn ip , z i l v e r - en kok- meeuw, w i t g a t j e , kramsvogel, koperwiek keep, h u i s b e k ,

( w e l l i c h t langzamerhand ook broedvogel ( , sus ( idem), k l a p e k s t e r , bonte kraai, ru igpoo tbu ize rd , blauwe r e i g e r , d i e s in& kort in het g lob ster bos en bq de Cannenburgh broedt9 watersn ip , f r a t e r , barmsUs, paap je , regenwulp, TOL s l a t nog d i t : de e e r d e r aangehaalde n e s t k a s t e n ( i n h e t Eperhol t b.v. 300) hebben een hoge beze t t i ngsg raad , vaak hoger dan go%! . Kenneluk v u l l e n ziJ een t e k o r t a a n natuurl j jke nestgelegen- he ld voor holei ibroeders aan, Kool- en pimpelmees en ook de bonte vl iegenvanger zUn de meest voorkomende gebrui- k e r s , gevolgd door h e t ( toenernend)aantal zwarte mezen.

Samenvat t i n q : D e N.O. Veluwe is, zowel k w a n t i t a t i e f als k w a l i t a t i e f nog s t e e d s een f a n vogelgebied, dankzij de a f w i s s e l i n g i n landschapstypen en begroei ing. Tot i n d e bebouwde kom van de dorpen is he t mogeluk ver- r a s sende waarnemingen t e doen. I n mijn ach te r - en voor tu in of daarboven ( een gewone do rps tu in i n de bebouwde kom) t e l d e i k een k l e i n e 40 voge lsoor ten , d i e e r ( a l of n i e t regelma- t i g ) fourageren of overvl iegen, Een sprekend voorbeeld, d a t de levende na tuur vaak d i c h t bij h u i s t e v inden is en -hopelak- b l a f t ! Samens te l le r : J,W,van Waveren Hogervorst Epe.

Met een d r i f t i g e s t a p wordt e r een schoen maat 40 g e p l a a t s t op een, door h e t koude weer, t r a a g rondkruipende hommel- kontngin en e r wordt nog i e t s gemompeld als "daar, j e ver- d iende loon, enge s t e k e r d u o D i t i n s e c t , d a t over igens maar zelden s t e e k t , a l t i j d vroeg i n de weer is, l ange dagen maakt, l a g e temperaturen t r o t s e e r t en naarmate de tijd v o r d e r t , s t e e d s drukker wordt om haar ontwikkelend v o l k j e op gang t e he lpen , v e r d i e n t e c h t e r een v e e l b e t e r loon, D i t b ee ld t y p e e r t e c h t e r nog h e e l v e e l mensen i n hun houding t o t de i n s e c t e n en hun wereld. Desondanks hebben de i n s e c t e n z i c h t o t de meest succesvo l l e d i e rg roep weten t e ontwikkelen en zijn e r nu naar s c h a t t i n g 66n mi l joen s o o r t e n bekend, Een groep d i e r e n d i e z i c h i n a l l e r l e i maten, vormen, k l e u r e n en aanpassingsvermogen aan ons voordoet en z i c h u i t e r s t su- p e r i e u r gedraagt . Maar ook h i e r zijn t e g e n s t e l l i n g e n , tegenover de wat g r o t e r e s o o r t e n , d i e t o t a c h t e r u i t g a n g en verdwij- nen gedoemd zijn, s t a a n v e l e s o o r t e n i n s e c t e n d i e t egen d e verdrukking i n g roe i en en a l onze verdelgingsmiddelen t e n spUt stormenderhand oprukken. Op de Veluwe kunnen we ge lukkig nog v e e l moois z ien , ondanks de b e r i c h t e n over de zeldzamer wordende en verdwijnende soor ten , d i e vroeger algemeen of z e l f s t a l r u k waren. En h e t insec ten- t o ~ . i a a r 1982 $ h e e f t de he r inne r ing aan vroeger w a t doen her leven ,

A l s we d a t i n s e c t e n l e v e n h i e r i n de omgeving eens wat b e t e r gaan bekijken, dan z a l bu nauwkeurige bes tude r ing bluken, d a t

21 we i n s e c t e n kunnen ve rde l en i n twee groepen: llongevleugelde i n s e c tenl"n f lgevleugelde i n s e c tens1. Die l a a t s t e groep is voor de meeste mensen wel d u i d e l i j k , maar d i e ongevleugelde, hoe z i t h e t daarmee? Wel, e r zijn v i e r groepen, of b e t e r gezegd, orden i n s e c t e n d i e een vrU onopvallend bes t aan l e i d e n , d i e k l e i n t o t z e e r k l e i n zUn, i n de bodem l even , a c h t e r

s c h o r s van dode bomen, onder s t e n e n en op andere voch t ige en donkere p l a a t s e n en misschien ook wel bij U i n huis . U ken t h e t z i l v e r v i s j e t och wel, d a t g ladde h i ru iper t j e , d a t bvna n i e t t e vangen i s ? D i t b e e s t j e behoor t t o t één van de orden d i e we aanduiden met de namen: e e n s t a a r t e n , t w e e s t a a r t e n , s p r i n g s t a a r t e n en f r a n j e - s t a a r t e n en ze s p e l e n a l l e m a a l een r o l i n de natuur . Nu we d a t k l e i n e ge f r i eme l wat bekeken hebben, z u l l e n we ons w a t meer gaan bez ig houden met de g r o t e r e s o o r t e n : de gevleu- ge lde i n sec t en . De b e s t e tyd h i e rvoo r is een warme dag, i n j un i bijvoorbeeld,

Z! LWERv(sr e want over h e t algemeen zqn i n s e c t e n warmte en zon minnend.

A l wandelend z u l l e n we op de heidevelden nabij Epe buvoorbeeld, v e e l f r a a i s kunnen bekijken en met w a t dooraett ingsvermogen kunnen we daarbU d i v e r s e groepen onderscheiden. A l h e e l vroeg i n h e t v o o r j a a r , wanneer de nach tvors t nog maar nauwelijks verdwenen i s , z a l h e t c i t r o e n t j e met z ' n f r i s g roenge le k l e u r menig wandelaar i n verrukking brengen; h e t is dan v o o r a l i n de dennebossen, waar h e t op b e s c h u t t e p l a a t s e n de w in t e r doorbrengt , v e e l t e z ien , Wat ve rde r i n h e t v o o r j a a r , als de bosbessens t ru iken b l o e i e n z i e n we een ander a a r d i g v l i n d e r t j e , d a t eveneens met w a r m weer e r g a c t i e f z a l zijn, nameluk h e t g roen t j e , d a t a l n e c t a r snoe- pend van b e t ene bloempje naar h e t andere v l i n d e r t ; met de k l e i n e vos e n h e t gewone b l auwt j e hebben we dan w a t t yp i sche voor j a a r c v l i n d e r s genoemd. Van de n a c h t v l i n d e r s kunnen we met wat ge luk zo rond Koninginnedag één van de meest s p e c t a c u l a i r e v l i n d e r s z i e n d i e h i e r i n Nederland voorkomt, want zo mogen we de nachtpauwoog r u s t i g noemen. I n h e t n a j a a r e c h t e r zUn hun rupsen makkeluker t e v inden: h e t zQn, als ze vo lg roe id zijn fo rse , soms v inger lange g i f g r o e n gek leurde exemplaren met zwarte banden, waarop g e l e w r a t j e s prijken. Met d e v e e l zeldzamere Tau-vl inder , soms t e v inden i n onze beukebossen, behoor t deze f r a a i e v l i n d e r t o t de nachtpauwoogf ami l i e . Als we nu als i n s e c t e n l i e f h e b b e r i n een wat gevorderd sta- dium komen en i n staat zijn een r e l a t i e t e leggen t u s s e n i n s e c t e n en p l a n t e n , dan s u l l e n onze speu r toch t en ongetwij- f e l d boeiender worden. We komen dan weldra t e weten, waarom de o r a n j e t i p i n de om- gev ing van pinksterbloem of l ook zondes l ook v l i e g t en d e S t . J acobsv l inde r t e v inden is i n de buu r t van h e t Jacobs- k r u i s k r u i d en de dennepv l s t aa r t wel- eens i n de omgeving van Grove dennen is aan t e t r e f f e n , I n d i t verband z u l l e n namen

2 2 als b ramenu i l t j e , v l i e r v l i n d e r , l i n d e p i j l s t a a r t , wilgehout- v l i n d e r , eikepage of koo lwi t j e U b e s l i s t n i e t vreemd meer voorkomen: a l l emaa l namen van bomen of planten,waarvan de rupsen e r g afhankeluk zijn, ze t o t voedsel d ienen, waar in of waarop ze h e t grooiaste g e d e e l t e van hun l even doorbrengen. Vl inders en rupsen z i e n e r e r g kwetsbaar u i t en zgn h e t dan ook wel; desondanks hebben ze t a l van f o e f j e s ontwikkeld om voortdurend aan hun b e l a g e r s t e ontsnappen, Sommige s o o r t e n zijn l e t t e r l u k en f iguur l i jk n i e t t e Hvre ten l t , andere weer zijn voorz ien van lange haren waaraan minuscuul k l e i n e g i f - b l a a s j e s z i t t e n , d i e een b rande r ige v l o e i s t o f beva t t en , zo-

p s van de v e e l v r a a t v l i n d e r en andere, Weer andere rupsen hebben z i c h i n een kleurencombinat ie gestoken ,waarbQ wU i n verrukking onze speu r toch t onderbre- ken: h e t bont schaapje en de merians- b o r s t e l of de r u p s van de St . Jacobs- v l i n d e r zUn h i e r sprekende voorbeelden

Nbg g e r a f f i n e e r d e r vermommen z i c h upsen van de dennepi j ls taar t of de l i e r p i j l s t a a r t of de rupsen van ver- l l e n d e s o o r t e n spanners , d i e wat

leur en vorm betreft buna helemaal tsen hun achtergrond wegvallen,

ook de v l i n d e r s bedienen z i c h van d i t s o o r t f o e f j e s , waarbij v o o r a l v l i n d e r s als de dagpauwoog, nachtpauwoog, pauwoog- p u l s t a a r t e n de tau-v l inder z i c h van opvallende ogen bedienen om hiermee l e t t e r l i j k en f iguur l i jk hun be l age r s de s t u i p e n op h e t lUf t e Jagen. Dan hebben ook de e i t ~ e s en de poppen van deze i n s e c t e n t a l van bijzondere a spec t en ; e l k e v l i n d e r h e e f t daarvoor zo zgn e igen methoden, waardoor we aan de rangschikking, vorm e n p l a a t s de v l i n d e r vaak herkennen.

*

Maar nu e e r s t eens wat andere i n s e c t e n bij de hoorns genomen en als we .dat l e t t e r l i j k w i l l e n nemen, z u l l e n we bij h e t v l i e - gend hert. moeten beginnen, een s p e c t a c u l a i r e versehgning op de Veluwe, zU h e t i n s t e e d s k l e i n e r wordende a a n t a l l e n voorkomend, maar op zwoele zomeravonden kunnen we e r wel eens een paar l u i d brommend horen rondvl iegen , voo ra l i n de b u u r t van een i n l a n d s e eik,waar wat vocht u i t l oop t , Veel algemener en t a l r u k e r zijn de mestkevers i n onze omgeving. I n de e e r s t e p l a a t s ver raden de mini-molshoopjes l a n g s o n z e ' zandpaden hun aanwezigheid, want bU h e t gra,ven van hun nest- gangen werken ze ne t als de mol h e t zand naar b u i t e n en als de tijd e r rijp voor is, gaaw ze op zoek naar mest, v o o r a l van konjjnen en werken d a t a c h t e r w a a r t s hun nest ingang i n ; i n deze mest wordt dan een e i t j e gelegd. Door hun geweldige Uver e c h t e r werken ze v e e l meer mest i n de grond dan nodig is, maar ze he lpen op d i e manier wel mee de bodem t e ve rbe t e ren , A l s we heideschapen i n de omgeving hebben, z o a l s d a t nabU Epe h e t geva l is , dan is de kans g roo t ook nog wel eens de driehoornmestkever t egen b e t 1 U P t e lopen, een h e e l wat minder algemene s o o r t , waaronder i n een h e e l zeldzaam geva l nog wel eens een roodbruine v a r i a t i e t e v inden is,

23 Het zou t e v e r voeren om over a l l e 4.000 i n Nederland bekende s o o r t e n t e v e r t e l l e n , maar van zandloopkevers, kn ip to r r en , h a a n t j e s , s n u i t k e v e r s , boktor ren , aa skeve r s , ko r t s ch i ldkeve r s en waterkevers h e e f t U ongetwijfeld meer geboord. Ze komen i n a l l e r l e i m i l i e u 8 s voor , v r e t e n aan knopjes , boren g a a t j e s i n v ruchten , peuzelen andere i n s e c t e n op, snoepen van s t u i f - meel op v e r s c h i l l e n d e d i s t e l s , v r e t e n enorme g a n g e n s t e l s e l s (de l a r v e n ) i n dode bomen, kortom %n geweldige aaneenscha- k e l i n g van a c t i v i t e i t e n , A l s we i n staat waren d i t a l l e s hoorbaar t e maken, zouden we overspoeld worden door een oorverdovende kakofonie van ge lu iden , Er i s e c h t e r nog vresel i jk v e e l mees t e beleven, voo ra l a ls we h e t zoeken i n de hoek van de v l i e g e n , muggen, bladwespen, galwespen, 'mieren, l u i z e n enz. enz. en a l l e r l e i ander ge- f r i e m e l , waarbU we alras t o t de ontdekking komen, d a t , naarmate de i n s e c t e n k l e i n e r worden, ze i n s t e e d s g r o t e r aan ta l - l e n voor kunnen komen,

Ook onder d i t ge f r i eme l t r e f f e n we verba- zingwekkende wetenswaardigheden aan , denk maar eens aan de g r o t e hoeveelheden b l a d g a l l e n aan de i n l a n d ~ e e i k d i e we

he t a fge lopen jaar hebben kunnen vinden; over igens kan onze in l andse e i k zo 'n 60 s o o r t e n galvormende i n s e c t e n herbergen, een s o o r t supe r hu isves t ingsbureau , De meest bekende zijn de g a l a p p e l s , maas ook de ananasgal en de aa rdappe lga l aan de e inden van e i k e t a k j e s hebben z i c h p l aa t - selUk massaal kunnen ontwikkelen, terwij l de veroorzakers e rvan z i c h nauwelijks of n i e t aan ons vertonen. I n h e t v o o r j a a r kunnen we op de manneluke r*gTle bloeiwqze van de e i k wel eens h e t wonder- - mooie besgaï%&.t je vinden, h e t h e e f t een t y p i s c h besach t ig u i t e r l i j k , wat g l a s a c h t i g met. f r i s g r o e n e en rode k leuren ; u i t deze g a l l e t j e s komt een g e n e r a t i e vrouwelUke en mannelijke galwesp j e s t e voorschijn, Na de pa r ing vormen de vrouwt jes weer de ons bekende Lensgal- l e t J e s op het e lkeb lad , waaru i t een g e n e r a t i e van a l l e e n vrouwtjes verschijnt ; zonder pa r ing zijn deze vrouwtjes i n '

staat weer e i t j e s t e leggen, waarna h e t b e s g a l l e t j e weer wordt gevormd en zo i s ds h e l e cyc lus weer rond, Nu we h e t toch over wespen hebben, kunnen we d i t i n s e c t ook gebruiken om een h e e l ander a s p e c t onder de loupe t e nemen. Veel i n s e c t e n gebruiken namel i jk h e t k l eu rpa t roon van de gewone wesp met z ' n geel /zwarte j a k j e en ve r scha f f en z i c h op d i e manier een mogelUkheid l a n g e r t e kunnen over leven, maken misschien onbewust geb ru ik van h e t f e i t , d a t voge ls en andere i n sec t envange r s deze i n s e c t e n l i e v e r l a t e n Lopen of v l i e g e n omdat he t consumeren van wespen a k e l i g e gevolgen kan hebben, Om d i e reden maken buvoorbeeld de k le ine- wespenboktor, de, viervleksmalbOk, v e r s c h i l l e n d e soo r t en zweefvliegen en n i e t t e ve rge t en h e t prachti 'ge wespvl iegje , d a t p a r a s i t e e r t op hommels en wespen, gebru ik van deze geel /zwarte wespenui l rus t ing ,

24 Maar op ongeveer dezelfde manier imi te ren meer insec ten e l k a a r , b.v, de hommelzweefvlieg, de wesp- v l i n d e r of de mierekever, Weer andere insec ten hebben z ich door hun u i t e r - V1 ljjk zodanig vermomd, d a t ze bijna n i e t opvallen o p w hun r u s t p l e k j e , zoa l s spannerrupsjes da t zo s c h i t t e r e n d kunnen doen door een houding aan t e nemen van een t a k j e , de g r o t e populier.eboktbr op een populierestam, de rusthouding van he t rode weeskind op de ruwe schors van een boom en hoe moeilqk is een groene sabelsprinkhaan n i e t t e vinden tussen a l l e r l e i grassen, Zo manifesteren 1001 insec ten zich voor ons oog, d a t na voldoende oefening een hee l bijzondere wereld z i e t opengaan en overa l insec ten z a l vinden, i n de l u c h t , op he t land, op en i n h e t water en i n de bodem, noem maar op. Insec ten of hun l a rven d i e een h u i s j e dragen, zoa ls de zakjesdrager of de koker ju f fe r , of d i e e r op een h e e l s l i m - me manier een bouwen: berke- en e i k e b l a d r o l l e r s kunnen U

da t f r a a i l a t e n zien. Kevers,die kadaver t jes van k l e i n e vogels en zoogdier t jes gebruiken om e r hun e i t j e s i n t e kunnen leggen. Larven van de schuimcicade, d i e z ichzel f door middel van schuim: llkoekoeksspogqt beschermen tegen uitdroging. Het bootsmannetje, da t op de rug zwemt of de l a r v e van de miereleeuw, d i e een t r e c h t e r t j e i n he t zand maakt, waar onderin deze vraa tzucht ige l a r v e ongelukkige insec ten i n de tang neemt, Allemaal u i t i n g e n van een eindeloos gevar ieerd en boeiend s t u k j e leven, waarvan we, naast de enkele onge- makken d i e we e r som- van denken t e hebben, v e e l kunnen ge- nieten. De Veluwe met z ' n ve r sch i l l ende m i l i e u ~ s g e e f t ons daar toe *de gelegenheid, en vooral op warme dagen z u l t U b e s l i s t n i e t t e l e u r g e s t e l d worden, a l moet gezegd worden, d a t voor sommige waarnemingen wel v e e l geduld en vasthoudendheid ge- vraagd wordt,

Bauke Terpstra.

I n gedachten nodig i k U u i t , met mi j een wandeling t e maken i n he t rijk d e r padde- s toe l en . W i j l a t e n even onze dagelijkse zorgen en problemen a c h t e r ons om t e ge- n i e t e n van a l h e t moois, d a t de na tuur i n onze omgeving t e bieden hee f t . BU onze on tdekk ings re i s door h e t zwam- menrijk komen we de wonderlijkste dingen t egen , want nergens zijn de t e g e n s t e l l i n - gen zo g roo t a ls h i e r , Tegens te l l ingen w a t de g r o o t t e , de vormen, de geuren en k l eu ren b e t r e f t , Natuurlijk kennen we a l l emaa l de Grote Parasolzwam. Hij is zo opval lend, d a t we e r gewoon n i e t ongezien om heen kunnen, I n Tongeren l a n g s een bosrand of zo m a a r midden i n een weiland i n Wissel s t a a n de s i e r l i j k e paddes toe len met hun g r o t e , met s chub je s v e r s i e r d e hoeden, d i e soms een doorsnede van 30 cm. hebben, Aan de s l a n k e , met g r i l l i g e banden getekende s t e e l z i t een r i n g e t j e , d a t we v o o r z i c h t i g op en neer kunnen schuiven. Naast deze r e u s onder de paddes toe len vin-

GaoTE- ~ ~ l 2 A S o ~ z w ~ n den we i n h e t aangrenzende bos een a a n t a l Dwergwielt jes, k l e i n e p r i e g e l d i n g e t j e s ,

d i e meesta l over he t hoofd worden gez i en , maar de moeite van h e t bekijken waard zijn, Het hoedje van deze k l e i n e Marasmius is mees ta l n i e t g r o t e r dan 2 3 mm, en onder de loupe bekeken, i s h e t n e t een minuscuul pa rap luu t j e . Het haardunne, zwartbruine s t e e l t j e g r o e i t op een a f g e v a l l e n dennenaald, Ook bU de zwammen zonder hoed en s t e e l zijn e r r euzen en dwergen. De Reuzenzwam b e s t a a t u i t DWERGWIELTJE

een a a n t a l waaiervormige, tong- a f spate lvormige "haedenu d i e e l k a a r overlappen. Ze zijn l i c h t - t o t r o e s t b r u i n van k l e u r , w a t r i m p e l i g en g r i l l i g gevormd en zun f r a a i gete- kend met donkerbruine concen t r i s che banden. De onderkant is gee lach t ig -wi t en bezaa id met h e e i fUne ronde Met r e c h t d raag t hg de naam Reuzenzwam, want hij kan wel een meter i n doorsnede worden en e r zijn k a n j e r s gevonden met een gewicht van 58 t o t '70 kg* I n Tongeren verschijnt hij nu a l ~ a r e n - a c h t e r e e n op g r o t e s t r o n k e n van door stormen, z i e k t e en ouderdom geve lde beuken. Maar ook midden i n ons dorp op p l a a t s e n , waar l ang ge leden eens een machtige beuk s t o n d , kan hg p l o t s e l i n g t e voorschijn komen, g roe iend op de w o r t e l s d i e z i c h nog i n de grond bevindeil. Wat de dwergen onder de houtbewoners b e t ~ e f t : wie ken t e r n i e t de k l e i n e oran je rode b o l l e t j e s van h e t Meniezwammetje?

Ze komen op g r a z i g e p l a a t s e n voor , maar jammer genoeg zUn ze e r g schaars . Vroeger kwamen ze v e e l meer voor , maar ze hebben een a f k e e r van kunstmest en daardoor zUn de meeste Wasplaten zeldzaam geworden, We z u l l e n ze dan ook n i e t zo gauw vinden, de zu ive r w i t t e Ivoorzwam, de p r a c h t i g e bloed- rode Schar laken Wasplaat, h e t groene Papegaaizwammetje en de o ran j e-rode Vuur zwammet jes. A l l een de l a a t s t e zUn nog n i e t zo l ang ge leden i n de omge- v i n g van Heerde ges igna leerd . Nbg een paar p r a c h t i g gek leurde paddestoelen d i e o.a. i n h e t Kloosterbos t e Wapenveld zUn t e vinden, zijn de Goudgele Bundelzwam en de blauwgroene Kopergroenzwam. BUna a l l e k l eu ren van de regenboog zijn bij de paddes toe len t e v inden, a l l e e n h e t korenbloemenblauw ontbreekt . Wat de g r o e i p l a a t s b e t r e f t , zijn de meeste paddes toe len e r g k ieskeur ig . Daar b4 paddes toe len h e t b ladgroen of ch lo rophy l o n t b r e e k t , zijn ze n i e t , z o a l s de p l a n t e n voor hun g r o e i afhankeli jk van h e t zon l i ch t . Toch z u l l e n we op donkere p l a a t s e n midden i n h e t bos maar weinig paddes toe len v inden en moelen we de meeste s o o r t e n op open plekken i n h e t bos of l a n g s de randen en bospaden zoeken, Ook z u l l e n we merken, d a t bepaalde paddes toe len a l t i j d bij bepaalde bomen zijn t e vinden. De Gele Ringboleet komt a l l e e n voor bij l a r i x e n , De Berkebo- l e e t z u l j e u i t s l u i t e n d bij berken vinden en de Zwavelmelkzwam bij eiken. Er zijn g r o t e groepen van paddestoelen, z o a l s de b o l e t e n en de r u s s u l a ' s , d i e een ondergronds huwelijk hebben g e s l o t e n met v e r s c h i l l e n d e boomsoorten. De fijne, v lokkige , w o l l i g e draden van de paddes toe lenplan t zijn i n n i g ver- s t r e n g e l d en ve rg roe id met de haarwor- t e l t j e s van de boom en e r v i n d t een u i t w i s s e l i n g p l a a t s van voed ingss to f f en t o t voordee l van be ide p a r t n e r s : een s o o r t symbiose dus , door de mycologen mycarrhiza 'GELE Q\NG'D;OLEET genoemd. Ook b u i t e n de bossen kunnen we v e e l paddes toe len vinden,

i n weiden, parken, gazons en bermen l a n g s de weg, Weidechampignons en Weidekinazwammen vormen soms h e l e heksenkriKgen i n de weilanden. I n k t zwammen en Vlekplat en hebben een voorkeur voor mestrijke p l a a t s e n a ls b.v. composthopen en v u i l n i s - b e l t e n . E r zUn s o o r t e n d i e u i t s l u i t e n d g r o e i e n op brandplekken, dus op p l a a t - s e n waar hout is verbrand en w a t as en houtskool is achtergebleven. De Kostgangerboleet komt a l l e e n voor a l s p a r a s i e t op de algemeen voorkomende aardappe lb s v i s t .

29 De Truffelknotszwam kun j e i e d e r jaar op vrijwel d e z e l f d e p l a a t s i n Tongeren vinden. Hij z i t op de H e r t e t r u f f e l i n de grond. Een bijzonder zwammet j e is ook de Rupsendoder. Het is een knotsvormig p a d d e s t o e l t j e , d a t e i n d i g t i n een oranje- rood t o n g e t j e en g r o e i t op dode rupsen en poppen van v l i n d e r s i n de grond (mees ta l op de pop van de Huismoeder- v l i n d e r ) . Een merkwaardig p a d d e s t o e l t j e d a t een h e e l s p e c i a a l m i l i eu h e e f t gekozen, i s h e t Mijtertje. Op enke le p l a a t s e n i n d e beken en sprengen bU Niersen en Tongeren g r o e i t h e t op r o t t e n d b l a d en takken d i e i n h e t wate r l i g g e n , A l i n ap r i l -me i kunnen we d i t zeld- zame p a d d e s t o e l t j e vinden, I n geze l schap van h e t eveneens zeldza- me Goudveil , z i e n we de mooie o r a n j e g e l e , soms d o t t e r g e l e , k n o t s j e s op r anke s t e e l t j e s u i t

G E X J + ~ ~ h e t wate r s t eken , Voorwaarde is I H K T Z ~ ~ zu ive r stromend water. Dank zij

de aanhoudende zorg van de t o t behoud van de Veluwse sprengen en

beken, b r e iden de g r o e i p l a a t s e n van h e t Mij ter t je z i ch de l a a t s t e j a r en u i t .

Wat h e t observeren en bes tuderen van de paddes toe len b e t r e f t , bevinden we ons i n onze omgeving i n een bevoor- R U P ~ E ~ ~ D O D ~ Q r e c h t e p o s i t i e , A l l e s o o r t e n bossen, l oo f - en naaldbossen, ge-

mengdebossen met r u k e ondergroe i van k ru iden en s t r u i k e n , op zandgronden en op ka lkrqke vocht i - g e bodem, maar ook h e i d e , akke r s en weiden,

3 komen h i e r voor. Enkele gebieden z o a l s Tongeren en omgeving, h e t

HqTLRTJE Landgoed Welna, h e t K loas t e rbos bij Wapenveld, vormen een bekende k l ank voor de paddextoe-lenkenners. Zeld- zame s o o r t en, z o a l s d e Vermil joenhoutzwam, de Echte Tonder- zwam en de Pruikzwam t rokken de aandacht van de mycologen, d i e van he inde e n v e r r e kwamen om deze zwammen t e bestude- ren. Laten we zu in ig zijn op onze bossen en v o o r z i c h t i g omspringen met a l l e s wat daa r g r o e i t en b l o e i t , opdat w l j en hen d i e na ons komen, nog lang kunnen g e n i e t e n van de geweldige rijkdom aan vormen, geuren en k l eu ren d i e de paddestoelenwereld ons t e b ieden h e e f t .

vauwzlrlAn A l b s r t Siedsrs

De mensen i n de lb,!iddeleeuwen zouden vreemd hebben opge- keken als ze hoorden, d a t we de he ide "beherenu om deze t e behouden en d a t we s t u i f z a n d e n als Natuurmonumenten hoeden!

Eeuwenlang zou "Het W i l t en Bus t e r l and van de Ve1uwe1l een geb ied zijn van g r o t e eenzaamheid, waar men eigenli jk a l l e e n kon jagen en waar p r i m i t i e v e landbouw werd be- dreven. I n de vroege middeleeuwen joeg men behalve op h e r t e n en r e e ë n , nog op oerossen, beren en elanden. De l a a t s t e wolf werd i n h e t midden van de 18e eeuw geschoten. De landbouw e i s t e een hoge t o l van h e t oorspronkelijke oerbos , d a t de Veluwe bedekte, Bos werd afgebrand, hout gekap t , waardoor de wind vri j s p e l kreeg i n h e t l o s s e zand van weer v e r l a t e n a k k e r t j e s . I n h e t g u n s t i g s t e geva l kwam e r he ide groeien. De schapen d i e men e r l i e t g razen , h i e l - den kunstmat ig deze heide vri j van ops lag en leverden mest voor de boeren. De zandvers tu iv ingen waren ontembaar en vaak een ramp voor de mensen. Door gebrek aan s o c i a l e voor- z ien ingen , was h e t "vaku van r o v e r vaak de en ige wijze om i n l e v e n t e b luven voor hen d i e maatschappelijk u i t g e s t o t e n waren. Over de Veluwe r e i z e n was i n de l 7 e eeuw dan ook nog een gewaagde onderneming, ItHeidebeheertt , hoe doe j e d a t ? Zoals v roeger : Er schapen l a t e n g razen , afbranden, of af- plaggen ( z o a l s eer t i jds voor de p o t s t a l ) , of maaien, ops lag verwijderen. I n wezen g a a t h e t e r a l l e m a a l om, een onna- t uu r l i j k landschap n i e t weer a a n de na tuur prijs t e geven, omdat we h e t als mens zo i n t e r e s s a n t vinden. D a t b e t e k e n t ,

zorgen d a t h e t n i e t weer bos wordt en d a t de h e i d e s t r u i k e n n i e t t e oud worden. Een nieuwe g r o t e zorg is de toenemende v e r g r a s s i n g van onze heidevelden. Hoe h e t komt, d a t op v e e l p l a a t s e n gras de overhand kr i jg t , is nog n i e t d u i d e l u k , Het h e i d e h a a n t j e , d a t v e e l he ide a a n t a s t , kan zo massaal optre- den omdat e r v e e l he ide is! Waar de he ide nog ech t he ide is , over- h e e r s t mees t a l de s o o r t s t r u i k h e i d e , d i e e ind augus tus h e t landschap t e r

C p l a a t s e met een paa r se deken overdekt. SsRU\ KH El DE Daar g e n i e t e n we dan van op de golven-

de v l a k t e n van Renderklippen, Kamperklippen, op de Tongeren- s e he ide en de heidevelden van Welna, G o r t e l , De Del len , Vierhouten en Elspee t . Verrassend zqn ook vaak de k l e i n e r e heideplekken t u s s e n de de bossen of de enke le p o l l e n i n een open dennenbos, A l s de s t r u i k h e i d e b l o e i t , b l o e i t ook zUn k l e i n e p a r a s i e t , h e t du ive l snaa iga ren , d a t zun voedingssappen v i a k l e i n e

zu ignapjes van de he idep l an t b e t r e k t . Heel l ang denk je : "Nu ja, daar l e e s je over i n boeken, maar ZIEN doe j e z o i e t s na tuu r lvk nooi tw. Het ene jaar is h e t ook minder t a l r i j k dan h e t andere. Maar als je h e t eenmaal gez i en heb t , misschien doordat een ander j e erop wees, z i e j e e l k jaar wel een p l e k j e s t r u i k h e i d e , d a t er w a t a r m e t i e r i g b d s t a a t en ontdek j e d e dunne, roodach t ige d r a a d j e s , d i e erdoorheen gewikkeld z i t t e n . Kleine t r o s j e s bloempjes z i t t e n aan de draden, n e t zo roze -wi t t i g a l s d i e van de he ide z e l f ; h e t en ige bewjjs d a t j e ech t met een p l a n t j e t e maken hebt! A l s de s t r u i k h e i d e b l o e i t , z i e n we op ver- s c h i l l e n d e plekken, maar voora l d a a r , waar de grond voch t ige r is , de o r a n j e p lakka ten van de dan mees ta l u i t g e b l o e i - de dopheide. Maar ook h e t o r a n j e b r u i n van de u i t g e b l o e i d e bloempjes is mooi. De r o s e b a l l o n n e t j e s , d i e he t e e r s t wa- r e n , hebben h e t rijke bezoek van bijen, hommels, wespen, e.d. a l i n j u l i gehad. Veel i n s e c t e n , bege r ig naar d e n e c t a r , b e t e n ga t en i n de bloempjes, omdat hun k o r t e tongen de honing n i e t konden be- re iken . J e z i e t d a t nog du ide luk a a n de bloempjes, z e l f s t o t i n de win te r . D O P H E \ ~ C Helemaal zonder bloemen l i jk t wel de k raa ihe ide . Ze g r o e i t i n g r o t e p l akka t en van e f f e n groen, d a t soms donker purper t o t bijna zwart v e r k l e u r t , Kraa ihe ide zoekt de k o e l s t e plekken van h e t he ideve ld , daa r waar een d e e l van de dag schaduw h e e r s t , b.v. a c h t e r een g r o t e v l i egden of op een noord- h e l l i n g . De p l a n t v i n d t h i e r op de Noord Veluwe zijn meest zuidelijke g r o e i p l a a t s en v o e l t z i c h daarom b e t e r t h u i s i n Drenthe en F r i e s l a n d en nog b e t e r i n de Scandinavische landen, Soms vinden we zwarte be s sen aan de k raa ihe ide . A l s e r bessen zUn, moeten e r ook bloemen geweest zun. Maar d i e z i e n weinig mensen, omdat ze zo weinig opval len, Een p a a r meeldraden t u s s e n h e t b l a d i n , l i jk t a l l e s t e zUn en dan nog i n a p r i l , als j e h e t n i e t verwacht.

A l s we e c h t e r i n ap r i l /me i t och i n de he ide komen, kunnen we nog v e e l meer b loe i ends tegenkomen. Een a a r d i g e k l e i n e bremsoort b l o e i t f e l g e e l op de donkere heidegrond, Probeer e r n i e t wat van t e plukken: hij h e e t n i e t voor n i e t s s t e k e l - brem ( g e n i s t a anglkca) . Het Engelse Koningshuis P lan tagene t i s e r n a a r genoemd. Veel l a t e r b l o e i t e r nog 20% nage bremsoort , zonder s t e k e l s : de kruipbrem. Heel mooi z i e t men deze l a g e bremsoorten b l o e i e n op de hoge t a l u d s van de

snelwegen. Daar s t a a n ook de gewone, g r o t e b remst ru iken , d i e we i n onze s t r e e k h e l a a s op de gewone he ideve lden missen. Aardige k l e i n e w i t t e bloempjes s i e r e n i n h e t vroege v o o r j a a r vaak d e omge- woelde zandplekken, z o a l s bermen en brands inge ls van h e t heidegebied.

Het kunnen zUn: v r o e g e l i n g e t ~ e s , zandraket, k l e i n t a s j e s k r u i d en hee l vaak de he idespurr ie , met v e t t i g e , ro l ronde b laadjes , Een a a r d i g paardebloemachtig, l i c h t - g e e l bloempje heet muixeoort je. I n dé zomer z ien we op vocht ige plekken de k l e i n e ge le v ie rb lad ige bloemp jes van de to rment i l (ook wel i n he t bos) en voor wie de plekken welen, pronken e r eind augustus de

e klokjesgent ianen bU t i e n t a l l e n , Bjj Vierhouten kunnen we i n he t Mosterdveen velden v o l van h e t f r a a i e g e l e Lel ieacht ige p l a n t j e beenbreek vinden, dat op een hee l enkel p lek je bu Epe ook nog voorkomt. Dit zun de p laa t sen waar we de p i e t e r k l e i n e p l a n t j e s van de ronde zonnedauw of v l iegenvanger t je kunnen verwachten. I n he t veenmos of zomaar op de k a l e , n a t t e zandbodem s t a a n ze. Ze hebben weinig bladgroen, zodat ze voor een d e e l van hun voedsel afhankeluk zijn van de d ie r luke e i w i t t e n , d i e ze u i t ze l f gevangen v l i e g j e s eed , halen, Die vochtige plgf ien en de echts senmen ontstraain doordat het regenwater t e r p l a a t s e nie t weg kan =&ene In de bodem is i n de loop der tUden n.1, ( i n het gzerhoudende ~duwezapd) een l a a g j e Qzeroer ontstaan, dat geen water doorlaat, Fraaie zones van v@rrschjlllende t in t en grsen omaometin %atn. ven. Het voedselasme water heeft geen contact met het grondwa-

ter , D e vennen herbergen een voor on8 land unieke wereld van inicro-srgceini~men~ Vaarder groei ?n de lapven van kikkers, padden en l i b e l l e n s r i a op, Op p laa t sen waar de grond door vocht en a lgen helemaal d ichtges lagen l i jk t , aan greppelranden en langs paden vinden we een enkele,maal de typische grondster. Zijn u i t l o p e r t j e s v o l k le ine b l a a d j e s en bloempjes, vormen een s t e r r e t j e p l a t op de grond. F r a a i is de g r o e i van a l l e r l e i korstmo&@en op de heidevelden, Knapperig bij drong weer, zacht bij vocht, Het zUn ingewikkelde organismen, een samenleven van een zwam en k l e i n e groene wie r t j e s . De zwamdraden zorgen voor de s t ev ighe id , de w i e r t j e s voor he t maken van voedbsel u i t zonl ich t , De rode l a k a n d j e s , d i e we soms aan het beker- mos (een korstmosssort) z ien , Laten i e t s blijken van zUn zwammenverwantschap, Daar worden de sporen gevormd. Stijve lange s p r i e t e n maakt he t g r a s , da t daarom pupe- s t r o o t j e heet en op vochtpleldxen vinden we ook wel de grove pijpvormige s t e n g e l s en bladen van de p i t r u s . Vliegdennen en enkele berken en l i js terbessen s t o f f e r e n h e t heidelandschap. Vooral op de heide van D e Dellen s t a a n p rach t ige vliegdennen, waarvan de takken t o t op de grond komen, Vliegdennen zijn gewone grove dennen op natuurlijke wijze opgeslagen en i n vrQe s tand ~ p g e g r o e i d , Ze lijken i n geen enker opzicht op de lange masten met een p r u i k j e bovenaan, d i e i n aangeplante bossen zUn opgegroeid, S l e c h t s enkele bomen en struilccin worden maar door ons mensen op de heide geduld, want we wi l l en d i t i n wezen onnatuurlijke, maar o zo boeiende landschap n i e t missen,

?

Het natuurgebied i n he t westen, de I J s s e l s t r e e k i n he t oosten, hoe moet je de brede s t rook ka rak te r i se ren d i e daar tussen l i g t ? Hek land van beken en enken? H s t land van dorpen en wegen, van kas te l en en molens, h e t land tussen heuvels en r i v i e r ? A l deze k w a l i f i c a t i e s zeggen i e t s over de aard en de geschie- denis van he t tussengebied. We houden h e t mmar op he t l a a t s t e : "tussen heuvels en r i v i e r u . Niet i n de l a a t s t e p l a a t s omdat de a f d e l i n g Epa/Heerde van de KNNV nu a l ruim 13 jaar onder da t hoofd een wekelukse rubr iek i n de regionale pe r s verzorgt. We moeten e e r s t de grenzen van h s t gebied wat duideluker de- f i n i z r e n , Met land tussen heuvels en r i v i e r h e e f t een duide- 1Uk-e noord-zuid as, Die loopt i n f e i t e van Hattem t o t Dieren, Over de h e l e l e n g t e van deze s t r o o k vinden we i n he t westen de fraai gebogen stuwwal en i n h s t oosten de I J s s e l , Meer h ierover i n h e t hoofdstuk, "Ontstaan van de huid ige vorm van de Veluwe1\ we beperken ons hoofdzakelijk t o t he t noorde- ldke d e e l van d i t gebied, waarvan Epe en Heerde h e t centrum VOrmen, We trekken bovendien da grenzen i e t s nauwer, Aan de westkant is da t gemwkkelqk: we nemen de -overigens zeer g r i l l i g e - grens tussen h e t bos- en heidelandschap van de stuwwal en he t ag ra r i sch gebied, Het stuwwallandschap wordt i n een ander d e e l van d i t nummer beschreven, D a t g e l d t ook voor h e t ooste- luke gedeel te : h e t IJssel landschap, De grens tussen I J s se lgeb ied en ons middengebied is ech te r n i e t zo gemakkelijk t e trekken, Tot hoever is de invloed van de r i v i e r i n he t landschap merkbaar? J e kunt daar lange discus- s i e s over voeren: j e kunt de grens leggen op de overgang van k l e i naar zand ( of veen) ; j e kunt ook kijken naar de p l a n t Jes. Dat zum a l l e b e i c r i t e r i a waas je i n h e t landschap echt naar moet gaan zoeken ( b e s t l euk trouwens), Eenvoudiger is h e t om he t Apeldoorns Kanaal maar als grens t e beschouwen, Dat is wel een kunstmatige, maar dat g e l d t voor onze westgrens ook, Ook d i e v a l t lang n i e t overa l samen met de 18natuurljjkev grens.

. (Zie ook he t a r t i k e l op pag,3) Is ons tussengebied ook geomorfolegiseh t e ka rak te r i se ren? Ja, da t is h e t , a l m i s t he t ~ p e c t a c u l a i r e elementen als de Veluw- s e heuvels of een brede r i v i e r e Nee, je kant a i e t zeggen, d a t ons gebied heuvelacht ig is, Toch is h e t n i e t helemaal vlak, zoa l s de I J s s e l s t r e e k , I e t s hogore en i e t s l a g e r e delen wisselen geregeld met e lkaa r a f , Hoe d i e a fwisse l ing i n e lkaa r z i t , hoe de s t r u c t u u r van de hogere en l a g e r e de len is, 18 h e t b e s t e op een goede k a a r t , l i e f s t met hoogtelijnen, t e aien, Het blUH dan, da t de l a g e r e delen vlakke kommen zUn, d i e meer naar h e t oosten als vrij smalle dalen tussen wat hogere gebieden l iggen, Die hogere gebieden zgn ovaal , i n e l k geval afgerond, van vorm, I n he t t e r r e i n zqn hoog en laag o,a, h i e raan t e onderscheiden, da t i n de hosere de len s l o t e n of ander oppervlaktewater normali- t e r ontbreken, Boog en l aag moeten wel i n hun betrekkelukheid worden beischouwd: i n absolu4te maten zjjn de v e r s c h i l l e n tussen de hogere ruggen en de dalen doorgaans n i e t meer dan een metar of vul?,

Hoe is nu d i t patroon van hoger en l a g e r onts taan? Voor een ve rk la r ing moeten we a e r s t nog naar een ander hoogteverschi l kgken, da t z ich over v s s l g r o t e r e a fs tanden u i t s t r e k t . Ons he- l e gebied h e l t van west naar oost , Onze aangenomen westgrens l i g t op rond de S0 m, NAP, he t kanaal op rond de 10 meter. Ge- middeld een hee l l u i e h e l l i n g dus, die je i n h e t t e r r e i n n i e t z i e t , maar 'd ie bqvooJi'oeeld vrollqk stromende beekdes mogeldk maakt. Verder moeten we voor de ve rk la r ing nog even t e r u g naar de a r t i k e l e n e l d e r s i n d i t nummer, over de stuwwal, E r is daar- i n sprake van trogvormige dalen, Wel, h e t door d i e da len i n d e g ~ t g d e n wet h s t sneeuwsmeltwader afgevoerde mater iaa l -zand en grind- moet weer ergens gedeponeerd adn. Dat is ge- beurd i n ons tussengebied. En de hogers ruggen kun j e een s o o r t "puinkegelsgt hs~ksnnen,die als waaiers voor de monding van de dalen l iggen (zie, sok paginga 5 1, Opzu naderen ze h i e r en daar e lkaa r , maar bet stromsn"aSa water h i e l d tussen die ruggen omnlle afvoeren open, Ds puinkegels bestaan u i t vrq grove, soma grindsdke zanden, Js kunt zeggen, da t de srosie van de stuwal de grondslag voor ons tussenlandschap h e e f t gelegd, Maas er i@ nog sen f a c t o r werkzaam geweest :de wind, Ook de wind kan mate r i aa l wegvoeren en e l d e r s weer a f z e t t e n , Zo h e s f t de wind h iep en daar i n ons gebied l a a g j e s of soms ruggen van ( u i t e r a a r d ) g r ind loze , tamsluk fune zanden afgezet , DEI meer s p e c t a c u l a i r e r e s u l t a t s n van de windwerking, ~ t u i f - duinruggen zoals de Rendsrfl ippen komen i n ons tussenland al- l e e n i n he t noorden voor, i n ds omgeving van Wapenveld en Hattem, Bs d o o r h u i ~ e n de daar smalle tussens t rook en dr ingen z e l f s v e r i n h e t r i v i e r g e b i e d door,

Zsala we mgen hebben water en wind s o i t een belangruke r o l gespeeld b 4 h s t modelleren van ons gebied. N a d i e bswegeluke mi l lennia b leef het water e s a belangrtjke r o l spelen, Dat de hogers ruggen droger zvn dan ds dalen l i g t voor de hand, Nog n a t t e r zyn de vlakke komgebieden, D@ meest westeluk gelegen kommen (of, zo U w i l t , zeer brede da len) l i g g e n e c h t e r a l o gevolg van ds algemene h e l l i n g van h e t t e r r e i n hoger dan de mees ooste luk gelegen ruggen, maar ze agn zeer nat , Boe komt d a t ? I n v e e l van deze kommen doet eich h e t verechunsel voor, da t flkwel" genoemd wordt, Kwel is het -min s i meer onder druk- naar bu i t en Greden va.n grondwater* (Concentreert d i e u i t - t r e d i n g zich op &&n p l a a t s dan is e r sprake van een bronnet je) , D a t h e t sersehdansel z ich i r r de lagers de len voordoet is be- grlUpelUk, daar zit h e t grondwater d i c h t e r onder de apper- s l a k t e , Mam waar kamt h e t water dan vandaan?, Met h e t beginse l van de communiesrende va ten esgena ve r i n Uw achterhoofd, kant U caneladsren, da t h e t grondwater dan ergens anders hoger moet staan, Dak "ergens ander~@-is n i e t s anders dan da otuwwal! Bugaand dwarspro f i e l t j e l e g t s n s l l a r u i t dan een heleboel woorden, da t i n een heuvelgebied a ls de Veluwe de grondwater- s p i e g e l min of mear h e t algemene r s l i e f volg t , Dat grondwa- t e r - de gebufferde neers lag die op de Valuwe overvloedig valt, v l o e i t l angman af en kan i n lagere delen , voora l aan de voet van de heuvels , opwellen,

Hetzelfde v e r ~ c h i j n s e l zorgt voor de voeding van de ve la apren- gen en de beekjes d i e i n de ondiepe dalen l iggen, Maar d a t onderwerp komt strah aan de orde. Die ki.el zorgde, soms i n oombinatie met andere bodemprocassen, voor veen~orming i n de kommen, Op oude h a r t e n vind j e dan ook aan de voet van de heuvels g r o t e moerasgebieden ingetekend. We hebben nu ons gebied tussen hsavs l s en r i v i e r begrensd en i e t e van h e t on t s t aan van de oppervlakte v e r t e l d , Een gebied minder v l a k dan h e t lukte Een gebied met ruggen, soma door ~ t r o m i n g , soms door wind a fgeze t , ondiepe da len wamin vaak beekles stromen en vlakke kommen wwarin kwel optreedt.

Deze s i t u a t i e t r o f f e n de e e r s t e bswoners aan. Wat se aan be- g r ~ e i x n g a a n t r o f f e n v a l t bu i t en h e t kadar van d i t a r t i k e l , maar we moeten wel een hoofdratuk wudsui aan de in tens ieve bernoeizng van de bewoners met hun grond, Dat begon a l zocn L+000 5000 jaar geleden toen he t a g r a r i s c h bedrdf s n daarmee een gezeten bevolking ziob begon t e ontwikkelen, Veel Later ontstonden de tegenwoordige dorpen, De e e r s t e geschreven bronnen zqn vaak zo'n l000 Jaa r oud, maar de kernen kunnen natuurldk nog ( v e e l ) ouder zijn, Men moeet droog wonen, maar wel water bU de hand hebben en wie

oede h a r t grondig bekukt, z ie t dan ook d a t de dorpeker- nen een f Vaaesen, Epe, Hesrde) op de hoge ruggen l iggen, miaw vlak b$j een d a l l e t j e , D@ hogers ruggen leenden z ich goed voor landbouw, de da len en de kommen voor hooien weiland. Maar de Veluwie gronden waren van na tu re al n i e t r& en waar- echgnljjk nog verder verarmd doop de rosfbouw van de e e r s t e p r imi t i eve landbouwers, I n de middeleeuwen ontwikkelde %$@h de hefdelandbouw, Schapen '

werden geweid op de toenmalige onafzienbare Veluwee helde, Ze werden geota ld i n ~ c h a a p a k o o i s n ~ Die hadden een bodem van s t e e d s v e r v e r s t e heideplaggen,De plaggen met mest werden op de ho e r e landbouvgranden gebracht (efa h e t hoofdstuk over de heide f . Aldus werd h e t k l e i n e b e s t j e vruchtbaarheid van een groot gebied geconcentreerd op ean v e e l k l e i n e r gebied: h e t akker-areaal, De akkers op de hogere ruggen - op d s naordoost- Veluwe enken genoemd - werden doos deze bemesting g e l s i d e l u k opgehoogd, Daarvan bleef gemiddeld maar een mi l l imeter pe r jaar over, Maar in l000 j m r WPB de g r o e i origeveer een meter en zo accentueerde deze vorm van landbouw h e t bestaande re- l i e f . Deze enkan hadden on hebben eigennamen: Wisseloe Enk, Zuuker Enk (Epe),Emsterenk, Waas ze I n de bebouwing van de groe$,ende dorpsn werden opgenomen, werden ds enkan namen van wuken: Heggerank Vaassen, Busgereak Epg,

Behalve h e t a g r a r i s c h beds2jf waas e r u i t e r a a r d ook w a t nuverheid i n he t tussangebied, Nuverheid vraagt energie en h e t is gerieIl3jk en goedkoop als Je daarvoor andere bronnen kunt aanboren dan d i e van mens en d ie re Een voor de hand l iggend a l t e r n a t i e f is de wind, E r waren v e l e -en e r zjjn nog enkele- windmolens, (Die i n Wapsnveld s tond, om wat b e t e r wind t e vangen, op een hoge s t u i f r u g ) . Maar de bgzondere ges te ldheid van ons gebied: de lange h e l l i n g en de ondiepe dalen, boden een mogslj jbeid om l e t t e r l i j k en f iguurl j jk nog een anders bron aan t e boren, nameljjk waterkracht , De e e r s t e watermolens van de Veluwe (rond h e t Jaa r 1008) hebben mogeluk op natuurlqke beken gestaan, Maar l a t e r , voora l i n de 17e eeuw, legde men i n da bestaande da len kunstmatige beken aan, d i e gevoed werden door gegraven bronnen, sprengen genaamd, De nuverheid d i e het stromende water zowel voor aandruving als voor h s t f a b r i c a g e p r ~ c e s gebru ik te , was de papiermakerg. D s opkomst van deze i n d u s t r i e hing samen met d e u i tv ind ing van de druktechniek, I n de l 8 e eeuw draaiden op de Veluwe t u s s e n de l50 en 200 watermolen^. Om h e t voor h e t waterrad benodigde hoogteverschi l t e krijgen werden de beekjes n s g g e l ~ i d t t d,w.a, t u s sen wallen t o t boven h e t maaiveld gebracht , Voor bezinking en buf fe r ing van he t water legde men boven de molen &ome een molenvqver (nwijerdlt) aan, Zulke wjjerds z i en we nog b.v. i n Vaassen op de Oosterhof, Ook de vuver a c h t e r d s Cannenzburgh, gelegen aan de Bernardlaan, i s een wuerd, Een van de g r o o t s t e en mooiste is de wi jerd boven de Weawmse watermolen aan de Oude Zwolse- weg. Sprengen en kwelgebieden be rus ten overigens op he tze l fde ver- schqneel , nameluk h e t aan de oppervlakte t r eden van h e t u i t h e t Velaáwemaasief wegstromende grondwater, Wet v e r s c h i l is, d a t he t i n de gegraven sprengen kunstmatig aan de oppervlakte wordt gebracht t e n behoeve van snergiewinning, Een vinding, d i e nergens anders dan op de Veluwe schunt t e zun t oegepast y

I n de venige komdalen werd vroeger t u r f g e ~ t o k e n en e r werd vee geweid - ex tens ie f (weinig d i e r sn pe r km21 want do vegetatie bestond g ro tendee l s u i t he idesoor tsn en zeer s c h r a l e grassen, De lage kommen hadden i n de s t r e e k vaak de naam H'broek'k Kortebroek, Vosseinbroek, Vemderbrsek,

Prikkeldraad was nog nisd uitgevonden, Om wild en vee u i t de 3 3

akkers op de enken d e houden werdea v a l l e n opgeworpen en met hout ingeplant . Wiet a l l e e n l angs de randen maar ook l angs percaalgrenaen op de enken z e l f p l a n t t e men vaak houtwallen. Periodiek werden d i e wallen a fgeze t ( z kortgekapt ) e

De wallen hadden sok een f u n c t i e als hou%- @n 'brandistofleve- r a n o i e r . Van de eiken gebru ik te men de schors ("eekW) i n de lesrlosier3J. Tuesen de a&ercomplexen em ds weidegronden langs de beken lagen t o t v e r i n de vorige eeuw nog u i t g s s t r e k t e onontgonnen heidegebieden, On~ntgsnnen w i l n i e t zeggen n i e t gebruikt. Ook h i e r werden schapen geweid, heide werd geplagd, zand gegraven, hout gehakt, buen gehouden, Vergeleken met d s ensensdie waarsehunkuk meer dan 1Q00 Jaa r oud %@n, zlJn d@ agra r i sche gronden die u i t de ontginning van deze helden (rond l 0 8 jaar geleden) onts taan %gn, vrg jong. Vara oudsher hsetteaa deze gsbisden de Hsveldemafl"e Namen als Eekterveld, Zuuke~veld, Dorperveld naar he t dorp Epe) leven nog voor t , nu i n i n d u e t r i e t e r r e i n e n of straatnaamen, We hebben nu gezien hoe boeren en ambachtslieden i n enige t i e n t a l l e n eeuwen h e t landschap bouwden: een landschap van door houtwallen omzoomde afisrs, graa ige dalen met beekjes , wqerds sa watermolend, a x t e n s i e i gebruik te broekgronden en velden. En in h e t z e l f d e gebiad grosidcaas. heol. langeaam de dorpen en ontwbfielde ~ i e h h e t wegennet, Heel langzaam: wie de huizen van h s t dorp Epe t e l t op een h a r t d e van 1880 komt n i e t verder dan 125, Hek dorp i n c l u ~ i s f een paar nabugelegen buurtschappen t e l d e nauwsluks 1000 inwogers,

Een van de kenmerken van h e t ao gevormde landschap wae de kleinschal igheid. KPeinschalighsid zou je krunnen omsehruven als a fwisse l ing op kor te afs tand. En de natuur , met al^ b a ~ i s da v e g e t a t i e , wisselde mee af: de a&er@, de houtwal- l e n , de beekjes , de broeklanden en veldenSwde s tu i f ruggen , %e hadden alle hun eigen t y p e r e d e begroeiing,

Een v a r i a t i e op wat g s s t e r e achaa l was t e danken aan het f e i t d a t ons gebied een grenszone is: tussen hoog en laag, tussen min of meer arm VeLuwemnd en vruchtbare r i v i e r k l e i , zelfa min o% meer letterlak t u a ~ e a a r m sn rklk, De overgang waa zelfs t e r u g t e winden i n het aanaien van de boerderijen. De naar het oosken t o e toenemende bodemrukdom weerspiegel t z ich u i t e r a a r d ook i a de plantengroei, Beo1 mooi wordt d i t geP1lus t rserd doss de begroelPng langs d s beekjes, Ze stromen van west naar oost en lapen dus evsnwddig met de overgang, : l ie p3beantesrnscgort;an t e l t @n s ~ r g e l u k t , merkt a l gauw dat naar he t ass ten t o e andere aoortgn voork~men en d a t ook het a a n t a l s o o r t e n tosnesmt, Maar ook de mensen voelenn z ich t h u i s i n svsrgangsgebieden. De s t r o o k w m r i n de d ~ r p e n r e e h Battgm (ssrr-, een s t a d ) Wapenveld, Heerde, Epe, Vaassen, Apeldoorn ( ja, een dorp j Beekbergen, Loensn, Eerbeek, Laag Soeson s n Dieren z ich ontwffielden, ia n i e t Losval l ig d@ as van de tuesenzone, Met de g r o e i van de bevolMng, de nuverheid, het verkeer en de i n t e n s i v e r i n g vaa.het a g r a r i s c h bedrgf werd overigeas ook h e t gedurende v e l e eeuwen gamodelleerde landschap i n k o r t e tgd ingrgpend gewvzigd., De ingrspen en de kechniekea werden g r s o t ~ c h a l i g en de na- t u u r l a k s sgkdom,die j u i s t aan d i e kle inschal igheid t e danken wa8, nam s n e l af,

Daarom moet de beschouwing over de v e g e t a t i e van h s t tussenge- bisd,waarmee d i t a r t i k e l wordt afgerond, gro tendeels i n d e verleden tqd worden gesehseven, De p l a n t e q r o e i d i e karakte- r i s t i e k is voor a l de landoehappen en milieu@ d i e we noemden, is gedurende de l a a t o t e 40 jaar I n s t e a d s s n e l l e r tempo aan h e t verminderen en verdwunsn en t r e k t z ich t e r u g op s t e e d s k l e i n e r e , s t e e d s meer bedreigde v luchtp laa tsen , De akkers, Nergens wordt d a t b e t e r g e x l l u e t r e s r d dan op de akkers, Karak te r i s t i ek voor de enken waren vroeger de roggevelden, Een h e l e reeks k leur ige een ja r ige zomerbloemen had sen cyclus d i e g r e c i s s p a s t e b$J de winter-roggeteel t , Behalve de korenbloem d i e Ledereen kent , drsagen t o t d i e k leu r ighs id blj de karnil.le, de paarse voadsrwikke rsn a l l e r l e i k l e i n e r g r u t ala de g e l e korensla , wkkerviooltjea en vergeetmenietjea. Langs de randen groeiden opvallende soor ten a ls de bleekgele hennepnetel en de dauwnetel, Een hinderlgk maar mooi graa i n d a t gezelschap was d s windhalm met zlji De rogge heeft p l a a t s gemaakt ( p l a a t s m6eten maken onder de dwang van de economie) voor de sndmais, De r o l l e n zqn haast omgekeerd: deed de reggs h e t a l goed b4 o,a, een n i e t a l t e roya- l e bemesting, de mais doet het nog goed bij een royale overbe-

Bemesting en herb ic iden hebbsn de akker f lo ra vrIJwe1 ui tge- roe id , Ze handhaaft z ich op vlucht plekje^ : ornis;@.tirr@@ld@ ~ t ~ ~ - jee berm ( d i e immers n i e t wordt bemest) en bgvoorbesld op de a f d e h r o n d van kuZlvoeder- hopen. Zo i a de korenbloem van akkerplant een o n h u i d van kale, s c h r a l e hoekjes geworden, Wet- z e l f d e g e l d t voor ds andere s o o r t e n en i n zulke s i t u a t i e s kom je de moois dauwnetel af en t o e gelukkig ook nog tegen, Aardige p l a n t j e s van d i t mil i eu z"a ook de paarse dovenetel en * % o k een aoor t dovenstel , Zijn u i t e p l u k h e s f t i e t s buzsnders: de bovenste paren van t sgensvs r e l k a a r s taande bladen zun aan de voet vergroeid en vormen ~ c h s t e l t j e a , Maar naar de korens la , he t g lad biggekruid en nog een paar van d i e blukbaar "overgevoel iget9soorten kgk ik a l jaren vergeefs u i t ,

Onze s t r e e k moet in l e n g t e t i e a t a l l e n k i lomaters hakhoutwallen ruk zijn gewsest. Het g r o o t s t e d e a l is verdwenen, mam wie goed zun ogen de kos t g e e f t , komt bjj s t u k j e s en beetdes toch nog mooie r e s t a n t e n tegen, Houtwallen zgn eigenluk s tukdes losfboe en denkeluk esn goede weerspiegeling van hst oorspromkeldke bomen- en heester- bestand.

Daarmee overlappen we eigenlak een onderwerp d a t i n een ander a r t i k e l I n d i t nummer aan bod komt, Het onderwerp houtwallen h e e f t trouwens z ~ v e e l aspecten, da t e r zonder moeite een h e e l nummer van Natuurklanken mee gevuld zou kunnen warden. Aangezien d i t a r t i k e l toch a l danig de geplan- de omvang aan h e t overschrQden is, moaten we ons ech te r t o t een paas algemene ~pmerkingen beperken. Indacht ig h e t geschrevene onder h e t kopje "de natuur tussen heuvels en r i v i e r v f kan men zich afvragen of de houtwallen i n h e t tusssngebied aoortenrjjker eun dan de loofbossen op de stuwwal, D a t b%Ukt inderdaad t e kloppen, Een r o l z a l daarbq wel spe len da t de houtwallen grensden aan eeuwenlang bemeste

Een houtwal bestond i n pr in- c i p e vooral u i t zomereiken en berken, maar v e e l andere bomen en s t r u i k e n kunnen e r een p l a a t s vinden. Twee daarvan verdienen e x t r a aandacht, Begin a p r i l b l o e i t de bosw&lg.m@t g r o t e g e l e kat jesr (als h e t tenminate een manxielqke boom is) , Die v a l l e n e r g op i n oen tqd da t de bomen nog h a l zon, De r e s t van h e t jaar gaa t deze f o r s e , boomvor- migo wilg ongemerkt op i n h e t andere groen, Een k l e i n e maand l a t e r b l o e i t de wilde ke r s , kor ts tondig maar uitbundig, Men is gauw geneigd t e donken aan verwilderde cul- duurvermen, maar de zoete kerd is een echte inheemse boom i n onze s t r eken , Neemt de zoete k e r s een beschei-

-- den p l a a t s i n i n he t inheemse bomenbestand, n i e t kan d a t worden gezegd van zQn opdringerige uitheemse b r o e r t j e de Amerikaanse vogelkers, I n s i t u a t i e s als bUvoorbeeld Nederlandse houtwallen, h e e f t daze l e v e n s l u s t i g e broeder zich soms als een koekoekaj~ng gedragen, Zo z e l f s , da t soms de oosaprsnkelQke eiken, berken en inheemse h e e s t e r s verdwenen zun en de wallen geheel u i t Amerikaanse vogelkers be- s taan , Kruiden i n he t bos -dus i n houtwallen- moeten h e t hebben van bet vroege voor jaa r , als de blwdkro- nen hun bloemen nog n i e t i n de schaduw verbergen* Echte houtwal- p l a n t j e s aun he t a l e l d e r s ge- noemde d a l h u i d en ook de sa lo - mon~zegel:een s l anke oeorhangen- de p l a n t met een rULJe t r o s j e s van k l e i n e groenfgwit to l s 9 i a - bloempje8 onder de bladeren, Een enkele keer kun j a Lelietjes van dalen tegenkomen en vroeger z e l f s maagdepalm en g e l e dovenetel{ de echte wilde, n i e t d i e bontbladige woekeraar)* Ook een w a l h e e f t randJea en J u i s t d i e r and jes ( o ~ k weer esn overgawszdne!)

SALOMQfi) LEUETJ 6

PEQ DAL-%@ 26UeC

zijn soms g roe ip laa t sen voor mooie v o o r J a a r s b l o e i e r t j e s zoa l s klaverzuring en bosanemoon. Weer wat l a t e r - rond ha l f mei - vind je op zulke plekken v i o o l t j e s ( h e t b o s v i o o l t j e met de l i c h t e spoor) en gelukkig nog massaal grootbloemmuur, een bdzonder s i e r l Q k p l a n t j e mat l i c h t g r o e n g rasach t ig blad en een rvkdom aan w i t t e bloempjes, Op dezel fde tijd en p l a a t s t r e f je de dagkoekaeksbloem aan, d i e met zQn g r o t e roze bloemen wekenlang f l e u r aan de hout- walranden g e e f t , Be beekjes, De houtwallen vormen een mooie verbinding met een element da t -hoe kunstmatig ook- sterk verrukend h e s f t gewerkt op h e t landschap van de Veluwerand, De verbinding l i g t h i e r i n , d a t v e e l beekjes worden begeleid door houtwa&len of een min of meer natuurlijke, gevarieerde boombegroeiing, Maar de bijdrage is g r o t e r dan a l l e e n i n de vorm van houtwallen, D e beekwallen hebben n a t t e voeten met weer een eigen f lora ,waar in de v e l e varans opvallen, Een van de mooiste dingen d i e je op de oost- Veluwe kunt beleven, vind ik de l i ch tg roene , ne t ontplooide varenzomsn langs de beekjea i n mei, Over de bjjzondere p l a n t J e s d i e i n sprengen kunnen groeien l e e s t U e l d e r s a l , want d i e sprengen l iggen v e e l a l i n h e t bosrijke natuurgebied.

Niet a l t i jd; ook de tuasens t rook bevat een gaar bqzondere s p r e n g e n ~ t e l s e l s . Sprengenbeek jes hebben kwelzones, Waar d i e i n he t v o l l e d a g l i c h t l i g g e n edn daaraan een paar plantensoor- t e n gebonden, d i e landelijk bezien t o t de g r o t e eeld~aarnhsden behoren, Een daarvan is h e t b r o n h u i d , Dat is e s n . s o o r t wild p o s t e l e i n t J e d a t f r i s g r o e n e kussen t j e s vormt, Naar de bloem- p j s e moet je aoeken,gilo minuiscuuleUn ze. Een andere is de klimop-waterranonkel, ook t a l sen L i l l i p u t t e r , We hebben straks a l gezien, d a t bu i t en de sprengen i n de komgebieden kwel op t reed t en ook daar kun je die p l a n t j e s wel eens vinden. Een bronnetJes- en kwelplant i s ook de b i t t e r e veldkers , Hu l Q k t esgop de gewone pinksterbloem, maar h e e f t s p i e r w i t t e bloemen, donkere helmknoppen en een b i t t e r e smaak. Een echte beekbegeleider is de adderwortel , een mooie f o r s e oeverplant , Hi j l u k t h e t meest op een g r o t e s i e r l u k e u i tgave van h e t pereikkruid,

, j o , o & i 6 d 8 0

*+SP d R r i k+'& -da,@t% o* B 4, :+$(.!i

r~ m a a a cd -4 @ r i i b S @ S P @cd* k P-@ k @

m aa -@d €d E a s

U'T) - T3 d2d-e e N @ d S @

@ O @*d a,p k.d 0 v-i W A 8 * w d B

hOcw€àa, -P d El G a k m 1 - d a d a 4 d -P Q) PlkRkA % h @ 0

@ E U T t O G d abat S*.d F1

5 0 ' k g r a #

k -%%A @ Q ie- a s a a a k a : Qd Q EB* M d +-P 3 . d m a, s P E4 @&.r3

Ti a, @+J U a,

: 33ge T5cd.9 C C $34 a 63 e3drad.d

4 nv-i W A * O @ O d Eidg0 d

gjk - 4 i ~ d o aatak$B-.ca w 3 4 k

A a s i a 0 e3 s 0 -@a@

0 @-P4 W f d d * C :

pa f 3 2 4 4 $3 @ @a SA* * & , h

2 2gzz.d o Eir4.e g 9 g99 a @si a & & , z?& @-P (d as w @ A aar$

C d f d d - P O g"," w-", " d @ @ G ! d r a a* @ H O trs r i k m* Q, 8, w* &d @d O Q) W 3 3 a O S

l

l

4 2 Toch is e r een mi l ieu da t t o t nu t o e min of meer ontkomen is aan bewerking, bemesting, ontginning en da t zUn de wegbermen, En co kunnen, voora l i n h e t gebied van de Jongere ontginningen in s c h r a l e zandige bermen, z ich elementen van de oorspronkelijke begroeirng handhaven, Het maakt daarbu v e e l v e r s c h i l of d i e bermen droog of na t agn, In droge bermen kun Je blJ- voorbeeld i n mei de w i t t e b o r d e r t j e ~ van de akkerhoornbloem vinden, Het p l a n t j e l g k t v e e l op de grootbloemmuur, maar h e t h e e f t n i e t dat g rasach t ige blad: bovendien zijn de blaad- j e s behaard. Hier en daar houdt de vogelmelk s tond, een bekend l e l i e - a c h t i g bo lp lan t je. In zulke bermen vind je ook l a t e s i n de zomer de t e r e g rask lok jes en de ~ ~ w a v e l g e l s hoofdjss van h e t muizeoor- t je. Een enkele keer vind je mulzeoor- t j e s met meer dan B$n hoofdje aan z'n b l o e i s t e e l : dan heb Je h s t s p i t s k a v i b k ~ i d La te r i n de zomer kunnen we op droge zonnige p l e k j e s be t zandblauw%je vinden: een t enger plantde me% tee r - blauwe bloemhoofdjes, A l deze p l a n t j e s zun ~ o n - l i e f h s b b e r s , Beschaduwde s c h r a l e bermen - maar dan gun wi j eigenlgk a l weer met h e t hoofdstuk bos en heide beeigw- hsbbsn weer een h e e l anders begroeiing. In d a t hoofdstuk is ds bengel a l t e r sprake gekomen, We zouden er he t l i g - gend wa l s t ro aan t o e kunne? vaegen, een k r u i p e r t j e wet blaadjes in b a n s s n en minuscwule w i t t e bloempjes d i e

toch voldoende opvallen om insec ten ts lokken, In d i t mi l ieu w i l ook nog wel sens de brede wssgenoachis versehunen. I n ons land , a l t h a n s i n de mndstreken, is d i t de maest voorkomende orchis . H u h e e f t f l i n k e t r o s s e n groenig-rossige bloemen. Die moet js goed bskrqken om t s reien hoe mooi ze zun, Vochtige a c h r a l s bermen in open t e r r e i n blgven aver, D i t zan de meest i n t e r e s s a n t e , want h i e r zoudsn r s s t a n t e n of v luchte l ingen van ds f l o r a van de vocht ige heide hun mi l ieu kannen vinden, Vroeger was dat ook zo, Maar de t u d d a t js i n ds wegbermen or-

chideeën vond en zonnedauw, klok j s ~ g e n t i a a n , k a r t e l b l a d of een p o l l e t j e beenbreek i a voorbjj. Toch zUn e r nog wel waardevolle rrstukjmbsrm van d i t type. Zs worden nu gekenmerkt door aan p o l l e t j e dop- of a t r u i k h e i , door to rment i l , door de last %n de zomer bloeiende blauwe knoop, door de nauwelg enkele keer door sen g

4 3

We hebben h e t hierboven gehad over s c h r a l e bermen (vochtig/droog en ' se~nnig /beschaduwd) als vlucht- p laa t sen voor een vegetatie,waarvan h e t gesch ik t s mil ieu e l d e r s door ontginning en bodernversUklng is ve r lo ren gegaan.

PikKSTER- Het merendeel van de bermen bes taa t e c h t e r ze l f u i t vesrgkte gronden. A l s d s verrijking en de mechanische v a r s t o r i n g binnen de perken b l u f t , kunnen we op deze bermen een bont boeket van weliswaar algemene, maar daarom n i e t minder'mooie p lanten aan t re f fen , Om e r een paar t e noemen: de gewone ereprijs, de ro l - k laver , de pinlmterbloem, Forsere bermversierders zun de bereklauw en de veldzuring. Langs beschaduwde wegen zijn i n mei d s bermen soms w i t gezoomd doos de ui tbundige bloei van he t f l u i t ekruid.

We zUn hiermee aan h e t eind van onze zwerftocht door h e t land tussen heuvels en r i v i e r . Zeker wat h e t vegetat iekundige dee l b e t r e f t , l i e t de ruimte n i e t t o e meer t e doen dan h i e r en daar een grzep. Voor wie ge in te ressee rd i e , is er nog v e e l t e b e l q e n langs afgelegen zandweggetjes, l angs s3~otkRnt , jes , i n ge l so lee rde s t a k j e s houtwal. Maar e r z i t aan die i n t e r e s s e een schaduw- [email protected]. Naarmate je het landschap b e t e r l e e r t kennen, l e e r j e ook s t e e d s b e t e r i n z i e n - ook als je geen geboren pessimist bent - i n welk tempo zowel de cultuurhistorische als de na tuush i s to r i s she overbli jfaelen van eten i n v e l e honderden j w s n gegroeid landschap aan het verdwunen zgn.

EEN &REEP UIT DE BEZIEMWAARDIGE

Een h e e l T e l a n g r i j k onderdeel van onze woonomgeving 7 vormen d e bomen en s t r u i k e n . Verre voorouders : p l a n t t e n ze a l op hun e rven en i n hun t u i n e n voor de s i e r . Boeren kweekten ze om h e t h o u t , klompen- makers kochten popu l i e r en op, d i e s p e c i a a l voor deze i n d u s t r i e waren gep l an t en nog s t e e d s worden ge p l a n t . I n de omgeving van Oene s t a a n ze l a n g s de wegen en i n bossen. Kout voor wei landpalen, bone- s t okken , h e t kwam u i t de b o s j e s bij de boerderv, De overhe id z e t t e bomen en s t r u i k e n l a n g s s t r a t e n e n wegen, maakte t u i n e n t o t openbare parken en s c h i e p jonge groenplekken i n en bij de nieuwe wijken Een h e e l nieuw element , d a t i n h e t h e l e l and verschijnt , zijn de aa rden wal len , met bomen en s t r u i k e n b e p l a n t , a ls geluidswe- r i n g bij de snelwegen. Epe h e e f t z o q n w a l bij de S 9 , grenzend aan een a l l e r a a r d i g s t nieuw park. Soms kon men i n nieuwe woongebieden de oude bomen sparen. Een a a r d i g voorbeeld zijn de hou twa l r e s t an t en i n de wijk Veg te l a ru i n Epe. bij d i t park.

De z e e r eerbiedwaardige oude bomen i n de parken bleven meest- al: over van de oude kuinen en b u i t e n p l a a t s e n , d i e e r ee r t i jds waren. We hoeven b,v. maar h e t p a r k j e i n de Emmastraat i n Epe, n a a s t d e Grote Kerk t e bekuken. Een geweldige b r u i n e beuk en een a l even machtige k a s t a n j e beheersen h e t beeld . A l s J e even onder zo 'n boom g a a t s t a a n en l a n g s de stam omhoog kijk&, o v e r v a l t j e een gevoe l vana.niet igheid bij d i t takkengeweld. De b r u i n e beuk is een v a r i e t e i t van de groene, geen a p a r t e s o o r t dus. De k a s t a n j e h i e r , k inderen weten d a t h e e l goed, g e e f t n o o i t v ruch ten , hoewel hu met v e l e honderden w i t t e k a a r s j e s v e r s i e r d is i n mei. Oprapen van de op d e grond g e v a l l e n bloemen l e e r d e mg, d a t deze dubbel op gevuld zijn, d.w.z, meeldraden en s tampers zijn ve rg roe id t o t bloemblaad j e s , waardoor zaadvor-p ming onmogelijk is, Helaas zag i k enke le j a r en geleden ho- ningzwammen aan zijn voe t verschijnen, wat e rop wijst, d a t zijn

@ scmspw9Pe@LiJke bewoners van de heren- hu izen Vjjvervreugd en Beekzicht bij de bocht van de Beeks t r aa t z u l l e n ze eer- t i jds wel g e p l a n t hebben. Bq deze gene- r a t i e bomen horen ook de d r i e k a p i t a l e p l a t a n e n , één n a a s t bovengenoemde ke rk , eéh n a a s t Beekzicht en $&n op h e t s c h o o l p l e i n van de "V. d. ReydenschooL e rach t e r . De d ikke stammen ver tonen h e t bee ld van a l l e p l a t anen : g r o t e p lakken s c h o r s l a t e n l o s e n l a t e n l i c h t g r o e n e plekken a c h t e r , wat de stam een land- k a a r t a c h t i g voorkomen geef t .opva l lend zijn ook de vruch ten , d i e als s t e k e l i g e b o l l e t j e s a a n een l ange s t e e l bungelen en bU rijpheid i n k l e i n e d e e l t j e s u i t e e n v a l l e n op de grond.

Nu i k deze Eper p l a t anen noem, w i l i k de andere dorpen n i e t t e k o r t doen, Wie i n Vaassen de gebouwen en kantoren van de Aluminiumi'ndustrie ken t , z a l zeker de g r o t e p l a t a a n zQn op- g e v a l l e n d i e bij de beek aan de Hoofds t raa t i n h e t g r a s staat. H i j b e h e e r s t h e t h e l e s t r a a t b e e l d . E r s t a a n e r daa r nog meer, ook bij de ke rk , a l l emaa l zo" b e e t j e van deze l fde ouderdom. He tze l fde is h e t geva l i n Heerde, waar nabij de s t o p l i c h t e n voor h e t oude h u i s Welgelegen een z e e r oude p l a t a a n g r o e i t . A l deze bomen 1Uken ongeveer even oud en z i j n dus i n eenze l fde pe r iode aangeplant . Waarschijnlíjk was h e t p l a n t e n van p l a t anen toen mode, z o a l s nu de h a z e l a a r s en wilgen met gekronkelde takken mode zijn. N a deze u i t s t a p j e s keren we t e r u g naar h e t p a r k j e i n Epe. Op de hoek van Beek- straat en Emmastraat s t a a n maar l i e f s t v i e r z e e r oude taxussen , i n de wandeling "de v i e r juf f e r s g t genoemd. De naalden deze groenblijvende bomen zijn e r g g i f t i g . I n p l a a t s van kege l s dragen de veniJnbomen, z o a l s ze ook he t en , r o z e doorschijnende bessen , d i e druk door voge l s worden gegeten. Appelvinken, v inken, g r o t e l as t z a n g l u s t e r s en i n de w in t e r koperwieke den e r voedse l en schu i lge legenhe id . Ze hoosden e e r t g d s bU een boerderi j d i e h i e r s t ond e n zouden e igen lqk als een mou nument beschermd moeten zUn. D i t g e l d t ook voor de hoge naaldbomen d i e aan de vUver d a a r s t a a n , moerascypressen. I n d e w i n t e r z i e t U e r misschien geen naaldbomen i n , omdat ze i n d e h e r f s t met h e l e t a k j e s tegel i jk hun naalden v e r l i e z e n , E r s t a a n maar l i e f s t 5 kolos- s a l e exemplaren n a a s t de beek, met stammen als zu i len . Waar ze werkeluk i n moerassen g r o e i e n , maken ze t y p i s c h e luch t - w o r t e l s , d i e als v e l e knobbels boven h e t water u i t s t e k e n , als bu een t r o p i s c h rixophorenwoud. Ze zorgen voor l u c h t i n h e t w o r t e l s t e l s e l , WU zagen d i t i n een v a c a n t i e h e e l mooi i n h e t Lago Maggiore, op de Br i sago J n s e l n , i n Zuid Zwitserland. De a l t q d groene c o n i f e r e n d i e e r p a l bU aan de andere kan t van de beek s t a a n , zjjn ook bomen om U t egen t e zeggen. Ze zijn bijna even hoog al6 de moeraskypressen, deze reuze-

evensbornen, Thuja" vinden we in h e e l v e e l t u i n e n

E r s t a a n ook nog een paa r qude Linden. Ze zijn n i e t geknot en g e l e i d z o a l s de l i n d e n bij de Grote Kerk ( e n bij de Her- vormde Kerk i n Vaassen). Onlangs h e e f t men enke le exemplaren moeten vervangen, een goed i n i t i a t i e " want de bomen worden wel e r g oud. Let U eens op de worm van een vri js taande l i n d e , De hartvorm van de b l ade ren v i n d t U t e r u g i n d e vorm van ,de- h e l e boom Van h i e r naa r h e t S114erk8 de Landas park- j e aan de Beeks t r aa t ( h e t t l ~ e n d e n p a r k j e l v ) is maar een ogenblik. De twee t y p i s c h e ' " e ~ r i g e ' ~ bomen l i n k s en r e c h t s van de ingang zijn een s o o r t haagbeuken, w a t h e t b e s t e t e z i e n is als ze b l o e i e n i n a p r i l , met gee lgroene k a t j e s i n h e t ontluik.ende groen.

@let zu lke pluimvormige haagbeuken s t a a n i n de wegberm voor h e t Verpleeghuis De Wendhorst i n Heerde). E r s t a a n i n d i t p l an t soen een paa r oude t r eu rwi lgen boven de vijver- Helaas zijn e r onlangs g r o t e takken u i tgezaagd , maar deze s n e l l e g s o e i e r s z u l l e n h e t g a t wel s n e l weer opvul len, hoop i k . Links en r e c h t s g r o e i e n enke l e eveneens zee r oude bomen, een s o o r t esdoorns van een Amerikaanse s o o r t , de w i t t e esdoorn, De b l ade ren zUn met zee r s p i t s e punten h e e l s i e r l i j k ingesneden

g o r a n j e , g e e l en rood i n de h e r f s t . Ook op de markt i n Epe staat deze s o o r t . Toen e r laatst bij een harde s to rm een tak afwoei over de f i e t s e n - s t a l l i n g van h e t MAVO-gebouw heen, l e e k h e t of e r een h e l e boom geve ld was, zo d i k was deze. Ook een opmerkelijk r e s t a n t van een eens z e e r f r a a i e t u i n , v o l s t i n s e p l a n t e n als

HF voorjaarshelmbloem e.d. vinden we i n K de nu..keurige gemoderniseerde t u i n voor

h e t gebouw van de AMRO-bank i n Epe. Het i s een g r o t e moseik. Het regelma- t i g ingesneden b lad en de met v e l e wa r r ige s t e k e l t j e s b e z e t t e e i k e l n a p j e s , maken de herkenning gemakkelijk. A l s U de boom eenmaal ken t , z u l t U kunnen z i e n , d a t e r a c h t e r h e t Gemeentehuis een h e l e rij van deze a a r d i g e maseiken is aangeplan t .

Heeft U trouwens wel eens de t y p i s c h e e iken opgemerkt d i e geen ingesneden, maar gaa f r and ige b l a d e r e n hebben d i e een b e e t j e l e e r a c h t i g aandoen? Ze bljjven vru l a n g aan de boom z i t t e n . Deze g lans -e iken of dakspaan-eiken (Quercus i m b r i c a r i a ) s t a a n o.a. aangeplan t i n de Hoge Weerd-buurt (bij de Wachtelenberg) en i n de Anke r s t r aa t i n Epe. Ze komen u i t Amerika, A l s e i ken ken t U ze aan de e i k e l s d i e ze vormen, Om weer even naar de oude t u i n e n t e r u g t e keren: he t Ds Loeff p a r k a c h t e r h e t Gemeentehuis i n Epe is e r ook eeh. De oude bomen e rvan v i n d t U a l op de p a r k e e r p l a a t s , waar de k a s t a n j e en de beuk wel dan ig t e lijden hebben van hun gewijzigde, ge- p l ave ide omgeving, Een f o r s e h u l s t houdt h e t goed vol. Het meest opval lend i n h e t p a r k is de z e e r b e j a a r d e a c a c i a ( r o b i n i a ) , begroe id met de a l even b e j a a r d e klimop; ze vormen tezamen een i d e a l e vogelschui lhoek. De klimop b l o e i t e l k jaar' u i tbundig . Vlak n a a s t e l k a a r vinden we e r twee bomen d i e bij d e jeugd . . e rg i n t r e k zijn: een tamme k a s t a n j e en een walnoot. Ze hoog opgeschoten. Enkele merkwaardigheden moeten nog vermeld worden: Vlak a c h t e r h e t Gemeentehuis staat een antarc!isch beuk, Het i s h i e r een . flinke, s t r u i k met k l e i n e glimmende beuke b l a a d j e s , u i t C h i l i a fkomst ig , waar hij i n h e t koude zuiden daa tegen de b e r g h e l l i n g e n van de Ande g r o e i t . Hu wordt ook nirre genoemd,

Een ande re s t ru ikvormige boom is de s i e r l i j k e roodblad ige esdoorn, de a c e r palmatum, een oud exemplaar. I n h e t gras bij de muziektent v inden we ve rde r nog een ty- p i s c h naaldboornpje, ne t a ls de moerascypres met naalden, d i e bij v e e r t j e s t ege l i jk a f v a l l e n . Het is een jong exemplaar van de Metasequoia g l y p t o s t r o b o ~ d e s , een boom met een geschiede- n i s . Tot 2 1945 was de metaseguoia nog a l l e e n als f o s s i e l bekend, t o t een Chinese bo t an i cus oude nag levende exemplaren on tdek te bij een Chinese tempel. Stekken en zaad kwamen i n de Botanische t u i n van Boston (V.S.) terecht ; vandaar is de boom een nieuwe t o c h t over de h e l e wereld begonnen. Men g e b r u i k t hem z e l f s a ls laanboom, ook i n Nederland. Een ande re Chinese boom, de Ginkgo b i l o b a , d i e naas t de muziek- t e n t staat, i s ook verwant aan d e naaldbomen, hoewel hg gewone b l a d e r e n d r a a g t , d i e i n de h e r f s t p r a c h t i g goudgeel k l eu ren en a f v a l l e n . Vruchten maakt de boom h i e r nooi t . De b e s t e manier om wat van de dingen i n j e omgeving op t e merken, is de f i e t s pakken en ge rege ld wat rond t e toe ren . Zo kwam i k op een winterdag i n de Oosterhof t e r e c h t , een wat a fge l egen b u u r t j e rondom de R.K,Kerk i n Vaassen aan d e Deven- t e r s t r a a t . Aan oude bomen geen gebrek h i e r , De f r a a i e beek- wal len bij de voormalige watermolens, nu wasserijen, s t a a n e r v o l mee. Eiken en beuken hu i sves t en e r een g r o t e roeken- ko lon i e , op z i c h z e l f a l een bezoek i n h e t v o o r j a a r waard. Even voorbg de be- nedenbeek ( d e bovenbeek, d i e h e t wa- t e r r a d deed d r a a i e n l o o p t t u s s e n een s o o r t d i j k j e s ) , staat een k l e i n e pe t e r - s e l i e v l i e r aan de weg, een v l i e rvo rm met fijn ve rdee ld blad. S c h i t t e r e n d is de zee r g r o t e beuk op h e t e r f van 'wasser i j De Poppe, waar nog t a l van andere f r a a i e exemplaren s t aan . Maar h e t meest merkwaardige i n deze buu r t is de g r o t e tulpeboomp i n de oud met de t r a p g e v e l , even voorbij de kerk. Het is een e c h t e tu lpe- boom (Li r iodendson t u l p i f e r a ) , d i e met g roen ige bloemen i n de vorm van een t u l p b l o e i t en merkwaardige a f g e k n o t t e b l ade ren draag t . Doordat versche idene bloemen als b r u i n e t u l p e n ook i n de w i n t e r nog a a n de boom z i t t e n , is hg ook dan t e herkennen, Het is dus geen magnolia. Wat de g r i l l i g u i t g e g r o e i d e boom een nog r aman t i s che r a a n b l i k g e e f t , is h e t f e i t , d a t e r een klimop tegenop is geg roe id t o t g r o t e hoogte. De oude t r e u r w i l g en een a l even oude beuk vervolmaken h e t beeld . Lopen we even l a n g s de z m e g om d e t u i n heen, dan z i e n we hoe f r a a i bomen e n s t r u i k e n l a n g s de beek groeien. We komen dan a l

g a w a a n de w i j e r d , d e oude molenvijver, waar een wa te rhoen t j e s n e l i n de r i e t a c h t i g e v e g e t a t i e verdwgnt en we u i t z i c h t hebben op h e t s n e l naderende nieuwe Vaassen.

Een a n d e r f i e t s t o c h t j e , e i n d a p r i l ondernomen, v e r r a s t e me rijdend van Zuuknaar Epe, met een weelde aan b loe i ende kren ten bomen, op een p l e k waar z e l f s Epenaren geen weet van hebben, De k r e n t e n vormen een be l ang ruk d e e l van een a p a r t ge legen b o s j e , d a t aan de oude spoor l i jn g r e n s t , t egen h e t dorp aan b 1 de Zuukerweg. Vooral a an de zijde van de Zuukerenk b loe iden ze zee r wee lder ig , w a t e r g mooi s t o n d a c h t e r de donkere, z o j u i s t geploegde akkergrond, H e t z e l f d e b o s j e t e l t v e e l mooie e iken en g r e n s t aan de noordzUde aan de Dorpsbeek bij he t i n d u s t r i e - t e r r e i n ,

Midden i n de weide a c h t e r h e t bos , d i e omzoomd wordt door e c h t e , h e e l geva r i ee rde houtwal len vo lvoge ls , staat een eenzame oude l i n d e , een prachtboom. Aan de Zuukerweg, tegenover de Kweekweg, daa r v l a k i n d e

d b u u r t , zijn twee oude l e i l i n d e n u i t g e g r o e i d t o t f i k s e bomen, e r tegenover een z e e r g r o t e b r u i n e beuk

elementen i n de buu r t van de d a a r a c h t e r ge- s t e e d s u i t b r e i d e n d e woonbuurt De VegtelarQ.

Maar nu moeten we nodig een bezoek aan Heerde gaan brengen. U i t r i c h t i n g Epe komend v a l l e n dadeluk de g r o t e bomen aan de oost- zijde van de bocht aan h e t beg in van h e t dorp op. E r s t a a n d a a r beha lve b r u i n e beuken ook een f o r s e l i n d e en een h e e l r ege lma t ig gevormde t r eu rbeuk met hangende takken. Eken v e r d e r bij de MBO-bank staat e r nog zo een. We begroe ten de oude kennis u i t h e t beg in van d i t v e r h a a l , d e p l a t a a n bQ Welgelegen. Bet l i g t i n de lijn van d i t v e r h a a l ook h i e r de r e s t a n t e n van oude t u i n e n wat ve rde r t e onderzoeken. Eben de t u i n van de voormalige v i l l a b innenlopen wordt U v a s t wel toege- s t aan . Merkwaardige d i en zijn h i e r op een l a k t e %e z i en : i n $deze "5 u in re s t an t en

Een h e e l oude, z e e r g r i l l i g v e r t a k t e magnolia, natuur l i jk h e t mooist i n e ind a p r i l , als de boom b l o e i t , staat e r p a l n a a s t een torenhoge reuze-mammoetboom (Sequoiadendron gigan- teum), deze l fde s o o r t d i e i n reuzenexemplaren i n een Ameri- kaans n a t i o n a a l p a r k g r o e i e n en als de g r o o t s t e bomen t e r wereld worden beschouwd. De k a a r s r e c h t e , k o l o s s a l e stam is met een h e e l zach t e , roodbru ine s c h o r s bekleedhGaat U e r eens onder s t a a n en kUk dan omhoog! Aandoe:nlUk k l e i n e hou t ige a p p e l t j e s (voor zo 'n boom)%fggen e r n a a s t i n h e t g ras . S l e c h t s t o t een vrU k l e i n e s t r u i k ~ n t w i k k e l d staat i n de schaduw van deze s equo ia een ande re naaldboom, Zo k l e i n als de c p i t s e n a a l d j e s van zgn g r o t e buurman zun, zo g r o o t , d i k en s t e v i g zijn de naalden van deze k l e i n e spa r . Omdat ze i n kransen om de takken s t a a n , h e e f t deze ze lden i n Nederland aangeplan te s p a r , de naam van kransspar gekregen. Om de h e l e k rans d ikke naalden, e l k voo rz i en van een w i t t e g roef aan de p l a a t s t e kunnen b ieden , zUn d e takken voorz ien d ikk ing onder e l k e krans. Het g e h e e l doet wat pagodeacht ig aan. Het is daas- door n i e t rnoeilgk t e onthouden, d a t de k rans spa r oorspronkeli jk u i t Japan komt. Op Japanse e r e n t e n z i e t -U hem v e e l af- .gebeeld. Een mQerq@Gyprea @%ut hier ook bg Aan d e andere kan t van de s equo ia staat een voor Nederland vrQ f o r s e ginkgo. Het s choo lve rhaa l over de beuk met een mooie gladde stam g a a t n i e t op voor de door de tUd gehavende stam van de oude beuk h i e r . Maar nog v e e l g r i l l i g e r zijn stam en takken van d e oeroude k a s t a n j e d i e voor h e t h u i s staat naas t d e p l a t aan . Wat een prachthaom! Al leen de stam is LINDE h e t a l waard, de boom i n e r e t e houden.

Van Welgelegen i s he t maar even naar he t Gemeentehuis. We pas- s e r e n de Bonenburgerlaan, waar we vooraan afsl-aand naar l i n k s i n de K e r k s t r a a t , onmiddellijk de zee r oude en zee r g r o t e klimop z i en , d i e i n een nog v e e l oudere a c a c i a ( r o b i n i a ) geklommen i s , b i j een pa rkee rp l aa t s j e . Komen we t e r hoogte van h e t Ge- meentehuis, dan kunnen we n i e t voorbijgaan aan de g r o t e u i t - gegroeide l e i l i n d e naas t h e t oude h u i s e r tegenover en de g r o t e t r eu rbeuk ( d a a r zijn ze i n Keerde goed mee bedeeld!)

' a c h t e r d i t h u i s . Links van h e t Gemeentehuis staat een e r g mooi exern94aar van een s t ru ikvormige esdoorn met s p i t s e , pun- t i g e Glaadjde6: de a c e r palmatum u i t Japan.Een verwante s o o r t van d i e t i n . h e t Eper park met rood b l a d prukt. I n p eerde vinden we a c h t e r h e t Gemeentehuis h e t Van Meurspark met i n de hage e iken een roekenkolonie , ne t als op de Ooster- hof i n Vaassen, en een zee r hoge l i n d e , Jammer d a t h e t pa rk Zo @Pg arm'aah s t r u i k e n is. Een wat d i c h t e r e s t ru ikenaanp lan t zou ook wat k l e i n e r e voge ls t rekken, D a t neemt n i e t weg, d a t de dubbele rU e iken , waarvan v e l e met klimop, imposant is,

Even een z i j s t r aa t i n , de Soerelseweg. Tot mUn verbazing zag i k daar voor de MUBOi-winkel een heuse, dikke knotwilg zo maar i n de s t r a a t s t a a n ! Wie met' l.nt;'eresse i n Hc3'srde f i e t s t , z a l zeker de bu i t enp laa t sen Vosbergen en de Bonenburg n i e t over w i l l e n s l a a n met hun v e l e oud@ hout. "De g r i l l i g e , zee r oude beuk voor h e t k a s t e e l t j e Vosbergen', i a l ande luk vermaard en op de Bonenburg is ergens een g r o t e grov) den met een enorme heksenbezem e r i n , d i e u i t e r - a a r d zomer en Winter groen is, Deze b u i t e n s zouden we een an- d e r maai a p a r t w i l l e n beschrijven. Willen we nog ve rde r gaan, dan h e e f t Wapenveld zUn bekende Kloosterbos aan de overzijde van h e t kanaa l en grenzend aan

men d i e h i e r de moeite van een bezoek n. Vooral d i e i n de ui terwaarden vormen

en ten , door hun v rge stand. Een wandeling op Molencate i n Battem is ook een b e l e v e n i s voor wie van oude bomen houdt. Er s t a a n aan de oever van de beek d a a r , nabij de sprengen twee legendar i sche beuken, d i e r e spec t i eve l i j k de Mariaboom en d e Jozefboom worden genoemd. BU h e t Spijker i n h e t z e l f d e bos, ge-xyoormalige graanschuur, een paa r wa- r e Wodans-eiken, ech t passend bU h e t geres- t a u r e e r d e oude gebouw. Nu i k d i t schr i j f s is h e t begin mei en o v e r a l b l o e i e n overdadig a l l e r l e i s i e r k e r s e n en s i e r - appe ls , Maar d i e z i e t i ede reen vanze l f wel,

Wat i k hierboven a l l emaa l v e r t e l d heb, is ge lukkig maar een greep u i t de bomen d i e me opgeval len zijn en waar i k ' e l k e keer weer p l e z i e r aan be l ee f als i k ze, tegenkom...Mlsschien herkent U e r verscheidene van, hopelijk gaa t U de U onbekende eens opzoeken, ook i n de winter . Gelukkig is de waardeking voor oude bomen weer toegenomen en laat men zelfs 'boop- ch i ru rgen komen om de z i eke oude exemplaren voor een a l t e s n e l v e r v a l t e behoeden, Het wordt hoog tijd, want e r is a l v e e l . t e v e e l v e r l o r e n gegaan. Epe, , mei. 1983. E l s Koopmans-Grommed

P.a. Ook in Qe marakrgn d4~a110~br~se~prbga~e~312 1uehtw8rCel~ aan de beekegde, maar Bet aijn hier alleen maar korte B ~ O M P B P ~ ~

I n de grijze oudheid is h e t ongeveer zo geweest: enorme r i v i e r e n stroomden door O v e r i j s s e l i n de r i c h t i n g van de zee. Ooit was h e t de Rijn; d a t was v66r h e t R i s sg l ac i aa l - op g r o t e d i e p t e is d a t oude stroombed onder h e t gebied t u s - s e n de heuve ls nog aanwezig- . Er zijn p r a c h t i g e p r o f i e - l e n over v a s t g e s t e l d : ze v e r t e l l e n d e a l l e r o u d s t e ge- s ch i eden i s . Natuurlijk h e e t t e d i e r i v i e r t o e n nog n i e t d e Rijn - d i e naam danken we aan d e romeinen. Ze is a f g e l e i d van h e t l a t i j n se woord rhenus , d a t s troom betekent . Zo is h e t woord Maas a f g e l e i d van h e t l a t i j n se mosa. De moezel, l a Moselle, w i l n i e t s ande r s zeggen dan: d e k l e i n e Maas ( h e t Maas j e ) .

W i j beginnen bij de aanvang van de j a a r t e l l i n g , dan is h e t h i e r a l een "bi js ter wi ld landn. I n h e t westen en oos t en de hoge zandgronden, a f g e z e t en opgestuwd door de g l e t s c h e r s u i t noord en o o s t Europa. D a t i s de heuvelzone. Die g a a t over i n een geb ied d a t gevormd werd i n d e pe r iode tijdens en na h e t smel ten van de ijskap d i e de g l e t s c h e r s aanvoerden. Dat geb ied , de d r i f t z o n e , is . ter rasvormig.

Veluwse

d---- -- -nC:;, d a l I J s s e l kamrneaz~ne

j d r i f t z o n e ; heuvelzonel 1 l

j I

i *

Toen de ijstijden u i t g e r a a s d waren, de t oend rav l ak t en verdwenen, b l e e f t u s s e n de Veluwse en S a l l a n d s e heuvels een machtig b reed d a l over. I n d a t brede d a l kr i jg t , wat wij nu de I J s s e l noemen, v r i j s p e l . N a h e t ve rs t r i jken d e r eeuwen z a l zij e r de vorm van bepalen, t o t h e t moment d a t h e t menselijk v e r n u f t ook h a a r geweld weet t e temmen. Voorlopig s l i n g e r t zij e r n i e t doorheen als een l i n t -zoals w q haa r nu kennen - i n t e g e n d e e l , haa r loop z i e t e r u i t als een v lech tpa t roon . Vele zijarmen en zustromen volgen h a a r t o c h t naar h e t noorden. I n h e t landschap zijn op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n deze oude r i v i e r l o p e n bewaard gebleven.

Vanuit h e t bovenstroomse gebied worden g r o t e hoeveelheden zand en s l i b aangevoerd. A l s de r i v i e r i n de wlde stroombedding bui- t e n haa r oevers t r e e d t en de a fvoersne l - he id verminder t , bezinken de meegevoerde mate r ia len . Zo worden i n v e l e eeuwen de oezeerwallen a fgeze t . P r a c h t i g zUn d i e t e z i en i n de voormalige po lde r de Nijenbeker en Wilpse K l e i en de Voors te r K le ipo lde r , t u s s e n Wilp en Voorst. I n d i e "v lech t e n d e t q e l t a o n t s t a a n ook zand- banken, waarop a ls ze droog v a l l e n , de wind vri j s p e l krijgt - h e t zand wordt opgeblazen t o t r iv ie rdu inen .Zo is Fortmond een h e e l fraai r i v i e r d u i n g e b i e d ; e l d e r s , i n Deventer, zou h e t Bergkwart ier ook op zoIn r i v i e r - duinencomplex zUn gebouwd.

Er zijn e r meer aan t e wijzen en h e e l grappig: de f l o r a daa r d u i d t erop.

De mens waagt z i c h nog n i e t i n zo 'n breed r i v i e r d a l t e ves t igen . Een a ls d i e vorming van oeverwallen en r i v i e r d u i n e n h e e f t p l a a t s gevonden, wordt de r i v i e r gedwongen i n d roge re per ioden een v a s t e bedding t e volgen. Dan l i g t i n h e t d a l t u s s e n de d r i f t z o n e s een enorm komvormig geb ied , waar de oeverwal len en de r i v i e r d u i n e n als l tpollentt ingebed zijn. I n d a t d a l monden ook de beek jes en s t roompjes u i t d i e on t sp r ingen aan de voe t van de heuvels. Op de hogere gronden van heuvel- en d r i f t z o n e h e e f t de mens van de k lokbekercu l tuur z i c h gevest igd- h e t z a l e c h t e r t o t de 8 e eeuw duren a l e e r mensen z i c h gaan v e s t i g e n i n de kommenzone. Deze woonstreken worden s c h e r p van e l k a a r gesche iden door de ontoegankelijke kommenzone d i e inmiddels is u i t g e g r o e i d t o t een ondoordringbaar moerasbroek, bos waar in z i c h p l a a t - se l i jk d ikke veenpakket ten bevinden.

Nog s t e e d s s t roomt d a a r de I J s s e l , zij is bepalend, zij is grensvormend. D a t i s zU i n de loop d e r h i s t o r i e gebleven. Zij werd t e n s l o t t e de g r e n s t u s s e n Gel re en h e t Ove r s t i ch t , be ide eens d e e l van h e t machtige bisdom Ut rech t , d a t z i ch u i t s t r e k t e van Vlaanderen t o t Doldrum en van Oldenzaal t o t de Noordzee. Hie r go ld met r e c h t : slEen t e r r i t o r i u m vormt z i c h s l e c h t s dan, als i n h e t aangrenzende geb ied eveneens t e r r i t o r i u m - vormende k rach t en aanwezig zijn. Deze gaan op e l k a a r een tegendruk u i t o e f e n e n , als gevolg h i e rvan o n t s t a a t een grensn . En zo werd de I J s s e l een grens. Aan de oos tkan t de U t r e c h t s e bisschoppen, d i e na h e t Concordaat van Worms maar moesten z i e n hoe zij h e t k laa rden ; aan de westkant de i n opkomst zljnde Gelderse Graven. Die s tonden gereed als e r kansen geboden werden, deze kansen t e benut ten.

Het i s Reinout I geweest d i e begonnen is h e t I J s s e l g e b i e d militair t e beheersen. Vanuit h e t Kas tee l t e Hattem, h e t Huys t e Wilp en h e t S l o t Nuenbeek behee r s t e hij de scheep- v a a r t op de I J s s e l en a l d u s de handel van de I J s s e l s t e d e n Zwolle,Deventer en Zutfen,

De Waterschappen met de dijken l a n g s de I J s s e l

De 14e eeuw is h e t tijdperk geweest,waarin i n deze gebieden de e e r s t e waterschappen ontstonden; daar was een on- georganiseerde dijkaanleg aan voorafgegaan. Op de oos toever , we weten nog p r e c i e s waar: op de Spool- derberg i n Zwolle, gaf i n 1308 de Ut rech tse Bisschop Guy van Avesnes de oorkonde,waarin h e t hu id ige waterschap Sa l l and werd gevormd. De Gelderse Graaf Reinout I1 v o l g t h e t voorbeeld. Hi j had g e l d nodig, had r e l a t i e s met de ho l landse ede len en w i s t hoe de i n 1296 vermoorde ho l l andse g raa f F1oris .V d i t aanpakt e. I n 1328, om p r e c i e s t e zijn, de 25e a p r i l , g e e f t hij een groep zu idhol landse emigranten h e t r e c h t om "het gehe l e broek en a l de w i l d e r n i s , d a t w i j voor taan Nijbroek gehe- t e n w i l l e n hebben en d a t g e l e g h e n i s i n ons l a n t t u s s e n Sconenburgh en Wervenu t e beduken en t e ontginnen, En ze hebben h e t aangepakt en voor e l k a a r gekregen. Maar de g i f t b r i e f zeg t nog meer: Ivvoorts w i l l e n wij , d a t a l l e l u i d e n d i e zu lks b a t e n mocht, d i e n dijck aan d e r I s e l e , onse l a n t dijcken, mergen, mergen gelijcke en d i e n dijck voor t meteen a l s o holdenu. Ze moesten de dijk dus aanleggen, op gezamenlijke kos ten , maar h e t onderhoud van d i e dijk kwam ook t e hunnen Laste , En d a a r u i t v l o e i d e voor t de bekende Veluwse Dijkbrief, d i e nu n i e t meer Graaf, doch Hertog Eduard van Gel re op de avond van A l l e r h e i l i g e n i n h e t 'aar 1370 aan de Kerspelen !'Van d e r Inlolde (Terwolde , Nijenbroicke (Nijbroek), Oene, Heerde en Vrochten" schenkt , En waar in hij a a n s t e l t een dQkgraaf a ls landheerl i jk ambtenaar, d i e de di jks toel v o o r z i t , gevormd door heemraden, de 5 Veluwse Kerspelen vertegenwoordigend. Zo'n oude Dijckbrief i s h e t l e z e n waard, I k c i t e e r e r een enke l onderdeel u i t . . H e t g a a t over h e t bekende "spade s t ekenn , d a t i s de handel ing d i e iemand v e r r i c h t e n moet, als hg h e t dijkvak d a t hu moet onderhouden, opgeef t : "Voorts niemant en sal sijnen Dljek op mogen geven of l a t e n drijven: hij z a l e r komen op de dijck bU den heymraadt, i n enen b l o t e r o k , blootshoofds en b a r r e v o e t s , omgord met enen s t r o o w i s en hebbende ene spade i n de hand en zweren bij a l l e Heyligen d a t hu binnendijcks van de dUck geen goe t en h e e f t , nog en be t roud; hij g e e f t ( h e t ) met den dijck op", "Spade s t eken t t werd d a t genoemd, Wien h e t overkwam, was t o t den b e d e l s t a f Dat waren ook de s l a c h t o f f e r s van de dijkdoorbraken, d i e vanaf 1370 i n g r o t e a a n t a l l e n voorkwamen, Want v e i l i g a c h t e r de dijken was h e t n i e t , d a t w i s t men,

zijn nauwkeurig geinformeerd over d i e dijkdoorbraken. De f r a t e r s van h e t K loos t e r St.Hieronymusberch t e Huls- bergen bU Wapenveld hebben h i e r een u i t e r m a t e nauwkeurig g e s c h r i f t over bijgehouden, Het is getite1d: '"e H i s t o r i e van h e t ~ e l e c h van de s c l u s e n bU Hulsberghen'" i n heden- daags neder lands: "De bouwgeschiedenis van de s l u i z e n b4 Hulsbergenn. Eén aaneenschakel ing van t e l e u r s t e l l i n g en tegenspoed. De l a a t s t e doorbraak van de Veluwse Bandijk of de I J s s e l - dijk vond p l a a t s 1 8 f e b r u a r i 1814 t e Wapenveld; h e t water stroomde t o t v e r i n Nijbroek, h e t s t ond i n h e t dorp: een e l van de kerk , d i e is op een s o o r t t e r p gebouwd. S e d e r t d i e n is h e t wel v e r s c h i l l e n d e malen zo hoog geweest d a t h e t t egen de k r u i n van de dijk s tond , doch d e dijken keerden h e t water. Een v e r h a a l over de I J s s e l is een v e r h a a l over een oer- s t room d i e t e n s l o t t e door mensenhand gedwongen werd tus - s e n bandijken haa r weg naa r zee t e vinden,

W Boeiend is h e t l a n d , boeiend is h e t l anaschap

Overweldigend is d e ru imt e , Machtig is de r i v i e r als xu staat

van banduk t o t bandijk.. ." I d a Gerhardt s ch ree f een g e d i c h t d a t h e e t : "Troost d e r r i v i e r n . Daarvan l u i d t de tweede s t r o f e :

---l

I Want wie U trouw b l u f t , weet hoezeer genees t h e t peinzen, d a t bU U t e r a d e g a a t ,

en zoekt en b u i g t z i c h over , t o t hu l e e s t I de z i n , d i e i n Uw stroom geschreven staat. 1 N a h e t apr i l -hoogwater 1

Wout van Soe

- - .c-

&-' -

I n he t vroege v o o r j a a r , wanneer h e t v u i l van de Rijn ver- dund is met g r o t e hoeveelheden regen- en smel twate r , z i e n we de I J s s e l op z ' n b r eeds t . Het TV-journaal laat de gevolgen van h e t hoge water z ien: ondergelopen campings, verdwenen veerwegen en g e i s o l e e r d e boerderijen. Vervolgens wordt h e t d ruk op de k ronke l ige winterdijk l a n g s de I J s s e l . F l ikkerend i n ' t s c h r a l e zon- l i c h t rijden de a u t o q s l a n g s d e ondergelopen uiterwaarden. De dagjesmensen bemerken dan, d a t h e t meest boeiende van d i e t o c h t l a n g s h e t water i e t s is , waarvoor ze eigenli ik n i e t zijn gekomen. Die ondergelopen u i te rwaarden blijken namelijk een p l e i s t e r p l a a t s t e zijn voor duizenden watervogels en j e h o e f t geen voge l aa r t e zijn om e r ganzen, zwanen, eenden en meerkoeten i n t e herkennen, Keer j e op een r u s t i g e r tijd naar d i e dijk t e r u g , dan kun j e op een koude winterdag t e r hoogte van Welsum een g r o e p j e watersnippen ontdekken. Ze hebben z i c h a c h t e r besneeuwde g r a s p o l l e n v e r s t o p t en vinden op d i e wijze een goede beschut- t i n g t e g e n de ijzige wind. Niet v e r van hun b e s c h u t t i n g t r a c h t e n wulpen met hun l ange s n a v e l voedse l onder de sneeuw vandaan t e halen. De water- s n i p laat z i c h overdag n i e t zo s n e l v e r l e i d e n h e t voorbeeld van de wulp na t e volgen. De wate rsn ip f o e r a g e e r t bij voorkeur 's nachts . Het voedse l b e s t a a t u i t wormen, i n s e c t e n l a r v e n en ook wel zaden. De wulp, de g r o o t s t e europese waadvogel, d i e ook i n s e c t e n en wormen e e t , r e k e n t ook schelp- en s chaa ld i e - r e n , v i s en k i k k e r s t o t zijn menu. Het v a l t op d a t de wulp k r a c h t i g e draaibewegingen maakt, als hij met z ' n s n a v e l r e c h t omlaag de grond ingaa t . De d i e r t j e s , d i e met de punt van de s n a v e l worden opgepakt, worden door een r u k i n de mondopening geworpen. I n deze tijd van h e t jaar t r e f j e l a n g s de h e l e I J s s e l b roedp laa t s en van wulpen aan , d i e bij v e r s t o r i n g duideli jk maken n i e t op

i n g e r s g e s t e l d t e zijn. . 'De bu izerd en d e k r a a i d i e i n h e t t e r r i t o r i u m van

de wulp binnen v l i e g e n , worden n i e t ze lden aange- v a l l e n . I n deze aanva l wordt de wulp vaak geas s i s - t e e r d door een andere , v e e l kabaa l makende vogel , de g r u t t o . Een andere lawaaischopper rond d e I J s s e l is de t u r e l u u r , d i e met v l o t t e p a s j e s

t e r s t a p t en a l s een razende naa r voed-

rode po ten d i e j e l a n g s de waterl i jn z i e t , behoren n i e t bij d e t u r e l u u r , maar bij de g r o t e groepen s c h o l e k s t e r s . De rode ogen en s n a v e l van deze voge l s t e k e n f r a a i a f t egen zijn zwarte kop.

De k i e v i t e n t rekken i n ' t n a j a a r n i e t a l l emaa l u i t h e t r i v i e r engeb ied weg, 's Winters z i e j e deze vogel wat ineengedoken eenzaam i n een wei- l and s taan . I n h e t vroege voor j aa r b r u i s t zijn u i t g e l a t e n h e i d door de l u c h t i n de vorm van s p e c t a c u l a i r e vliegshows. Een eenmaal veroverd t e r r i t o r i u m wordt verdedigd met dreigende duikvluchten naar a l l e i nd r inge r s .

K\EVIT Terug i n ' t water z i e j e bU de a f s l a g naar de pont i n - Weisum een n e s t met een broedende meerkoet. N ie t s bijzonders i n de Welsumer waard. Het water rond h e t nes t zakt e c h t e r sne l . Nu is h e t bekend, dat meerkoeten een g r o t e va- r i a t i e hebben bij de keuze van een n e s t p l a a t s , maar d a t h e t n e s t een u i tkukpos t zou worden midden i n een weiland, was door de meerkoet n i e t voorzien. Begeven we ons van Welsum i n de r i c h t i n g van Veessen, dan z i e n we v l a k l angs de dijk, t e r hoogte van de Kerkw,eg, h-et n e s t van de knobbelzwaan, de meest t a l r i j ke zwaan i n Neder- land. De wilde zwanen, d i e de a fge lopen win te r i n de u i t e r - waarden verb leven , zijn merendeels i n maart ver t rokken naar de broedgebieden i n I J s l a n d en Lapland, Vanaf deze l fde tijd z i e j e t e r hoogte van Wapenveld een oo ievaarsnes t op h e t dak van een boerderij, Helaas g r o e i t e r geen jonge ooievaar op, wel g ra s , BUna aan 't. e ind van de dijk, waar 't Kloosterbos beg in t , l i g t l i n k s een p l a s j e . I n deze p l a s bevindt z ich een n e s t van een fuu t . Het is een d r u f n e s t , gebouwd van h a l f vergane wa- t e r p l a n t e n , Deze nestbouw ve r toon t g r o t e gel i jkenis met de nestbouw van de dodaars , d i e evena ls de f u u t ove ra l l angs de I J s s e l is t e vinden. De a fge lopen wintermaanden waren e r smienten, t a fe leenden , nonne t jes , zaagbekken en p u l s t a a r t e n . De eenden d i e j e nu nog kunt z i en , zqn ku i f eenden, slobeenden, wi lde eenden en berg- eenden. De bergeend is een holenbroeder , d i e zijn nes t vaak i n v e r l a t e n konuneholen bouwt. Van oudsher broedt de bergeend i n onze duinen, maar h e t a a n t a l b innenlandse broedplaatsen h e e f t z i ch de a fge lopen t w i n t i g jaar aanzienli jk u i tgebre id . Nu t r e f j e nes t en aan i n boomholten, v e r v a l l e n bouwsels en d i c h t e vege ta t i e . -

Een vogel d i e i n deze beschrUving van he t I J s s e l g e b i e d zeker n i e t mag ontbreken, is de gans. I n h e t na jaar en de wintermaanden waren gro- t e groepen grauwe ganzen en kolganzen t e zien. Ook zag j e soms groepen r i e t g a n z e n , d i e de u i t erwaarden als p l e i s t e r p l a a t s gebruikten. Rietganzen z i e j e i n de wintermaanden i n grae- pen overtrekken, Deze ganzen gebruiken de ri- v i e r e n a ls trekbanen. De grauwe gans is de en ige gans d i e h i e r ook als broedvogel t h u i s h o o r t ( F r i e s l a n d , Zeeland, F levoland) , E r is naar f t gedrag van de grauwe gans v e e l onderzoek ve r r i ch t . .Hu h e e f t , ne t als de andere ganzen, een ingewikkelde soc i a l e o r g a n i s a t i e ,

d i e door een systeem van houdingen en s i g n a l e n i n s t a n d wordt gehouden. Het is bekend, d a t paren gewoonlijk een l even l a n g bij e l k a a r blijven. De ganzen zorgen e r met hun ongekende v raa t zuch t voor , d a t onze weinige moerassen n i e t d i c h t g r o e i e n en daardoor ver landen, Een b e t e r e vorm van natuurbehoud is n i e t denkbaar. Redenen genoeg om de j ach t op deze voge ls t e verbieden, B 4 h e t v e r l a t e n van de dUk bU Kattem, is een bezoek aan h e t Kloos te rbos de moeite waard, De r e i g e r s d i e j e zonet nog i n de u i te rwaarden zag foera - ge ren , hebben h i e r i n een p a a r dennen hun kolonie . Het t y p i s c h e g e l u i d , d a t d i t geze l schap voo r tb reng t , vergernak- ke lgk t h e t zoeken naar de j u i s t e boom.

P e t e r Verbeek. L

De rivierstreek met zdn vruchtbrare grond en tzun grote ver- ocheidenheid van milieus heeft een bdaonder rake flora. Damonder tzun a l l e r l e i glantsas9osrten met opvallende, grote bloemen. We kunnen hePaa@ s lechts van sen aantal milieus enkele karakteristieke soorten afbeelden.

BODEM .DIEP PLAMB van de -vel uwerand 1983... · In fase II (afb.3) van de landgsbede&ing werden...

Documents

Transcript of BODEM .DIEP PLAMB van de -vel uwerand 1983... · In fase II (afb.3) van de landgsbede&ing werden...