De

Ste

ltk

luu

t

1 2012

colo

fon

/ in

hou

dInhoudSteltkluut

In de schijnwerper 2

Goude Zirizaag / nieuwe natuurgidsen 3

Voorjaars- en najaarsvergadering 4

Het jaar van de bij 5

Onderzoek zandbijen 6 - 8

Overwinterende klapekster 9

Waarnemingen 10-11

Weidevogelproject 12 - 14

Cradle to cradle 15

Agenda 16 - 17

t Stekkertje

Voorjaarsbijen 1

Wateroppervlak 2 - 3

De wolf in ons land 3

In mei .. 4 -5

Het broeikaseffect 5

Recycling van plastic / Milieustraat 6

De bloem met de vele namen 7

ColofonDe SteltkluutUitgave van Natuurbeschermingsvereni-ging “De Steltkluut” verschijnt 4x per jaar. Overname is toegestaan, mits bronvermel-ding. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikelen.

Contributie 2012€ 20,00 contributie, en andere betalingen te voldoen door overmaking t.n.v.Natuurbeschermingsvereniging De Steltkluut, TerneuzenRabo Axel/ Terneuzenrek.no: 13.66.05.540Voor België: PCR: 000-1666970-25

Adresgegevens:Postbus 319, 4530 AH Terneuzenwww.steltkluut.nlinfo@steltkluut.nl

Contactadressen WerkgroepenPlanologie A. Paauwe G.v.d. Nissestraat 48, 4532 AE Zaamslag Vogels A. Wieland Liniestraat 13, 4561 ZS Hulst 0114-317026Landschapsbeheer / Bomen L. Calle Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen 0115-617416Planten P. Maas Rembrandtlaan 11, 4532 HP Terneuzen 0115-617004Insecten J. de Bakker Past. Willemsstraat 5, 4586 AJ Lamswaarde 0114-690482Jeugd van 6 tot 12 jaar M. Spruyt Notendijksepad 2, 4583 SZ Terhole 0114-314280Jeugd van 12 tot 16 jaar S. Dobbelaar Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen 0115-617416Jeugd vanaf 16 jaar B. van der Maas, Julianastraat 24, 4581 AP Vogelwaarde 06-10755586

Bestuur:A. Paauwe, voorzittervoorzitter@steltkluut.nlL. Calle, secretarissecretaris@steltkluut.nlW. Wisse, penningmeesterpenningmeester@steltkluut.nlLedenK. Rijk, R. Goossens,R. Kregting

Redactie: redactie@steltkluut.nl

Website: webmaster@steltkluut.nl H. Hamelinck

Excursies: excursies@steltkluut.nl

Verenigingsruimte:Walstraat 7, 4531 ED Terneuzen0115-61 74 16openingstijden: woensdag 10:30-17:00 uur zaterdag 10:30-16:00 uur

ISSN 1875-1385

Ont

wer

p &

Lay

out:

Elis

abet

h H

oek-

2D

Dig

ital D

esig

n

Uiterste inleverdatum voor de kopij: 01-05-2012 2012

De

Ste

ltk

luu

t

201215

beheer Zeeland gemaakt. De laatste werken zijn december 2011 uitgevoerd.”Waarom? “Het was eerst landbouwgrond. Een neef van mijn vrouw boerde hier, maar woonde er eigenlijk te ver vandaan en wou ervan af. Toen heb ik van de familie toestemming gekregen om het de bestemming natuur te geven. Dat ging omdat de provincie het als “nieuwe natuur” had bestemd. Het stuk grond van negen hectare ligt tussen bossen van Staatsbosbeheer en het Pereboomsgat. Zo’n project zou nu waarschijnlijk niet meer kunnen, die kraan is grotendeels dichtgedraaid.”Het idee erachter is om van het landbouw-gebied een kleinschalig natuurgebied te maken van vóór de ruilverkaveling. Er zijn twee kreekarmen hersteld, twee kikkerpoelen aangelegd, knotwilgen aangeplant en een dijk hersteld in de staat van begin vorige eeuw. “Er moeten nog Zeeuwse heggen komen, plus een strook struweel. Dat ga ik waar-schijnlijk zelf doen. De rest, en dat is het grootste deel, is zogenaamd flora- en fau-narijk grasland.” “Resultaten? Vooral amfibieën als groene en bruine kikkers. Er komen ook spontaan planten op, zoals waterpunge, rode water-ereprijs, kranswieren en waterranonkel. Met de vogels valt het nog een beetje tegen. Ik ben al blij met de gele kwikstaart en de kievit.”Het werk dat Luud eraan heeft is vooral het onderhoud. Het maaien van het wandelpad, dat deels over het terrein loopt. En van de dijk. Plus het intomen van sommige groei, wilgen bijvoorbeeld. “Bij de grenzen met landbouw-grond hou ik de akkerdistel in toom. Het grootste deel, het grasland waar ik ‘t over had, wordt onderhouden door jong melkvee.”PS: Dit voorjaar organiseert Luud twee ex-cursies. (Agenda van dit blad)

Rob Kregting

De S

teltklu

ut

2

schijn

werper

3

van

har

te !

Foto: De foto is genomen aan het “Eikenlaantje”, dat hij in 1993 al plantte, samen met de Steltkluut. De cirkel lijkt rond.

Ieder jaar houdt Stichting Landschapsbe-heer Zeeland (SLZ) de verkiezing van de Gouden Jirizaag. Ze kiest uit de Zeeuwse vrijwilligers die bij de SLZ of aangesloten organisaties, zoals De Steltkluut, diegene die zich het meest verdienstelijk heeft gemaakt. Het accent ligt daarbij op de mensen die met praktisch beheerswerk in natuur of landschap actief zijn. Op de vrijwilligersdag die op 11-2-2012 in Zuid-dorpe werd gehouden is bekend gemaakt dat Walter Berentsen uit Terneuzen die prijs heeft gewonnen. Walter van harte gefelici-teerd. We geven hieronder een ingekorte versie van het juryrapport

Walter is in 1999 als vrijwilliger bij SLZ be-gonnen in de VLP en werkte sinds die tijd het jaar rond steeds twee dagen per week. Hele dagen knotwilgen en hagen snoeien en ’s zomers vegetatie harken en hooien. Daarbij

blijkt Walter altijd bereid om extra klussen te doen. Als de vaste begeleider van de groep er eens een dag niet is, staat Walter alweer klaar om die dag in het gat te springen en bijvoorbeeld het transport van de mensen en gereedschappen op zich te nemen. Als er een keer een heel ander soort klus is, kun je ook op Walter rekenen. Zoals het begeleiden van kinderen van een schoolklas die een tijdje mee komen “werken”. Datzelfde geldt voor de zaterdagen en zo kan je Walter ook tijdens de Natuurwerkdag in een actieve begeleidende rol aan het werk zien. Een betere snoeier van hoogstamfruit is in Zeeland niet te vinden. Toen in 2008 de Werkgroep Oude Fruitrassen aan de slag ging was Walter natuur-lijk direct van de partij. Zo is Walter dan ook overal op publieksdagen in informatie-stands aanwezig en helpt mensen daarbij om hun meegebrachte fruit te determineren. Ook voor De Steltkluut heeft Walter wel klussen gedaan zoals in de kascommissie het controleren van het hele financiële gebeuren. De man, die als winnaar voor ons staat, is gekozen vanwege zijn jarenlange inzet in het beheerwerk. De wijze waarop hij kritisch meedenkt, nieuwe kennis tot zich neemt, deze vervolgens in praktijk brengt, en weer overdraagt aan anderen vindt de jury van onschatbare waarde!

Walter Berentsen wint Gouden Jirizaag

Sinds 4 februari lopen er 21 nieuwe natuur-gidsen rond door heel Zeeuws Vlaanderen. We zullen ze dan ook zeker tegen komen bij de Steltkluut. Deze gidsen hebben anderhalf jaar lang van alles geleerd over natuur en milieu, excursies meegemaakt, stages gelopen, een spreekbeurt gehouden, een jaar lang een adoptiegebied bestudeerd en een eindopdracht gemaakt. Tijdens de cursus hebben mensen van de Steltkluut meegeholpen tijdens excursies en stages en zo al kennis gemaakt met mogelijk nieuwe vrijwilligers. Een soort van investering in de toekomst!De cursus is klaar, maar het echte werk begint nu. Dus, als er nog werkgroepen zijn, die mensen zoeken..... of als er nog werkgroepen zijn die een cursus willen organiseren..... Misschien komt er wel een gids met een eigen initiatief. Sommige gidsen zijn al lang actief, ook bij de Steltkluut. Zij gaan ongetwijfeld met nog

meer enthousiasme aan de slag.Het is goed dat er nieuwe aanwas is, zodat we de lopende activiteiten kunnen voortzetten en misschien wel nieuwe activiteiten kunnen ontplooien. Namens de Steltkluut durf ik dan ook wel te zeggen: gefeliciteerd met jullie diploma’s en voel je van harte welkom!

Cathy Boogaard

Nieuwe natuurgidsen bij de Steltkluut?

Foto

: IVN

Cur

sist

en b

ij de

wat

erto

ren

in A

xel –

Pet

er M

aas

Wonen aan de rand van je jeugdOp de koudste dag van het jaar tot nu toe houdt Luud Persijn de traditie van de ge-interviewden voor deze rubriek in stand. Ook híj woont op een heel bijzondere plaats: aan het einde van een weg, aan de rand van een natuurgebied, “zijn” natuurgebied. “Ik was al heel vroeg met de natuur bezig. Toevallig vond ik pas de verzameling eieren terug, die ik als twaalfjarige aanlegde. Toen kon dat nog gewoon.” Luud (1947, getrouwd met Marie-José, uit-wonende kinderen) woonde tot zijn achttiende in Koewacht. Toen vertrok hij voor zijn studie en werk in noordelijke richting. Eerst voor een baan in de research bij Philips in Hilversum. Later als hinderwetambtenaar naar Lelystad (“Dat was echt pionieren, de wijk waar we woonden was net nieuw. Er heerste daar een sfeer van gelijkgestemden.”) Om uiteindelijk weer de sprong naar het zuiden te maken, als hij de Wet Milieubeheer voor de provincie Zeeland gaat uitvoeren en in Middelburg wonen. Hij was belast met de vergunningverlening voor grotere bedrijven. “Het “grijze” werk. Maar het “groene” is me altijd blijven trekken.” Al in Eemnes (bij Hilversum) deed hij vrijwilli-gerswerk met vogels tellen in de Eempolder. In Lelystad was hij coördinator wintervoeding. “Ik viel met mijn neus in de boter. De winter 1978 / 1979 was erg streng, ik heb heel wat brood staan snijden voor de vogels.”In Middelburg was hij coördinator land-schapsverzorging Walcheren. Zat hij in de vogelwerkgroep en die voor planologie.In 2005 keerde hij terug naar Zeeuws-Vlaanderen, waar hij de boerderij van zijn schoonouders betrok, na een grondige verbouwing. “Als jongetje van elf / twaalf struinde ik hier al door de polders en nu wonen we er!” “Hoe ik bij de Steltkluut ben gekomen? Al in 1973 werd ik lid! Ik heb altijd contact gehouden met Koewacht. Ik had in mijn achterhoofd dat we ooit nog zouden terugkeren naar Koewacht. Ik heb hier bijvoorbeeld altijd een zevental kerkuilenkasten gecontroleerd, als we er weer eens een paar dagen waren. Nu zit ik in de werkgroep planologie, de vogelwerkgroep en doe ik af en toe mee met het knotten.”In 2008 is Luud begonnen met het “Natuuront-wikkelingsproject Noordkant Pereboomsgat”. “Het papierwerk, inrichtingsplan en nood-zakelijke vergunningen, heeft me twee jaar gekost. Het inrichtingsplan zelf heb ik samen met Alex Wieland namens Landschaps-

Foto

: Wal

ter m

et d

e Gou

den

Jiriza

ag - B

as d

e Maa

t

Foto

: Rob

Kre

gtin

g

De S

teltklu

ut

1

De

Ste

ltk

luu

t

20125

voor en ach

teraf

4

Aanwezig: 10 leden en de bestuursleden Adri Paauwe (voorzitter), Cees Rijk, Robert Jan Goossens, Lucien Calle en Rob Kregting

Opening en mededelingenFelicitaties voor Maurice Kindt en Joop de Bakker en voor de Koninklijke onderscheiding (beiden) en de Gouden Vlinder (Joop), en Henk Castelijns als vrijwilliger van het jaar 2011 bij Sovon.

Begroting 2012De verschillen met de vorige zijn marginaal. Het uitgangspunt is dezelfde contributie. De begroting wordt goedgekeurd.

De werkgroepenVogels: Er waren veel excursies. De Zeeuwse Vogelaarsdag werd georganiseerd. Onderzoek en tellingen zijn gedaan naar o.a. Steenuilen, weidevogels en Bruine Kiekendieven. Het is het jaar van de Boerenzwaluw. De webcam voor de Slechtvalk in Axel was een succes.Jeugd: Er zijn tien activiteiten geweest, steeds met 10 á 15 kinderen. Anja vraagt of elk kind lid moet zijn, of één per gezin. Wordt in het bestuur besproken. De Tussengaaien telt ongeveer 7 leden. Knotgroep: twaalf werkdagen met 8 á 10 leden. Ook activiteiten over de grens, met Natuurpunt.

Planologie: Thema’s waren de Westerschelde, dijkbetreding Ossenisse, kanaalkruising Sluiskil en een convenant met Zeeland Seaports. Er zijn regelmatige contacten met de gemeenten Hulst en Terneuzen. Er wordt opgemerkt dat er de laatste tijd veel wordt gekapt in Hulst. Adri antwoordt dat de gemeente voor zijn eigen kap geen vergunning meer hoeft te hebben, maar vaak wel in overleg handelt. Insecten: De werkgroep bestond 25 jaar! Er was veel lof en waardering. Er was een jubileumvergadering, mede met het oog op verjonging van de werkgroep. Er worden jonge vrijwilligers gezocht. De laatste twee jaar zijn goed geweest voor de nachtvlinders, maar er zijn nogal wat bedreigingen.

RondvraagEddy constateert weinig opkomst. We kunnen de vergaderdatum aanpassen aan het uitkomen van Het Blad.

Eddy haalt aan dat in Hulst de tuin van de familie Verstraeten is opengesteld, achter het museum.

De toekomst van de Bomenstichting is onzeker.

Na de Pauze hield Albert de Wilde een fraaie presentatie over diverse insecten.

Verslag najaarsvergadering van De Steltkluut d.d. 18-12-2011, te Axel Verschillende landelijke organisaties zetten

jaarlijks een diersoort in de schijnwerper. Meestal gaat het om soorten waarmee het niet zo goed gaat en die wel wat extra aan-dacht kunnen gebruiken. Zo worden er ieder jaar een aantal soorten gekozen in het kader van “Het jaar van…”. 2012 is uitgeroepen tot het jaar van de bij (naast o.a. de Klauwieren en het Jaar van het Water). De keuze voor bijen is zeer terecht, want deze diergroep blijkt er bijzonder beroerd voor te staan. Dat het met de honingbij minder goed gaat is alom bekend. Maar ook de wilde bijen zitten flink in de problemen. Van de 338 in Nederland aangetroffen bijensoorten staan er 188 (56%) op de Rode Lijst: 35 soorten zijn verdwenen, 31 ernstig bedreigd, 52 bedreigd, 53 kwetsbaar en 17 gevoelig. Van de zes soorten waarvan de Nederlandse populaties van internationaal belang zijn, leven er twee in de Zeeuwse Delta, de Schorzijdebij en de Schorviltbij. Ook met deze soorten gaat het niet goed. De laatste jaren is een spectaculaire daling te zien van populaties van de Schor-zijdebij en bij Terneuzen ging een leefplek (Nozenschor) door dijkversterking verloren.

Maar er is ook positief nieuws. In Zeeland worden op dit moment in het kader van de activiteiten rondom het thema biodiversiteit een aantal activiteiten opgezet. In verschillende gemeenten worden bijenhotels gebouwd. De gemeente Terneuzen koos de Knautiabij als ambassadeursoort. Een kleine biotoop-verbetering werd inmiddels bij St. Anna (zuidrand Terneuzen) uitgevoerd. En bijen, zowel de honingbij als zijn wilde verwanten, worden nadrukkelijker in educatieprojecten meegenomen. Zie ook de landelijke site: www.jaarvandebij.nl.De Steltkluut kan hier natuurlijk niet achter-blijven. In alle nummers van 2012 wordt daarom een artikel over bijen opgenomen. We starten in dit voorjaarsnummer met een verhaal uit De Braakman, een onderzoekje naar effecten van bodemverstoring op grond-bewonende insecten. In het zomernummer volgt een artikel over de Knautiabij, het najaarsnummer wordt opgetuigd met een verhaal over onze kustgebonden soorten en in het winternummer een terugblik op de activiteiten in het kader van Het Jaar van de Bij.

Lucien Calle

Het Jaar van de Bij

Agenda:1. Opening2. Mededelingen3. Verslag najaarsvergadering4. Jaarrekening5. Verslag kascommissie6. Rondvraag7. Pauze

Voorjaarsvergadering maandag 16 april

Op maandagavond 16 april, om 19.30 uur houden we weer een ledenvergadering in Cultureel Centrum De Halle te Axel.

Zeezoogdieren in de WesterscheldeNa de pauze worden er twee lezingen gehouden over zeezoogdieren in de Westerschelde. Twee specialisten die locaal al langere tijd intensief met de deze dieren bezig zijn:• Robert Duyndam: Historisch onderzoek aan Potvissen, van 1550 tot heden• JaapvandeHiele:Strandingenvanzeezoog- dieren vanaf 1990 tot heden

De S

teltklu

ut D

e S

telt

klu

ut

2012

Dit

jaa

r ...

Foto: Schorzijdebij vrouw in nesthol- Sandra Dobbelaar Foto: Schorzijdebij parend- Nico Vereecken

Foto: Knautiabij vrouw- Lucien Calle Foto: Schorviltbij man- Sandra Dobbelaar

De S

teltklu

ut D

e S

telt

klu

ut

20126 7

onde

rzoe

kon

derzoek

gebeurd, maar de verstoring bood wel een zeldzame kans om het effect ervan te be-kijken, juist omdat hier precies bekend was waar en hoeveel bijen er in de grond zaten. Er konden twee vragen gesteld worden voor alle typen van bodemverstoring:1. Kunnen uit de verstoorde bodem nog bijen uitsluipen? 2. Wordt de verstoorde bodem door de bijen opnieuw gebruikt om nestjes te maken?

Het inventariserenEr is in maart 2007 in de uitsluip- en nestel-periode geïnventariseerd. Nieuw gegraven nestholletjes zijn eenvoudig te herkennen aan de vers gegraven zandhoopjes. Uitsluipende bijen (na de winter) laten slechts een klein open holletje achter en zijn dus wat lastiger te inventariseren. Om er zeker van te zijn dat er geen uitsluipers werden gemist is ook een

afvangtentje gebruikt. Deze is ter controle ook op de niet verstoorde nestelplek geplaatst.

De resultatenEr waren op de verstoorde aggregatie 6 soorten bodemverstoring. Ter controle is een niet verstoorde bodem toegevoegd:

1. Bodem die aan pap gereden is, combinatie van veel vocht en diep weggezakte banden2. Spoor van banden op de bodem, slechts oppervlakkig weggezakt en omgeploegd3. Spoor van rupsbanden, daar waar de bodem droog is gebleven4. Spoor van rupsbanden, daar waar de bodem blijvend erg nat is gebleven: plasvorming5. Tussen spoor van rupsbanden, ca 1 meter ruimte, droog6. Tussen spoor van rupsbanden, ca 1 meter ruimte, nat7. Ter controle bij de niet de verstoorde nestaggregatie

Tabel 1: aantal uitsluipers en nieuwe nestholletjes op de verstoorde bodem

Weer: weersomstandigheden op de dag van de inventarisatie. R: regen, het cijfer geeft de maximum temperatuur aan. U: aantal uitsluipers, N: aantal nieuwe nestholletjes.

In Braakman Noord heeft nieuwe natuur-ontwikkeling plaats gevonden. De daar aanwezige brakke kreek, De Westgeul, en de bloemrijke graslanden eromheen zijn wat verruimd. Het bos werd in het najaar van 2006 geveld en de bosbodem afge-plagd tot op de voedselarme zandgrond. Zo kreeg de kwetsbare vegetatie nieuwe ruimte. Omdat er in het bestaande bos ook al natuurwaarden aanwezig waren was deze operatie een precaire zaak. Met name met vleermuizen en bijen werd extra rekening gehouden. Voor vleermuizen werd een boslob en een aantal dode stammen gespaard en extra kasten opgehangen. Voor de bijen werden twee van aanwezige nestplekken van de Zwartrosse zandbij (Andrena clarkella) gespaard. Althans, dat was het plan…

Aanwezige bijen voor de omvormingDe fauna van de bijen en wespen in Braakman Noord is goed bekend. Er zijn in totaal 128 soorten angeldragers waargenomen, waarvan15 Rode lijst soorten. Vooral de populatie van de Zwartrosse zandbij is in kaart gebracht (Calle en Dobbelaar, 2005). Er waren grote populaties aanwezig, in 2006 totaal meer dan 1000 nestelende vrouwtjes. Deze waren verdeeld over 9 nestplekken. Zie voor foto’s van deze bij elders in deze Steltkluut. De nest-plekken bleken ook voor de andere insecten aantrekkelijk. Met name de overige soorten zandbijen en een aantal graafwespen zoals de Vliegendoder (Mellinus arvensis) nestelden er in grote aantallen.

De aanpassing van het omvormingsplanNa flink wat overleg was de inzet om twee van de nestelplekken te behouden. Daar zou de bodem intact blijven, dus niet worden afgeplagd of met zware machines worden aangedrukt. Daarnaast zou op die plekken het bosmicroklimaat worden gespaard. Dat heeft als landschappelijk effect dat er nu een los eilandje van bos, in het open kreekland-schap is achtergebleven.

De uitvoeringHelaas ging het op een van de twee nestplekken toch fout. Door een communicatiestoring werden op een van de plekken de struiken verwijderd en werd met tractoren, aanhang-

wagens en een bulldozer over de nestelplek gereden. Toen dit gebeurd was ontstond even opnieuw een discussie met Staatsbosbeheer (SBB), Provincie Zeeland en Dienst Landelijk Gebied (DLG), om deze plek dan alsnog te ruimen. Omdat onzeker was of de nestelplek kansloos was geworden en om hier het effect van bodemverstoring op deze bijen te kunnen bestuderen, werd besloten om hiermee ten-minste een jaar te wachten.

Soorten bodemverstoringEr waren verschillende vormen van bodem-verstoring, als gevolg van de verschillende types machines die erover reden. Er waren luchtbanden en rupsbanden. Rupsbanden zakten niet de bodem in, ploegden deze niet, of slechts oppervlakkig om, maar verdichtten hem wel. Plaatselijk bleven daardoor wat waterplassen staan. Luchtbanden zakten verder de bodem in (vooral geladen aanhangwagens, zonder bandprofiel), of ploegden deze om (tractoren). In de diepere sporen bleef ook vaak water staan.

Foto: In de vochtige bodem maakten de luchtbanden een soort bodempap- Luciën Calle

Foto: Spoor van rupsband in zand. Resultaat is een op-pervlakkige doorploeging- Luciën Calle

Het onderzoekNatuurlijk was het vervelend wat er was

Het effect van bodemverstoring op nestelende zandbijen in De Braakman

1 2 3 4 5 6 7

Datum Tijd Weer Band Band Rupsb Rupsb Rupsb Rupsb Controle

RegenTemp

Pap Spoor SpoorDroog

SpoorNat

TussenSpoorDroog

TussenSpoor

Nat

Niet verstoordeAggregatie

5-3 17.00 0 0 0 0 - - -

7-3 17.30 BeetjeR10

0 0 0 0 EnkeleU

- -

8-3 18.00 Zon11 0 0 0 0 Veel U

(30?)Enkele

UEnkele

U

9-3 16.00 Zon13 0 0 0 0 Veel U

5 NEnkele

U > 120 N

11-3 16.00 Zon14 0 0 0 0 Veel U

8 NEnkeleU, 3 N > 200 N

14-3 16.30 Zon14

0 0 0 0 Veel U34 N

4 N> 200 N

15-3 18.30 Zon11

0 0 0 0 36 N 5 N> 200 N

18-3 15.30 R/Zon8

0 0 0 0 39 N 5 N > 500 N504

Foto

: De

tent

mid

den

in d

e w

irwar

aan

spor

en- L

ucië

n Ca

lle

De

Ste

ltk

luu

t

20128

De S

teltklu

ut

onderzoek

cen

tral

9

Tabel 2: Resultaten afvangtent

Bespreking van de resultatenHet beeld dat hier naar voren komt is erg duidelijk. Uit geen enkele van deze verstoorde bodemtypes heeft een enkele bij kunnen uitsluipen. In geen enkele verstoorde bodem heeft ook maar één enkele bij een nieuw nestholletje gemaakt. Met bulldozer, tractor of aanhangwagen, droog of nat, het maakt allemaal niets uit. Eenmaal eroverheen rijden en het blijkt voor deze zandbijen direct af-gelopen. Tussen de sporen van de bulldozer is ca 1 meter ruimte. In die tussenruimte bleek op een deel de bodem niet verstoord geweest te zijn en konden de bijen in beperkte mate zowel uitsluipen als opnieuw nestelen. Hier leren we uit dat als machines steeds in hetzelfde spoor blijven rijden, de negatieve invloed grotendeels beperkt blijft tot dat spoor zelf.

Conclusies:• Bodemverstoringdooroverrijdingmetzware machines blijkt op de bijen een verwoestende uitwerking te hebben. • Alsdemachinessteedspreciesoverelkaars spoor blijven rijden, blijft de negatieve invloed tot die sporen beperkt. Als het echt niet anders zou kunnen, heeft dat de voorkeur boven het overrijden van de hele nestaggregatie. Gezien de problemen in de communicatie, is aan te bevelen nooit voor een gedeelte- lijke overrijding te kiezen, maar steeds de gehele nestplek te beschermen. Een foutje is immers zo gemaakt.

Tot slotIn 2008 is deze nestplek verder geheel verloren gegaan. Het wegvallen van het bosmicro-klimaat speelt hier waarschijnlijk een grote rol. Met de andere nestaggregatie waar alles volgens plan verliep gaat het nog steeds redelijk goed, al zijn ook hier de aantallen terug gelopen.

DankDank aan SBB, Provincie Zeeland en DLG voor hun compromisbereidheid in de keuze voor het behoud van de nestaggregaties, en in tweede instantie ook voor het behoud van de verstoorde nestplek. Aan Sandra Dobbelaar voor de hulp bij het inventari-seren en Sandra en Elke Hartinger voor de hulp bij het maken van de afvangtent.

Literatuur• CalleL.enDobbelaarS,2005,DeZwartrosse zandbij in Braakman Noord, uitgave SBB en De Steltkluut.

Luciën Calle

In Zeeland zal je niet snel Klauwieren tegen-komen. In het voorjaar en najaar is er een kleine kans op de waarneming van een trekkende Klapekster. Een enkeling zal ook daadwerkelijk overwinteren. Dit jaar was dat het geval nabij de Amaliaweg nabij Westdorpe. Vanaf 6 no-vember tot 14 januari is de Klapekster daar regelmatig gezien, gefotografeerd en gefilmd. Ik had tot dat moment 2 keer een trekkende Klapekster gezien op de telpost Margaret-hapolder. Op 16 november heb ik op een mooie dag een aantal mooie foto’s kunnen maken. Ik was erg tevreden weet ik nog.

Klauwieren in NederlandNaast de hierboven genoemde Klapekster is de Grauwe Klauwier de enige soort Klauwier die in Nederland nog broedvogel is. Hij is blijk-baar bezig met een herovering van Nederland. De Klapekster is verdwenen als broedvogel maar vermoedelijk licht toenemend als over-winteraar. De foto’s van de Grauwe Klauwier en de Roodkopklauwier hieronder heb ik gemaakt op Lesbos waar Klauwieren alge-meen zijn. Daar vindt je verder ook nog de Maskerklauwier en Kleine Klapekster. Buiten de Klapekster worden en in Zeeuws Vlaanderen geen ander Klauwieren waargenomen. De laatste waarneming van een Grauwe Klauwier dateert van begin jaren 80.

Overwinterende Klapekster in Zeeuws Vlaanderen

Foto

’s: K

lape

kste

r16-

11-2

011

Wes

tdor

pe- B

ert v

an B

roek

hove

n

2012 Jaar van de Klauwieren 2012 is door Vogelbescherming Nederland en SOVON Vogelonderzoek Nederland uit-geroepen tot het Jaar van de Klauwieren. Een jaar lang staan zowel de Klapekster (wintergast) als de Grauwe Klauwier (broed-vogel) centraal. Voor meer info: www.jaarvandeklauwieren.nl.Mocht u 1 van de hierboven genoemde vogels zien in 2012 dan zou ik het erg op prijs stellen als u dan de datum, locatie en de soort door geeft via bertusbvb@gmail.com.

Bert van Broekhoven

Foto

’s: G

rauw

e Kl

auw

ier e

n Ro

odko

pKla

uwie

r mei

201

1 Le

sbos

- Ber

t van

Bro

ekho

ven

Datum Plek Resultaat

7-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0

8-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0

9-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0

11-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0

14-3 Verstoorde, grote subaggregatie 0

15-3 Niet verstoorde nestaggregatie 4 v + 2 m, 11 N

De S

teltklu

ut D

e S

telt

klu

ut

20121110

waa

rnem

inge

nw

aarnem

ingen

gespot (MR). Kleine Strandlopers (1-4) waren aanwezig op 4,5,19 en 24-10 bij AP (LB). Verder is er nog 1 gezien bij VLVS op 12-11 (HC). Op TELM had BVB op 4-11 het geluk een groep van 46 Kraanvogels te zien vertrekken uit het gebied. Ze hadden daar blijkbaar overnacht. Op 15-11 is er nog een groepje van 6 gezien bij Philippine (RR). 1 melding van een Krombekstrandloper. Op 19-10 (1) bij AP (LB). Op 22 en 26-11 is bij AP een Pontische Meeuw gezien (LB). Op 3 en 4-10 was 1 Temmincks Strandloper aanwezig bij AP (LB, WR)

Duiven tot en met gorzen: Op 9-12 is een Bonte Kraai gezien bij Philippine (RR). Boomleeuwerikken worden in onze regio alleen overtrekkend gezien. De meldingen daarvan: Op 9-10 (1) bij TELM (BvB),BV,HM), op 16-10 (26) bij TELH (MC), op 22-10 (1) bij St Jansteen (HN) en (68) bij TELH (MC), op 23-10 (1) bij VLVS (AW) en bij TELH (40) (HB)en bij TELM (3) (BVB,HM), op 28-10 (9) bij Hulst (HB), op 29-10 (2) bij TELM (BVB) en op 10-11 (1) bij VLVS (KM). Bij het ringstation in VLVS werd op 13-10 een Buidelmees gevangen door (KM,JT). AW zag er op 20-10 3 in VLVS. Slechts 2 meldingen van de Europese Kanarie. Op 1-10 (1) en op 23-10 (1) bij TELH (HB). Bij-zonder is de melding van 16 Fraters bij VLVS door AW. Fraters worden de laatste jaren nog slechts zelden waargenomen. Op 5-11, 18-11 en 24-12 werd door AW een Geelgors gezien nabij St Jansteen. De niet alledaagse Grote Pieper is op diverse plaatsen solitair trekkend waargenomen. Op 1-10 bij TELH (HB), op 2-10 bij VLVS (MJ), op 2-10 bij Kloosterzande (HB), op 2-10 bij TELM (BVB,HM), op 3-10 bij AP (LB,HM,RR,PM), op 12-10 bij TELH (HB) en op 12-10 bij TELM (BVB). Bij Hengstdijk werd op 10-10 door HB een IJsgors gehoord. Klap-eksters zijn solitair gezien op enkele plaatsen. Op 4-10 bij de Riet- en Wulfdijkpolder (LB), op 13-10 bij VLVS (KM,TJ), op 22-10 bij Axel (RR), op 31-10 bij Zaamslag (BV) en vanaf 6-11 langdurig bij de Amaliaweg nabij Westdorpe

(Div.wrns). Zie het stuk elders in het blad. Bij-zonder is de waarneming op 4-12 van een erg late Oeverzwaluw bij VLVS door AvdW. Op 26-11 zag HN een Raaf nabij St Jansteen. Een Sneeuwgors is langdurig foeragerend gezien bij VLVS op 16-10 (BVB,HC,HB,MJ). De zeldzame Strandleeuwerik werd op 17-12 gezien in VLVS (HB). Vermeldenswaard is de waarneming van 971 trekkende Veldleeu-werikken op 14-10 (BVB) bij TELM. Meldingen van Velduilen: Op 3-10 (1) bij Walsoorden (KM,JT), op 13-10 (1) VLVS (WDB), op 3-11 (1) bij Kloosterzande (MvB), op 6-11 (1) VLVS (KM,JT), op 19-11 (1) bij PS (PD), op 19-11 en 20-11 (1) (HB,WK), OP 27-11 (1) bij Hengstdijk (LT), op 4-12 (1) bij PS (PD), op 17-12 (1) VLVS (HC,HB,), op 25-12 (1) bij BN (PM) en op 27-12 (3) VLVS (JK). Van 11-12 tot 13-12 werd bij St. Jansteen een Witkoppige Staartmees gezien door HN. Een 2e werd gezien op 18-12 bij Philippine door RR. De Zwarte Specht van het Clingse Bos werd op 20-10 en 18-11 gezien door AW.

Exoten: Op 19-11 was bij VLVS een Australi-sche Casarca aanwezig (HC). Op 4 en 5-10 werd bij AP een Bahamapijlstaart gezien (LB,MvB).

Hieronder volgen de namen van de mensen, van wie ik gegevens heb verwerkt in boven-staande. De afkortingen zijn in de tekst verwerkt.

L Bekaert (LB), W de Block (WdB), J Bokelaar (JB), B v Broekhoven (BvB), H Bun (HB), M v Bunde-ren (MvB), M Capello (MC), H Castelijns (HC), M Crapoen (MCr), P Dhaluin (PD), W Faveyts (WF), M Jeurissen (MJ), A Klarenberg (AK), J Klarenberg (JK), A Kleibeuker (AK), J Kolijn (JK), W Konings (WK), G Lamers (GL), W Lansman (WL), K Leysen (KL), P Maas (PM), K Minnaar (KM), H Molenaar (HM), H Nijskens (HN), Y Pieters (YP), J Poortvliet (JP), W Ranschaert (WR), H Reijnhoudt (HR), R Remijnse (RR), M Roos (MR), J Spinnewijn (JS), J Tramper (JT), L Tromper (LT), J Veldman (JV), F v Velzen (FvV), W Vergoossen (WV), B Vroeginde-weij (BV), I Weststrate (IW), A vd Wiel (AvdW), A Wieland (AW), W Wisse (WW),

Bert van Broekhoven

In onderstaand overzicht zijn alleen bijzondere waarnemingen van vogels vermeld. Marcel Capello wordt bedankt voor het beoordelen van de inhoud van dit artikel en het geven van opmerkingen en aanvullingen.

Regio: Midden en Oost Zeeuws-Vlaanderen (vanaf grofweg het Paulinaschor tot en met Saeftinghe).

Nieuwe meldingen: Nieuwe meldingen kunt u sturen naar bertusbvb@gmail.com. De voorkeur gaat uit naar registratie via www.waarneming.nl. Bij de waarnemingen vermelden: datum, aantal, leeftijd, geslacht, ter plaatse of overtrekkend en dergelijke.

Gebruikte afkortingen: Diverse waarnemers = Div.wrns, Braakman-Noord BN, Braakman-Zuid BZ, Telpost Marga-rethapolder TELM, Telpost ’t Hellegat TELH, Autriche Polder AP, Verdronken Land van Saeftinghe VLVS, Groot Eiland GE, Paulina-schor PS.

Futen tot en met eenden: Een IJsduiker werd op 4-12 gezien bij PS (PD). Tussen 12-11 en 26-11 waren er 2 Casarca’s aanwezig bij AP (AW,LB,HN). Erg bijzonder was dat bij AP 4 overvliegende Eiders werden waargenomen (JB), deze worden in onze regio eigenlijk nooit in het binnenland gezien. Vanaf 23-10 is er langdurig een Koereiger te bewonderen geweest nabij Axel. Opvallend was de waar-neming van een wel erg late Ooievaar bij Hulst op 20-11 (AW). Op 3-10 deden LB en WR een onverwachte waarneming van een Purperreiger bij AP. De Roerdomp is gemeld op 2 plaatsen. Bij GE op 31-10 en 18-12 (1) (FvV,HN) en bij Axel (1) op 14-12. Nabij Zaamslag werd op 16-12 een Rood-halsgans gezien (LB,JK,MvB). De voor onze regio zeldzame Topper werd op 4-12 (5)

waargenomen bij de Spaarbekkens(HC). 1 melding van een Zomertaling op 16-10 bij BN (MC).

Roofvogels tot en met Sterns: 2 meldingen van een Visarend. Op 15-10 (1) bij Philippine (LB) en op 16-1 (1) boven Terneuzen (JK). Bijzonder is de melding van een Eleonora’s Valk bij BN (JP en JS), helaas werd geen foto gemaakt. Dit jaar werd de eerste bevestigde waarneming voor Nederland in de Flevo-polders gedaan. De zeer zeldzame Giervalk is vanaf 28-10 tot eind december aanwezig geweest bij AP (vele 100-den waarnemers uit binnen –en buitenland). Er zijn prachtige foto’s van gemaakt. Zie www.waarneming.nl. De Havik is op 3 plaatsen gezien. Op 13-10 (1) bij de Hertogin Hedwigepolder (AK en JK), op 30-10 (1) bij BZ (WW) en op 17-12 (1) bij Koewacht (PM). Slechts 3 Rode Wouwen in deze periode. Op 13-1 (1) bij Zandberg (WL), op 15-10 (1) bij Philippine (LB) en op 27-11 (1) bij Axel (LB). De Ruigpootbuizerd is veel minder gezien dan in dezelfde periode vorig jaar. Nu was het aanmerkelijk zachter. Op 15-10 (1) bij Philippine (LB), op 16-10 (1) bij Sluiskil (HR) en (1) bij TELM (BV), op 21-10 (1) bij Zaamslag (JK), op 23-10 (1) bij VLVS (AW) en (1) bij BN (MCr), op 1-11 (1) bij Philippine (RR), op 4-11 (1) bij VLVS (KL), op 12-11 (1) VLVS (1) bij VLVS (HC), op 19-11 (1) bij VLVS (HB), op 10-12 (2) bij VLVS (HC) en op 17-12 (1) bij VLVS (HC,MJ). 1 melding van een Bokje bij AP (PM). De Bosruiter werd nog op 4 en 5-10 (1) gezien bij AP (LB,MvB). De Drieteenmeeuw, een zeevogel, is op de Westerschelde gezien bij TELM op 17 en 18-12 (1-5) (BvB,HM,BV). Dit na een aantal dagen storm. Een Geelpootmeeuw was van 15-10 tot 31-12 aanwezig bij AP (JV,LB,AW,MC,WF,GL,AK,IW,WV). De zeldzame Gestreepte Strandloper is op 24-10 gezien bij AP (LB, YP). Over de Westerschelde bij Wals-oorden werd op 4-10 een Jan van Gent

Waarnemingen 1-10-2011 t/ m 31-12-2011

Foto

: Kra

anvo

gels

4-1

1-20

11 B

ert v

an B

roek

hove

nFo

to: K

raan

voge

ls 4

-11-

2011

Ber

t van

Bro

ekho

ven

De S

teltklu

ut D

e S

telt

klu

ut

12 13

wei

devo

gelp

roje

ctw

eidevogelproject

2012

Boerenlandvogels in de Kieldrechtpolders vijf jaar later In 2006 en 2011 hebben Wim Lansman en ondergetekende de Kieldrechtpolders (de Nieuw – en Groot Kieldrechtpolder) geïnventariseerd in het kader van het weidevogelproject. In dit gebied bevinden zich een heleboel kreken, waaronder de Vlaamse kreek, Dievegat, Vuilmuil, Zestigvoet, Zandbergse kreek, Rotte kreek en Kleine kreek. De kreken zijn in beheer bij Staatsbosbeheer (SBB). De Vlaamse kreek wordt sinds 1996 jaarlijks gemonitord.Bij sommige kreken waaronder Vuilmuil en Dievegat waren dit jaar de akkerranden speciaal ingezaaid met kruidenrijke bloemen-mengsels met daarin bloemen zoals de Wilde

Margriet en Klaprozen. Op de akkers werden gewassen verbouwd. We kwamen verschil-lende graansoorten tegen, aardappelen en bloembollen van de tulp. We hebben besloten om in 2011 behalve de weidevogels ook alle andere broedvogels te monitoren. We hebben een overzicht gemaakt met de territoria van de meest opvallende soorten vogels. Voor wat betreft de weide-vogels zien we bij veel soorten een dramatische achteruitgang. Enkele soorten grondbroeders die recent sterk zijn afgenomen zien we in onderstaande tabel weergegeven.

De toe – en afname na 5 jaar ( 2006 en2011) voor deze polders wordt vergeleken met de 20-ja-rige trend van de soort in de gehele Zeeuwse ecologische hoofdstructuur (Zeeuwse EHS in 1990 -2009) en met landelijke trendgegevens uit de meest recente data van Sovon.A = Afrika-ganger. * = landelijke trend gegevens SOVON 2009/2010

2006 2011 Toe enafname

ZeeuwseEHS

Grauwe Gans 76 38 -- ++

Wilde Eend 121 73 -- 0/-*

Bergeend 33 16 -- +/-*

Slobeend 17 11 - 0

Krakeend 10 8 - ++/+*

Kievit 22 - - 0

Scholekster 15 7 -- -/-*

Meerkoet 48 38 - 0/-*

Waterhoen 40 24 -- -/-*

Bruine Kiekendief 11 6 -- 0

2006 2011 Trend EHS

Fazant 29 52 ++ -

Patrijs 1 3 + -

Kwartel (A) 3 5 +

2006 2011 Trend EHS

Rietzanger (A) 35 80 ++ ++Bosrietzanger (A) 34 44 + -

Sprinkhaanzanger (A) 1 5 + +Kleine Karekiet (A) 193 196 0 0

Blauwborst (A) 39 42 0 +Snor (A) 3 3 0 /+*Rietgors 57 74 + -Grasmus (A) 24 42 ++ +Zwartkop(A) 5 13 ++ ++Tuinfluiter (A) 12 12 0 +Houtduif 28 33 + 0Tjiftjaf (A) 13 27 ++ +Fitis (A) 2 2 6 + 0

2006 2011 Trend EHS

Winterkoning 59 35 -- +/-*Heggenmus 16 6 -- +

Merel 20 14 - +Ekster 8 7 -? -Gaai 1 3 + +Zwarte kraai 14 20 + +Kauw 3 4 + +Wielewaal (A) 3 4 + -*Boomkruiper 1 2 + +Grote Bonte Specht 4 5 + +Groene Specht 9 8 0-? 0/-*

2006 2011 Trend EHS

Roodborsttapuit 6 9 + +*Koekoek (A) 11 10 0- -

Grote Lijster 4 3 - -*Zomertortel (A) 1 0 - -Baardman 0 1 0

Patrijs en Kwartel hebben geprofiteerd van de rijke akkerranden. De territoria van deze vogelsbevonden zich deels in deze akkerranden. Ook de Gele Kwikstaart neemt toe, de Veldleeuwerik blijft stabiel in een relatief hoge dichtheid en de Graspieper neemt af. Er is ook een opvallende toename van de Kuifeend. De Grutto blijft in klein aantal stabiel bij de Vlaamse kreek en dit jaar zijn er incidenteel ook weer enkele territoria geweest van de Tureluur.

2006 2011 Trend EHS

Gele Kwikstaart (A) 18 30 += 0/+*Veldleeuwerik 16 16 0 -

Graspieper 7 3 - +Kuifeend 2 11 ++ 0/+*Grutto (A) 2 2 0 +Tureluur 0 2 +? +/-*

Veel moerasvogels, struweel -en bosvogels doen het in deze polders goed. Verruiging van de vegetatie bij de kreken en verdroging zorgt voor verandering van het biotoop. Het totaal areaal aan riet lijkt eerder toe dan af te nemen. Sommige kreken zijn praktisch dichtgegroeid. Elders in Zeeland en Nederland zien we ook een toename van ruigtebroeders en moerasvogels.

Overwinteraars als Heggenmus, Winterkoning en Merel zijn afgenomen. Mogelijk hebben de vorst en sneeuwperiodes in de laatste twee winters hieraan bijgedragen. Deze twee jaar zijn niet meegenomen in de trend van de EHS. Kraaiachtigen zijn toegenomen. Het gunstige biotoop met hoge bomen speelt waarschijnlijk een rol. Dat geldt ook voor andere boombewoners. De Groene spechten hebben de laatste twee koudeperiodes redelijk doorstaan.

Hieronder volgen nog de territoria van enkele niet eerder genoemde typische soorten van dit dijken- en krekenlandschap. De Roodborsttapuit is een goed voorbeeld van een soort die het in deze polders goed doet, de Zomertortel een voorbeeld van een soort die het niet goed doet.

Opvallende toename van grondbroeders zoals Fazant, Patrijs en Kwartel

De

Ste

ltk

luu

t

2012

De S

teltklu

ut

crad

le t

o cr

adle

1514

weidevogelproject

De natuur kent geen afval. Dat is een uitvinding van mensen. In 2002 introduceerde de chemicus Michael Braungart samen met architect William McDonough de Cradle to Cradle visie (C2C). Redenerend vanuit de stelling “afval is voedsel”, braken zij er een lans voor om al in de productiefase rekening te houden met het hergebruik van alle grondstoffen, waardoor er geen reststoffen overblijven. Letterlijk ‘van wieg tot wieg’, parallel aan de voedselketen.

Een producent die werkt op basis van Cradle to Cradle, streeft naar het beste product op basis van totale kwaliteit. Die houdt zowel rekening met het beschermen van het milieu, als met consumenten en productieomstan-digheden. Hij beschouwt schoenen die worden gemaakt op basis van kinderarbeid als een slecht product. Noemt iets wat afval wordt, een gebrekkig product.

Recycling vinden deze producenten niet genoeg, omdat recycling in de praktijk ‘downcycling’ betekent. Veel teruggewonnen grondstoffen worden alleen nog verwerkt in minder-waardige producten. Zo gaan bijvoorbeeld metalen als kobalt, chroom, mangaan en wolfraam nu voorgoed verloren als ze in een auto worden verwerkt.Inmiddels werken wereldwijd vele honderden bedrijven op basis van de uitgangspunten van C2C. In de C2C productengids kunt u opzoeken welke producten nu al beschik-baar zijn, waarvan geen reststoffen overblijven na gebruik. Bijvoorbeeld de Econova televisie van Philips. http://www.cradletocradle.nl/home/483_c2c-productengids.htm. Steeds

meer gebouwen worden gebouwd op basis van dit principe, zoals het nieuwe gebouw van het Instituut voor Ecologie in Wageningen en het Stadhuis van Venlo. Meer achtergrondinformatie en voor-beelden: http://www.cradletocradle.nl/ of http://www.duurzaamheid.nl/c2c/.

Hanneke Smulders

in contrast, hoewel het onduidelijk is of hier veel jongen zijn grootgebracht. Op slechts twee plaatsen werden jonge Fazanten gezien. Opvallend is ook dat veel Afrika-gangers een stijging laten zien die mogelijk meer samenhangt met gunstige omstandigheden (lees: normale hoeveelheid neerslag) in de overwinteringsgebieden en in de broedge-bieden. Een voorbeeld hiervan is de Rietzanger. Tenslotte is het leuk om te vermelden dat we een territorium van de Kleine Bonte Specht in het bos bij de Zestigvoetkreek hebben ontdekt en een zeker broedgeval van een Engelse Gele Kwikstaart. We hebben een mannetje gezien die met voer naar een nest vloog om vervolgens weer weg te vliegen met poep in de bek. Helaas kon dit nest later niet meer worden teruggevonden en waren de jongen mogelijk reeds uitgevlogen.

Huub BunLiteratuur:JW. Vergeer -Beleidsmonitoring broedvogels EHS en beheergebieden in Zeeland 2006-2009

Van Dijk, Vergeer e.a – Broedvogelindexen in 2010: veel Afrikagangers positief, maar water en strandvogels negatief, in Sovon nieuws 24e jaargang september 2011

Zwarts L, Bijlsma R,van der Kamp J en Wymenga E - Living on the edge, Wetlands and birds in a changing Sahel

Samengevat kunnen we stellen dat in de Kieldrechtpolders verschillende soorten eenden sterk achteruit zijn gegaan. Dat is in tegenstelling met de trendlijn van de EHS tot 2009. Voor de Grauwe Gans en de Canadese Gans geldt dat er sprake lijkt te zijn van stabilisatie. De droge zomer van 2011 heeft niet bijge-dragen aan een beter broedsucces van de steltlopers. Zijn er over tien jaar nog Scholeksters, Kieviten en Bruine Kiekendieven in onze polders te vinden? Het broedsucces van de Bruine Kiekendieven gaat achteruit; vaak mislukken de legsels al in de nestbouwfase en/of eifase. Wel werd er nog volop gebaltst. We vermoeden dat een paar genesteld heeft in een naburig graanveld. Mogelijk voldoen sommige verdroogde rietvelden ook niet meer als geschikte nestplaats. De toename van predatoren zoals kraaiachtigen, Buizerd en grotere zoogdieren zoals vossen heeft waarschijnlijk een rol gespeeld bij predatie van nesten van grondbroeders. Eind maart werd een volwassen Knobbelzwaan vermoord terug gevonden zonder kop nabij de Tour-nayputten. Mogelijk verrast op het nest door een Vos? Ook een Grauwe Gans en Canadese Gans werden zonder kop teruggevonden bij de Vlaamse kreek. De toename van het aantal bezette territoria van andere grondbroeders zoals Fazant, Patrijs en Kwartel staat hiermee

Duurzaamheid begint bij het ontwerp

Foto van een lezer

Foto

: Lib

el- R

onny

Bau

te, T

erne

uzen

Een heel bezondere traktatieMet de knotwerkgroep waren we aan het werk bij de familie de Maat aan de Altena-straat te Hoek, waar we getrakteerd werden op een wel heel bijzondere taart. Een heuse Steltkluut taart, inclusief knotboom, knot-ters, zagen ed..

2012

voor vissen en bootsmannetjes. Je zou verwachten dat je de dieren hier voor het opscheppen hebt, maar ze schieten wel bliksemsnel naar beneden als ze jou met het net zien! …

Anja van der Giessen

op te happen als er te weinig in het water zit. Veel insecten “hangen” een tijd aan het wateroppervlak om lucht in te ademen. Geelgerande waterkevers en bootsmannetjes bijvoorbeeld. Sommige insecten doen dit heel vaak en hebben daarvoor speciale borstels en adembuizen. Dat kun je bijvoorbeeld zien bij muggenlarven, die belangrijk voedsel zijn

wie

is

er b

ang?

klein

maar ...

32

Het wateroppervlak: Spiegel met twee zijdenWaar zitten de beestjes in de sloot? De eerste gedachte is dat ze allemaal voortdurend rondzwemmen. Maar er zijn maar weinig soorten die dat kunnen. Vissen kunnen dat wel, dankzij hun zwemblaas. Dat is een blaas met lucht. Ze kunnen zelf regelen hoeveel lucht er in die blaas moet zitten. Daarmee kunnen ze het gewicht van het water exact gelijk maken aan hun eigen gewicht. Hierdoor kan een vis stijgen en dalen in het water. Of zoals een stekelbaarsje, blijven zweven in het water. Verder kunnen eigenlijk alleen larven en poppen van de pluimmug dat. Zij hebben vier piepkleine zwemblaasjes. Watervlooien, die zomers vaak als wolken in het water zweven, kunnen wel steeds rond blijven zwemmen door het water. Ze blijven zwemmen door steeds met hun voelsprieten neerwaartse slagen te maken. Als ze daarmee ophouden, zinken ze naar de bodem. Ook klikkervisjes kunnen rond blijven zwemmen, dankzij hun staartjes. Dan is er nog de karper-luis die, op zoek naar een vis, zelf als een mini platvisje door het water zwemt. Daarmee hebben we de meeste wel gehad. Het is ook niet zo slim om veel door het open water te zwemmen: je valt op! Je moet dus snel zijn of andere maatregelen treffen: jezelf verstoppen, niet opvallen of heel doorzich-tig zijn. Zelfs een uitstekende zwemmer als de geelgerande watertor, zwemt maar een klein deel van de dag door het water als hij van de ene rustplaats naar de andere gaat. Meestal hangt hij hangt ademend aan de oppervlakte, rust tussen de waterplanten of onder een steen op de bodem en verstopt zich daarbij zo goed mogelijk.Het wateroppervlak is een belangrijk en bij-zonder leefgebied. Op zomerse dagen ligt het stil als een spiegel. Onder deze spiegel is er veel te beleven. Maar de spiegel zelf is ook heel interessant. Het wateroppervlak

vormt namelijk een onzichtbaar vlies dat toch heel stevig kan zijn. Zo stevig zelfs dat sommige dieren er op kunnen lopen. De kracht die het wateroppervlak stevig maakt noemen we oppervlaktespanning. Grotere wezens zoals mensen en kikkers, merken er niets van als ze in het water springen. Maar voor de kleinste is het een taaie, stroperige laag waar ze niet doorheen, maar ook niet meer vanaf kunnen. Een kleine libel die op het water valt is meestal reddeloos verloren. Juist omdat er hier zoveel slachtoffers vallen, is er altijd voedsel. En dus hebben een aan-tal soorten er hun leefgebied van gemaakt. Hun lichaam is aangepast om er te kunnen leven. Op hun lijf en poten zorgen ingevette haren of een bijzondere structuur er voor dat het water wordt afgestoten. Het bekendste voorbeeld is wel de schaatsenrijder, die over

het oppervlak glijdt alsof het een ijsvlakte is. Geholpen door bijzondere voeten loopt dit insect op het water en zakt het niet door het vlies. Het drukt er alleen kleine kuiltjes in, zoals een trampolinespringer in het zeil. Sterker nog: hij kan er zelfs op springen als op een trampoline. Valt er een klein vliegje op het water, dan zijn schaatsenrijders er als de kippen bij om het hapje aan te boren en leeg te zuigen. Draaikevertjes, die half in en half op het water liggen, leven van gevallen insecten. Ook de vijverloper beweegt zich af en toe over het water om ook een graantje mee te pikken. De onderkant van het wateroppervlak is de plaats waar veel dieren zich verzamelen om adem te halen. Want bijna alle diersoorten, ook die onder water, hebben zuurstof nodig. En als ze niet genoeg hebben aan de zuurstof in het water moet die uit de lucht gehaald worden. Dus moeten ze naar boven, naar de oppervlakte. Zelfs vissen komen aan de op-pervlakte om het zuurstofrijke bovenlaagje

Foto

: Eric

Spe

ksni

jder

- Bru

ne S

chaa

tsen

rijde

r

Foto

: Luc

ien

Calle

- Gew

one

duik

erw

ants

Foto

: Luc

ien

Calle

- Pla

tte

wat

erw

ants

aan

het

wat

erop

perv

lakt

Foto

: Luc

ien

Calle

- Geg

roef

de H

aarw

ater

roof

keve

r

In ons land kwam vroeger een aantal dier-soorten voor die er nu niet meer zijn. Sommige zijn verdwenen omdat ze zijn uitgestorven. Denk maar aan de mammoet of sabeltand-tijger. Sommige komen in andere landen nog steeds voor, zoals de wolf of lynx. Grote roofdieren zijn er in ons land niet. Toch is er soms ineens een spectaculaire waarneming. Zo werden er vorig jaar ineens wolven gezien. In België bij het dorpje Gedinne werden af-gelopen zomer regelmatig schapen dood-gebeten. Een dierenarts dacht dat een lynx de dader was. Lynxen zijn grote katachtigen. Onderzoekers bekeken de bijtsporen van een dood schaap en ontdekten dat het geen lynx was. Het leek eerder om een ontsnapte hond te gaan. Ze hingen een nacht een filmcamera bij het dode schaap. Na het bekijken van de beelden zagen ze een beest dat op een hond leek en heel voorzichtig aan het schaap snuf-felde. Al snel werd duidelijk dat dit bange dier geen hond was. Er werd nog twee nachten gefilmd en de beelden werden ook aan een wolvenkenner getoond. Inderdaad was het een wolf!Ook in Nederland werd een wolf gezien, bij Duiven bij Arnhem vlak bij de grens met Duitsland. Verschillende mensen maakten foto’s en stuurden die naar de vereniging ‘Wolven in Nederland’. Specialisten gaven aan dat het een wolf kon zijn, maar ze durfden het niet met zekerheid te zeggen. Al jaren

voorspellen wetenschappers dat de wolf er aan komt. Vanuit Duitsland trekken ze steeds verder richting ons land. Het lijkt er op dat ze nu vlak bij zijn. Maar of ze ooit in ons land kunnen blijven is maar de vraag. Als we grotere natuurgebieden zouden hebben, kunnen we ze misschien weer terug krijgen. Mensen zijn erg bang voor wolven. Maar wist je dat wolven heel erg bang zijn voor mensen? Het is erg moeilijk om in de natuur een wolf te zien te krijgen. Ze zijn erg schuw en blijven op grote afstand van mensen. Je hoeft dus niet bang te zijn dat een wolf je achtervolgt of op eet, zoals in het sprookje van Roodkapje. De grootste wilde dieren die bij ons in de buurt voorkomen zijn vossen en reeën. Wie

een beetje moeite doet, kan die makkelijk te zien krijgen. Voorlopig moeten we het dus nog even zonder deze prachtige dieren doen.

Sandra Dobbelaar

De wolf in ons land?

Foto

: Dam

hert

en- S

andr

a D

obbe

laar

2012

een

s pr

ober

en!legt ieder vogel...

Als de lente net begonnen is kun je dat aan de vogels merken. Veel vogels zingen en zoeken een partner om samen een nestje te bouwen. Want in mei leggen alle vogels een ei. Of toch niet? Eigenlijk hebben veel vogels in mei al lang een ei gelegd. Kijk maar eens om je heen buiten.Vaak zijn er zelfs al jonge vogels te horen en te zien. Dus niet alleen in mei worden er eitjes gelegd.Elke vogel kiest een eigen plekje om een nest te bouwen. Een merel doet dat op een andere plek dan een kraai. En ieder doet dat op een heel eigen manier. Nesten zijn er in de vorm van een kommetje, buideltje, bolletje, ze kunnen hangen of zelfs drijven. Hoe stevig en ingewikkeld een nest is, hangt

er van af of de jongen nog in het nest moeten blijven na het uitkomen van het nest of niet. Kieviten of strandplevieren maken een kuiltje in de grond. Eenden maken ook een kuil in de grond, maar ze bekleden dat met stengels en bladeren. De kuikens verlaten meteen na de geboorte het nest. Ouder vogels maken er niet al te veel werk van.

De meeste vogels zijn vaak dagen in de weer met het bouwen. Ze gebruiken daarbij ver-schillende materialen. Takjes, stengels, gras of hooi, modder, speeksel, schelpjes, zand, veertjes, touw of zelfs plastic. Er wordt gehakt, geweven, gestapeld en gelijmd. Het nest van de merel heb je vast wel al eens gezien. Met dunne takjes en grasstengels is het

tot een stevig kommetje in elkaar gevlochten. Het nest van de lijster is bijna hetzelfde, maar

de binnenkant wordt bekleed met modder en mos, zodat het helemaal glad is. Mussen vlechten ook hun nest in elkaar. Het zijn vaak kleine schaaltjes van droge grassprieten, zo groot als een bierviltje. Je vindt ze in de heg of in de klimop. Duiven lijken niet al te veel moeite te doen. Die verzamelen takjes en stapelen die op elkaar. Op een dikke tak of splitsing van takken leggen ze de takjes neer. Ze zijn er vaak een hele tijd mee bezig. Toch is het nest niet meer dan een plat schaaltje. Niet echt stevig. Het gebeurt dan ook vaak dat jonge duiven er tijdens een storm uit vallen. Soms zelfs met nest en al.

Kunstig zijn de nesten van de buidelmees. Aan het eind van een dunne hangende tak maakt hij een buidelvormig nest. Sprieten en stengels worden in elkaar geweven. Het buideltje wordt donzig gemaakt doordat er pluis van bloeiende wilgen en lisdodden tussen wordt gestopt. Het zakje krijgt een tunnelvormige kleine opening als ingang. Vaak hangen deze nesten boven het water of moeras. Ze moeten dus stevig gemaakt zijn.En er zijn ook nog vogels die helemaal geen nest bouwen. De koekoek bijvoorbeeld. Die legt zijn ei gewoon bij een andere vogel in het nest. Ook de ransuil doet niet al te moeilijk. Die gebruikt een oud nest van eksters en kraaien.

Op de volgende pagina zie je foto’s van ver-schillende nesten. Weet jij welke vogel bij welk nest hoort? Kies uit: Grote bonte specht, heggenmus, ekster, pimpelmees, merel, zanglijster, huis-zwaluw, huismus, wilde eend en winterko-ning. Als je alle nestjes denkt te weten, draai dan de pagina op zijn kop en dan kan je de namen bij de foto’s lezen.

Sandra Dobbelaar

54

In mei…

Foto

: hui

szw

aluw

nest

en

foto

mee

rkoe

t- S

andr

a D

obbe

laar

Foto

: 1: J

onge

mer

els 2

: nes

t mer

el- S

andr

a D

obbe

laar

heggenmusgrote bonte specht

huismus

ekster

pimpelmees

merel

winterkoningzanglijster

Weet jij wat het broeikaseffect is? Het is een natuurlijk verschijnsel dat nodig is voor het leven. Op deze manier kan de zonnewarmte vastgehouden worden. Zonder het broei-kaseffect zou het op aarde maar -18 graden Celsius zijn! Het effect komt door gassen zoals kooldioxide (CO2) die de zonne-energie vasthouden in de dampkring. Als de hoe-veelheid van de gassen te veel toeneemt door met name menselijke activiteiten (gebruik van auto’s, uitstoot van fabrieken, enzovoort), houden de gassen meer zonne-energie vast. En dat is minder goed, want dat kan leiden tot klimaatveranderingen.

Je hebt nodig:2 glazen, 1 slakom die groot genoeg is om over een glas te zetten (op z’n kop), een thermometer, water, één spot of zonlicht.

Vul 2 glazen voor driekwart met water. Zet de glazen slakom op z’n kop over één van de glazen. Laat het licht van het lampje over

de beiden glazen schijnen of zet ze in de volle zon. Wacht ten minste 1 uur. Meet met de thermometer de temperatuur van het water in beide glazen. Wat merk je?De temperatuur van het water onder de slakom is veel hoger. In de proef heeft de slakom dezelfde rol als het broeikasgas dat de warmte van de zon in onze dampkring of buitenlucht vasthoudt!

Anja van der Giessen

Klimaatveranderingen: Het broeikaseffect

Foto

: Ben

odig

hede

n- S

andr

a D

obbe

laar

wilde eend

201276

een

wen

s do

engoed om

te weten

Bezoek aan de MilieustraatBij de Milieustraat hoorden de Stekkertjes hoeveel van ons afval nog bruikbaar is: hout, gipsplaten, bouwpuin, plastic, TL-lampen, papier, metaal, elektrische apparaten, glas, frituurolie en tuinafval. In de grijze container

voortaan alleen brandbaar afval is de les! Verder zoveel mogelijk apart aanleveren en er kan weer iets van gemaakt worden. Recycling heet dat.

Hanneke Smulders

Recycling van plastic

Weet jij wat er gebeurt nadat je een plastic fles bij het plastic afval hebt gegooid?Het afval wordt eerst naar het scheidings-centrum gebracht. Dat is in de milieustraat. In dit centrum scheiden de medewerkers de verschillende soorten plastic.Er zijn twee soorten plastic flessen. Als jouw fles niet doorzichtig is, betekent het dat hij is gemaakt van HDPE (Hoge Dichtheid Poly Ethyleen). Het is het plastic dat gebruikt wordt om melk- en wasmiddelflessen te maken.

Foto

: 27x

PET

= 1

fleec

e- S

andr

a D

obbe

laar

Foto

: Ste

kker

tjes b

ij he

t gro

f vui

l- H

anne

ke S

mul

ders

Als jouw fles wel doorzichtig is, is hij waar-schijnlijk gemaakt van PET (Poly Ethyleen Terephtalate). Dan is het plastic glimmend. Op de bodem van de fles kun je een stip zien en de binnenkant van de hals van de fles is zacht. Voor het inleveren van deze flessen krijg je statiegeld in de winkel. Kijk op het etiket!

Je kan ze ook bij het plastic afval doen. De zo gescheiden flessen worden vermalen en gewassen. Van deze plasticsoorten worden water-, limonade- en azijnflessen gemaakt. Behalve plastic flessen wordt veel meer plastic ingezameld, zoals plastic tassen, bekers voor yoghurt en ijs, snoepzakken, planten-potten, deksels en boterkuipjes. Van dit plastic wordt uiteindelijk poeder gemaakt in de vorm van pailletten. Deze pailletten worden vervoerd naar fabrieken die er nieuwe dingen van maken. Weet jij waar de plastic pailletten voor zijn? Die worden gebruikt om draden of vezels te maken voor kleding, vulling voor dekbedden, knuffels, eierdozen, buizen om regenwater weg te laten lopen en bv. gieters. Er zijn 27 PET-flessen nodig om een fleecetrui te maken en 11 melkflessen van HDPE om 1 gieter te maken.

Anja van der Giessen

De Paardenbloem is een wilde plant en komt bijna overal ter wereld voor. Hij groeit in weilan-den, naast wegen en op braakliggend terrein. De gladde, gekartelde bladeren staan als een rozet om de lange wortel, die heel diep de grond in gaat. Je moeder of vader of misschien jezelf hebben zeker al eens geprobeerd een paardenbloem uit het grasveld te graven. Dit is bijna onmogelijk zonder dat een stukje wortel in de grond blijft zitten. En dit betekent natuurlijk dat over paar dagen weer een nieuwe paardenbloem zal komen.

De stengels zijn kaal en hol en bevatten wit melksap, dat bruine vlekken op je huid en kleren kan achterlaten. Dus opgelet!De bloem van de paardenbloem bestaat eigenlijk uit vele kleine felgele bloemetjes.

De Paardenbloem bloeit voor het eerst in april en meestal in augustus voor de tweede keer. De gele bloem opent zich bij zonsopgang en sluit zich in de schemering en bij regen. Wanneer de bloem is uitgebloeid verschijnen de bekende pluisjes (parachutes). De pluizen worden door de wind heel makkelijk ver-spreid, dit is ook de reden dat je soms ook hele grote gele velden kan zien.

De bloem met de vele namen

Wat heb je nodig?1 of meerdere plastic bekertjes waarin je een gat kan en mag maken Heleboel paardenbloemen (alleen de stengels)Iets waar je de beker kan opzetten, zodat je een verhoging krijgt.

Hoe wordt het gemaakt?Maak voorzichtig een gat in je bekertje, niet te groot, maar zodat je het beginnetje van je waterleiding erin kan stoppen en het water niet naast gaat druppelen. Voeg zoveel mogelijk paardenbloemenstengels zo aan elkaar dat je het smalle einde in een dikkere einde van een andere stengel stopt en voorzichtig in elkaar duwt, zodat ze goed in elkaar blijven

zitten. Dit kan je natuurlijk zolang maken hoe jezelf wil. Of je kan ook meerdere gaten in je beker en meer leidingen weg laten gaan. Maak maar iets fantastisch mee!! Veel succes!

Foto

: Blo

eien

de e

n ui

tgeb

loei

de p

aard

enbl

oem

- San

dra

Dob

bela

ar

Foto

: Een

vel

d vo

l paa

rden

bloe

men

- San

dra

Dob

bela

ar In het Spaans, Engels en Duits wordt de bloem Leeuwtand genoemd, dit verwijst naar de getande (gekartelde) bladeren. De Franse naam pissenlit (pis in bed) komt van de vochtafdrijvende werking van de plant. Je moet er erg van plassen als je de bladeren eet. De plant heeft zijn Neder-landse naam te danken omdat paarden (maar ook varkens en konijnen) deze bloem heel erg lekker vinden.

Maar in Nederland heeft deze bloem nog veel meer namen, zoals: hondstong, hondebloem, konijnenbladeren of pisbloem. Kinderen bliezen op de bloem tot alle ‘pluisjes’ weg waren en deden daarna een wens. Zo ontstond de naam blaasbloem. In Zeeland noemen we de paardenbloem ook pissebed, pisse-baede tot pisseblomme, maar ook de naam melkwiet hoor je soms.

Boeren rookte vroeger in het voorjaar hun woonhuis en stallen uit met paardenbloemen. Het doel van dit ritueel was, om de boerderij te reinigen van allerlei onzuiverheden.

Maar je kan natuurlijk ook heel leuke dingen doen met de paardenbloem. Al eens een waterleiding van de stengels gemaakt?Hieronder zie je hoe je aan de slag moet gaan.