Behandeling dhr. HMethodisch werken groep A

Cees Smaal, Cheney Brugel, Hilda Wijnja, Jorick Snyers, Linda Klungel, Niels de Haas, Sophie Fibbe, Tariq Hasanradja en Tom Jonker

Hogeschool van Amsterdam ASHP, opleiding Fysiotherapie

InhoudVoorwoord.............................................................................................................................................3

Inleiding..................................................................................................................................................4

Parkinson................................................................................................................................................5

Dhr. H.: Status Praesens.........................................................................................................................6

RPS-Formulier.........................................................................................................................................7

Taakdefect analyse.................................................................................................................................9

ITE-formulier........................................................................................................................................11

Verwijsbrieven......................................................................................................................................13

Behandeling..........................................................................................................................................15

Evaluatie...............................................................................................................................................22

Nawoord...............................................................................................................................................23

Literatuurlijst........................................................................................................................................24

Bijlage 1............................................................................................................................................26

Bijlage 5 Verwijsbrieven...................................................................................................................36

2

Voorwoord

Dit product is geschreven in het kader van de functie als fysiotherapeuten in opleiding. Het product is tot stand gekomen door een opdracht, aangeleverd vanuit de Hogeschool van Amsterdam en is gericht op het ontwikkelen van de beste behandeling voor een patiënt met de ziekte van Parkinson. Dit alles in een multidisciplinaire setting. Er zullen een aantal aspecten uitgediept worden met betrekking tot de meest effectieve behandelstrategie.

Totstandkoming van dit product wordt medemogelijk gemaakt door negen tweedejaars fysiotherapie studenten van de Hogeschool van Amsterdam.

Hierbij verstrekken wij onze uiterste dankbaarheid aan de heer Thomas Kolk, vanwege het uitreiken van de opdracht aan onze methodisch werken groep. En uiteraard voor het begeleiden van ons proces dat uiteindelijk heeft geleidt tot een functioneel en kwalitatief gewaarborgd product.

Amsterdam, december 2015

3

Inleiding

Dit verslag is geschreven in opdracht van de Hogeschool van Amsterdam en gaat over dhr. H. Dhr. H is een Parkinson patiënt, die sinds 1989 aan deze progressieve ziekte lijdt. Meneer is naar de fysiotherapeut toegekomen omdat hij steeds meer beperkt wordt in zijn dagelijkse activiteiten. Hiervoor dient een verslag gemaakt te worden dat ingaat op de behandeling van de specifieke problemen van dhr. H.

Dit verslag begint met een algehele intro over de ziekte Parkinson met de patiëntgegevens en status praesens van de patiënt, hierna komt er een taak defect analyse met daarin de activiteiten die meneer moeilijk vindt. Vervolgens komen er twee ITE-formulieren die de moeilijke activiteiten uitdiepen. Er is een EBP onderbouwd behandelplan opgesteld waarmee de klachten van dhr. H. behandeld gaan worden. Aangezien Parkinson een ziektebeeld is dat moeilijk te behandelen is vanwege de vele belemmeringen die het met zich meebrengt is er gekozen voor een multidisciplinaire behandeling. Hiervoor is het nodig te communiceren tussen deze verschillende disciplines. Deze communicatie is tevens terug te vinden in ons verslag aan de hand van twee verwijsbrieven die naar de huisarts en de logopedist zijn geschreven. De overige verwijsbrieven zijn terug te vinden in bijlage 5.

4

ParkinsonParkinson is een progressieve aandoening die zorgt voor degeneratie van de hersencellen. Hierdoor is er een verminderde aanmaak van dopamine, een neurotransmitter die wordt aangemaakt in de substantia nigra, welke gelokaliseerd is in de basale kernen. De aangemaakte dopamine wordt vervolgens getransporteerd naar het corpus striatum. Doordat het uitwisselen van informatie bemoeilijkt wordt, zal dit zich uiten in een verminderd aansturingsvermogen van het bewegingsapparaat. Er treden echter pas verschijnselen van Parkinson op als 80% van de productie van dopamine verminderd is. Het beloop van de ziekte is per individu verschillend en deels afhankelijk van het activiteitenniveau van de patiënt. De ziekte van Parkinson wordt ingedeeld in verschillende fasen volgens de classificatie van Hoehn en Yahr1.

1 - Beginstadium met lichte symptomen aan één lichaamszijde1,5 - Eenzijdig met beginnende axiale problemen2 - Tweezijdig, geen balansproblemen. Mogelijk reeds kyfotische houding, traagheid en spraakproblemen. Houdingsreflexen zijn nog intact.2,5 - Matige ziekteverschijnselen met licht gestoorde retropulsietest (zelfstandig herstel)3 - Matige tot ernstige ziekteverschijnselen, enkele houdings- en balansproblemen, lopen is

aangedaan, maar nog mogelijk zonder hulp, fysiek onafhankelijk4 - Ernstige ziekteverschijnselen, gedeeltelijke hulpbehoevendheid, lopen en staan is aangedaan, maar nog mogelijk zonder hulp5 - Eindstadium, volledige invaliditeit, lopen en staan zonder hulp onmogelijk, continue verpleegkundige zorg nodig.

De diagnose wordt gesteld op basis van klinische bevindingen. Er moet sprake zijn van bradykinesie in combinatie met één van de volgende symptomen: tremor, rigiditeit of de aanwezigheid van balansproblemen die niet veroorzaakt wordt door specifieke disfuncties.

Als gevolg van sensomotorische stoornissen zullen er verschillende stoornissen optreden die een direct gevolg zijn van de ziekte van Parkinson. Spieractivatiestoornissen zullen ervoor zorgen dat de spiertonus van de patiënt verstoord is, de patiënt zal meer tijd nodig hebben om de tonus te reguleren, daar deze verminderd zal zijn en er daardoor langzamer een gewenste reactie volgt. Ook dubbeltaken zijn erg lastig voor Parkinson patiënten, tevens krijgen Parkinson patiënten te maken met freezing. De patiënt zal tijdens een moment van freezing wel willen bewegen, maar dit simpelweg niet goed kunnen omdat de extremiteiten als het ware bevroren aan de grond staan. Een Parkinson patiënt zal een stereotype houding gaan ontwikkelen, er zal een protractie stand van de schouders ontstaan, de ellebogen zullen meer in flexiestand komen en de duim en wijsvinger zullen naar elkaar toe trekken. Daarnaast zullen de heupen en knieën beide in flexiestand gaan staan en de enkel zal een flexie beweging richting plantair uitvoeren. Bovendien ontstaat er in de romp een kyfose. De longen zullen hierdoor minder ruimte krijgen, waardoor de vitale capaciteit achteruit zal gaan. Dit zal vervolgens weer bijdragen aan een verminderd uithoudingsvermogen. Ook zal de patiënt door een verminderd activiteiten niveau minder spierkracht overhouden. Bovendien zal een parkinsonpatiënt ook nog te maken kunnen krijgen met communicatieve stoornissen, zo zal het

5

praten steeds lastiger worden. Ook informatieverwerking, het geheugen en de concentratie zijn aspecten die lastiger zullen worden. Parkinson is een complex ziektebeeld, hierdoor is multidisciplinaire samenwerking van belang. Fysiotherapeuten worden geacht om volgens de KNGF richtlijnen Parkinson te werken2.

Dhr. H.: Status Praesens Geslacht: Man Lengte: 170cm Leeftijd: 81Gewicht: 50kg (in de afgelopen 2 jaar 15kg afgevallen)

Algemene informatie;- De patiënt kwam zonder loophulpmiddelen aanlopen en assisteerde met het vervoeren van

de bank. De neuroloog stelde in 1987 de waarschijnlijkheidsdiagnose Parkinson na een CT en PET scan. In de eerste instantie ging alles goed tot de patiënt ongeveer 79 jaar was. De afgelopen 2 jaren gaat het namelijk steeds slechter. Het begon aan de rechterkant en daar is er ook sprake van rigiditeit. Er is echter geen sprake van freezing.

- De patiënt is momenteel onder behandeling bij de fysiotherapeut en logopedist.In het begin slikte hij dagelijks 3x50mg Stalevo, nu is dat 4x150mg en daarnaast gebruikt hij ook dopaminepleisters.

- De patiënt geeft aan dat hij zich in de ochtend beter voelt dan later op de dag/in de avond maar dat er door de dag heen geen fluctuaties zijn.

- Hij is de afgelopen weken drie tot vier keer gevallen en dan wel tijdens het draaien en bukken (tijdens tuinieren naar voren gevallen). Hij geeft aan dat hij niet bang is om te bewegen of te vallen, ondanks dat hij eerder is gevallen.

- Meneer heeft enige tijd last gehad van in incontinentie problemen maar kreeg daar medicatie voor. Verder heeft de patiënt af en toe moeite om diepte in te schatten (bijv. bij traplopen)Hij heeft verder geen andere noemenswaardige problemen qua lichamelijke gezondheid.

- Patiënt bevindt zich in stadia 3 volgens de classificatie van Hoehn en Yahr. Activiteiten;

- Traplopen gaat steeds moeilijker.- Dribbelpasjes nemen steeds meer toe(volgens de patiënt), nu af en toe aanwezig.- Het lopen zonder begeleiding lukt wel, maar gaat traag. (Met begeleiding en/of met cues lukt

zelfs op hoog tempo)- Iets van de grond pakken lukt moeilijk (voorover bukken, neiging tot vallen).- Verder vindt de patiënt zelf dat hij teveel slaapt.- Dubbeltaken gaan moeilijk (lopen en tellen/praten etc), hij gaat dan trager lopen en naar zijn

voeten kijken.- Fietsen gaat ook steeds moeilijker, maar lukt nu nog wel.- Draaien in bed lukt moeilijk.- Transfers gaan traag (van liggen op de grond naar stand gaat zeer traag, is bijna onmogelijk).

Participatie;- De patiënt deed vroeger 2x per week aan tennis en aan onderhoudswerk bij de tennisclub.

Dit kan hij niet meer. Hij heeft hulp met zijn huishoudelijke werkzaamheden, maar kan zichzelf wel verzorgen.

6

Omgeving;- Trap naar slaapkamer gaat soms moeilijk, dit neemt toe. Hij heeft een vrouw met Alzheimer

dus kan en wilt niet te lang uit huis omdat zij dan alleen is.Persoon;

- Meneer heeft sinds zijn 79e steeds vaker depressieve en of sombere gedachten omdat het steeds slechter gaat.

RPS-Formulier Patiënt: Dhr. H.Leeftijd: 81 jaarGeslacht: Mannelijk

Datum: 16-11-2015

Ziekte/Aandoening/Symptoom/Diagnose:

M. Parkinson

Medicatie: 4 maal daags Stalevo 150 gr., 1 maal daags Dopamine pleisterCoördinator: W. Bout

- Afgenomen dopamine gehalte in de substantia nigra (PET-scan)- Freezing- Gewicht is in 2 jaar afgenomen van 65 kg. naar 50 kg. bij een lengte van 170 cm.- Klachten nemen sluipend toe

- Lopen (last van dribbelpasjes)- Bukken- Omrollen in bed- Spreken- Traplopen

- Tennissen- Tennispark onderhouden- Bridgen

Lichaamsstructuren / functies Activiteiten Participatie

- Lichte flexiestand vanuit de thoracale wervelkolom- Speekselverlies door moeite met slikken- Lodenpijp gevoel bij flexie/extensie van het been- Krachtsvermindering in rechterbeen, linkerbeen is prima

- Lopen: wiebelig- Traplopen: naar boven prima, naar beneden lastig (voelt de grond niet goed onder de voeten)Opstaan: linkerbeen goed, rechter been minder- TUG: negatief (thuis meer moeite, prestatiedruk)- Retropulsietest: positief (negatief met opbouw van druk)- Reageert positief op auditieve, visuele en cognitieve cues- Proprioceptie: links en rechts goed- Zelfredzaamheid: prima, thuis kon meneer niet opstaan na val- Loophulpmiddelen: geen toegevoegde waarde

Hulpvraag

- Ik zou graag beter willen spreken, lopen (om van het sloffen af te komen) en bewegen in bed (omrollen om op de zij te komen)

Persoonsfactoren:

- Diagnose Parkinson sinds ’87- Klachten begonnen 11 jaar eerder (’76)- Heeft bij Phillips gewerkt als groepsleider- Zelfzorg gaat nog zelfstandig- Afgelopen weken 3 á 4 keer gevallen in huis- Slaapt goed maar teveel en kan zich goed concentreren- Verder geen aandoeningen- Linkshandig- Niet bang om te vallen (geen kinesiofobie) moeite met dubbeltaken- Gaat het huis liever niet uit vanwege zijn vrouw- Goed ziekte-inzicht

Omgevingsfactoren:

- Woont samen met vrouw (gediagnosticeerd met Alzheimer)- Heeft 2 zoons, deze komen beide 1 x per week langs - Sinds 4 weken thuiszorg- Half ronde trap met trapleuning links- Fietst nog wel- In behandeling van een multidisciplinair team; fysiotherapeut, logopedist,

huisarts en Parkinson verpleegkundige

7

8

Taakdefect analyse

Voordat de behandeling wordt gestart is het van belang om gegevens inzichtelijk te maken. Welke centraal neurologische stoornissen heeft meneer? En welke gevolgen heeft dit voor zijn activiteiten en participerende activiteiten? In deze taakdefect analyse worden de medische voorgeschiedenis, stoornissen in functie, activiteiten en participerende activiteiten in kaart gebracht die een belemmerende rol spelen voor meneer. Per activiteit is weergegeven waarom dit een belemmering vormt.3

Diagnose: M. Parkinson sinds 1987 Naam: Dhr. H.Leeftijd: 81 jaar

Voorgeschiedenis:

Klachten van Parkinson begonnen 11 jaar eerder (1976) Gewicht is in 2 jaar afgenomen van 65 kg naar 50 kg, bij een lengte van 170 cm Last van darmen

Stoornissen in functie: Status praesens:

Afgenomen dopamine gehalte in de substantia nigra (CT+PET-scan) Rigiditeit rechts In de ochtend gaat het beter dan in de avond Klachten nemen sluipend toe Lichte flexiestand vanuit de thoracale wervelkolom Speekselverlies door moeite met slikken Lodenpijp gevoel bij flexie/extensie van het been Krachtsvermindering in rechterbeen, linkerbeen is prima

Beperkingen in activiteiten:

Lopen Omrollen in bed Traplopen Transfers/gaan staan Huishoudelijke werkzaamheden

LopenHet lopen wordt steeds lastiger, meneer heeft last van festinaties en veel moeite met draaimomenten. Meneer heeft tijdens het lopen bij flexie en extensie van zowel de knie als de heup een lodenpijp gevoel. Het lopen met cues ging stukken beter. Wanneer meneer over assisterende lijnen heen liep, werd zijn paslengte groter. Als hij naar een metronoom luisterde, kon hij zijn looptempo zowel verhogen als verlagen door middel van het aanpassen van de frequentie van de metronoom. Het praten en lopen kan niet tegelijkertijd. Wanneer

9

er dubbeltaken uitgevoerd moeten worden heeft meneer hier moeite mee, dit uitte zich in een kleinere paslengte en het niet goed uitvoeren van de tweede taak . Meneer heeft last van freezing momenten, met name tijdens het draaien als hij bezig is in de keuken. Rechtsom draaien gaat moeizaam. Aan het begin van de dag gaat het beter dan later op de dag. ’s Avonds gaan de handelingen erg moeizaam. Meneer is dan duidelijk vermoeid. De laatste weken 4 keer gevallen, dit neemt laatste tijd sterk toe.

Omrollen in bedHet omrollen in bed, met name het omdraaien op zijn zij. Meneer vindt het lastig om om te draaien zonder dat hij vast komt te zitten in zijn dekbed. Het lukt niet deze eerst op te tillen en vervolgens te draaien. Hierbij heeft meneer met name spierkracht en mobiliteit nodig, dit is echter sterk verminderd. Meneer is laatste 2 jaar 15 kg afgevallen. Daardoor is de spiermassa en daarmee ook de spierkracht afgenomen.

Traplopen Meneer woont zelfstandig thuis en heeft een trap in huis. Hier heeft meneer moeite mee. Meneer vertoont een passieve coping waardoor zijn uithoudingsvermogen ook sterk is afgenomen.

Transfers Meneer heeft veel moeite met opstaan, met name het opstaan vanuit de stoel is erg zwaar. Wanneer meneer op wilt gaan staan en kracht wilt zetten met zijn rechterbeen, lukte dit niet. Met links ging dit beter na drie pogingen. Hieruit valt te concluderen dat de kracht in het rechterbeen sterk is afgenomen.

Huishoudelijke werkzaamhedenHier heeft meneer steeds meer moeite mee. Wanneer meneer iets uit een laag kastje wilt pakken, heeft meneer de neiging om voorover te vallen. Dit geldt ook bij het tuinieren. Wanneer meneer iets uit een hoog kastje wil pakken, heeft meneer de neiging om achterover te vallen. Hier heeft meneer balans, coördinatie en stabiliteit voor nodig, dit gaat de laatste twee jaar hard achteruit.

Participatie problemen:

Tennissen Tennispark onderhouden Bridgen

Bij tennis moet je snel kunnen lopen/hardlopen, je hebt een racket vast en moet je nadenken waar je de bal naar toe gaat slaan. De bal kan hoog of laag naar hem toe worden gespeeld, om hier adequaat op te kunnen reageren moet meneer zijn evenwicht kunnen houden tijdens snelle en ondoordachte bewegingen. Aangezien meneer moeite heeft met dubbeltaken en het voorover of achterovervallen bij het reiken naar een object zal meneer hier waarschijnlijk veel moeite mee hebben. Bij het onderhouden van het tennispark zal meneer ook moeten reiken naar objecten op hoog en laag niveau. Bij deze participatieactiviteiten spelen coördinatie, balans, uithoudingsvermogen en kracht een rol. Deze zijn sterk afgenomen bij meneer.

10

ITE-formulier

Vanuit de taak defect analyse en de hulpvraag van de patiënt zijn twee activiteiten naar voren gekomen waaraan gewerkt moet worden. Dit betreft ‘het gaan’ oftewel ‘het lopen’ en daarnaast het ‘omrollen in bed’. Voor deze twee activiteiten zijn twee ITE-formulieren opgesteld. Hieronder is het ITE-formulier voor het lopen en op de volgende bladzijde het ITE-formulier met betrekking op het omrollen. 3

Het eerste ITE-formulier betreft lopen;

Structureren van oefenen Omschrijving van oefencyclus van taak / activiteit Oefenprincipes

Voor het oefen: Doel: Lopen zonder te sloffen Motivatie: goed Omgeving: In een oefenzaal zonder veel

afleiding i.v.m. moeite met dubbeltaken Veilige omgeving / Geen sturende signalen:

Fysiotherapeut loopt vlak bij revalidant Uitleg van de oefening en demonstratie

Afspraak over selectieve aandacht voor bepaalde accenten: Voor de oefening begint eerst inbeelden en hard op zeggen wat ie gaat doen en welke cues gebruiken.

Bij elke stap een cue toepassen, (tikken, neuriën, etc)

Mental preparation: aandacht niet laten afleiden en geconcentreerd oefenen.

Mogelijkheden en beperkingen van het Individu:Zelfzorg nog zelfstandig, licht depressief, goed ziekte-

inzicht, verder geen aandoeningen.Toenemende festinatie.Dubbeltaken moeilijk.Afgelopen tijd meerdere keren gevallen, is echter niet

bang om te vallen en heeft geen kinesiofobie.Rom, kracht en uithoudingsvermogen zijn geen

beperkende factoren.Spiertonus is niet veranderd, sensorische functies werken nog goed.Coördinatie is licht beperkt als er dubbeltaken uitgevoerd worden.

Van afasie, apraxie en agnosie is geen sprake.Beperkingen in activiteiten en participatie: kan niet

meer tennissen, maar wel nog bridgen en huishouden doen.

OEFENPRINCIPES

EBP

Client – centered

Taakspecificiteit

Context - specificiteit

Motorische leerprincipes

Tijdens het oefenen: Weinig feedback geven tijdens het oefenen zelf

i.v.m. moeite met dubbeltaken.Hands-off.Geef feedback bij een pauze van oefenen, niet

tijdens lopen. Vragen aan pt hoe het gaat.

Hands off

Karakteristieken van de Taak:ContinuOpen MobielDe taak is afgestemd op het hoofddoel, namelijk goed

kunnen lopen.Sinds 4wk thuiszorg, kinderen komen 2xpw langs en

woont samen met z’n vrouw met alzheimer.

Totaalhandelingen

Compensatie

Dubbeltaken

Taakkarakteristieken

Cues-Auditief-Cognitief-Visueel

Na het oefenen: De fysiotherapeut vraagt de patiënt wat goed

ging, beter kon en hoe moeilijk de patiënt de oefening vond.Ft geeft fb naar pt.Is het doel van de oef bereikt?

Cognitieve strategieën (Neo)

Karakteristieken en inrichting van Omgeving: Sturende stimuli (omgeving is bepalend voor

beweeggedrag patiënt)Stabiele ondergrondOmgeving aangepast op hoofddoel

Feedback patiënt

Feedback therapeut

Volgende oefening:

Lopen zonder festinatie, met afleiding.Fysiotherapeut die pt vraagt te tellen of op commando moet stoppen en doorgaan/ versnellen/vertragen. Is voorbereiding op lopen zonder festinatie in de buitenwereld.

11

Het tweede ITE-formulier betreft het omrollen in bed;

Structureren van oefenen Omschrijving van oefencyclus van taak / activiteit Oefenprincipes

Voor het oefen:

- Vergemakkelijken bij het omrollen in bed

- Zelfmanagement- Veilige omgeving- Begeleiding afbouwen

Mogelijkheden en beperkingen van het Individu:

- Verminderde kracht linker been- Freezing en festinatie aanwezig- Verminderde zit- en stabalans- Verminderde spraak- Rom, kracht en uithoudingsvermogen zijn geen beperkende factoren.- Spiertonus is niet veranderd, sensorische functies werken nog goed.- Coördinatie is licht beperkt als er dubbeltaken uitgevoerd worden.- Van afasie, apraxie en agnosie is geen sprake.- Beperkingen in activiteiten en participatie: kan niet meer tennissen, maar wel nog bridgen en huishouden doen.

OEFENPRINCIPES

EBP

Client-centered

Hands off

Herhalen

Dubbeltaken

Cues

Motorische vaardigheden

Tijdens het oefenen:

- Weinig feedback geven tijdens het oefenen zelf i.v.m. moeite met dubbeltaken.

- Hands-off.- Geef feedback bij een pauze van

oefenen, niet tijdens lopen. - Vragen aan pt hoe het gaat.

Feedback patiënt

Karakteristieken van de Taak:

- Discrete taak- Open taak- Stabiele taak- Sinds 4wk thuiszorg, kinderen komen 2xpw langs en woont samen met z’n vrouw met alzheimer.

Feedback therapeut

Na het oefenen:

- Feedback aan patiënt vragen- Feedback teruggeven- Ft geeft feedback naar de patiënt.- Is het doel van de oefening bereikt?

Karakteristieken en inrichting van Omgeving:

- Manipulatie taak- Sturende stimuli- Passend bij hulpvraag- Aanpassing van beddengoed mogelijk noodzakelijk

Volgende oefening: - Nieuwe poging - Hands off- Dubbeltaken toevoegen

12

Verwijsbrieven

Verwijsbrief huisarts 4

Huisarts: Dr. F Patiënt: Dhr. H. Praktijk: De Huisartsengroep Geb. Datum: 07-04-1934Adres: Grote Straat 456 Geslacht: Man Telefoon: 023 - 554 9100 Adres: Tegelstraat 9

Telefoon: 023 7506408Verzekeraar: IZZ

Specialist: Huisarts Datum: 06-01-2016

Geachte collega,

Gaarne verwijs ik bovengenoemde patiënt in verband met interdisciplinaire behandeling voor een optimaal resultaat.

Vraagstelling en reden van verwijzing: - Diagnose: Parkinson gediagnosticeerd in 1987- Reden van verwijzing: op de hoogte houden van veranderingen

Fysiotherapeutische conclusie:- Rigiditeit rechts - Valt steeds vaker: in de afgelopen weken 3-4 keer gevallen dit gebeurde tijdens draaien en bukken - Hij geeft aan niet angstig te zijn om te vallen - Incontinentie problemen gehad maar slikt hier nu medicijnen voor - Moeite met inschatten diepte- Transfers gaan moeilijker: draaien in bed, opstaan uit stoel en uit bed - Heeft steeds vaker depressieve gedachtes

Behandelverloop/resultaat:- Lange termijn doel: het verbeteren van het lopen, omdraaien in bed en spreken - Trainen met cues voor het verbeten van festinaties- Het oefenen met transfers: draaien in bed en opstaan

Aanbevelingen huisarts: - Doorverwijzing naar logopedist

Overleg met patiënt:- Het gebruiken van cues in dagelijks leven

Graag verzoek ik u contact op te nemen met de desbetreffende patiënt. Daarbij willen wij u vragen het verslag uit het onderzoek met mij te delen voor inzage.

Met vriendelijke groet,

13

Jorick Snyers Verwijsbrief logopedist 5

Huisarts: Dr. F Patiënt: Dhr. H. Praktijk: De Huisartsengroep Geb. Datum: 07-04-1934Adres: Grote Straat 456 Geslacht: Man Telefoon: 023 - 554 9100 Adres: Tegelstraat 9

Telefoon: 023 7506408Verzekeraar: IZZ

Specialist: Logopedist Datum: 06-01-2016

Geachte collega,

Gaarne verwijs ik bovengenoemde patiënt in verband met spraak- en slikklachten, ten gevolge van de ziekte van Parkinson.

Klachten:Patiënt is in 1987 gediagnosticeerd met de ziekte van Parkinson. Hulpvraag van meneer is verbetering van het lopen, omdraaien in bed en het verbeteren van het praten en slikken. Voor het lopen en omdraaien heeft meneer fysiotherapie. voor het spreken en slikken gaarne uw begeleiding.

Anamnese: Meneer heeft het laatste jaar steeds meer last van zijn ziekte, en zijn klachten zijn dan ook verergerd. Meneer slikt vier maal daags 150 mg Stalevo en gebruikt dopamine pleisters. Laatste weken vaker gevallen, maar meneer is hier niet angstig door geworden. Meneer woont thuis met zijn dementerende vrouw. In staat tot zelfverzorging. Meneer heeft moeite met het uitvoeren van meerdere taken tegelijk, en moeite met het inschatten van dieptes. Ook ziet meneer het soms even niet meer zitten.

Lichamelijk onderzoek:Uit het lichamelijk onderzoek is gekomen dat meneer last heeft van festinaties en rigiditeit. Transfers gaan lastig, verzoek hierbij een oogje te houden op meneer. Ook traplopen is niet meer wat het geweest is.

Behandeling:Tijdens de fysiotherapeutische behandelsessies is er al geoefend met het lopen, hierbij maken we gebruik van cues die meneer helpen met het timen van zijn bewegingen. Hierin is een goede progressie waar te nemen. Ook is er al geoefend met de transfers, maar dit vergt zeker nog de nodige aandacht.

Graag verzoek ik u contact op te nemen met de desbetreffende patiënt. Daarbij willen wij u vragen het verslag uit het onderzoek met mij te delen voor inzage.

Met vriendelijke groet,

14

Jorick Snyers

15

Behandeling

Er bestond ooit een misconceptie dat mensen met neurologische aandoeningen hulpeloos waren en geen fysieke training behoefden, omdat zij er geen baat bij hadden. Men was dusdanig overtuigd dat lichamelijke inspanning de aandoeningen zou verergeren, daarom zou het vermeden moeten worden. Gelukkig hebben wetenschappers dit idee onbeduidend kunnen verklaren. 6

Hulpvraag van de patiënt omvat het goed of beter kunnen opstaan, lopen en omdraaien in bed.De patiënt in kwestie heeft last van de volgende specifieke klachten:

- Festinatie- Rigiditeit (rechts)- Thoracale kyfosering- Krachtsvermindering (rechts)

Lichamelijke inspanning blijkt een positief effect te hebben op het welzijn van patiënten met neurologische aandoeningen. Het zorgt naast het optimaal kunnen functioneren van het lichaam ook voor aanmaak van dopamine, wat de progressie van de aandoening vertraagd en voor verbetering zorgt van het ADL. Het is aangetoond dat regelmatig op hoog niveau trainen (High intensity training) een gunstig effect heeft op het behouden van de kracht, conditie en in mindere mate mobiliteit (indien er duidelijk verminderde mobiliteit is kan er normaal gerekt worden). Het betreft dus ook een gunstig effect bij bradykinesie. Hierbij is het noodzakelijk dat deze training minstens 2.5 uren per week bedraagt. Echter is het aangetoond dat een hoger trainingsvolume (uiteraard op hoog niveau) voor een beter resultaat zorgt. 7

Een behandelprogramma moet dus zowel kracht als uithoudingsvermogen en lenigheid omvatten. Zo heeft het trainen op een treadmill een gunstig effect op het gaan. De patiënten bij een onderzoek, bestaande uit 18 verschillende trials van 633 participanten, bleken een verbeterde gangpatroon te hebben na het trainen op een treadmill. Stapsnelheid en paslengte bleken significant vooruit te gaan. Echter was er nauwelijks tot geen verschil te merken bij de afgelegde afstand van deze patiënten bij het toepassen van deze behandeling. 8

Het is gebleken dat het trainen van Parkinson patiënten in hun eigen woonomgeving, betere resultaten oplevert op het gebied van het zelfstandig voortbewegen, freezing en balans (ganganalyse).Verder is het ook aangeraden om de patiënten tijdens hun “on” periode intensief te trainen om optimaal te profiteren van de behandelingen. 9

Bij de behandeling is het ook belangrijk om gebruik te maken van zogenaamde cues, oftewel signalen bij het lopen. Er bestaan zowel visuele als auditieve en cognitieve cues.

Uit onderzoek is gebleken dat er significante verbetering ontstaat tijdens het lopen met behulp van cues. Bij een onderzoek bestaande uit 153 participanten (grootste onderzoek, specifiek gericht op cues/gangpatroon) bleken cues effectief te zijn bij het verbeteren van het looppatroon van Parkinson

16

patiënten. Na ongeveer 30 minuten trainen met cues konden de patiënten veel zelfstandiger voortbewegen, met minder festinatie en/of freezing. Hoewel het effect na 6 weken weer drastisch verminderd was, bleef de conclusie in stand dat deze vorm van interventie effectief is bij deze patiëntengroep. 10

Cognitieve cues bestonden uit het vestigen van de aandacht op een bepaalde taak of punt (een punt bereiken, iets pakken) 11

De auditieve cues bestonden uit tikjes van een metronoom die 25% sneller afgingen dan de patiënt zijn normale stapsnelheid, terwijl de visuele cues uit felgekleurde lintjes op de grond bestonden die 40% verder geplaatst werden dan de patiënt zijn LENGTE. Bij deze methodes was er een grote vooruitgang te merken in de kwaliteit van het gaan. Echter is er geen significant verschil gevonden bij het gelijktijdig gebruiken van de cues in vergelijking tot de individuele cues alleen. 12

Hoewel het trainen van uithoudingsvermogen een gunstig effect heeft op de algemene fitheid van de patiënt, is er weinig tot geen evidentie dat het de specifieke motorische symptomen van de aandoening verhelpt of vermindert. Het uithoudingsvermogen dient vooral getraind te worden tijdens de piek (on) periodes van deze patiënten omdat zij dan het meeste baat bij hebben. 13

De patiënt dient vijf dagen per week minstens een half uur per dag actief te blijven door bijvoorbeeld te wandelen, fietsen of zwemmen en daarnaast drie keer per week krachttraining te doen. Hiermee wordt de conditie en kracht onderhouden. Dat half uur kan ook opgedeeld worden in blokken van tien of vijftien minuten. Indien de patiënt een sport beoefende, moet hij hier zoveel mogelijk mee doorgaan. In dit geval is het moeilijker om dat te blijven doen omdat de patiënt aan tennis deed, en niet in staat is om zo snel te reageren op de tennisbaan.

Afhankelijk van de mogelijkheden kan de patiënt deelnemen aan speciale parkinson oefengroepen voor bijvoorbeeld zwemmen of gymnastiek. Ook algemene bewegingsgroepen voor ouderen kunnen hier geschikt voor zijn, zoals tai chi. Het is bewezen dat tai chi een complementair effect heeft op motorische functies, gangpatroon en balans van parkinson patiënten m.a.g. een gunstig effect op het voorkomen van valincidenten. 14-15

17

BehandelprogrammaHierbij volgt een behandelschema met oefeningen voor zowel kracht als uithoudingsvermogen, loop- en balanstraining met cueing strategieën.

Hoofddoel: Na twaalf weken fysiotherapie zal de heer H zelfstandig, dus zonder loop hulpmiddel of slepen/sloffen, kunnen lopen. Dit zal geoefend worden middels loop- en balans trainingen met cueingsstrategieën. Dit zal aan het eind van de twaalf weken worden geobjectiveerd door middel van een Timed Up And Go test1. Of dit verbeterd is zal om de vier weken te meten zijn tijdens het evaluatiegesprek en onderzoek.

Subdoelen: Na zes weken zal de heer H minder stijfheid en een verbeterde mobiliteit van de gewrichten ervaren. Dit zal geoefend worden middels rekoefeningen en zal tijdens de evaluatie gemeten worden door middel van een goniometer1.

Na zes weken zal de heer H een verbeterde spierkracht ervaren van de benodigde spieren voor het draaien in bed, opstaan en lopen. Dit zal bereikt worden middels verschillende specifieke krachtoefeningen waarbij de uitkomst middels de Parkinson Activiteiten Schaal1 zal worden geëvalueerd.

Na acht weken zal de heer H een verbeterde UHV ervaren tijdens het lopen. Dit zal bereikt worden door het algehele uithoudingsvermogen te verbeteren wat geobjectiveerd wordt middels de 6MWT1 die wordt geëvalueerd na zes weken.

Nb.

Parkinson is een progressieve aandoening. Er wordt bij de doelen gesproken over “verbeterde” mobiliteit, uithoudingsvermogen en kracht omdat de patiënt zelf niet erg actief is en er dus nog wat te behalen valt binnen deze gebieden.

Week 1 t/m 43 dagen per week. Dag 1-3-5 van de week. De rest zijn “actieve” rustdagen waarbij de patiënt zelf tracht de cues toe te passen. De resultaten worden bij de eerstvolgende behandeling besproken met de therapeut.

Mobiliteitsoefeningen ter beperking van achteruitgang mobiliteit (Zie bijlage 1)

Dit gebeurt bij elke training als warming up.Door rekoefeningen zal getracht worden de mobiliteit zoveel mogelijk te behouden en te verbeteren.

Balanstraining en cueing strategieën aanleren Loop strategie en balans training door middel van

18

(Zie bijlage 4) verschillende cues zullen ervoor zorgen dat de patient minder last heeft van freezing, sloffen of vallen.De patient zal eerst beginnen met normaal heen en terug lopen over lijntjes (visuele cues) en eventueel zal de therapeut hem duwen om zijn balans te verstoren.Het doel is handhaving van balans en cues kunnen volgen om freezing en vallen te voorkomen.

Conditietraining. (Zie bijlage 3) Er zal in de eerste weken bij UHV vooral op de loopband getraind worden om generalisatie plaats te laten vinden. Bij behandeling 1 eerst zijn maximale afstand laten lopen en vervolgens van daaruit steeds 5m verder proberen te komen.

Krachttraining (Zie bijlage 2) Legpress (Voor opstaan en lopen) Benchpress (Push musculatuur voor de transfers)Back extension (Goed postuur en synergie bij opstaan)

Cable row (Voor goed postuur).De eerste weken zal de patient 2 sets van 15 herhalingen per oefening doen en 90 seconden rusten tussen sets. (Kracht uithoudingsvermogen)

Week 5-8 (Opbouwend naar 4 en 5 dagen per week)

Week 5-6: Dag 1-2-3-5 zodat de twee rustdagen nog steeds gehandhaafd worden.Week 7-8: Dag 1-2-3-4-5 zodat de twee rustdagen nog steeds gehandhaaft worden.

Mobiliteitsoefeningen ter beperking van achteruitgang mobiliteit (Zie bijlage 1)

Dit gebeurt bij elke training als warming up.Door rekoefeningen zal getracht worden de mobiliteit zoveel mogelijk te behouden en te verbeteren.

19

Balanstraining en cueing strategieen aanleren (Zie bijlage 4)

Loop strategie en balans training door middel van verschillende cues zullen ervoor zorgen dat de patient minder last heeft van freezing, sloffen of vallen.De patient zal in deze fase naast de looptraining ook oefenen met het stappen over lijntjes (op commando) en eventueel zal de therapeut hem duwen om zijn balans te verstoren.

Het doel is handhaving van balans en cues kunnen volgen om freezing en vallen te voorkomen.

Conditietraining. (Zie bijlage 3) In deze periode kan er ook op de fiets getraind worden als er merkbaar verbetering is qua gewonnen loopafstand. Fietsen heeft als doel het algehele cardiorespiratoire vermogen te verhogen.

Krachttraining (Zie bijlage 2) In deze fase doet de patient 3 sets van 15 herhalingen per oefening doen met 75 seconden rust. (Kracht uithoudingsvermogen)

Week 9-12

In deze fase zal er 6 dagen per week getraind worden. Op dag 1-3-5 UHV en cues/balans getraind zal worden en dag 2-4-6 kracht en cues/balans.Dag 7 is een rustdag

Mobiliteitsoefeningen ter beperking van achteruitgang mobiliteit (Zie bijlage 1)

Dit gebeurt bij elke training als warming up.Door rekoefeningen zal getracht worden de mobiliteit zoveel mogelijk te behouden en te verbeteren.

Balanstraining en cueing strategieen aanleren (Zie bijlage 4)

In deze fase zal er naast de vorige oefeningen ook gewerkt worden aan een combinatie van balans en looptraining waarbij de patient zijwaarts loopt

20

en een bal dient aan te tikken met zijn voorste been (op commando)

Conditietraining. (Zie bijlage 3) In deze fase kan het algehele cardiorespiratoire vermogen van de patient ook d.m.v. roeien aangepakt worden. Dit heeft als bijkomend voordeel dat de patient zijn kyfosering aanpakt.Uiteindelijk kan de patient “sprinten” oftewel zo snel als mogelijk een bepaalde afstand overbruggen (m.b.v. cues) om de training een Hiit aspect te geven.

Krachttraining (Zie bijlage 2) In deze fase doet de patient 3 sets van 15 herhalingen per oefneingmet 60 seconden rust tussen de sets. (Kracht uithoudingsvermogen)

MobiliteitDoor middel van rekoefeningen willen wij de mobiliteitsvermindering van de patiënt zoveel als mogelijk beperken. Dit kunnen wij steeds meten door tijdens de oefeningen te controleren hoe ver de patiënt kan bewegen. De patiënt zal tijdens het opwarmen een aantal rekoefeningen uitvoeren voor zijn hele lichaam. (zie bijlage 1)

KrachtDoor middel van krachttraining (zie bijlage 2) willen wij de krachtsvermindering van de patiënt (deels) terug brengen of zoveel als mogelijk beperken om zoveel ADL functie eruit te halen als nog mogelijk is. Dit kunnen wij meten door het gewicht tijdens de oefeningen zelf te controleren en het uitvoeren van de ADL te observeren.Vier keer per week zal de patiënt krachttraining doen om zijn spierkracht zo optimaal als mogelijk te kunnen houden. Het is gebleken dat patiënten met de ziekte van Parkinson, redelijk zwaar kunnen trainen ondanks een verstoring van hun motorische functies. 16-17

De oefeningen kunnen na een gewenningsperiode in circuit vorm uitgevoerd worden om er een HIIT aspect aan toe te voegen, om zodoende ook het cardiorespiratoire systeem te trainen.

UithoudingsvermogenDoor middel van specifieke cardiorespiratoire training willen wij het uithoudingsvermogen verbeteren en de algemene vermoeidheid van de patiënt verminderen in zijn dagelijkse leven (zie bijlage 3). Dit kunnen wij meetbaar maken door feedback van de patiënt zelf omtrent zijn functioneren en dagelijkse situatie en middels meetinstrumenten/vragenlijsten zoals de Astrand fietstest voor het uithoudingsvermogen.Het uithoudingsvermogen mag er bij bepaalde trainingen volgens de “high intensity” principes getraind worden, mits men rekening blijft houden met de HRmax van de patiënten.

21

CuesDoor middel van training met cueing strategieën willen wij de freezing en festinatie verminderen tijdens het lopen en verplaatsen. Dit kunnen wij meetbaar maken door het gangpatroon van de patiënt te observeren en de progressie, achteruitgang of stagnatie te vergelijken met eerdere test momenten.Cueing bij het lopen blijkt een effectieve strategie te zijn om de looppatroon van patiënten te verbeteren. Zowel visuele als auditieve cues blijken effectief te zijn bij het stimuleren van een beter gangpatroon. Er zijn enkele strategieën die toegepast zullen worden bij deze patiënt (zie bijlage 4), om hem te stimuleren tot beter bewegen. 18-19-20

Er zijn een aantal oefeningen waarbij cues in een staande positie toegepast worden waarbij de patiënt steeds 1 stap dient te maken op commando, waarbij hij op de corresponderende kleuren stapt. Daarnaast zijn er oefeningen waarbij de patiënt gebruik maakt van cues tijdens het lopen.21

22

Evaluatie

Als therapeut evalueer je regelmatig en systematisch de behandelresultaten. Dit kan je doen aan de hand van het hoofddoel en de subdoelen. Op basis hiervan kan eventuele aanpassing van de doelen plaatsvinden. Dit kan door middel van de klinimetrie die ook is gebruikt in de doelen maar ook door de ervaring van de patiënt zelf. Wanneer de patiënt zelf niet in staat is om dit te verwoorden zal dit worden gedaan door de partner.

Er zijn enkele vaste evaluatie momenten waaraan je moet voldoen als therapeut1:- Aan het begin van elke behandeling moet de houding en het bewegingsgedrag worden geëvalueerd.- Het UHV wordt na 8 weken geëvalueerd, dit doen wij middels de 6MWT.- Tijdens deze 6MWT vind meteen een ganganalyse plaats waarbij gelet wordt op de voor de therapeut bekende moeilijkheden van de patiënt. Wilt de fysiotherapeut het lopen en hierbij meteen de transfers en extra provocatie voor het freezen door middel van de Timed up and Go test.- Daarnaast worden de overige behandeldoelen tevens gecontroleerd, waar mogelijk met de daarvoor bestemde klinimetrie. Denk hierbij aan transfers meten met de Truc Control Test en bijvoorbeeld nog de kracht middels een MRC onderzoek of de Motor City Index.Tot slot wordt de algehele activiteit van de parkinson patiënt in kaart gebracht middels de Parkinson Activiteiten Schaal.- Aan het eind van de behandeling, na het behalen van de doelen, wordt er een globaal effect van de behandeling gegeven. Dit kan op twee manieren. Ten eerste door de klinimetrie te bekijken en daaruit te analyseren wat daar de vooruit gang is geweest. Ten tweede kan dit door de ervaring van de patiënt uit te vragen en deze bijvoorbeeld te vergelijken met hoe de patiënt er aan het begin over dacht en sprak.

23

Nawoord

Het opstellen van het product omtrent de meest effectieve behandelstrategie voor de desbetreffende patiënt, in een multidisciplinair aspect, vonden wij een erg leerzaam project. Wij zijn tevreden over de samenwerking tijdens het maken van dit project.

Het proces is vloeiend verlopen. Het plan van aanpak heeft voor veel duidelijkheid gezorgd tijdens het proces voor het tot stand komen van het product. Iedereen was op de hoogte wat zijn of haar taak was en wanneer deze af moest zijn. De kwaliteitseisen hebben ervoor gezorgd dat iedereen wist wat er van het product werd verwacht. 22

Cees Smaal, Cheney Brugel, Hilda Wijnja, Jorick Snyers, Niels de Haas, Linda Klungel, Sophie Fibbe, Tariq Hasanradja, Tom Jonker. Amsterdam, december 2015

24

Literatuurlijst

1. Keuz SHJ, Hendriks HJM, Bloem BR, Bredero-Cohen AB, De Goede CJT. KNGF-richtlijn Ziekte van parkinson, 2006

2. Van Der Brugge, F. Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen. 2008. Pag. 43-58.

3. Hogeschool van Amsterdam: Amsterdam School of Health Professions. Casuïstieken FLP-6. Beschikbaar via: https://dlwo.ashp.hva.nl/studiedelen/22006INF15/1516/_layouts/WordViewer.aspx?id=/studiedelen/22006INF15/1516/Documents/FLP6%20Casu%C3%AFstieken%20Studiehandleiding%202015-2016.docx&Source=https%3A%2F%2Fdlwo%2Eashp%2Ehva%2Enl%2Fstudiedelen%2F22006INF15%2F1516%2FPaginas%2Fdefault%2Easpx&DefaultItemOpen=1 . Geraadpleegd op 12-12-2015.

4. NHG. Richtlijn informatie-uitwisseling huisarts en fysiotherapeut 2010. Beschikbaar via: https://www.nhg.org/sites/default/files/content/nhg_org/uploads/final_inlegvel_haft_fysio_web_sk_mrt12.pdf. Geraadpleegd op 12-12-2015

5. Neurologie Zeeland: Korte verwijsbrief. Beschikbaar via: http://www.neurologie-zeeland.nl/wp-content/uploads/2011/03/Verwijsbrief1.pdf. Geraadpleegd op 12-12-2015

6. Van Der Brugge, F. Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen. 2008. Pag 104-106.

7. Nutt J, M. Guttman M, Simuni T, Nelson E. Parkinson’s outcome project: Report to the community 2015. Beschikbaar via: http://www.parkinson.org/sites/default/files/Parkinsons%20Outcomes%20Project%20Report%20to%20the%20Community.pdf en http://www.parkinson.org/understanding-parkinsons/treatment/Exercise/Neuroprotective-Benefits-of-Exercise. Geraadpleegd op 12 december 2015.

8. Mehrholz J, Kugler J, Storch A, Pohl M, Hirsch K, Elsner B. Treadmill training for people with Parkinson's disease. The Cochrane Library 16 september 2015. Beschikbaar via http://www.cochrane.org/CD007830/MOVEMENT_treadmill-training-people-parkinsons-disease. Geraadpleegd op 12-12-2015.

9. Nieuwboer A, Kwakkel G, Rochester L, Jones D, van Wegen E, Willems AM, Chavret F, Hetherington V, Baker K, Lim I. Cueing training in the home improves gait-related mobility in Parkinson’s disease: the RESCUE trial. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry February 2007; 78 (2): 134-140. Beschikbaar via http://jnnp.bmj.com/content/78/2/134.full.pdf+html en http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17229744. Geraadpleegd op 12-12-2015 .

10. Hirsch MA, Hammond FM. Cueing training in persons with Parkinson's disease. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry February 2007; 78 (2): 111. Beschikbaar via http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2077675/ . Geraadpleegd op 12-12-2015.

11. Lohnes CA, Earhart GM. The impact of attentional, auditory, and combined cues on walking during single and cognitive dual tasks in Parkinson disease. Gait & Posture - Journal - Elsevier Maart 2011; 33 (3): 478-483. Beschikbaar via http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21273075 Geraadpleegd op 12-12-2015.

12. Suteerawattananon M, Morris GS, Etnyre BR, Jankovic J, Protas EJ. Effects of visual and auditory cues on gait in individuals with Parkinson's disease. Journal of the Neurological

25

Sciences. 15 April 2004; 219: 63-69 . Beschikbaar via http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15050439 . Geraadpleegd op 12-12-2015.

13. Lamotte G, Rafferty MR, Prodoehl J, Kohrt WM, Comella CL, Simuni T et al. Effects of endurance exercise training on the motor and non-motor features of Parkinson's disease: a review. Journal of Parkinson's Disease. 2015; 5 (1): 21-41. Beschikbaar via http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25374272 Geraadpleegd op 12-12-2015.

14. Yang Y, Li XY, Gong L, Zhu YL, Hao YL. Tai Chi for improvement of motor function, balance and gait in Parkinson's disease: a systematic review and meta-analysis. PLOS one journal. 21 juli 2014; 9(7). Beschikbaar via http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25047456. Geraadpleegd op 12-12-2015.

15. Xiaojia N, Shaonan L, Fuchang L, Xiaogeng S, Xinfeng G. Efficacy and Safety of Tai Chi for Parkinson's Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. PLOS one journal. 13 juni 2014. Beschikbaar via http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0099377. Geraadpleegd op 12-12-2015.

16. Goodwin V, Richards S, Taylor R, Taylor A, Campbell J. The Effectiveness of Exercise Interventions for People with Parkinson’s Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis. Wiley online library: Movement Disorders. 7 januari 2008; 23 (5): 631– 640. Beschikbaar via http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/mds.21922/pdf. Geraadpleegd op 17-12-2015.

17. Leland E, Hale T, Marcus R, Gerber J, LeStayo P. High-Intensity Resistance Training Amplifies Muscle Hypertrophy and Functional Gains in Persons With Parkinson’s Disease.Wiley online library: Movement Disorders. 13 juni 2006; 21(9): 1444-1452. Bechikbaar via http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/mds.20997/pdf Geraadpleegd op 17-12-2015.

18. Leland E, Hale T, Marcus R, Gerber J, LeStayo P. High intensity eccentric resistance training decreases bradykinesia and improves quality of life in persons with Parkinson's disease: A preliminary study. Sciencedirect: Parkinsonism & related disorders. December 2009; 15(10): 752-757. Beschikbaar via: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1353802009001138. Geraadpleegd op 17-12-2015.

19. Rochester L, Baker K, Hetherington V, Jones D, Willems A, Kwakkel G et al. Evidence for motor learning in Parkinson's disease: Acquisition, automaticity and retention of cued gait performance after training with external rhythmical cues. Science direct: Brain research. 10 maart 2010; 1319: 103-111. Beschikbaar via http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0006899310000041. Geraadpleegd op 17-12-2015.

20. Harro C, Shoemaker MJ, Frey OJ, Gamble AC, Harring KB, Karl KL et al. Effects of Speed-Dependent Treadmill training and Rhythmic Auditory-Cued Overground Walking on Gait and Balance Function and Fall Risk in Individuals with idiopathic Parkinson's Disease: A Randomized Controlled Trial. Neuro rehabilitation. 2014; 34(3): 557-572. Beschikbaar via http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24473249. Geraadpleegd op 17-12-2015 .

21. Spaulding S, Barber B, Colby M, Cormack B, Mick T, Jenkins M. Cueing and Gait Improvement Among People With Parkinson's Disease: A Meta-Analysis. Wiley oonline library: Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. Maart 2013; 94(3):562-570. Beschikbaar via http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003999312010842. Geraadpleeagd op 17-12-2015.

22. Keuz SHJ, Hendriks HJM, Bloem BR, Bredero-Cohen AB, De Goede CJT. KNGF-richtlijn Ziekte van parkinson, 2006.

26

Bijlage 1

Mobiliteit oefeningen

Neck rotations/stretches

Deze bewegingen zijn bedoeld om de soepelheid van de patiënt zijn nek te behouden.De patiënt maakt 10 keer bewegingen naar extensie en flexie, lateroflexie en linker/rechter rotatie. Eventueel mag de patiënt zijn hand gebruiken om verder te strekken indien hij beperkt is. Hoelang de patiënt deze beweging uitvoert en in de eindstand vasthoudt varieert. De instructie zal zijn rustig te bewegen en er mag geen pijn worden gevoeld.

Chin tuck

Hierbij zit of staat de patiënt en zal hij zijn kin zo ver als mogelijk intrekken terwijl hij zijn kruin denkbeeldig omhoog laat trekken door een touwtje. Dit doet de patiënt 10 keer waarbij hij elke herhaling 5 seconden dient vast te houden indien dit mogelijk is, is dit niet mogelijk dan wordt hier naar toe gewerkt. Gaat dit makkelijk dan wordt de training op een zwaarder niveau voortgezet door dit horizontaal op een bank te doen waarbij het hele hoofd 1cm van de bank komt. Hiermee wordt de stabiliteit en mobiliteit van de nek getraind.

27

Onderarm strek

Deze strek is bedoeld om de onderarm/pols structuren soepel te houden. De patiënt doet dit aan beide kanten en voert 10 herhalingen uit waarbij hij elke strek 8 seconden vast dient te houden.

Pijl en boog strek

Deze strekoefening is bedoeld om de schouders soepel te houden. De patiënt houd een denkbeeldige pijl en boog vast, strekt zijn voorste arm zo ver als mogelijk en trekt zijn achterste arm vervolgens zo ver als mogelijk naar achteren. De patiënt kan eventueel een elastiek vasthouden om extra weerstand te bieden, hierdoor worden diverse spieren van de schoudergordel, maar zeker ook van de romp aangesproken waardoor deze sterker zullen worden.Dit doet de patiënt 2x10 per zijde.

28

Trunk rotations

Deze oefening is bedoeld om de soepelheid van de patiënt zijn romp te behouden, met name de rotatie. Hierbij draait de patiënt zo ver als mogelijk naar links en naar rechts. Zowel gekruiste als gestrekte armen mogen gebruikt worden. Dit mag ook in staande positie uitgevoerd worden. Deze bewegingen worden 20 keer herhaald. Let op dat dit ook deze beweging rustig uitgevoerd moet worden in verband met de veiligheid van de patiënt omtrent vallen en lichaamsstructuren die mogelijk beschadigd kunnen worden door een te snel uitgevoerde beweging.

Trunk stretches

Deze strekoefening zijn ook voor de soepelheid van de thorax, met name de extensie en lateroflexie. De patiënt zet zijn armen achter zijn hoofd en strekt zijn bovenlichaam zo ver als mogelijk in een extensie positie. Voor de extensie mag de patiënt zitten of staan en voor het zijwaarts buigen geld zo ver als mogelijk naar een kant (L/R) buigen in stand (hier moet een therapeut extra oplettend bij staan ivm het waarborgen van de veiligheid). Tevens mag de extensie eventueel met behulp van de therapeut worden uitgevoerd. Alle bewegingen worden 3x20 keer herhaald (grotere volume i.v.m. kyfoseprobleem van de patiënt).

29

Seated Leg stretch

Deze stretch is bedoeld om de benen soepel te houden. De patiënt strekt zijn been helemaal uit en leunt rustig steeds verder naar voren tot hij rek voelt aan zijn hamstrings. Dit kan ook gekoppeld worden met een triceps surae stretch door een handdoek om zijn voet te doen en deze naar zich toe te trekken. De patiënt doet dit 10 keer per been waarbij hij elke stretch 10 tellen vast moet houden.

Bijlage 2

Spierversterkende oefeningen

Legpress

De legpress kan als substitutie gebruikt worden indien de patiënt helemaal niet in staat is om de normale squat uit te voeren. Deze oefening is vooral nodig voor de kracht bij het lopen en traplopen, maar ook voor het opstaan en gaan zitten. De patiënt dient zo diep als mogelijk door te zakken om de gluteale spieren ook goed te trainen. Dit doet de patiënt 3x8-12hh.Binnen 4 weken het verbeteren van de kracht van het been en gluteaal musculatuur middels de legpress.

30

Bench press/Chestpress/Smith machine

De benchpress is bedoeld om alle algemene “push” musculatuur te trainen van de bovenste extremiteit. Het is hierbij belangrijk dat de patiënt zijn ellebogen dichtbij zijn lichaam blijft houden om de triceps optimaal te betrekken, en om schouderproblemen te voorkomen. Indien de patiënt niet in staat is om met een losse barbell te trainen kan er gewerkt worden met een chestpress of smith machine. Dit doet de patiënt 3x15Binnen 4 weken het verbeteren van de kracht van de push musculatuur (pectorales, deltoideus en triceps) middels bench press.

Back extension/ Seated back extension

De back extension is een belangrijke oefening om de extensie problemen van de patiënt te minimaliseren. Hierbij kan de patiënt op een normaal back extension apparaat (rechts) of als dat te zwaar is, kan het ook op een seated back extension machine (links). De afhangende variant werkt ook meteen op hamstrings en gluteus maximus. Dit doet de patiënt 3x15.Binnen 4 weken verbeteren van de kracht vd onderrugmusculatuur middels back extension.

31

Row (Cable machine)

De cable row is bedoeld om de hoge extensoren van de thorax te versterken.

De patiënt pakt 2 losse handvaten vast en trekt zijn ellebogen naar achteren terwijl hij zijn armen tegen zijn lichaam aan blijft houden. Dit, om biceps load te minimaliseren en de rugspieren zo efficiënt als mogelijk te laten werken. Het is belangrijk dat de patiënt rechtop, met een licht holle rug blijft zitten en de beweging niet uit zijn onderrug haalt. Dit doet de patiënt 3x15.Binnen 4 weken verbeteren van de hoge extensoren middels de cable row.

Curl press (Dumbbells)

De curlpress traint zowel de biceps als de schouders (ook < triceps). Het kan gezien worden als een grove imitatie van het pakken en plaatsen van spullen in een hoge kast. Deze oefening kan ook unilateraal uitgevoerd worden om balans erbij te trainen. Dit doet de patiënt 3x15.

Bijlage 3

Uithoudingsvermogen

FietsenFietsen is een van de eenvoudigste manieren om het cardiorespiratoire systeem aan te pakken. De patiënt kan rustig aan beginnen op een snelheid waarbij de bpm 50-60% van de HRmax is (2-3 minuten). Hierna volgen er “maximum effort” periode van 10 seconden waarbij de patiënt snel genoeg gaat om zijn bpm naar 80-90% van zijn HFmax te laten stijgen, gevolgd door een lage intensiteit periode van 50 seconden (50-60% HfFmax). Dit doet de patiënt 15x. Nb. Dit kan vervangen worden door non stop medium intensity fietsen voor 30 minuten.

32

Sprinten op de plekSprinten op de plek is een goede voorbereiding op het sprinten zelf. Hierbij gaat de patiënt eerst op de plek joggen, om vervolgens keihard op de plek te “sprinten”. Dit doet patiënt volgens dezelfde principes als het fietsen. 50 seconden 50-60% HFmax low intensity - 10 seconden 85-90% HFmax high intensity. Dit doet de patiënt 15 keer.

Roeien

Roeien is ook een total body cardiovasculaire workout en kan volgens dezelfde principes als het fietsen worden getraind. Dit kan moeilijker gemaakt worden door de patiënt zijn voetsteun ook beweeglijk te maken. Het is belangrijk dat de patiënt zijn rug niet overdreven gaat buigen. Dit doet de patiënt 15 keer.Nb. Dit kan vervangen worden door non stop medium intensity roeien voor 30 minuten.

Zwemmen

Zwemmen dient niet volgens HIIT principes gedaan te worden omdat het veiligheidsaspect dan komt te vervallen. Bij het zwemmen kan de patiënt als doel hebben om steeds meer banen te trekken in een bepaalde periode.

Sprinten (!)Er zal een lijn van 20 meter getrokken worden, waarbij de patiënt zo snel als mogelijk van de ene naar de andere kant moet “sprinten”. Dit, terwijl de therapeut meeloopt om voor de veiligheid te zorgen. Na 1x sprinten rust de patiënt 30 seconden. Dit doet de patiënt 15 keer.Nb. Dit kan vervangen worden door non stop medium intensity lopen op een loopband voor 30 minuten.

33

Bijlage 4

Cueing

Oefening 1

Bij deze oefening worden er twee lijntjes op de grond geplaatst, om een gebied op te delen in drie vakjes, met een kleur per vak. De patiënt krijgt auditieve cues om steeds een stap vooruit of achteruit te maken naar het vakje met de correlerende kleur. Snelheid mag opgevoerd worden naarmate de patiënt zich aanpast aan de oefening. Dit doet de patiënt 3x30 seconden.

Oefening 2

Bij deze oefening worden er evenals bij oefening 1, lijntjes op de grond geplaatst om een gebied op te delen. Maar nu dient de patiënt zijwaarts te stappen. Dit doet de patiënt 3x30 seconden.

34

Oefening 3

Bij deze oefening worden er vier kleuren op de grond gezet. De patiënt krijgt vervolgens een kleur te horen en dient op willekeurige wijze op de genoemde kleur te stappen. Dit doet de patiënt 3x30 seconden.

Oefening 4

Bij deze oefening worden er meerdere strepen op de grond geplaatst, waarover de patiënt moet stappen terwijl hij de opdracht van de fysiotherapeut volgt. De fysiotherapeut geeft bij deze oefening steeds een getal van 1-5 met de opdracht voor of achter (bijv. 2 voor 1 achter). Dit doet de patiënt 3x30 seconden.

35

Oefening 5

Bij deze oefening gaat de patiënt zijwaarts op een treadmill lopen, waarbij hij steeds op de cue van de therapeut (trap!) tegen een medicineball moet trappen (deze is bevestigd aan de voorkant van de treadmill). Dit hoeft geen keiharde trap te zijn. Een lichte tik tegen de bal is al voldoende. Dit doet de patiënt 1 minuut per kant

36

Bijlage 5Verwijsbrieven

TariqLogopedist

Fysiotherapeut T.Hasanradja patiënt Hans K.

Praktijk HvA Nicolaes Tulphuis Geboortedatum 1-1-1933

Adres Tafelbergweg 51, 1105 BD Amsterdam Zuid-Oost

BSN 999-999-999

Telefoon 020 595 4111 Geslacht M

Fax - Adres X-straat #X

E-mail w.j.m.scholte.op.reimer@hva.nl

Telefoon 0-666-666-666

Toegangspad Verwijzing

Geachte collega,

Hierbij verwijs ik bovengenoemde patiënt met de ziekte van Parkinson in verband met spraak- en slikstoornissen.

Status:

-1987 gediagnosticeerd met de ziekte van parkinson. -Hulpvraag: Vebetering lopen, omdraaien in bed, praten en slikken. -Fysiotherapie: Oefentherapie voor lopen en omdraaien.

-Gaarne uw begeleiding voor de spraak- en slikstoornissen

Anamnese:

37

-Afgelopen jaar last van merkbaar toenemende klachten. -Laatste weken vaker gevallen, echter geen valangst.

-Thuiswonend met dementerende echtgenote.-Moeite met dubbeltaken.-Moeite met inschatten van diepte.-Soms depressief.-Medicatie: 4x150mg Stalevo, Dopamine pleisters. Zie gegevens arts voor verdere info.

Lichamelijk onderzoek:

-Milde festinaties-Milde rigiditeit-Transfers verlopen moeizaam (aub rekening houden bij begeleiding). -Traplopen gaat minder.

Behandeling:

-Looptraining d.m.v. cues-Mobiliteitstraining-Uithoudingsvermogen trainen-Krachttraining-Uitvoeren moeizame taken

38

Huisarts

Fysiotherapeut T.Hasanradja patiënt Hans K.

Praktijk HvA Nicolaes Tulphuis Geboortedatum 1-1-1933

Adres Tafelbergweg 51, 1105 BD Amsterdam Zuid-Oost

BSN 999-999-999

Telefoon 020 595 4111 Geslacht M

Fax - Adres X-straat #X

E-mail w.j.m.scholte.op.reimer@hva.nl

Telefoon 0-666-666-666

Toegangspad Verwijzing

Geachte collega,Hierbij verwijs ik bovengenoemde patiënt in verband met de ziekte van Parkinson.

Contactreden

-De patiënt kwam binnen d.m.v. verwijzing (Parkinson’s).

Screening

Pluis: 1. Dit zijn herkenbare klachten die ik onder behandeling kan nemen.

Anamnesepatiënt geeft aan moeite te hebben met transfers in en vanuit zijn bed, multitasken en traplopen. Het voorover bukken en lopen lukken minder maar zijn nog op beheersbaar niveau volgens de patiënt. Verder geeft hij aan last te hebben van lichte (toenemende) festinatie.

Lichamelijk onderzoek

Er is sprake van lichte kyfosering (thoracaal), lichte festinatie, rigiditeit (rechts), krachtsvermindering (rechts) en redelijk moeite met het lopen (met name tijdens het keren en vooral met dubbeltaken).

39

40

Behandelverloop

Vooral tijdens de ON periodes worden getraind in de thuissituatie van de patiënt.Er wordt gebruik gemaakt van cueing strategieen om te assisteren bij transfers en lopen. Minstens 5 dagen per week 30 min per dag het uithoudingsvermogen op hoge intensiteit trainen door te lopen, fietsen.Minstens 3x per week intensieve krachttraining voor het onderhouden van spierkracht.Supplementair: Alternatieve geneeswijze; Tai Chi. Blijkt effectief te zijn ter bevordering van motorische functionaltiet en balans.

Aanbeveling vervolg door de huisarts

-

Resultaat overleg met de patiëntpatiënt nog onder behandeling. Afspraak om dagelijks de voorgeschreven oefeningen te blijven doen.

41

JorickLogopedist

Huisarts: Peter de groot Patiënt: Hans AndersPraktijk: AMC Geb. datum: 26-7-49 Straat/ nr: [Tafelbergweg 57] Geslacht; Man Telefoon: 0206095847 . Straat/ nr: Eerste tweedestraat 36 Telefoon: 0683704258e-mai:l Hans.Anders49@hotmail.com Verz. Nr: 333657843verzekeraar: Agis Specialist: Logopedie Datum: 14-12-15

Geachte collega,Hierbij verwijs ik bovengenoemde patiënt(e) in verband met het feit dat deze patiënt moeite heeft met zijn spraak.

Klacht, vraagstellig :

De heer wilt graag beter leren spreken, lopen en omdraaien in bed. Voor het spreken verwijzen wij hem daarom naar u. Zou u kunnen onderzoeken waar het spraak probleem mogelijk ligt en daarvan ons op de hoogte willen stellen. Indien u in staat bent om deze patiënt verder te helpen horen wij dat graag en wensen wij u veel succes hierin, wij zijn voor u bereikbaar op ons bovengenoemde nummer voor eventuele communicatie over de patiënt.

Anamnese:

Uit de anamnese die wij hebben afgenomen zijn de volgende voor u relevante dingen naar voren gekomen. Het betreft een mannelijke parkinson patiënt van 81 jaar die al jaren aan deze progressieve ziekte leidt. Hij kan zich zelf nog verzorgen maar is val gevaarlijk, hij is afgelopen weken 3 a 4 keer gevallen in huis, waar hij samen woont met zijn vrouw die alzheimer heeft. Dubbeltaken uitvoeren/ multitasking heeft de patiënt erg veel moeite mee en daarom vragen wij u hier a.u.b. extra rekening mee te houden aangezien te veel afleiding de spraak progressie zou kunnen belemmeren.In de ochtend gaat het met hem beter dan in de avond. Ook neemt hij medicatie, 4 maal daags Stalevo. Als de medicatie is ingewerkt gaat het ook weer beter dan wanneer de medicatie aan het uitwerken is.

Lichamelijk onderzoek:

De heer heeft last van schoffelen tijdens het lopen en heeft hier ook moeite mee, u kunt hem hierin steun bieden indien nodig. Hij heeft ook rigiditeit, wat wilt zeggen dat zijn spieren erg stijf of tegenwerkend kunnen zijn. Traplopen naar boven gaat redelijk, naar beneden echter niet, hier is ondersteuning gewenst.

Behandeling:Zie medicatiegebruik. Tevens behandelen wij als fysiotherapeuten hem op het lopen en traplopen en dergelijke.Uw behandeling graag aan de huisarts en eventueel ook aan ons, in het kort, doorgeven.

42

Bijlagen: Allergieën of eventuele andere problemen zijn niet bekend.

Huisarts

Beste collega,

Bij deze wil ik onderstaande patiënt verwijzen naar u, dit in verband met de aandoening die hij heeft en het feit dat een multidisciplinaire samenwerking gewenst is voor een zo goed mogelijk resultaat. Houdt u mij tevens op de hoogte van belangrijke relevante bevindingen?

Mijn gegevens: Patiënt gegevens:

Naam: Jorick Snyers Naam: Hans KraayFunctie: Fysiotherapeut Leeftijd: 81Locatie: A.R.C.A. (Algemeen revalidatiecentrum Amsterdam) Diagnose: ParkinsonBereikbaar: 0683704135 Medicijnen: 4xpd 150 mg Stalevo & Dopamine pleisters.Vraagstelling en reden van verwijzing:

Patiënt is gediagnosticeerd met parkinson in 1987.Ik verwijs hem naar u zodat we elkaar op de hoogte kunnen houden.

Fysiotherapeutische conclusie:

Hulpvraag: - Ik zou graag beter willen spreken, lopen (om van het sloffen af te komen) en bewegen in bed (omrollen om op de zij te komen).

- Ondergaat multidisciplinaire behandeling: fysiotherapeut, logopedist, huisarts en Parkinson verpleegkundige.

- Rigiditeit rechts.- Valfrequentie toegenomen tot 3 a 4 keer per week.- Echter niet angstig om te vallen, dit belemmerd zijn gedrag dus niet.- Reageert positief op cues training.- Kinderen komen 2x per week, heeft vrouw met alzheimer, sinds 4 weken thuiszorg.- Medicijnen voor incontinentie.- Festinaties aanwezig.- Transfers gaan moeilijker: draaien in bed, opstaan uit stoel en uit bed.- Heeft steeds vaker depressieve gedachtes.- Lange termijn doel: het verbeteren van het lopen, omdraaien in bed en spreken. - Het oefenen met transfers: draaien in bed en opstaan, gaat soms goed vooral tijdens on

periode.- Trainen met cues voor het verbeten van festinaties, dit gaat goed.

Aanbeveling vervolg huisarts: Spraak en slikprobleem verbeteren, logopedist. wegens ondergewicht via de diëtist een voedingsschema aan laten meten.

43

Resultaat overleg met patiënt: Door middel van de behandeling de activiteiten zo lang mogelijk behouden. Waar nodig de activiteit anders indelen om zelfstandigheid te behouden.

TomHuisarts

Gegevens patiënt

Naam: Dhr. H. Leeftijd: 81 jaar Diagnose: parkinson. Medicatie: Stalevo, Dopamine pleisters.

Reden van verwijzing

Meneer is sinds 1987 gediagnosticeerd met de ziekte van Parkinson en wil graag beter omrollen in bed, beter kunnen lopen en beter kunnen praten.

Fysiotherapeutische conclusie:

- Rigiditeit rechts- Festinatie - Incontinentie problemen (waarvoor nu medicatie)- Moeite met inschatten diepte- Transfers gaan met steeds meer moeite- Is afgelopen weken 3 tot 4 keer gevallen- Heeft steeds vaker depressieve gedachtes- In 2 jaar 15 kg afgevallen (van 65kg naar 50kg)

Behandelverloop

Er wordt tijdens de ON periode getraind op

- Het gaan- Cues - Transfers in bed

Al de bovenstaande train

Aanbeveling vervolg voor de huisarts:

Meneer heeft ook slik en spraak problemen, hiervoor graag een logopedist benaderen.En wegens gewichtsverlies een afspraak bij diëtist.

Resultaat overleg met de patiëntPatiënt nog onder behandeling. Afspraak om de besproken oefeningen thuis te doen.

44

Logopedist

Huisarts Peter Tuin Patiënt: Hans Praktijk Geb. datum Straat/ nr. dorpsstraat 8 Geslacht ManTelefoon Straat/ nr dorpsstraat 7Fax Telefoon 06-12345678e-mail dehuisarts@mail.nl Verz. nr Verzekeraar

Specialist Verwijzing Logopedist

Datum 14-12-2015

Geachte collega,

Hierbij verwijs ik Hans in verband met spraakproblematiek

Hans is bij mij gekomen om beter te gaan lopen en om zicht om te kunnen draaien in bed, ook heeft hij gevraagd of ik hem kan helpen met zijn spraak, hier kan ik niet zo veel mee dus verwijs ik hem door naar u. Zou u hem kunnen onderzoeken en indien mogelijk kunnen behandelen?

Anamnese:

Het betreft Hans, een 81 jarige meneer die sinds ‘87 aan Parkinson leidt. Meneer valt 3 tot 4 keer per maand en is dan ook valgevaarlijk. Meneer heeft ook moeite met het omdraaien in bed. Meneer woont thuis samen met zijn vrouw die gediagnostiseerd is met alzheimer, hij krijgt sinds 4 weken dan ook hulp om zijn vrouw te verzorgen van de thuiszorg. Meneer heeft ook last van speekselverlies dit komt volgens hem doordat hij moeite heeft met slikken. Meneer gebruikt ook medicatie namelijk: 4 keer per dag Stalevo 150 gr, 1 keer per dag Dopamine pleister.

Lichamelijk onderzoek

Uit het onderzoek is gekomen dat meneer niet stabiel loopt, moeite heeft met opstaan vanuit een stoel, en krachtsvermindering heeft in het rechterbeen.

Behandeling: Hij is bij de fysiotherapeut onder behandeling voor zijn lopen en omrollen in bed, ook gebruikt hij medicatie: 4 keer per dag Stalevo 150 gr, 1 keer per dag Dopamine pleister.

Bijlagen: Allergieën en eventuele andere problematiek zijn niet bekend.

45

CeesLogopedist

Huisarts: Peter de Groot Patiënt: Hans AndersPraktijk: AMC Geb. datum: 26-7-49 Straat/ nr: [Tafelbergweg 57] Geslacht; Man Telefoon: 0206095847 . Straat/ nr: Eerste tweedestraat 36 Telefoon: 0683704258e-mai:l Hans.Anders49@hotmail.com Verz. Nr: 333657843verzekeraar: Agis Specialist: Logopedie Datum: 14-12-15

Geachte collega,Graag verwijs ik menneer de Groot naar u wegens moeite met ademen. Wegens de ziekte van parkinson heeft meneer hier moeite mee. Gaarne uw verdere begeleiding.

Klacht, vraagstellig :

De heer wilt graag beter leren spreken, lopen en omdraaien in bed. Lopen en omdraaien zal ik als fysiotherapeut begeleiden. Voor het spreken verwijs ik meneer graag naar u. Graag uw verdere begeleiding.

Anamnese:

Meneer is 81 jaar met parkinson. Meneer is in staat tot zelfverzorging maar is wel valgevaarlijk. Thuis, waar hij samen met zijn vrouw woont die alzheimer heeft, is meneer al 3 á 4 keer gevallen. Het uitvoeren van dubbeltaken (meerdere dingen tegelijk) is lastig. Hier graag uw aandacht bij tijdens het lopen en praten tegelijk. In de ochtend gaat het beter met meneer. meneer neemt 4 maal daags Stalevo. Als de medicatie is ingewerkt gaat het ook weer beter dan wanneer de medicatie aan het uitwerken is.

Lichamelijk onderzoek:

De heer heeft last van schoffelen tijdens het lopen, u kunt hem hierin steun bieden indien nodig. Hij heeft ook rigiditeit, wat wilt zeggen dat zijn spieren erg stijf of tegenwerkend kunnen zijn. Traplopen naar boven gaat redelijk, naar beneden echter niet, hier is ondersteuning gewenst.

Behandeling:Zie medicatiegebruik. ik behandel meneer voor het lopen en traplopen. Graag uw behandeling t.a.v. het spraakprobleem.

Bijlagen: Allergieën of eventuele andere problemen zijn niet bekend.

46

Huisarts

Gegevens patiëntNaam: Dhr. H. Leeftijd: 81 jaar Diagnose: parkinson.Medicatie: Stalevo, Dopamine pleisters.

Reden van verwijzing Patiënt is 28 jaar bekend met parkinson. De patiënt wil graag beter leren slikken en praten, lopen en omdraaien in bed.

Conclusie (fysiotherapeutische diagnose)- Gewicht is in 2 jaar afgenomen met 15Kg. - Festinaties - Rigiditeit rechts - Lichte thoracale kyfose - Krachtsvermindering in het rechterbeen

Behandelplan- training vindt plaats tijdens ON periode. - gebruik van cues om het omdraaien in bed en het lopen te verbeteren. - uithoudingsvermogen trainen voor de algemene fitheid - advies om elke dag actief te zijn middels lopen/wandelen/fietsen. - krachttraining onder begeleiding. 3 keer per week.

Behandelverloop/resultaatN.V.T.

Aanbeveling vervolg huisartsSpraak en slikprobleem verbeteren, logopedist.wegens ondergewicht via de diëtist een voedingsschema aan laten meten.

Resultaat overleg met patiënt Door middel van de behandeling de activiteiten zo lang mogelijk behouden. Waar nodig de activiteit anders indelen om zelfstandigheid te behouden.

47

NielsLogopedist

Naam: Dhr. H.Leeftijd: 81 jaarAandoening: M. ParkinsonDiagnose sinds: 1987 (klachten begonnen in 1976)Reden van verwijzing: Slik- en spraakproblemen

Basis gegevensMeneer heeft altijd getennist en gebridged, het tennissen gaat sinds 2 jaar niet meer. Heeft gewerkt als groepsleider voor Phillips. Meneer woont nog samen met zijn vrouw (gediagnostiseerd met Alzheimer) en heeft 2 zoons die beide 1 maal per week een bezoekje brengen om te helpen in het huishouden e.d. Sinds 4 weken is er ook thuishulp aanwezig. Interne verwijsvraag; Wilt graag beter spreken, lopen en kunnen bewegen in bed o.a. Voor loop- en beweeg problemen is meneer onder behandeling van de fysiotherapeut en de ergotherapeut zal bij meneer thuis kijken om ondersteunende aanpassingen te maken binnenshuis. Graag hulp bieden bij het spreken en eventueel bij de bijkomende slikproblemen.

Conditionele gegevensMeneer heeft altijd rond de 65 kilogram gewogen, dit is in de afgelopen 2 jaar gezakt naar 50 kilogram. Hiervoor zal meneer in contact worden gebracht met een diëtist(e). Afgelopen 2 jaar is volgens meneer “alles minder geworden”. Dit betreft vooral het gaan en het bewegen in bed e.d. Meneer slikt nu 4 maal daags Stalevo 150 gr. en plakt iedere dag een Dopamine pleister. De afgelopen paar weken is meneer 3 tot 4 keer gevallen. Dit komt doordat de Parkinson symptomen verergerd zijn. Hieronder vallen; freezing, rigiditeit, festinatie, en moeite met dubbeltaken. Meneer heeft geen moeite met reiken, concentreren en zelfzorg. Meneer komt tegenwoordig weinig buiten het huis vanwege zijn vrouw, hij wilt zijn vrouw niet alleen thuis laten.

Fysieke capaciteitBevindingen fysieke capaciteit:Meneer geeft aan nog te kunnen fietsen. Komt weinig buiten het huis vanwege zijn vrouw, hij wilt har niet alleen thuis laten. Sinds 2 jaar een forse achteruitgang merkbaar en krijgt nu ook moeite met traplopen. Proprioceptie links en recht is goed. Wel een lodenpijp-gevoel in de benen bij het passief bewegen.

ConclusieValrisico fors toegenomen, zelfredzaamheid niet al te groot, moeite met het gaan en verscheidene transfers, spraak- en slikproblemen. Voor deze laatste twee problemen graag een behandling. Meneer heeft aangegeven in zijn hulpvraag hier verbetering in te willen krijgen. Meneer heeft een goed ziekteinzicht.

Wilt u zelf contact opnemen met de patiënt om een behandelafspraak te maken?

48

Huisarts

Naam: Dhr. H.Leeftijd: 81 jaarAandoening: M. ParkinsonDiagnose sinds: 1987 (klachten begonnen in 1976)Reden van verwijzing: Op de hoogte brengen van verandering

Basis gegevensSport uitvoeren gaat niet meer. Samenwonend met vrouw (gediagnostiseerd met Alzheimer). Wilt beter spreken, lopen en bewegen in bed. Onder behandeling van Fysio- en Ergotherapeut en is verwezen naar Logopedist.

Conditionele gegevensVan 65 kg. in 2 jaar gezakt naar 50 kg. Slikt 4 maal daags Staleovo 150 gr. plus iedere dag één Dopamine pleister. Moeite met dubbeltaken, last van freezing, rigiditeit en festinatie

BalansBevindingen balans:Heeft een positieve score op de retropulsietest, bij de retropulsie test d.m.v. het opbouwen van druk scoort meneer negatief. Duidelijk verschil in balans tussen de “on” en “off” periode.

ConclusieValrisico fors toegenomen, zelfredzaamheid niet al te groot, moeite met het gaan en verscheidene transfers, spraak- en slikproblemen. Voor deze laatste twee problemen graag een behandling. Meneer heeft aangegeven in zijn hulpvraag hier verbetering in te willen krijgen. Meneer heeft een goed ziekteinzicht.

Wilt u zelf contact opnemen met de patiënt om een vervolgafspraak te maken?

49

CheneyLogopedist

Naam: Hans KazandkasteelLeeftijd: 81Geslacht: ManTelefoon: 0209878975Straat: DorpsstraatWoonplaats: AmsterdamZorgverzekering: J/N Agis

Specialist verwijzing logopedist

Datum 04-01-2016

Geachte collega,

Hierbij verwijs ik Hans in verband met spraakproblematiek

Hans is bij mij gekomen om beter te gaan lopen en om zicht om te kunnen draaien in bed, ook heeft hij gevraagd of ik hem kan helpen met zijn spraak, hier kan ik niet zo veel mee dus verwijs ik hem door naar u. Zou u hem kunnen onderzoeken en indien mogelijk kunnen behandelen?

AnamneseMeneer is in staat tot zelfverzorging maar is wel valgevaarlijk. Thuis, waar hij samen met zijn vrouw woont die alzheimer heeft, is meneer al 3 á 4 keer gevallen. Het uitvoeren van dubbeltaken (meerdere dingen tegelijk) is lastig. Hier graag uw aandacht bij tijdens het lopen en praten tegelijk. In de ochtend gaat het beter met meneer. meneer neemt 4 maal daags Stalevo. Als de medicatie is ingewerkt gaat het ook weer beter dan wanneer de medicatie aan het uitwerken is.

Lichamelijk onderzoek:De heer heeft last van schoffelen tijdens het lopen, u kunt hem hierin steun bieden indien nodig. Hij heeft ook rigiditeit, wat wilt zeggen dat zijn spieren erg stijf of tegenwerkend kunnen zijn. Traplopen naar boven gaat redelijk, naar beneden echter niet, hier is ondersteuning gewenst.

Behandeling:Ik behandel meneer voor het lopen en traplopen. Graag uw behandeling t.a.v. het spraakprobleem.

Bijlagen: Allergieën of eventuele andere problemen zijn niet bekend.

50

Huisarts

PatientgegevensNaam: Hans KazandkasteelLeeftijd: 81Medicijnen: Slikt 4 maal daags 150 mg Stalevo en gebruikt daarnaast dopamine pleisters

Vraagstelling/reden van verwijzing:- Parkinson gediagnosticeerd op 1987- Reden van verwijzing: Op de hoogte houden van veranderingen

Conclusie:- Rigiditeit rechts- Vallen, 3 a 4 keer gevallen tijdens het draaien in bukken in de laatste weken- Bang om te vallen- Incontinentie- Festinaties- Transfers gaan niet- Depressie- Inschatten diepte gaat moeilijk

Resultaat- Lange termijn: Verbeteren van lopen, omdraaien in bed en spreken- Functioneel oefenen in bed, transfers- Trainen met cues voor het wegnemen van festinaties- Aanleren van deze cues in het dagelijks leven

51

SophieHuisarts

Gegevens patiëntGeb. Datum: 07-04-1934Geslacht: Man Adres: Tegelstraat 9Telefoon: 023 7506408Verz. Nummer: 333657843Verzekeraar: IZZ

Datum: 06-01-2016

Vraagstelling, reden verwijzing/contact:

Patiënt heeft sinds 1987 Parkinson en wilt graag het lopen, spreken en omdraaien in bed verbeteren middels fysiotherapie. De reden van dit contact is een tussentijds verslag met betrekking tot de progressie van meneer.

Conclusie/fysiotherapeutische diagnose:

Afgenomen dopamine gehalte in de substantia nigra (CT+PET scan) Rigiditeit rechts Cliënt heeft last van toenemende festinaties, met name tijdens draaimomenten Lichte flexiestand vanuit de thoracale wervelkolom Lodenpijp gevoel bij flexie/extensie van het been Krachtsvermindering in rechterbeen, linkerbeen in orde Gewichtsverlies

Behandelverloop/resultaat:

N.V.T.

Aanbeveling vervolg voor de huisarts:

Gaarne cliënt verwijzen naar een logopedist voor de spraak.

Resultaat overleg met patiënt:

Er is met meneer afgesproken om het behandelplan te volgen volgens schema.

52

LindaLogopedist

Huisarts: Dr. M. Patiënt: Mr. H. Praktijk: AMC Geb. Datum: 26-02-1949Straat/ nr.: Meibergdreef 9 Geslacht: Man Telefoon: 020 - 566 9111 Staat/ nr.: Torenstraat 9Fax: 020 - 566 4440 Telefoon: 0227506408Email: X Verz. Nummer: 333657843

Verzekeraar: Univé Specialist: Logopedist Datum: 06-01-2016

Geachte collega,

Hierbij verwijs ik bovengenoemde patiënt in verband met spraak en slik klachten, deze klachten zijn de gevolgen van Parkinson.

Klacht, vraagstelling:

Diagnose: Parkinson gediagnosticeerd in 1987Reden van verwijzing: Patiënt heeft als hulpvraag weer normaal te kunnen lopen, omdraaien in bed en het beter kunnen spreken. Verder heeft hij bij het moeite met spreken ook moeite met slikken. Graag uw verdere begeleiding.

Anamnese:

- Slikt 4 maal daags 150 mg Stalevo en gebruikt daarnaast dopamine pleisters- Meneer valt de laatste weken vaker, 3 á 4 keer, dit gebeurd voornamelijk tijdens het draaien

en bukken - Meneer is instaat tot zelfverzorging - Thuiswonend samen met vrouw (Alzheimer)- Geeft aan niet angstig te zijn om te vallen - Moeite met het uitvoeren van dubbeltaken (lopen en praten)- Moeite met inschatten diepte - Depressieve gedachtes

Lichamelijk onderzoek:

- Rigiditeit - Festinaties - Transfers gaan moeilijk: draaien in bed, opstaan uit stoel en uit bed- Traplopen naar boven gaat redelijk - Traplopen naar beneden is moeilijk

Behandeling:

- Trainen met cues voor het verbeten van festinaties - Het oefenen met transfers: draaien in bed en opstaan

53

Als er nog aanvullende vragen zijn kunt u altijd contact opnemen, verder zal ik u op de hoogte houden van verdere ontwikkelingen met de patiënt.

Met vriendelijke groet,

Linda Klungel

54

Hilda

Logopedist 15-12-15

Geachte collega,Middels deze verwijsbrief verwijs ik u de patiënt gegevens door van meneer H. Meneer heeft een Parkinson klachten. Parkinson is een complex ziektebeeld waarbij een multidisciplinaire samenwerking van belang is. Ik wil u dan ook vragen mij op de hoogte te houden van belangrijke en relevante bevindingen.

Gegevens patiënt Gegevens Huisarts: Naam: Meneer. H Naam: LentelinkGeslacht: man Praktijk: AMCGeb. datum: 26-02-1949 Straat: tafelbergweg 50Adres: Kalverstraat 3 Adres: 8977 JA, AmsterdamPostcode +woonplaats: 8522 MZ Amsterdam tel: 0515-667755Aandoening: Parkinson E-mail: huisarts@lentelink.nlMedicatie: 4x pd 150 mg Stavelo & dopamine pleisterVerzekeraar: De FrieslandVerz. Nr: 33445566

Klacht/ reden van verwijzing

- Diagnose: meneer heeft M. Parkinson sinds 1987- Hulpvraag: meneer zou graag het spreken, lopen en omdraaien in bed willen verbeteren. - Hulpvraag logopedist: Spraak verbeteren

Anamnese

- Medicatie gebruik: 4x pd 150 mg Stavelo & dopamine pleister- afgenomen dopamine gehalte in substantia nigra (CT+PET scan)- gewicht is in 2 jaar afgenomen van 65 kg naar 50 kg bij lengte van 170 cm.- depressieve gedachtes aanwezig - woont thuis met zijn vrouw (vrouw heeft Alzheimer) - moeite met praten

Lichamelijk onderzoek

- festinatie aanwezig (schoffelen)- rigiditeit rechts (stijve spieren, tegenwerkende spieren) - klachten zijn progressief- lichte thoracale kyfosering (voorover gebogen houding)- krachtsvermindering in het rechterbeen- transfers gaan moeilijk; draaien in bed, opstaan uit stoel en uit bed komen- moeite met dubbeltaken; lopen en praten tegelijk is moeilijk- transfers: draaien in bed en opstaan, gaat soms goed vooral tijdens de ‘ON’ periode.- Meneer heeft positief effect op de cues, festinatie gaat beter d.m.v. cues.

BehandelingFysiotherapie: trainen tijdens “ON” periode in thuissituatie, het gebruik van cues, het gebruik van

55

cues worden ingezet bij zowel het lopen als bij het omdraaien in bed. uithoudingsvermogen trainen voor de algemene fitheid Logopedist: spraak verbeteren

Behandelverloop/resultaatDe klachten worden beter d.m.v. cuesBelemmerende factoren zijn: ondergewicht en depressieve gedachtes

Aanbeveling vervolg logopedist Logopedist inschakelen om de spraak te verbeteren.

Hilda Wijnja

Fysiotherapiepraktijk HW Sports Adres: Gaastweg 61Postcode: 8522 MZ Plaats: AmsterdamEmail: info@hildawijnja.nlTel: 06-12757893

56

Huisarts 15-12-15

Geachte collega,Middels deze verwijsbrief verwijs ik u de patiënt gegevens door van meneer H. Meneer heeft een Parkinson klachten. Parkinson is een complex ziektebeeld waarbij een multidisciplinaire samenwerking van belang is. Ik wil u dan ook vragen mij op de hoogte te houden van belangrijke en relevante bevindingen.

Gegevens patiëntNaam: Meneer. HLeeftijd: 81 jaar Adres: Kalverstraat 3, 8522 MZ Amsterdam Aandoening: Parkinson Medicatie: 4x pd 150 mg Stavelo & dopamine pleister

Vraagstelling en reden van verwijzing

- Diagnose: meneer heeft M. Parkinson sinds 1987- Hulpvraag: meneer zou graag het spreken, lopen en omdraaien in bed willen verbeteren - Betrokkene disciplines de hoogte houden van proces en relevante veranderingen - Heeft doorverwijzing nodig naar logopedist i.v.m. spraak problemen

Conclusie (fysiotherapeutische diagnose)

- afgenomen dopamine gehalte in substantia nigra (CT+PET scan)- gewicht is in 2 jaar afgenomen van 65 kg naar 50 kg bij lengte van 170 cm- festinatie aanwezig- rigiditeit rechts - klachten zijn progressief- lichte thoracale kyfosering - krachtsvermindering in het rechterbeen- transfers gaan moeilijk; draaien in bed, opstaan uit stoel en uit bed komen- depressieve gedachtes aanwezig - lange termijn doel: het verbeteren van lopen, omdraaien in bed en spraak verbeteren- transfers: draaien in bed en opstaan, gaat soms goed vooral tijdens de ‘ON’ periode.- Meneer heeft positief effect op de cues, festinatie gaat beter d.m.v. cues.

Behandelplan-trainen tijdens “ON” periode in thuissituatie- het gebruik van cues het gebruik van cues worden ingezet bij zowel het lopen als bij het omdraaien in bed - uithoudingsvermogen trainen voor de algemene fitheid

Behandelverloop/resultaatPositieve ervaring met cuesDe klachten worden beter d.m.v. cuesBelemmerende factoren zijn: ondergewicht en depressieve gedachtes

57

Aanbeveling vervolg huisartsLogopedist inschakelen om de spraak te verbeteren.Dietist inschakelen om gewicht op maat te krijgen en te behouden. Stimuleren uitvoering van het behandelprogramma, het gebruik van cues en actieve handelingen in dagelijks leven.

Resultaat overleg met patiënt Het afgestemde behandelprogramma praktiseren. Zoveel mogelijk de cues gebruiken en in beweging blijven. Blijf actief in het dagelijks leven.

Graag verzoek ik u om contact op te nemen met de patiënt.

Hilda Wijnja

Fysiotherapiepraktijk HW Sports Adres: Gaastweg 61Postcode: 8522 MZ Plaats: AmsterdamEmail: info@hildawijnja.nlTel: 06-12757893

58

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22