BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR...

49
BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol van binnenuit

Transcript of BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR...

Page 1: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEKLUISTEREN& SPREKENHELPEN VOOR PROFESSIONALS

Harry van de Pol vanbinnenuit

Page 2: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.
Page 3: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEKLUISTEREN& SPREKENHELPEN VOOR PROFESSIONALS

Page 4: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.
Page 5: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEKLUISTEREN& SPREKENHELPEN VOOR PROFESSIONALS

Page 6: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

Harry van de Pol

Basisboek luisteren & spreken

Helpen voor professionals

Een uitgave van vanbinnenuit

© Harry van de Pol, 2014

ISBN 9789081616720

Auteur: ir. Harry van de Pol

Vormgeving: Spring.nl / Wijnand Voogdt

Redactie: Janneke Sinot

Correctie: Bas Popkema

Drukwerk: Quality Dots, Zeewolde

Website: www.luisterenenspreken.nl

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd

door middel van druk, fotokopie, microfilm of op

welke andere manier dan ook zonder voorafgaande

schriftelijke toestemming van de uitgever.

vanbinnenuit

Amsterdamseweg 44-46

6712 GJ EDE

www.vanbinnenuit.nl

e-mail: [email protected]

Page 7: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.
Page 8: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.
Page 9: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | INLEIDING | 9

WAT IS DE AANLEIDING?

In 2011 schreef ik Harthorend, luisteren voor

professionals. Een managementboek dat goed

verkocht. Aanleiding voor Noordhoff Uitgevers

om mij, op een congres in Antwerpen begin 2012,

te vragen een boek over ‘gespreksvoering’ te

schrijven. Een boek dat de nadruk op ‘luisteren’

legt. En praktische handvatten geeft voor helpend

reageren op wat je hoort, ziet en ervaart.

Waarom nog een boek over gesprekken?Er zijn al veel goede boeken over het voeren van

gesprekken geschreven. Hier op mijn bureau liggen

er een stuk of twintig. Waarom daar nog één aan

toevoegen?

• Omdat het goed en nodig is communicatie

eens helemaal anders te benaderen. Niet

als transmissie: op weg naar het perfecte

‘zenden en ontvangen’. Maar als participatie:

wat vanbuiten hoorbaar is, mag ook vanbinnen

raken (en andersom). Zodat je kunt leren om

echt contact te maken.

• Omdat recent onderzoek aannemelijk maakt

dat het niet alleen gaat om het tijdig toepassen

van de juiste strategie en vaardigheden. Als je

iemand wilt helpen, gaat het er vooral om dat je

de relatie met de ander leert zien en gebruiken

als werkplaats. Een plaats waar die ander kan

doormaken en oefenen wat voor zijn ont-

wikkeling goed is.

• Omdat alle bestaande boeken relatief weinig

aandacht besteden aan luisteren. Terwijl dat de

belangrijkste vaardigheid en houding is als je

met gesprekken iemand wilt helpen.

• Omdat ik het een uitdaging vind een studieboek

te schrijven dat zowel informatief als plezierig

leesbaar is. Daar zijn er naar mijn mening nog

veel te weinig van.

Inleiding

Page 10: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

10 | INLEIDING | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Waar gaat dit boek niet over?In dit boek leer je níét:

• allerlei psychologische theorieën kennen;

• werken vanuit een bepaalde rol;

• hoe je welk soort gesprek moet faseren;

• wat voor elke fase van een gesprek de juiste

strategie en vaardigheden zijn.

Waar gaat dit boek wel over?In dit boek leer je wél:

• wat de helpende ingrediënten van een

gesprek zijn;

• welke houding nodig is om echt te

kunnen helpen;

• hoe je de relatie als werkplaats kunt zien

en benutten;

• luisteren naar jezelf;

• luisteren naar de ander;

• teruggeven wat je ziet, hoort en ervaart.

Wat is de inhoud van dit boek?Dit boek bestaat uit drie delen:

1) Gesprekken die helpen (hoofdstuk 1-3)

• Er is aandacht voor vragen over helpen:

Wat is helpen? Wat helpt? Wat maakt helpen

professioneel?

• Vragen over het gesprek: Hoe ontmoet je de

ander? Hoe voer je helpende dialogen?

• En vragen over de relatie: Wat is een relatie?

Hoe bied je de ander een relatie als

werkplaats? Hoe zorg je voor veiligheid?

2) Luisteren (hoofdstuk 4-8)

Twee principes om nog beter te luisteren:

• Luisteren is geven. Wat levert luisteren op?

Wat maakt het moeilijk? Hoe maak je ruimte?

Hoe en op welke niveaus geef je erkenning?

Hoe kom je voorbij het luisteren vanuit oordeel,

angst en eigen behoefte? Hoe raak je in het nu

vrij om de ander te geven wat helpend is?

• Luisteren begint met luisteren naar jezelf.

Een proces in drie stappen: stemmen inven-

tariseren, stemmen kleuren en stemmen

integreren. Wat is meerstemmigheid? Hoe kun

je luisteren naar wat je niet wilt horen? Welke

emoties kleuren de stemmen? En waarom? Hoe

kun je werken aan een integratie van alles wat

er te beluisteren is?

3) Spreken (hoofdstuk 9-11)

Als je dan wat gaat zeggen, hoe weet je dan dat wat

je zegt de ander helpt? Wanneer zijn je woorden

echt? Hoe blijf je in het spreken zowel dicht bij de

ander, als dicht bij jezelf? Je leert vaardigheden om

door je spreken:

• de ander te helpen zichzelf te begrijpen en te

aanvaarden;

• de ander te helpen richting vinden;

• de ander te helpen staan.

Page 11: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | INLEIDING | 11

Wie hebben inhoudelijk aan dit boek bijgedragen?

Ik besef heel goed dat ik op schouders van anderen

sta. Giganten. Mensen die aan de ontwikkeling van

een jong beroep hebben bijgedragen en nog steeds

bijdragen. Sommigen hebben met een foto en een

quote een plekje in dit boek gekregen. Anderen wil

ik hier bedanken:

Marijke de Jong, Arie van Zetten en Matthias Zand-

vliet. Jullie hebben als student meegelezen en me

zo heel erg geholpen het boek ‘studentproof’ te

schrijven. In het contact met jullie besef ik voor wie

ik dit boek vooral schrijf: jonge mensen die van het

helpen van anderen hun beroep maken.

Michelle van Dusseldorp, Deja Bosch en Dick

Mosterd. Jullie hebben als ervaren therapeuten en

opleiders geduldig mijn vragen verdragen en beant-

woord. Mij met regelmaat verrast. Mijn respect en

waardering voor jullie ervaring is groot.

Deja Bosch en Josefine Boertjens, jullie hebben als

hbo-docenten meegelezen en mij geholpen een

boek te maken dat docenten goed en graag gebrui-

ken kunnen. Tenminste, dat verwacht ik.

Martin Bosma, je hebt me met je Werkboek Empathie

geïnspireerd en bent zeer royaal in het ter beschik-

king stellen van je opgedane kennis. Heel fijn dat

ik die gebruiken mag en voor een jonge doelgroep

toegankelijk kan maken.

Philip Troost en Dick Mosterd, wat gaaf dat het schrij-

ven van jullie reader Gespreksvaardigheden voor de

Opleiding Transpersoonlijke Therapie gelijk opliep

met het schrijven van dit boek. Mooi dat ik het vele

wat jullie hebben geleerd, vrij mocht gebruiken en

verwerken.

WAT IS VOOR MIJ ALS SCHRIJVER BELANGRIJK?

Waar ik met het schrijven van dit boek op uit ben, is:

• je als lezer te inspireren. Daarom zal ik je het

hele boek door uitnodigen om bij jezelf na te

gaan hoe je ervaart waar ik over schrijf.

• je persoonlijk uitdagen om straks in je werk (en

nu al in je contacten met anderen) echt mens te

zijn. Om de moed te vinden die nodig is om ook

jezelf in het gesprek te brengen. En zo raakbaar

te zijn.

• je leren om goed naar jezelf te luisteren. Want

dat helpt je om dicht bij jezelf te blijven als je

straks aan het werk bent. Het helpt je ook om

door je luisteren iemand een plaats te bieden

waar hij kan doormaken en oefenen wat voor

zijn ontwikkeling goed is.

Page 12: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

12 | INLEIDING | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Het is goed dat je weet dat ik geen therapeut, maat-

schappelijk werker, sociaal raadsman of psycholoog

ben. In het dagelijks leven ben ik trainer en coach.

In dat werk ervaar ik iedere keer opnieuw dat

mensen vooral zoeken naar een ontmoeting met

een echt mens. Ze voelen haarfijn aan of je er op die

manier voor ze wilt zijn, of dat je ze slechts vanuit je

rol als deskundige zoekt te helpen.

Wat ik je de komende 285 pagina’s wil meegeven,

leer je niet uit een boekje. Pas het toe, leef het uit in

de relaties die je nu al hebt. Wees niet bang om fou-

ten te maken en daarvan te leren. Ik ben van mening

dat als je eropuit bent mensen gezond te maken, je

beter kunt stoppen. Maar als je er voor hen wilt zijn,

zul je veel voor ze betekenen!

Harry van de Pol

Page 13: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.
Page 14: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

Dit helpt!

1. Helpen

1.1 Wat is helpen?

1.1.1 Een jong vak in ontwikkeling

1.1.2 Jouw filosofie van helpen

1.1.3 Helpen: een definitie

1.2 Wat helpt?

1.2.1 Wat werkt?

1.2.2 Gevolgen voor het ‘helpende gesprek’

1.3 Professioneel helpen

1.3.1 Wat maakt helpen professioneel?

1.3.2 Misvattingen ‘young professionals’

weerlegd

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

26

26

28

30

35

35

36

42

42

42

47

48

49

18

22

Deel 1: Gesprekken die helpen

2. Gesprek

2.1 Wat is iemand ontmoeten in een gesprek?

2.1.1 Dat wat de ander nodig heeft

2.1.2 Ontmoeten doet een appèl op jou

2.1.3 Beschikbaar naast de ander staan

2.2 Hoe ontmoet je iemand?

2.2.1 Effectief communiceren

2.2.2 Zelf meedoen

54

54

55

57

59

59

66

50

2.2.3 Jezelf zijn, de ander als anders zien en

niets opdringen

2.3 Dialoog binnen ontmoeting

2.3.1 Laat je raken

2.3.2 Maak samen iets nieuws

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

69

71

71

73

75

76

77

3. Relatie

3.1 Wat is een relatie?

3.1.1 Bestemming, probleem én uitkomst

3.1.2 Werkplaats

3.2 Hoe bied je de ander een relatie

als werkplaats?

3.2.1 Werken aan je grondhouding

3.2.2 Afstand en nabijheid

3.2.3 Werkrelatie

3.3 Zorg voor veiligheid

3.3.1 Leer kijken

3.3.2 Wat maakt het veilig?

3.3.3 Maak het veilig

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

82

82

85

88

88

90

94

96

96

101

103

107

108

109

78

Page 15: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

4. Essentie van luisteren

4.1 Waarom wel of niet luisteren?

4.1.1 Wat luisteren je oplevert

4.1.2 Wat luisteren moeilijk maakt

4.1.3 Zo maak je ruimte

4.2 Wat is de essentie van luisteren?

4.2.1 Luisteren is geven

4.2.2 Verschillende niveaus van erkenning

geven

4.2.3 Verbinding ervaren en zichtbaar maken

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

114

114

116

120

122

122

125

128

131

132

133

110

Deel 2: Luisteren

5. Temperatuur van luisteren

5.1 De temperatuur van het luisteren

5.1.1 Luisteren vanuit oordeel

5.1.2 Luisteren vanuit angst

5.1.3 Luisteren vanuit eigen behoefte

5.2 In het nu vrij geven

5.2.1 Luisteren doe je nu

5.2.2 Vrij erkenning geven

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

138

139

143

145

149

149

150

153

154

155

134

6. Stemmen inventariseren

6.1 Wat is meerstemmigheid?

6.1.1 Er is altijd meer te horen

6.1.2 Waar komt meerstemmigheid vandaan?

6.1.3 Zichtbaar maken wie je aan de lijn hebt

6.2 Leer gastvrij te zijn

6.2.1 Luisteren naar wat je níét wilt horen

6.2.2 Een vriendelijke, begrensde ruimte

geven

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

160

160

162

164

167

167

170

173

174

175

156

7. Stemmen kleuren

7.1 Luisteren naar gevoel

7.1.1 Iedere stem is gekleurd door emotie

7.1.2 De vier emotiefamilies

7.1.3 Emotieverhoudingen

7.1.4 Wat emoties doen

7.1.5 Hoe emoties het luisteren helpen of

juist belemmeren

7.2 Emoties als belangenbehartigers

7.3 Geven wat je aanvoelt en begrijpt

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

180

180

182

183

185

185

187

189

191

192

193

176

Page 16: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

8. Stemmen integreren

8.1 Stemmen stevig maken

8.1.1 Innerlijk conflict

8.1.2 Van ‘niet kennen’ naar ‘aanvaarden’

8.2 In dialoog brengen

8.2.1 Innerlijke dialoog

8.2.2 Manieren van werken aan integratie

8.3 Vrij kiezen

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

198

198

200

204

204

204

208

213

214

215

194

Deel 3: Spreken

9. Echte woorden spreken

9.1 Wanneer zijn je woorden echt?

9.1.1 Drie criteria

9.1.2 Spreekschema

9.2 Dicht bij de ander spreken

9.2.1 Horen wat de ander zegt

9.2.2 Afstemmen op zintuiglijk

voorkeurskanaal

9.2.3 Uitnodigen concreet te zijn

9.2.4 Teruggeven wat de ander voelt

9.3 Dicht bij jezelf spreken

9.3.1 Jezelf zijn

9.3.2 Het verhaal van de ander verbinden

met jezelf

In het kort

Voor wie meer wil

Video

220

220

223

226

226

228

230

233

238

238

239

241

242

243

216

Vervolg deel 2

Page 17: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

10. Helpen begrijpen en aanvaarden

10.1 Hoe help je iemand zichzelf te

begrijpen en aanvaarden?

10.2 De zes vaardigheden

10.2.1 Leren van de ander

10.2.2 Dubbelen

10.2.3 Erkennen

10.2.4 Verwoorden van verborgen verlangens

10.2.5 Advocaat zijn voor de ander en jezelf

10.2.6 Aanvaardend begrijpen

In het kort

Voor wie meer wil

Video

248

249

250

253

256

259

262

267

271

272

273

244 11. Helpen richting vinden en staan

11.1 Hoe help je de ander richting

te vinden?

11.1.1 Helpen onderscheiden

11.1.2 Richting wijzen

11.1.3 Frustreren en confronteren

11.2 Hoe help je de ander te staan?

11.2.1 Bijstaan

11.2.2 Opstaan

11.2.3 Weerstaan

In het kort

Voor wie meer wil

Video’s

274

278

280

282

284

286

289

291

293

295

296

297

Page 18: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

Harry van de Pol

Page 19: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | DIT HELPT | 19

Dit helpt!

‘Nee, hè! Dit is het laatste waar ik op zit te wachten.

Help me, Ar!’ (Arrianne is mijn vrouw.) ‘Dit trek ik

niet. Niet nu!’

Op het grind van onze oprit parkeert vriend Peter

zijn grijze Opel. Doodgemoedereerd stapt hij uit

en sjokt mijn kant op. ‘Heeft hij dan helemaal geen

inlevingsvermogen? In een gezin met vier jonge kin-

deren is vroeg in de avond toch geen goed moment

om te buurten!’

Ar: ‘Harry, je gedraagt je! Je weet hoe Peter is. Die

heeft geen normaal leven achter de rug. Raap jezelf

maar bij elkaar en ontvang een vriend, ook al zit je er

niet op te wachten.’

Da’s makkelijk gezegd, maar waar vind ik ruimte

om goedbedoeld advies te ontvangen dat toch niet

helpt.

Peter komt de keuken binnen. Kijkt me monterend

aan. Hij maakt een inschatting van hoe ik erbij sta.

Dat doet hij zorgvuldig. Daar heeft hij antennes voor

ontwikkeld. Zijn leven - dat zich een groot deel van

zijn vijftig jaar op straat heeft afgespeeld - heeft

hem veel geleerd. Opnieuw valt me op hoe zijn kop

op die van wijlen Herman Brood lijkt. Hij pakt me

stevig beet en terwijl hij me diep in de ogen kijkt,

zegt hij: ‘Ik weet dat je niet op mij zit te wachten.

Maar dat kan me niet schelen. Ik kom toch. Dat deed

jij ook toen het met mij niet goed ging. Heb je koffie?

Ik kom naar je luisteren!’

Hij wacht niet op antwoord - maar verwacht gewoon

koffie. Boomt de kamer in. Groet de daar aanwezigen

en gaat er lekker bij zitten: ‘Alles goed hier?’

Wat denk je nu zelf!

Met een kop dampende koffie ben ik op weg naar

wat onvermijdelijk lijkt: de hulp van een vriend. Daar

ga ik echt niet beter van slapen. Peter neemt een

slok, kijkt me aan met een combinatie van ondeugd

en bezorgdheid - hij is niet helemaal zeker van

Page 20: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

20 | DIT HELPT | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

zichzelf - en zegt: ‘Zo, ik hoor dat het niet goed met

je gaat, vertel!’

Op de één of andere manier voel ik me uitgenodigd

om precies dát te doen. Dus ik vertel hem hoe een

‘complexe en moeilijk behandelbare in- en door-

slaapstoornis’ - zo noemt de neuroloog het - mijn

laatste restje energie uit me trekt. Dat ik het, na alles

wat er het afgelopen jaar geweest is, even helemaal

niet meer weet. Dat ik wanhopig ben.

Peter kijkt me aan en zegt: ‘Kom eens hier, kerel.

Kom eens lekker uithuilen!’ Ik leg mijn hoofd op zijn

schoot en huil vanuit het diepste diep. En hij huilt

mee. Dus huilen we samen. Als ik uitgehuild raak,

kijkt hij me boos aan en gebiedt me door te huilen:

‘Je bent nog niet klaar, Harry!’ Zo is het niet. Ik ben

wel klaar, maar hij nog niet. Voor hem is het heerlijk

ook weer eens te huilen. En mijn verdriet helpt hem

daarbij.

‘En nu ga je zitten, kerel!’ zegt Peter terwijl hij me de

stoel in wijst. Hij heeft in zijn leven de wereld aan

hulpverleners versleten en het lijkt erop dat vooral

het directieve deel daarvan hem geïnspireerd heeft.

Hij is duidelijk nog niet klaar met me. ‘Zo, nu ga ik je

iets zeggen. Ga maar even recht zitten, want ik denk

niet dat je dit kunt waarderen, meneer!’

Ga ik toch nog het advies krijgen waar ik níét op zit

te wachten?

‘Luister goed naar wat ik zeg!’, opnieuw gebiedende

wijs. ‘Harry slaapt een jaartje wat minder, o, o, o, wat

is hij zielig. Je krijgt jezelf even niet meer op de rit,

mensen wat een ramp! Heb je niet in de gaten dat er

in deze wereld veel ergere dingen aan de hand zijn?

Ik werk met verslaafde mensen die bezig zijn met het

laatste stukje van hun leven. Moet ik je wat van die

verhalen vertellen? Met hen heb ik medelijden. Maar

jij, jij moet je niet zo aanstellen. Je maakt er zelf een

veel te groot ding van!’

Hoe kan het nou dat ik ergens het idee krijg dat dit

helpt?

‘En ik ben nog niet klaar’, wijsvinger prangend mijn

kant op. ‘Er is nog iets wat ik je wil zeggen: Harry, de

man die iedereen helpt, heeft zelf hulp nodig. Hoor

je dat? Nu ben jíj eens patiënt. En ik heb een tip voor

je: leg je er maar bij neer. Dit kan heel lang duren.

Vooral als jij je ertegen blijft verzetten. Laat het maar

los. Laat het gewoon zijn wat het nu is. Als je niet

kunt slapen, ga lekker een filmpie kijken of doe iets

anders wat je graag doet.’

En:

‘Ik ben er blij mee dat meneer Harry eindelijk met

zijn voeten op de grond staat. Welkom op aarde,

kerel. Welkom!’

Page 21: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | DIT HELPT | 21

We kijken elkaar lachend aan. Ik enigszins

beschaamd. Hij zoekend naar nog meer woorden.

Ze zijn niet nodig. Dat voelt hij zelf ook wel aan.

Geen wonder dat deze man met zijn streetwise

manier van doen bij het Leger des Heils bevorderd

is van ‘nachtwaker’ tot ‘sociaalpedagogisch mede-

werker’. De diploma’s heeft hij niet, lezen kan hij

ook niet en zijn eigen functie uitspreken is iets wat

hij liever vermijdt. Maar aanvoelen kan hij als geen

ander en de functie van vriend vervult hij met verve!

Peter, je kunt dit verhaal niet eens lezen. Daarom

neem ik me voor om je iedere keer als ik je zie te

laten voelen dat ik van je houd. Misschien zeg ik het

er zelfs wel bij. We hebben het allemaal nodig dat te

horen. Totdat we ons geliefd weten. Want dat helpt.

Bedankt, man!

Harry van de Pol

Page 22: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

Life itself still remains a veryeffective therapist.

KAREN HORNEY1885-1952 • PSYCHOLOOG

Page 23: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

1. HELPEN

Er zo zijn dat de ander toekomt aan zichzelf

Page 24: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

Als je eropuit bent om iemand te ‘helpen’, kun je beter stoppen. Maar als je er voor een ander wilt zijn, kun je heel wat voor hem betekenen.

Helpen is een heel jong vak. Het is nog volop in ontwikkeling. Als je zin hebt, mag je

meehelpen! En of je dat nu wel of niet doet, het is belangrijk dat jij jouw eigen visie

op helpen leert kennen én doordenken. Hoe kijk jij tegen mensen aan? Welk soort

verandering wil jij tot stand brengen? Hoe denk je dat te doen? Want pas als jij jouw

uitgangspunten en veronderstellingen kent, kun je goed nadenken over wat helpen

in essentie is en hoe je dat in een gesprek doet.

Dit hoofdstuk helpt je bij het doordenken van wat helpen voor jou is. Daarnaast

besteden we ruim aandacht aan wat er werkt in de hulpverlening. Interessant, want

wetenschappelijk onderzoek naar ‘wat werkt’ verlegt de focus (1) van de helper naar

de cliënt én (2) van de methode naar de relatie met de cliënt. Wat vraagt dit van jou

als je luistert naar en spreekt met je cliënt?

Verder staan we stil bij professioneel helpen. We weerleggen drie misvattingen die

young professionals daarover hebben: (1) dat het een kwestie is van een methode

toepassen, (2) dat het altijd kan en (3) dat je het vooral goed moet doen. Zodat niets

je belemmert om vrij het gesprek in te gaan.

Page 25: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

1.1 Wat is helpen?

1.1.1 EEN JONG VAK IN ONTWIKKELING1.1.2 JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN1.1.3 HELPEN: EEN DEFINITIE

1.2 Wat helpt?

1.2.1 WAT WERKT?1.2.2 GEVOLGEN VOOR HET ‘HELPENDE GESPREK’

1.3 Professioneel helpen

1.3.1 WAT MAAKT HELPEN PROFESSIONEEL?1.3.2 MISVATTINGEN ‘YOUNG PROFESSIONALS’ WEERLEGD

IN HET KORT VOOR WIE MEER WIL VIDEO’S

26

262830

35

3536

42

4242

474849

1. HELPEN

Page 26: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

26 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

1.1 Wat is helpen?

1.1.1 EEN JONG VAK IN ONTWIKKELING

Het gesprek gebruiken om iemand te helpen, is een

vrij jonge vorm van helpen. Natuurlijk is er zolang

mensen bestaan geluisterd en gesproken om te

helpen. Maar het vakmanschap - hoe we helpen door

gesprekken - is nog steeds in ontwikkeling.

En dat maakt het leuk en spannend. Iemand helpen

is prachtig. In je leven veel mensen helpen, geeft

nog meer voldoening. Maar stel je voor dat jij een

bijdrage kunt leveren aan de ontwikkeling van het

vak. Dat heeft impact!

OEFENING 1.1 DE WONDERVRAAG

STEL DAT ER EEN WONDER GEBEURT: DE HULPVER-

LENING ZIET ER VANAF MORGEN UIT ZOALS JIJ DAT

IDEAAL VINDT. HOE ZOU HET ER DAN UITZIEN?

Voorbeeld 1.2 De Wondervraag

Sjef de Vries is medeontwikkelaar van de Ervarings-

gerichte Psychosociale Hulpverlening (EPH) en de

Kortdurende Oplossingsgerichte Therapie (KOT).

In een interview naar aanleiding van zijn boek

Wat werkt? (2007) krijgt hij bovenstaande

‘wondervraag’ uit zijn zelfontwikkelde KOT

voorgelegd. Sjef antwoordt:

‘De helper zou veel minder gericht zijn op zijn

probleemanalyses en veranderplannen, maar accep-

teren en waarderen wie de cliënt is en hoe die zijn

problemen en oplossingen ziet. Hij zou altijd een

persoonlijke werkrelatie nastreven en het gesprek

zou open en onderzoekend zijn. De hulpverlener zou

de cliënt helpen om zijn doelen helder te krijgen,

iets wat de cliënt als nastrevenswaardig en bereik-

baar ziet. Hij zou zeer terughoudend zijn met het

naar voren brengen van wat hij denkt dat goed is

voor de cliënt. Hij zou de cliënt laten ontdekken wat

er al goed gaat, wat hij in huis heeft en wie hem

kan helpen daarbij, zodat hij zich bewust wordt

dat hij het zo gek nog niet doet. Het opbouwen van

zelfvertrouwen en hoop dus. Vervolgens zou hij de

cliënt helpen te ontdekken wat zijn oplossingen

zijn, welke kleine stappen hijzelf als wenselijk en

uitvoerbaar ziet om dat doel te bereiken. Empower-

ment dus. Pas wanneer de cliënt er zelf niet uitkomt,

zal de hulpverlener alternatieve oplossingen naar

voren brengen en open bespreken op zinnigheid en

bruikbaarheid ervan voor de cliënt. En hij zal altijd

met de cliënt bespreken of wat hij doet de cliënt ook

helpt... Ik zou er langer over moeten nadenken, maar

zoiets zou het wel zijn. De onderzoeksresultaten in

mijn boek maken duidelijk dat het die richting uit

moet met de psychosociale hulpverlening. Maar er

zijn vele wegen naar Rome.’

Page 27: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 27

Het helpen zelf is dus in ontwikkeling. Als we kijken

naar de korte geschiedenis van het vak zien we twee

grote veranderingen:

1) Helpen is verwetenschappelijkt. Het heeft zich

losgemaakt van de natuurlijke sociale verbanden:

het gezin, de familie, het dorp en de kerk. Het is nu

een beroep, een echt vak. Dus is helpen steeds meer

onderbouwd met kennis en kunde. Jij als professio-

nal bent een specialist die methoden en technieken

aanleert en toepast. Wat je doet moet onder de

noemer ‘Evidence-based Practice’ (Bewezen

Effectieve Methoden) vallen.

2) Helpen is verschoven van iets wat je uit liefde

doet naar een vrijemarktsituatie. Jij verdient straks

als professionele helper je geld met helpen. Jij mag

je straks op een markt van aanbieders profileren.

VIDEO ‘Rude British receptionist’ (blz 49)

Wat door deze twee ontwikkelingen groeide, is een

afstandelijker, een ouderwets van boven (waar de

antwoorden zijn) naar beneden (waar de vragen le-

ven) en vaak té gespecialiseerde aanpak. En veel van

wat we in de laatste decennia aan ontwikkelingen

in het vak zagen, is een poging om dit te corrigeren.

Logisch, want cliënten willen dat jij deskundig bent,

maar óók dat je met hen echt het contact aangaat.

Dat je hen niet behandelt als een ‘geval met een

bepaalde problematiek’, maar als mens. Je kunt

als cliënt prima tevreden zijn met alleen een des-

kundige bijdrage. Maar zodra je in een kwetsbare

situatie komt, hoop je dat het gesprek menselijk

verloopt. Naast deskundige hulp zoek je iemand

die je ziet, hoort en steunt. Iemand bij wie je met je

twijfels terechtkunt. Iemand die je kunt vertrouwen.

Daarom zoeken mensen die het vak mee helpen

ontwikkelen naar manieren om de sociale dimensie

een serieuze plek te geven. Want je verhoogt de

duurzaamheid van het helpen als je jezelf als mens

ook meer inschakelt.

Waar het níét om gaat:

• dat je achterhoudt wat je weet omdat je geen

expert mag zijn en je cliënt slechts mag coachen,

• dat je geen uitleg mag geven omdat je cliënt

‘het zelf moet ontdekken’,

• dat je geen heldere diagnose mag geven, omdat

je dan een etiket opplakt.

Waar het wél om gaat:

• dat je leert om iets menselijks toe te voegen aan

jouw expertise,

• en ook aan jouw vaardigheid op het gebied van

gesprekstechnieken,

• dat je leert om je deskundigheid een plek te

geven in een ‘menselijke’ manier van helpen:

een ontmoeting met je cliënt (meer daarover in

hoofdstuk 2).

Dat is op zich niet nieuw. De Ervaringsgerichte Psy-

chosociale Hulpverlening, die steunt op het werk van

Walter Kempler (1973; 1982) bijvoorbeeld, heeft al

Page 28: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

28 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

decennialang als één van de uitgangspunten: ‘een

persoonlijke houding van de helper’. Maar voor veel

professionals is het wél nieuw om te horen: ’Je mag

iets van jezelf inbrengen in het gesprek. Je eigen

perspectief kan helpen!’ En dan gaat het niet om je

eigen vooroordelen en projecties (al kan het ook

helpend zijn zelfs die in te brengen). Het gaat dan

over wat die cliënt bij jou teweegbrengt. Waar je aan

denken moet. Wat je tijdens de gesprekken met hem

ervaart. Als jij je daarvan tijdens het gesprek bewust

bent, kun je professioneel kiezen om dat wel of niet

in te zetten.

Natuurlijk kleven daar ook risico’s aan. Veel profes-

sionals zijn bang niet langer objectief te zijn, hun

werk mee naar huis te nemen, meer bezig te zijn met

zichzelf dan met hun cliënt. Er is zeker wat te leren

als je menselijke nabijheid in een gesprek wilt com-

bineren met deskundig werken. De kunst is de cliënt

zo te ontmoeten dat de relatie een werkplaats is.

Een plek waar de ander kan doormaken en oefenen

wat voor zijn ontwikkeling goed is. Dan hangt het

resultaat niet langer alleen maar af van je ‘profes-

sionele interventies’, maar van wat je samen weet te

creëren. Wat je waard bent als helper, blijkt dan uit

de samenwerking.

1.1.2 JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN

Iemand in een gesprek helpen, doe je vanuit bepaal-

de opvattingen. Jij hebt jouw eigen uitgangspunten.

Jouw eigen filosofie van helpen. Of je dat nu in

de gaten hebt of (nog) niet. Of je dat nu onder

woorden kunt brengen of (nog) niet. Die filosofie

van jou bepaalt wat jij gaat doen of ongedaan laat.

En ook op welke manier je dat gaat doen of laten.

Vanuit jouw filosofie van helpen bepaal jij je eigen

rol in het gesprek. Het is daarom heel belangrijk

dat jij jouw eigen filosofie over ‘gesprekken die

helpen’ goed kent. En dat je haar leert doordenken

en -voelen. Want pas als jij jouw uitgangspunten

en veronderstellingen kent, kun je goed nadenken

over wat helpen in essentie is en hoe je dat in een

gesprek doet.

OEFENING 1.3 JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN

BEANTWOORD - OM JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN

HELDER TE KRIJGEN - DE VOLGENDE DRIE VRAGEN

ZO UITGEBREID MOGELIJK:

1. HOE KIJK JIJ IN HET ALGEMEEN TEGEN MENSEN

AAN (WAT IS JOUW MENSBEELD)?

2. WELK SOORT VERANDERING WENS JIJ TOT

STAND TE BRENGEN?

3. HOE DENK JE DAT HET BESTE TE KUNNEN

DOEN?

MAAK GROEPJES VAN DRIE OF VIER. DEEL MET

ELKAAR DE VERSCHILLENDE VISIES. VIND DAARIN

DE OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILPUNTEN.

DOORDENK MET ELKAAR HOE DIE DOOR ZULLEN

WERKEN IN EEN HELPEND GESPREK.

Page 29: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 29

Misschien heb je gemerkt dat je de vragen uit oefe-

ning 1.3 niet zo één-twee-drie kunt beantwoorden.

En dat er, wanneer je dat toch probeert en daarover

het gesprek met anderen aangaat, veel te zeggen

is voor wat jij inbrengt, maar ook voor wat anderen

inbrengen. Maak eens een keuze uit de volgende vier

opties. Zo krijg je meer duidelijkheid over hoe jij de

cliënt ziet.

De cliënt die bij mij komt is vooral:

1. Een mens die nog niet af is. Het is dus iemand

die ‘aan zichzelf moet werken’.

2. Een mens die vooruit wil. Hij is op weg naar een

doel.

3. Een mens waarbij ‘de waarheid vanbinnen zit’.

Misschien heeft hij het nog niet zo in de gaten,

maar alles wat nodig is voor een gezond leven is

in hem aanwezig.

4. Een mens die verlangt naar zingeving, juist nu

hij het moeilijk heeft.

Welke optie kies jij? Ook nu merk je waarschijnlijk

dat er voor alle vier iets te zeggen is. Maar welke

keuze je ook maakt (zelfs als je niets kiest of alle vier

tegelijk), het heeft gevolgen voor de verandering

waar je op uit bent.

Zie je de cliënt vooral als iemand die nog niet af is,

dan help jij hem om aan zichzelf te werken. Dus ga

je opvoeden, verbeteren, oplossen en genezen. Maar

als je de cliënt vooral ziet als iemand die vooruit

wil, dan loop jij aan de zijlijn mee en onderneem je

allerlei ‘helpende activiteiten’. Je let erop of wat hij

onderneemt hem dichter bij zijn doel brengt. Zie jij

je cliënt echter als iemand bij wie ‘de waarheid van-

binnen zit’, dan ga je hem helpen ontdekken en be-

nutten wat er al is. Want als hij zichzelf leert kennen,

dan leert hij hoe hij verder kan. Is je cliënt vooral een

mens die verlangt naar zingeving? Dan help jij hem

in relatie te komen met dat wat belangrijk voor hem

is of wat groter is dan hijzelf.

OEFENING 1.4 MENSBEELD

VERDEEL DE RUIMTE WAARIN JULLIE WERKEN

IN VIER STUKKEN. ELK DEEL VERTEGENWOORDIGT

ÉÉN VAN DE VIER BOVENSTAANDE VISIES OP EEN

CLIËNT.

GA IN HET DEEL VAN DE RUIMTE STAAN, DAT HOORT

BIJ ‘HOE JIJ VOORAL TEGEN DE CLIËNT AANKIJKT’.

GA MET ELKAAR IN DEBAT: PROBEER MENSEN UIT

DE ANDERE GROEP TE WINNEN VOOR JOUW VISIE

OP DE CLIËNT.

MERK JE GAANDEWEG HET DEBAT DAT JE TOCH BE-

TER BIJ EEN ANDERE ‘MENSVISIE’ PAST, DAN WISSEL

JE GEWOON VAN VAK.

Jouw visie op de cliënt werkt dus door in hoe je die

cliënt wilt helpen. Op dezelfde manier heeft jouw

kijk op wat helpen is gevolgen voor hoe jij dat gaat

doen. Maak daarom eens een keuze uit de volgende

twee opties:

Page 30: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

30 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Helpen is vooral:

1. Actie. Het belangrijkste wat een helper kan doen

is: luisteren, begrijpen, vragen stellen, doorvra-

gen, empathie tonen, feedback geven, spiege-

len, adviseren, oplossen en interveniëren.

2. Relatie. Er is een relatie nodig om goed te kun-

nen helpen. Dus stel ik me als mens op en maak

echt contact. Het gaat om het samenspel tussen

helper en vrager.

Alle bij punt 1 beschreven activiteiten zijn belang-

rijk. Maar let op: deze acties zijn allemaal bedacht

vanuit jou als helper. Ze laten zien wat jij als helper

doet. Niet wat je samen met je cliënt doet. Eigen-

lijk blijf je zo als helper (weliswaar actief) aan de

zijlijn staan. Jij geeft wel (misschien zelfs te veel),

maar niet jezelf. En juist het relationele is typerend

voor de hulpverlening. Als de relatie de werkplek is

(hoofdstuk 3), dan vertrouw je erop dat de uitwisse-

ling die je met elkaar hebt zelf een richting oplevert.

De richting is iets wat tevoorschijn komt uit de

interactie (hoofdstuk 2). Je bent als helper zelf bij

dat proces betrokken. Niet dat helpende activiteiten

onbelangrijk zijn, maar je geeft ze een plek binnen

de werkrelatie. En dat kan best op voet van gelijk-

waardigheid. Je brengt dingen in zonder dat je ze

oplegt of verplicht. Je wisselt af tussen accepterend

begrijpen en het inbrengen van wat je zelf ziet,

denkt of voelt. Het is een ontmoeting tussen een

vrager en zijn helper die zijn kennis wel inzet, maar

het gesprek er niet door laat bepalen. Want je kunt

erop rekenen dat ook de vrager zijn eigen kijk heeft

op wat er nodig is en hoe hij daarin kan voorzien.

Het verschil in expertise staat de gelijkwaardigheid

niet in de weg. En daarom wissel je gedurende het

gesprek continu van rol tussen ‘expert’ en leerling.

1.1.3 HELPEN: EEN DEFINITIE

Bij veel dingen is het wel duidelijk wie je kan hel-

pen. Heb je een vraag over een vak, dan zoek je de

betreffende docent op. Zoek je informatie om naast

je studie als zelfstandig ondernemer te starten,

dan bezoek je de Kamer van Koophandel. Als je een

algemene vraag hebt of iemands ervaring wilt horen,

gebruik je jouw netwerk en gooi je jouw vraag op

Facebook of Twitter. Wie de expert is weet je nog

niet, maar dat er vaak (en veel) bruikbare antwoor-

den komen is wel zeker.

OEFENING 1.5 JIJ HEBT HULP NODIG

STEL DAT JIJ AL EEN TIJDJE RONDLOOPT MET EEN

PSYCHOSOCIAAL PROBLEEM.

• WANNEER BESLUIT JE OM IEMAND ANDERS BIJ

JOUW PROBLEEM TE BETREKKEN?

• WELKE EISEN STEL JE AAN IEMAND MET WIE JE

JOUW VERHAAL GAAT DELEN?

• WELKE EISEN STEL JE AAN IEMAND DIE JOU

GAAT HELPEN?

• WAT HEB JE VOORAL NODIG?

• WAT HOOP JE DAT DIE ‘HELPER’ GAAT DOEN?

DENK GOED NA OVER JE ANTWOORDEN EN ZOEK

IEMAND UIT MET WIE JE ZE DEELT.

Page 31: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 31

WAT BETEKENEN JOUW ANTWOORDEN ALS JE DE

SITUATIE OMDRAAIT: IEMAND ANDERS KOMT JOU

OM HULP VRAGEN?

De Vries (2007) heeft onderzoek gedaan naar wat

cliënten zeggen nodig te hebben, willen zij de hulp

als helpend ervaren. Dat is:

• Erkenning van wie ze zijn in hun situatie. Hierbij

gaat het er vooral om dat je de cliënt (zonder

oordelen) accepteert als volwaardig (mede)mens

(zie hoofdstuk 10).

• Veiligheid. Jij als helper moet in staat zijn een

‘angstvrije’ gespreksruimte te creëren waarin de

cliënt zichzelf en de problemen die hij onder-

vindt, kan onderzoeken (zie paragraaf 3.3).

• Een persoonlijke werkrelatie waarin jij als helper

je transparant, echt en open opstelt in een op ge-

lijkwaardigheid gerichte relatie (zie hoofdstuk 3).

• Hoop door een positief perspectief, doordat jij als

hulpverlener gelooft in wat je doet en doordat de

cliënt ervaart dat er dingen veranderen.

• Hulp bij het helder krijgen van de eigen doelen

en het ontdekken van de eigen mogelijkheden

om naar die doelen toe te werken.

• Zeggenschap in wat de doelen zijn, wat de

inhoud van het traject is en hoe jullie met elkaar

werken.

• Een inzichtelijke structuur van de hulpverlening.

• Concrete steun bij materiële problemen en

advies bij de implementatie van gedragsveran-

deringen.

Een cliënt die bij je komt voor hulp vraagt dus: (1)

accepteer mij, (2) luister naar mij, (3) praat met mij

en (4) help mij!

De volgorde is belangrijk. Want zonder acceptatie

kun je niet goed luisteren. En als het luisteren je niet

lukt, kun je ook niet doeltreffend spreken en helpen.

Dus gaat er aan het helpen (‘help me’) iets vooraf,

dat voorwaarde is om goed te kunnen helpen én

tegelijk al helpend is, namelijk: accepteren, luisteren

en spreken. Helpen vraagt dus allereerst om een

context van acceptatie waarin je ruimte maakt om te

luisteren. Om pas ná het luisteren te spreken. En dan

vaak ook nog spreken in de zin van ‘weergeven wat

je bij de ander hoort, ziet en ervaart’.

Wie op zoek gaat naar een definitie van ‘helpen’,

komt erachter dat er twee basisbenaderingen van

‘helpen’ zijn:

1) Het medische model waarbij helpen gericht is op

(be)handelen. Als helper ben je de expert die proble-

men analyseert, een behandelplan opstelt en in de

uitvoering daarvan confronteert en adviseert waar

dat nodig is. Kenmerkend voor deze benadering van

helpen zijn de hiërarchische werkrelatie, de focus op

wat ontbreekt en de nadruk op kennis, techniek en

protocollen. Dat wat helpt moet je aanleren, weer-

stand is een individueel probleem, de behandeling

is gericht op het heden en het verleden, problemen

zijn intra- of interpsychisch.

Page 32: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

32 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

2) Het empowermentmodel waarbij helpen gericht

is op het begeleiden en het leren hanteren van pro-

blemen. Als helper werk je aan een gelijkwaardige

werkrelatie gericht op samenwerking. De focus ligt

op hulpbronnen die al bij de cliënt aanwezig zijn.

De cliënt is expert, geeft zelf betekenis aan wat hij

ervaart, stelt zelf doelen en vindt ook zelf oplossin-

gen. Weerstand is een signaal dat er iets niet klopt in

de werkrelatie. Deze manier van helpen is gericht op

het heden en de toekomst. De visie op problemen is

meer contextueel.

Op termijn zullen professionals goede manieren

vinden om het beste uit beide modellen te integre-

ren. Je doet er dus goed aan ze niet tegen elkaar uit

te spelen. Voor gesprekken die helpen is het echter

zeer de moeite waard om uit te gaan van een ‘empo-

wermentbenadering’, want:

• Wetenschappelijk onderzoek maakt aannemelijk

dat de sleutel bij het helpen vooral in handen

van de cliënt ligt. Het beste wat jij als helper

kunt doen, is de optimale condities voor een

goede werkrelatie bieden.

• Het helpen zelf ontwikkelt zich in de richting

van een menselijke ontmoeting met een ‘des-

kundige’ die ook serieus neemt wat bij de ander

aan doelen en hulpbronnen aanwezig is.

• Mensen die hulp zoeken hechten veel waarde

aan onbevooroordeelde acceptatie, luisteren en

(dan pas) spreken.

OEFENING 1.6 WAT BRENG JE ALS HELPER MEE

NAAR HET GESPREK?

DENK EENS NA OVER JOUW ANTWOORD OP DE

VOLGENDE VRAAG: WAT BRENG JIJ ALS HELPER

(ALS HET EROP AANKOMT) MEE NAAR HET

GESPREK?

Wat jij te bieden hebt is niet niks! Maar wat schiet

de ander daarmee op? Weinig of niets als wat je

bent, hebt en doet niet bij die ander terechtkomt.

Toch? Alleen als je de ander helpt te horen, zien,

denken en voelen, is hij in staat om jou ook echt te

zien. Vaak moet hij daarvoor eerst zichzelf zien en

misschien ook in de gaten krijgen dat jij hem ziet. Hij

kan pas goed op jou reageren als hij geleerd heeft op

zichzelf te reageren. Dus help jij hem eerst om naar

zichzelf te luisteren.

Anders gezegd: je krijgt alleen aansluiting met een

cliënt als hij jou je gang wil en kan laten gaan.

Als hij toegang tot zichzelf kan en wil verlenen. Het

is niet aan jou, maar aan de ander om uit te maken

of hij dat doet of niet. Of hij het aandurft of niet. Jij

kunt hem het beste helpen door hem en zijn situatie

volledig te respecteren (hoe je dat doet lees je in

hoofdstuk 11). Als hij zich gerespecteerd voelt, kan

hij respecteren wat jij in te brengen hebt. Hij ac-

cepteert dit misschien niet. Maar zelfs dan komt hij

hierdoor toch dichter bij wat voor hem het juiste is.

Je helpt de ander dus eerst met het vinden van

zijn eigen verklaringen, doelen en oplossingen.

Page 33: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 33

Jouw ideeën houd je daarbij zo veel mogelijk op

de achtergrond. Zelfs als de ander daar expliciet

naar vraagt, dan nog is het de vraag of je het hem

moet geven. Vaak is het beter de ander zelf te laten

nadenken en zoeken. Want daarmee communiceer

je dat je hem serieus neemt. Een goede vuistregel

is: eerst de cliënt, dan de cliënt, dan de cliënt en pas

dan de hulpverlener.

We zoeken dus een definitie van ‘helpen’ die past bij

de empowermentbenadering. Twee voorbeelden:

• Helpen is een daad van in staat stellen (Benja-

min, 1969). Volgens Benjamin help je een ander

het beste door hem in staat te stellen dat te

doen wat hij het liefst wil doen. Benjamin stelt

dat je in het gunstigste geval iemand een zin-

volle ervaring biedt die tot verandering leidt. En

die ervaring is de relatie met jou. En verandering

is dan wat hopelijk uit die relatie voortkomt: een

verandering in denkbeelden, in gevoelens ten

opzichte van zichzelf en anderen, een verande-

ring in de informatie die hij bezit over een voor

hem belangrijk onderwerp of een verandering

in hemzelf als persoon. Benjamin voegt daaraan

toe: ‘Let op, ook jij als “helper” verandert door

het gesprek.’

• Het bevorderen van psychische en sociale

zelfredzaamheid op basis van de eigen verant-

woordelijkheid van de cliënt (MO-groep, 2002).

Als je het zo ziet, dan heeft empowerment een

individueel en een sociaal aspect. Het gaat dan

om het bevorderen van zelfredzaamheid binnen

sociale verbanden. Binnen die relaties los je

problemen op of maak je ze hanteerbaar. Dat

is de plek waar iemand een ontwikkeling kan

doormaken.

Beide definities zoomen in op wat jij als hulpverle-

ner doet als je aan het helpen bent: je stelt de ander

in staat, je bevordert zelfredzaamheid. Het lijkt net

of helpen een kwestie is van het op de juiste manier

toepassen van kennis en vaardigheden. In de vorige

paragraaf kozen we ervoor om ‘helpen’ niet alleen te

zien als iets wat je doet, maar vooral als relationeel.

Als je goed leest, zie je dat beide definities ook de

focus leggen op relatie(s) als werkplek. De relatie is

de place to be!

Definitie van helpen:

1. Er zo zijn voor de ander,

2. dat die toekomt aan zichzelf en zijn situatie

3. en zo in een ontmoeting met jou kan doormaken

en oefenen wat voor zijn ontwikkeling goed is.

Deze definitie is een variant op Jorna (2008).

Een korte toelichting op de drie elementen uit deze

definitie:

1) Het gaat erom dat jij er voor de ander bent. Jij

bent als mens helemaal aanwezig, staat open voor

en bent betrokken bij de ander en zijn moeilijke

situatie. Dat vraagt nogal wat van je. Met name van

Page 34: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

34 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

wat je met je aandacht doet: luisteren. Als je er met

acceptatie luisterend (en soms sprekend) voor de

ander bent, dan is hij niet langer alleen.

2) Door er zo voor een ander te zijn, help je hem om

met zijn aandacht bij zichzelf en zijn situatie te zijn.

3) Zo kan hij in een ontmoeting met jou de werkelijk-

heid die hij moet doormaken echt doorleven. Bij zijn

pijn komen en blijven om daar te (leren) voelen wat

er in zijn binnenwereld omgaat. Daarna kan hij weer

contact maken met de ander. Met jou bijvoorbeeld.

En daarna ook met anderen. Binnen de werkrelatie

kan hij ‘op jou oefenen’ wat hij te leren heeft of wil

gaan doen.

Zelfs als jij je kunt vinden in deze definitie van

helpen, dan nog is het maar de vraag hoe jij dit voor

jezelf gaat invullen. En nog belangrijker: of jouw

cliënt dit ook als helpend ervaart. Kortom: met een

definitie van helpen ben je er nog niet. Je zult elke

keer weer aan je cliënt moeten vragen of ‘hoe je er

voor hem bent’ en wat je voor hem doet ook echt

helpt. Hij is de enige die het weet. Daarom is het

goed om deze vragen ook onderdeel te maken van

het gesprek.

Voorbeeldvragen Helpt het?

• Helpt het jou wat we nu met elkaar bespreken?

• Helpt het jou wat we nu met elkaar beleven?

• Wat heeft je in dit gesprek geholpen?

• Hoe helpt je dat?

• Wat kan er nog meer helpen?

• Wat kan er beter helpen?

• Wat heb je daarvoor nodig?

• Wat kan er in dit gesprek gebeuren dat je helpt?

• Wat uit het vorige gesprek heeft je geholpen?

Page 35: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 35

1.2 Wat helpt?

1.2.1 WAT WERKT?

Wetenschappelijk onderzoek zet grote vraagtekens

bij de bepalende rol van jou als helper en de bij-

drage van jouw methoden en technieken. Die weten-

schap kan voor jou als helper relativerend werken.

Want het succes van helpen hangt dus niet alleen of

vooral van jou af. En ook niet van jouw bekwaamheid

om de juiste interventies te doen. Maar wat zorgt er

dan wel voor dat helpen werkt?

Wat werkt is wat we de common factors noemen.

Werkzame factoren die alle stromingen binnen

hulpverlening met elkaar gemeen hebben en die het

effect van geslaagde gesprekken verklaren. Deze ge-

meenschappelijke factoren zijn (met tussen haakjes

het laagste en het hoogste gevonden percentage van

invloed op het effect) in volgorde van belangrijk-

heid:

• Cliëntfactoren (40%-87%). Alles wat de cliënt

meeneemt als hij om hulp komt. Vijftig jaar

onderzoek maakt in ieder geval duidelijk dat

de actieve deelname van de cliënt beslissend

is en de beste voorspeller van het effect van de

hulp. Eigenlijk is deze uitkomst ook goed aan

te voelen en vanzelfsprekend. Want alles draait

toch ook om de cliënt? Hij is degene die wel of

niet iets doet.

• Therapeutische relatie (22%-30%). Een goede

werkrelatie (dat is een door de cliënt positief er-

varen relatie) is bepalend voor het effect van de

hulp. Naarmate de cliënt de hulpverlener meer

als open, betrouwbaar, kundig en betrokken ziet,

groeit de relatie.

• Therapeutfactoren (9%-20%). Er blijken goede

en slechte hulpverleners te bestaan. Goede

hulpverleners kenmerken zich volgens onder-

zoek door een niet-oordelende houding. Ze zijn

betrokken, warm en persoonlijk en kunnen flexi-

bel en deskundig omgaan met de veranderende

situatie van de cliënt.

• Placebo-effecten (4%-15%). Deze ontstaan

onder andere door de verwachting van de cliënt

dat hij geholpen gaat worden, dat die hulp effec-

tief zal zijn en door de hoop die dat geeft.

• Therapeutische modellen en technieken

(8%-10%). Een van de belangrijkste bijdragen

van modellen is dat zij structuur en focus aan

gesprekken geven. Ze geven een hulpverlener

houvast. Deze methoden zouden vooral gericht

moeten zijn op het versterken van de andere

common factors. Want het zijn niet de methoden

Page 36: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

36 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

die werken, maar de gemeenschappelijke facto-

ren. Het gaat erom je methode zo aan te passen

aan de cliënt dat deze er zo goed mogelijk

gebruik van kan maken.

Als beginnend hulpverlener hoef jij je zekerheid dus

niet te zoeken in je ‘helper zijn’ of in de methode(n)

die je gebruikt. Je mag leren om in gesprekken aan

te sluiten bij de cliënt en hem een relatie te bieden

waarin ‘hij kan doormaken en oefenen wat voor zijn

ontwikkeling goed is’ (zie 1.1.3).

1.2.2 GEVOLGEN VOOR HET ‘HELPENDE GESPREK’

In ieder helpend gesprek is er

1. iemand die om hulp vraagt en

2. een hulpverlener, deze gaan

3. een werkrelatie aan die

4. hoop en verwachting oproept (placebo) en

5. op een bepaalde manier gestructureerd wordt

(methode).

Hier heb je de vijf gemeenschappelijke factoren in

één zin. Wat kun jij doen om de belangrijkste drie

factoren (zie figuur 1.7) een plek in jouw gesprekken

te geven?

A) CLIËNT

De meest bepalende factor voor het effect van

helpen is een cliënt die actief deelneemt. Het is

dus jouw taak om je gesprekken zo te sturen dat die

cliënt zo effectief mogelijk gebruik kan maken van

wat er aan hulpbronnen bij hemzelf aanwezig is. Hoe

help je hem daarbij? Hoe stel jij in een gesprek de

cliënt en zijn ervaringen centraal?

• RUIMTE GEVEN

De ander komt bij jou om met je te praten. Er is

een verhaal dat hij graag met iemand wil delen.

En jij maakt daar ruimte voor. Voorbij jouw eigen

oordelen, angsten en behoeften (zie figuur 6.1

‘De luisterthermometer’). Jij luistert met respect

voor de ander en vanuit acceptatie van wie die

Fig. 1.7 De drie belangrijkste factoren in het helpende gesprek

hulpverlener

relatiecliënt

Page 37: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 37

ander is naar wat hij te vertellen heeft (en naar

wat hij juist niet zegt). Je luistert ook naar hoe hij

dat doet. Je maakt dus ook ruimte voor de emo-

ties die aan zijn verhaal verbonden zijn. Zodat hij

die vrij kan uiten.

TIP: BEPERK HET RUIMTE MAKEN NIET TOT DAT

WAT PROBLEMATISCH IS

Het is goed om uitgebreid stil te staan bij wat

iemand als problematisch ervaart. Maar het is

ook nodig om te luisteren naar:

• wat wel goed gaat in iemands leven,

• hoe hij met tegenslagen om is gegaan,

• welke krachten en hulpbronnen bij hem

aanwezig zijn,

• hoe hij daar tot nog toe gebruik van heeft

gemaakt,

• wat hij ziet als gewenste toekomst,

• wat hij ziet als wenselijke en uitvoerbare

stappen,

• welke hulp hij daarbij zegt nodig te hebben

(en van wie),

• waar je hem een gemeend compliment voor

kunt geven,

• enzovoort.

Dit is nodig, niet om bij het probleem weg te

raken, maar om de ander te laten ervaren dat hij

meer is dan zijn probleem of klacht.

• LEREN VAN DE ANDER

In de gesprekken is jouw houding níét die van

iemand die het beter weet, maar van iemand die

wil leren van de ander (zie paragraaf 11.1).

TIP: LAAT MERKEN DAT WAT VOOR HEM

BELANGRIJK IS, VOOR JOU BELANGRIJK IS

Een voorbeeld. Als je merkt dat je meer informa-

tie nodig hebt, dan dring je daar niet meteen op

aan als de ander nog aan het praten of aan het

denken is. Want dan zal hij denken dat je meer

interesse hebt in wat voor jou belangrijk lijkt,

dan in wat voor hem van betekenis is. Hij zal de

indruk krijgen dat hij zich aan jou moet aanpas-

sen. Voor je het weet, zit hij je verwachtingsvol

aan te kijken in afwachting van jouw volgende

vraag. Waar hij over wil praten, waar hij over

denkt, wat hij voelt, heeft altijd voorrang!

De ander is in staat zijn probleem te bepalen,

weet wat hij wil bereiken en hoe hij dat wil

bereiken. En jij neemt dat serieus. Omdat je

de ander ziet als expert. Hij is jouw gids in zijn

(binnen)wereld. Jouw gesprek met hem is een

ontmoeting tussen twee experts, waarbij de

cliënt het laatste woord heeft.

• AUTONOMIE VERGROTEN Jij helpt de ander om zichzelf te begrijpen en

te aanvaarden (hoofdstuk 10). Jij helpt hem om

zelf zijn richting te vinden (hoofdstuk 11). Je

staat hem bij, helpt hem opstaan en denkt met

Page 38: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

38 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

hem na over wat hij kan doen om niet in oude

patronen terug te vallen (zie hoofdstuk 11). Je

gelooft dat hij dat allemaal kan en ook zelf gaat

doen.

TIP: DURF OOK EIGEN INZICHTEN, INFORMATIE

EN ERVARINGEN IN TE BRENGEN

Dat je werkt aan het vergroten van de autono-

mie van de ander, betekent níét dat je niets van

jezelf deelt met de ander. Een cliënt verwacht

(terecht) dat jij hem helpt tot andere inzichten

en ervaringen te komen. De kunst is om eigen

inzichten, informatie en ervaringen op het

goede moment in te brengen. En met beschei-

denheid. Dat wat jij ziet als helpend laat je niet

domineren. Op een geschikt moment (als de

ander daarvoor openstaat) kun je het daar met

elkaar over hebben. Maar de ander kiest zelf wat

hij met jouw inbreng doet.

• DE ANDER AANVAARDEN Dit aanvaarden is waar het luisteren naar toe-

werkt (zie figuur 6.1 ‘De luisterthermometer’).

Als jij accepteert wat de ander zegt, denkt of

voelt, dan geef je daarmee de boodschap: ‘ik

hoor je’, ‘zo zie jij het dus’, ‘je mag er zijn’. Je

geeft die ander terug wat je bij hem hoort, ziet

en ervaart. Het liefst zonder dat dit vertekend

raakt door jou en wie jij bent. Hoe beter dat lukt,

hoe meer je de ander hebt aanvaard. Wat de

ander je ook laat zien - zelfs als jij er niets van

begrijpt - dat laat jij die ander zien. En je behan-

delt dat met respect, vanuit de houding dat die

ander evenveel waard is als jijzelf.

TIP: BEHANDEL OOK JOUW EIGEN GEDACHTEN

EN GEVOELENS MET RESPECT

Hoe leert jouw cliënt van je dat wat hij denkt en

voelt belangrijk is, als jij niet laat zien dat ook

jouw eigen gevoelens en gedachten belangrijk

zijn? Het gaat er niet om dat je het met hem

eens bent, ook niet dat je hetzelfde denkt of

voelt. Het gaat erom dat je de ander (en jezelf)

als waardevol behandelt.

B) RELATIE

In de werkrelatie ontmoeten de twee hoofdrolspe-

lers elkaar. Het is dan ook geen wonder dat onder-

zoek aannemelijk maakt dat een goede relatie van

grote invloed is op het effect van de hulp. Opvallend

is dat deze relatie alleen bijdraagt aan het effect

vanuit het perspectief van de cliënt. Het gaat er dus

om dat de cliënt de werkrelatie als positief ervaart.

Wat kun jij doen om in gesprekken een relatie te

scheppen die de ander als positief ervaart?

• EEN VEILIGE PLEK BIEDEN Het is heel belangrijk dat een cliënt ervaart dat

jij zonder oordelen accepteert wie hij is. Jij twij-

felt niet aan zijn inzet en goede bedoelingen.

Het is voor hem heel belangrijk dat zijn relatie

met jou geen problemen oplevert en dat die re-

Page 39: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 39

latie helemaal in dienst staat van hem. Zo kun jij

er voor hem zijn en een veilige setting creëren

waarin hij toekomt aan zichzelf en zijn situatie.

TIP: HOUD ER REKENING MEE DAT DE CLIËNT

OOK ZIJN INSCHATTING VAN JOU MAAKT

In eerste instantie kijkt de cliënt vooral of jij

bij hem past. Dat gebeurt eerder intuïtief dan

bewust. Hij stelt zichzelf vragen als:

• Wat voor iemand heb ik hier voor me?

• Welke levenservaring heeft hij?

• Hoe staat hij in het leven?

• Hoe luistert hij naar mij?

• Hoe praat hij met mij?

• Laat hij zien dat hij betrokken is?

• Voel ik dat hij met mij meeleeft?

• Kan hij mij de baas?

• Is hij partijdig?

De cliënt gaat ook dingen ‘uitproberen’. Om te

ontdekken of je karakter hebt, of je diep kunt

gaan:

• Is hij sterk genoeg om mijn verhaal aan te

horen?

• Gaat hij niet om de pijn heen, maar heeft hij

de moed daarbij te blijven?

• Trekt hij zich terug als we het niet met

elkaar eens zijn?

• Durft hij mij met mezelf te confronteren?

Dit controleren of het veilig is, gebeurt dus zo-

wel door jou als door de cliënt. En niet alleen in

het intakegesprek. De cliënt kan zich overgeven

aan jou als hij zich veilig voelt door je integriteit

(persoonlijk) en jouw vakmanschap (professio-

neel). Meer over ‘werken aan veiligheid’ lees je

in hoofdstuk 3.

• DE ANDER UITNODIGEN TOT COCREATIE Een goede werkrelatie is iets waar je vanaf

twee kanten aan werkt. Dat betekent dat jij de

ander ook mag uitnodigen om vanaf zijn kant te

werken aan die relatie. Voor veel helpers is het

belangrijk dat de cliënt actief en betrokken is

en ook echt verandert. Maar jij bent als helper

ook uniek. De vraag is dus ook: wat heb jíj nodig

om met iemand een goede werkrelatie aan te

kunnen gaan? Als je dat weet kun je dat in het

gesprek aangeven. En je grenzen in dat opzicht

bewaken. Dat zal de ander helpen om hetzelfde

te doen.

• WAAR NODIG DE RELATIE HERSTELLEN Als je merkt dat de betrokkenheid van jezelf of

van de ander vermindert. Als er ontmoediging

of onmacht insluipt. Dan is het jouw taak om de

persoonlijke relatie met de ander, die de basis

vormt van de werkrelatie, te herstellen. Om

dat te kunnen doen, moet je eerst weten wat

jouw aandeel is in de verstoring van de relatie.

Jij bent degene die dit bespreekbaar maakt. Je

Page 40: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

40 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

geeft aan waar je mee zit (en waarom je dat tot

nog toe niet hebt gezegd). En je vraagt de ander

daarop te reageren. Door dit te doen moedig je

de ander aan dit ook te doen als er vanuit zijn

perspectief iets mis is met de relatie. Het per-

soonlijk bespreken van obstakels in de werkre-

latie verbetert die relatie juist.

C) HULPVERLENER

De onderzoeken naar ‘wat werkt’ hebben een ver-

rassende uitkomst: er is nauwelijks verschil tussen

het effect van de verschillende methoden maar wie

er helpt maakt wel veel uit. De grote verschillen

tussen helpers hebben wel degelijk gevolgen voor

de uitkomsten van de gesprekken. De betere helpers

bleken onder andere goed te zijn in het creëren van

een werkrelatie en het ‘betrokken zijn’ op de cliënt.

Er zijn dus goede (‘super shrinks’) en minder goede

hulpverleners. Omdat jij ongetwijfeld een ‘goede’

wilt zijn, hier op een rijtje hoe je dit bereikt:

• WERKEN AAN INTERPERSOONLIJKE VAARDIGHEDEN

Uitstekende helpers zijn mensen die in staat zijn

een positieve, niet-veroordelende houding (en

gedrag dat daarbij past) te combineren met een

op gelijkwaardigheid gebaseerde interactie. Ze

hechten veel belang aan een goede werkrelatie

en weten die ook te creëren. Het gaat hierbij dus

vooral om je relationele vaardigheid.

• VANUIT STERK GELOOF IN DE ANDER ÉN JEZELF BETROKKEN ZIJN

Jij gelooft dat de cliënt eigen mogelijkheden

heeft om te veranderen en dat ook gaat doen.

En dat jij heel goed in staat bent die ander te

helpen die mogelijkheden te ontdekken en in

te zetten. Als je vanuit dat geloof op die ander

betrokken bent, is de kans groot dat je een

goede helper bent. Vanuit dat geloof en die be-

trokkenheid kun je als hulpverlener je helemaal

afstemmen op de cliënt en flexibel omgaan met

veranderingen in het proces.

• JEZELF ZIJN EN OP EEN PERSOONLIJKE MANIER LEIDINGGEVEN

Jij leidt het gesprek. Dat betekent niet dat je zelf

veel moet praten, maar wel dat jij je aanwezig-

heid en belangstelling de hele tijd laat voelen.

Het is belangrijk daarin jezelf te zijn en je zo ook

te laten kennen. Jij hebt gezag. Daar hoef je niet

van te schrikken. Gebruik het om de ander in het

middelpunt van de belangstelling te zetten én

te houden. Jij oefent jouw gezag op zo’n manier

uit, dat de ander op zichzelf leert vertrouwen bij

het zoeken van zijn eigen weg en richting.

Page 41: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 41

TIP: ZORG NIET ALLEEN VOOR DE CLIËNT, MAAR

OOK VOOR JEZELF

Wanneer het passend en helpend is:

• kom je ook uit voor wat jij ervaart en nodig

hebt in het gesprek,

• geef je aan dat je niet hoeft te doen wat je

niet kunt of wilt,

• geef je aan dat je het ook even niet meer

weet en vraag je hulp,

• vraag je aandacht voor persoonlijke dingen

die in het gesprek naar boven komen,

• zeg je wat jij denkt dat de ander kan helpen.

• MET PLEZIER BLIJVEN LEREN

Succesvolle helpers zijn constant bezig met le-

ren. Niet alleen het leren van de ander, maar ook

het kritisch reflecteren op je (moeilijk lopende)

begeleidingen, de grenzen van je meevoelende

vermogens, je eigen angsten en normen. Het is

belangrijk dat je je bewust wordt van je eigen

gevoelens en ervaringen. Dat je luistert naar je-

zelf (hoofdstuk 6-8). Dan kun je wat je bij jezelf

hoort op een goede manier hanteren, namelijk

ten dienste van (je relatie met) de cliënt. Zorg

dat je plezier hebt in het ontdekken van nieuwe

manieren om je vakmanschap te vergroten.

Wees niet bang om fouten te maken. Schrik niet

terug van wat ingewikkeld lijkt, maar onderzoek

het. Leer ontdekken hoe je eigen emoties en

gevoelens de kwaliteit van je werk beïnvloeden.

VIDEO ‘De Vork’ (blz 49)

Tot zover de drie belangrijkste ‘gemeenschappelijk

factoren’ die maken dat helpen helpt. Twee andere

factoren zijn onbesproken gelaten: ‘placebo-effec-

ten’ en ‘modellen en technieken’. Deze twee bepalen

ook maar voor een heel klein deel het effect van het

gesprek. Daarbij komt dat vooral de cliënt placebo-

effecten veroorzaakt. Hulpverleningsmodellen en

-technieken vallen buiten de scope van dit boek.

Page 42: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

42 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

1.3 Professioneel helpen

1.3.1 WAT MAAKT HELPEN PROFESSIONEEL?

Als je helpen ziet als ‘er zo voor iemand zijn dat hij

toekomt aan zichzelf’, wat is daar dan professioneel

aan? Wanneer je iemand een plek biedt waar hij kan

doormaken en oefenen wat voor zijn ontwikkeling

goed is, dan vraagt dat toch meer menselijkheid

dan professionaliteit? En als het er vooral om gaat

als mens in het gesprek aanwezig te zijn, dan heb je

daar toch geen opleiding voor nodig?

Maslow over de betekenis van menselijke relaties

‘Men mag met reden verwachten dat zorg, liefde en

respect bijna altijd krachten ten goede en niet ten

kwade zijn. Aanvaarden we dit, dan moeten we tot

de stellige overtuiging komen dat niet slechts ieder

goed mens potentieel en onbewust therapeut is, maar

wij moeten ook de conclusie aanvaarden dat wij dit

moeten goedkeuren, aanmoedigen en onderwijzen.’

(Uit Motivatie en persoonlijkheid)

Als ieder mens potentieel en onbewust een helper

is, wat is dan nog het verschil tussen een profes-

sionele en een niet-professionele hulpverlener?

Waar het om gaat is dat je als professional leert om

je deskundigheid een plek te geven binnen het echt

ontmoeten van je cliënt (zie ook hoofdstuk 2).

Belangrijk is het leren combineren van het er voor

een ander zijn (nabijheid) en de afstand die nodig is

om vanuit inzicht in de situatie van de cliënt, over-

zicht te houden op de manier waarop je jouw inter-

venties doet. Het gaat om de subtiele balans tussen

emotionele betrokkenheid (‘er zijn’) en de rationele

bewustheid van de situatie, omstandigheden en

gevoeligheden van de cliënt. Zowel de nabijheid die

nodig is om er voor de ander te zijn, als de afstand

die nodig is om voor de ander helpend te kunnen

reageren, noemen we professioneel.

1.3.2 MISVATTINGEN ‘YOUNG PROFESSIONALS’ WEERLEGD

Drie ‘misvattingen’ die bij veel beginnende profes-

sionals leven, bekijken we van dichterbij. Omdat dit

jou kan helpen om waar nodig je visie op je rol als

professional aan te scherpen of bij te stellen.

Helpen is níét een kwestie van het toepassen

van een methode

Misschien ben jij, net als veel beginnende hulpver-

leners, niet helemaal zeker over je rol als helper. Dat

is niet erg. De vraag is wél hoe je met die onzeker-

heid omgaat. Veel jonge professionals zoeken in

Page 43: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 43

hun gesprekken naar iets dat hun houvast biedt: een

‘methode’. Ze geloven dat helpen een kwestie is van

het leren toepassen van die methode. Ze hopen in

hun opleiding tot professionele hulpverlener zo’n

methode aangereikt te krijgen. Want - zo lijkt het

idee - als je eenmaal in de gaten hebt hoe je syste-

matisch techniek, vaardigheden en kennis toepast,

kun je iemand professioneel helpen.

Al in paragraaf 1.2.1 heb je gezien dat modellen en

technieken een heel beperkte invloed op het uit-

eindelijke effect van helpen hebben. Jammer, want

een methode geeft je als helper juist veel houvast.

Dat komt omdat het je - naast het geloof dat het een

methode is die werkt - veel structuur en focus geeft.

Als je een methode eenmaal beheerst, geeft je dat

een gevoel van zekerheid.

Relatie of techniek?

Twee heren die een belangrijke bijdrage leverden

aan de ontwikkeling van gedragstherapie zijn

Arnold Lazarus en Joseph Wolpe. Laatstgenoemde

was in de jaren zestig van de vorige eeuw bezig met

het onderzoeken van conditioneringstechnieken.

Hij wilde Lazarus één van zijn nieuwe vindingen

laten zien: een apparaatje waarmee je ongevaar-

lijke elektrische schokjes op de arm toedient. Wolpe

had een intelligente jongen onder behandeling en

Lazarus keek toe vanachter een ‘one way screen’. De

behandeling bleek succesvol. Volgens Wolpe kwam

dat door de techniek. Maar Lazarus dacht dat de

relatie het werk deed. Hij zag hoe Wolpe groot gezag

uitstraalde en dat de jongen tegen hem opkeek en

hem een plezier wilde doen. Wolpe was het daarmee

grondig oneens maar kreeg uit onverwachte hoek

ongelijk. Het apparaatje bleek al die tijd niet goed

gewerkt te hebben. (Dit voorbeeld is ontleend aan

De Vries, 2007.)

Maar als jij als beginnend helper niet op een

methode kunt bouwen, waar bouw je dan wel op?

Je bouwt op het contact dat je met de ander hebt.

Je mag net als de ander leren dat je pas echt veilig

bent als je het contact durft aan te gaan. Jezelf

openen, dat maakt het veilig. Omdat er in dat

contact mag zijn wat er is.

Methoden, modellen en technieken zijn belangrijk.

Ze geven jou als helper een kader. Maar het is niet de

methode die werkt. De gemeenschappelijke factoren

zorgen dat hulp effectief is. Het gaat er dus om dat jij

je methode(n) zo aanpast en toepast, dat je cliënt er

zo goed mogelijk gebruik van kan maken. En dat doe

je door volop in contact te zijn met je cliënt.

Helpen is lang niet altijd haalbaar

Het voelt goed en lijkt bijzonder waardevol om een

ander te helpen. Dat is het ook. Toch laten allerlei op-

leidingen en boeken een mooier beeld zien dan hoe

het in het echt is. Ze besteden veel aandacht aan de

problemen van de cliënt en zijn situatie, maar relatief

weinig aandacht aan de beperkingen van jou als hulp-

verlener en het helpen zelf. Alsof helpen (omdat jij er

zo goed in bent) altijd een haalbare onderneming is.

Page 44: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

44 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Veel ervaren professionals merken dat dit niet zo is.

Er zijn momenten waarop ze als helper goed func-

tioneren. Maar ze ervaren zeker zo veel momenten

waarop ze niet goed weten wat ze met de situatie

aanmoeten. Niet weten wat ze moeten zeggen. Niet

eens weten of het wel passend is om iets te zeggen.

TIP: ALS JE NIET KUNT HELPEN DOOR IETS TE DOEN

OF TE ZEGGEN, DOE OF ZEG DAN NIETS

Er zullen in gesprekken momenten zijn waarop jij

je afvraagt: wat zou mij nog kunnen helpen als ik

zou meemaken wat mijn cliënt nu meemaakt? En

dat het eerste antwoord dat bij je opkomt ‘niets’ is

of ‘ik zou het niet weten’. Op zulke momenten is

het soms beter ook niets te doen en niets te zeg-

gen. En er gewoon voor de ander te zijn: zwijgend,

wachtend, oplettend beschikbaar en bereid om te

blijven.

Je zult merken dat dit in gesprekken de moeilijke

momenten zijn. En dat het veel van je vraagt om

niets meer te doen dan met al je aandacht bij de an-

der te zijn. Dat vraagt bijvoorbeeld van je dat je voor

een moment je doelen opzijzet. Dat jij je onmacht

om te helpen voelt. En je wens om voor die ander

van betekenis te zijn even vergeet.

Helpen kun je niet altijd goed doen

Natuurlijk wil jij graag een goede hulpverlener zijn.

En bij ‘goed’ heb je zo je eigen ideeën (afhankelijk

van hoe je denkt over helpen). Logisch dat jij enorm

je best doet om ook echt goed te zijn. Gevaar is wel

dat jij jezelf daardoor onder druk zet. Dat je moet

voldoen aan je eigen ideaalbeeld. En dat jij jezelf

veroordeelt als het fout gaat of niet lukt. Het slechte

nieuws is namelijk dat jouw cliënt dat in de gaten

heeft.

Hoe goed je ook probeert te verbergen dat jij je

dag niet hebt, onzeker bent of de ander eigenlijk

zat bent, je cliënt voelt het én reageert daarop. En

dat daagt jouw innerlijke houding uit. Zijn reacties

triggeren je angst (‘ik moet het goed doen’), je trots

(‘ik kan het goed doen’) en je illusies (‘ik doe het

goed’). Vaak ga je daardoor nog beter je best doen.

Dit geknok tegen je menselijke tekortkomingen zorgt

ervoor dat je steeds meer blokkeert. En daarmee

blokkeert ook het contact met je cliënt.

TIP: WEES NIET DRUK MET HET VERSTOPPEN

VAN FOUTEN

Het ontkennen, verbergen of ontstijgen van je

fouten gaat je dus niet helpen. Wat wél helpt, is

ermee voor de dag komen. Je bent onzekerder,

egoïstischer, ongeduldiger, banger, heerszuchtiger,

afhankelijker van waardering, harder, bozer, kwets-

baarder, onbekwamer (enzovoort) dan je dacht of

wilde zijn. Het is echt heel pijnlijk om dit onder

ogen te zien, te voelen en te erkennen. Geen won-

der dat je blijft proberen om, door goed je best te

doen, een betere hulpverlener te worden. Of - dat

kan ook - dat je wel toegeeft een gebrekkig mens

te zijn, maar zonder echt contact te maken met je

innerlijke fouten.

Page 45: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 45

Beter is het te leren erkennen dat je een gebrek-

kig mens bent. En dat je dit ook mág zijn van jezelf.

Dat je gelooft dat je niet de ideale hulpverlener

moet zijn, kunt zijn of bent. Dat je jezelf toestaat om

hulpverlener te zijn gewoon zoals je bent, met je

tekorten, fouten en beperkingen. Dat je leert erken-

nen: dit ben ik, niet meer en niet minder - en daar

doe ik het mee. Dat deblokkeert het contact tussen

jou en de ander. Als jij je hart niet meer hoeft vast te

houden omdat je het misschien niet goed doet, kun

je dat hart vrij open laten staan voor die ander.

VIDEO ‘Werken aan een klimaat waarin

ontwikkeling mogelijk is’ (blz 49)

Page 46: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

46 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Page 47: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

In het kort

• Helpen is een jong vak in ontwikkeling. De laatste decennia ligt de nadruk op het ‘vermenselijken’ van het helpen.

Daarbij gaat het erom dat je leert je deskundigheid een plek te geven in een ontmoeting met je cliënt.

• De filosofie die je over helpen hebt, bepaalt wat je doet of ongedaan laat als je gaat helpen. Daarom is het belang-

rijk om na te denken over hoe jij de cliënt ziet. En ook of helpen voor jou vooral een kwestie is van actie of van

relatie.

• Een cliënt zoekt iemand die hem accepteert, naar hem luistert, met hem spreekt en hem helpt. In die volgorde.

Helpen is daarom: (1) er zo zijn voor een ander (2) dat die toekomt aan zichzelf en zijn situatie en (3) zo in een

ontmoeting met jou kan doormaken en oefenen wat voor zijn ontwikkeling goed is. Uiteindelijk is er maar één per-

soon die je kan vertellen of hulp helpt. Dat is je cliënt. Daarom vraag je hem met regelmaat of hoe je er voor hem

bent en wat je doet voor hem ook helpend is.

• Wetenschappelijk onderzoek naar wat de helpende factoren zijn in gesprekken maakt aannemelijk dat het niet

vooral gaat om de helper en zijn methode, maar om de cliënt en de werkrelatie.

• Dat heeft gevolgen voor het helpende gesprek. Het eerste is dat je alles doet om aan te sluiten bij je cliënt: hem

ruimte geven, van hem leren, zijn autonomie vergroten en hem aanvaarden. Een tweede gevolg is dat je moet leren

om de relatie als werkplaats te hanteren: door een veilige plek te bieden, je cliënt uit te nodigen om samen te wer-

ken en waar nodig de relatie met hem te herstellen. Een derde gevolg is dat je volop werkt aan jezelf, vooral aan je

interpersoonlijke vaardigheden. Dat je leert om vanuit een sterk geloof in jezelf en de ander betrokken te zijn, ook

leert in die gesprekken jezelf te zijn en op een persoonlijke manier leiding te geven. En dat je plezier in leren hebt

en houdt.

• Helpen is professioneel als je het subtiele evenwicht leert vinden tussen nabijheid (er voor de ander zijn) en de

afstand die nodig is om voor de ander helpend te kunnen reageren.

• Bij jonge professionals leven misvattingen over het vak. Helpen is níét een kwestie van een methode toepassen.

Helpen is lang niet altijd een haalbare zaak. En helpen kun je niet altijd goed doen.

Page 48: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

48 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Voor wie meer wil

Literatuur

Benjamin, A., Het helpende gesprek, Haarlem (1969), Uitgeverij De Toorts.

Hoogeveen, E., Eenvoud en strategie - De praktijk van humanistisch geestelijk werk, Amersfoort (1991), Acco.

Jorna, T., Echte woorden - Authenticiteit in de geestelijke begeleiding, Amsterdam (2008), Uitgeverij SWP.

Lang, G. & Molen, H.T. van der, Psychologische gespreksvoering - Een basis voor hulpverlening, Soest (1984),

Uitgeverij Nelissen.

Vandamme, R. & Ruiter, J. de, Wat als mijn cliënt een ui is! - Gevecht tegen clichés in coaching, Oostende (2011),

Vandamme Instituut.

Vries, S. de, Wat werkt? - De kern en de kracht van maatschappelijk werk, Amsterdam (2007), Uitgeverij SWP.

Page 49: BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN - vanbinnenuit · BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS Harry van de Pol vanbinnenuit. BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS.

Video’s bij hoofdstuk 1

1) RUDE BRITISH RECEPTIONIST

Als je wilt lachen om een mooie illustratie van ‘onmenselijk’ helpen.

3) WERKEN AAN EEN KLIMAAT WAARIN ONTWIKKELING MOGELIJK IS

Ken Robinson over drie fundamentele kenmer-ken van mensen en wat die betekenen voor hun ontwikkeling.

2) DE VORK

Hoe ontwikkel jij jezelf als helpende professional?

http://tinyurl.com/cs9a6p http://tinyurl.com/pya364v http://tinyurl.com/cfamy8r