MAGAZINE VAN UNIVERSITEIT ANTWERPEN 02.2011 76 MAGAZINE UNIVERSITEIT ANTWERPEN 02.2011

Op de dertiende verdieping van het Internatio-naal Strafhof in Den Haag huist rechter Chris Van den Wyn-gaert. Tussen Ratko Mladić en Radovan Karadžić, Jean-Pierre Bemba en Charles Taylor, en andere dic-tators die mis-daden tegen de menselijkheid op hun geweten hebben. Van hieruit spreekt ze recht, en laat ze ook haar licht schijnen op het hoger onderwijs in ons land, dat haar nog altijd na aan het hart ligt.

”Universiteitenmoeten Europeseburgerzin stimuleren”

COVERVERHAAL COVERVERHAAL

TEKST KATRIEN VERREYKEN

FOTO JESSE WILLEMS

Chris Van Den Wyngaert• Hoogleraar internationaal strafrecht aan de Universiteit Antwerpen• Permanent rechter bij het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag• 2003-2009: rechter bij het Internationaal Joegoslavië-tribunaal van de VN• 2000-2002: werkzaam bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag• eredoctor aan de Vrije Universiteit Brussel en de universiteit van Uppsala in Zweden• ontving in 2006 de Prijs voor Mensenrechten van de Liga voor Mensenrechten

MAGAZINE VAN UNIVERSITEIT ANTWERPEN 01.2011 98 MAGAZINE UNIVERSITEIT ANTWERPEN 01.2011

COVERVERHAAL COVERVERHAAL

Het professionele parcours van Chris Van den Wyngaert is ronduit indrukwekkend te noemen. Zo is ze de eer-

ste rechter ooit die in de drie internationale rechtbanken van Den Haag heeft gezeteld. Van 2000 tot 2002 zat ze op de Yerodia-zaak in het Internationaal Gerechtshof - waarin België gedagvaard werd door Congo wegens schending van het internationaal recht. Van 2003 tot 2009 was ze rechter in het Joego-slavië-tribunaal (ICTY) waar ze in zeven ver-schillende zaken zitting had, waaronder het bombardement op Dubrovnik. Sinds januari 2009 is ze rechter bij het Internationaal Straf-hof (ICC) dat oordeelt over oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid en genocide.De eerste zaak ooit in de geschiedenis van het Strafhof – de zaak-Lubanga – is net klaar om gevonnist te worden. Van den Wyngaert is nu bezig met de tweede zaak, rond de Congolese militieleden Germain Katanga en Mathieu Ngudjolo, die verantwoordelijk worden gehouden voor het bloedbad in een dorpje in Ituri in 2003. Daarbij werden vol-gens de aanklacht zeker tweehonderd bur-gers vermoord, en talloze vrouwen verkracht en in seksuele slavernij gehouden.

Kater na MilosevicEen boeiende job is het zeker. Van den Wyn-gaert heeft zich in elk geval nog geen dag verveeld, moest ze daar al tijd voor hebben. “Er wordt op de schouders van de rechters in die eerste ICC-processen veel gewicht ge-legd, omdat wij voor het eerst de nieuwe re-gels toepassen. Dagelijks worden we gecon-

E fronteerd met vragen waarop we geen pasklare antwoorden hebben, of waarbij we het ant-woord dat in de statuten staat, moeten interpreteren. We hebben ook weinig richtlijnen om de strafmaat te bepalen. In België heb je voor elk mis-drijf een aparte straf met een minimum en een maximum. Hier is er niks. Ik weet alleen dat de maximumstraf levens-lang is en dat er ook schade-vergoedingen kunnen worden bevolen. Dat laatste is nieuw, die mogelijkheid bestond niet in het Joegoslavië-tribunaal.”In tegenstelling tot de eerste zaak van het ICC, die de aan-klager heel beperkt hield – al-leen toegespitst op kindsol-daten –, gaat de aanklacht in haar huidige zaak veel breder. “Er kwam veel kritiek op die eerste zaak, waarom het ook niet over mogelijke verkrach-tingen en slachtpartijen door de milities van Lubanga ging bijvoorbeeld. Maar de interna-tionale aanklagers zaten nog met een kater na Milosević die helaas - midden in een zeer lang proces - stierf voor er een uitspraak kon worden gedaan. In de zaak-Katanga buigt het Strafhof zich voor de eerste keer ook over verkrachtingen en slachtpartijen.”

Khadafi & MladicVoor Van den Wyngaert is haar job bij het Internatio-naal Strafhof minstens even boeiend als die bij het Joe-goslavië-tribunaal. “In het ICTY was de opdracht veel beperkter, omdat het alleen over Joegoslavië kon gaan. Hetzelfde verhaal werd steeds vanuit een andere in-

in juni van dit jaar Ratko Mladić – de slager van Srebrenica – werd opgepakt en aan het Joegoslavië-tribunaal werd overgedragen, kan Van den Wyngaert alleen maar toejuichen: “Zolang Mladić niet gearresteerd was en zijn proces kon ondergaan, was het werk van het ICTY niet af. Met Karadžić - de toenmalige president van de Servische republiek – had-den we al de politieke kant, Mladić was de militaire kant van de piramide. Het zou totaal onaanvaardbaar geweest zijn om alleen de on-dergeschikten van Mladić voor de rechter te sleuren en de kopstukken niet. Als nu ook hun betrokkenheid bij de genocide van Srebrenica wordt bewezen, dan denk ik dat er veel kans is dat beide heren levenslang krijgen.”

Spaanse furieNaast haar drukke job in Den Haag is Van den Wyngaert ook hoogleraar internationaal strafrecht aan de Universiteit Antwerpen en in die hoedanigheid gaf ze een opgemerkte openingsspeech bij de aftrap van het nieuwe academiejaar. Het thema was ‘opleiden in internationaal perspectief’. “25 jaar geleden was ik zelf een van de voortrekkers van de internationalisering als Erasmuscoördi-nator van de Faculteit Rechten. Mijn motto was toen: ‘Als we een gemeenschappelijke onderwijsruimte creëren waarin we jonge intellectuelen samenbrengen, dan zullen diezelfde jongeren nooit de wapens tegen elkaar opnemen’. Het is wellicht naïef te

Ashburry H. Sallenger: “Lore ispim esamor nientes voliptat fort veliqua mconsequi erda tetum lacon verilis cidu eummondi onsuiq smolore.”

valshoek bekeken. In het ICC gaat het deze keer over Congo, maar de volgende keer mis-schien over Kenia, Darfur, Ivoorkust of Libië.”Libië, het woord is gevallen – de dictator ook... Wat vindt Van den Wyngaert ervan dat Moam-mar Khadafi dood is, zonder proces? “Heel spijtig. De bedoeling van internationale gerech-tigheid is net om dergelijke standrechtelijke executies te verhinderen ten behoeve van het recht op waarheid. Khadafi’s zoon Saif kan wel nog berecht worden door het ICC. Ook tegen hem loopt een aanhoudingsbevel en alle lan-den die het ICC erkennen, zijn verplicht hier-aan mee te werken. Hij kan in principe ook in Libië zelf berecht worden. Dat zal ervan afhan-gen hoe de overgangsregering evolueert.”Dat

Zeer spijtig dat Khadafi dood is zonder proces. Internationale gerechtigheid moet net dergelijke standrechtelijke executies

denken dat een internationaal geïntegreerd onderwijs conflicten kan tegenhouden – kijk maar hoe snel de boel in Joegoslavië ont-plofte -, maar toch blijf ik geloven dat het hoger onderwijs ook een sociale zending te vervullen heeft. Nu de Europese Unie onder zware druk staat door de eurocrisis ben ik daar nog meer van overtuigd.”Met haar Erasmusstudenten trok Van den Wyngaert vroeger altijd naar de Grote Markt waar een gedenkplaat van de Spaanse Furie hangt. In 1576, tijdens de Tachtigjarige Oor-log, plunderden Spaanse troepen Antwer-pen en staken de stad daarna in brand. “Die Spaanse Furie is minder lang geleden dan de Slag op het Merelveld (1389) waar Milosević

MAGAZINE VAN UNIVERSITEIT ANTWERPEN 01.2011 1110 MAGAZINE UNIVERSITEIT ANTWERPEN 01.2011

COVERVERHAAL COVERVERHAAL

in zijn speech in 1989 naar verwees en die onrechtstreeks de republiek Joegoslavië deed imploderen. Ik zeg mijn studenten al-tijd: ‘Als wij nog altijd wrok zouden koesteren tegen de Spanjaarden, dan zou het ons ook zo kunnen vergaan als de Joegoslaven’. We moeten jongeren meer dan ooit opvoeden in het omgaan met maatschappelijke di-lemma’s. Dat kan verhinderen dat ze zich te

gemakkelijk laten meesleuren in conflicten of oorlogsretoriek.”

Europese civil societyMet de Bologna-hervorming is er gewerkt aan het openstellen van de grenzen, nu is het volgens Van den Wyngaert tijd om de inter-nationalisering maatschappelijk te verdie-pen: “Een tijd geleden maakte ik deel uit van

een Nederlandse denktank die zocht naar manieren om de burger opnieuw te verbin-den met de rechtsstaat. De overheid, maar ook de familie, de kerk en het verenigings-leven, hebben hun greep op het individu gro-tendeels verloren. Het is aan de universitei-ten om dat vacuüm op te vullen.”Van den Wyngaert vindt dat universiteiten een actieve rol moeten spelen in het vormen van een Europese civil society: ze moeten jonge intellectuelen opnieuw met de ge-meenschap verbinden en hen daartoe de juiste waarden en de nodige sociale vaar-digheden aanbieden. Maar wat zijn die zoge-naamde ‘kernwaarden’ dan?“Met de Nederlandse denktank kwamen we niet verder dan de liberté, égalité en fraternité uit de Franse Revolutie. Alleen hebben we het nu eerder over non-discri-minatie in plaats van égalité, en solidariteit in plaats van fraternité. Veel mensenrech-ten en democratische waarden kunnen tot een van deze rechten worden herleid. De cruciale vraag is nu: hoe weeg je die kern-waarden tegen elkaar af? Je kan ze niet op een definitieve wijze invullen, ze variëren in tijd en plaats.”

Facebook-vervreemding Zo is er bijvoorbeeld spanning tussen het recht op vrijheid en het recht op veiligheid in de bestrijding van het terrorisme – waar de Noorse samenleving zich nu intensief over buigt sinds de passage van massamoorde-naar Anders Bering Breyvik. Het hoofddoe-kendebat en de Mohammed-cartoons focus-ten dan weer op de spanning tussen vrijheid van meningsuiting en godsdienstvrijheid. En zeer acuut heb je nu de spanning tussen de vrijheid van het individu en het recht op privacy, bijvoorbeeld in de vraag hoe beheer-ders van sociale netwerken met persoons-gegevens omgaan. “Die sociale netwerksites veroorzaken mu-taties waarvan de gevolgen nog niet te over-zien zijn,” vreest Van den Wyngaert. “Ze wor-den nog eens in de hand gewerkt doordat de burgers – vanuit een soort exhibitionisme

– bereid zijn zomaar hun privégegevens te grabbel te gooien. Facebook en consoorten werken bovendien de individualisering in de hand. Ze bevestigen slechts je eigen gelijk omdat je alleen met ‘vrienden’ interageert, maar je verliest het brede veld uit het oog.”Dat is volgens Van den Wyngaert ook een pijnpunt van de recente hervormingen in het hoger onderwijs: “Toen ik studeerde, gingen we samen naar de les en samen op café, we hadden examen op dezelfde dag en hadden op hetzelfde moment angst voor dezelfde prof. Door al die à la carte studiemenu’s gaat het groepsverband achteruit. Studenten zijn individualistische consumenten geworden die kiezen waar ze zin in hebben en te weinig in contact komen met andere visies.”

Leven na 65Volgend jaar rondt Van den Wyngaert de kaap van 60, maar stoppen staat voorals-nog niet op haar agenda: “Gelukkig zijn er in mijn wereld nog kansen na 65, ook voor

vrouwen. Kijk bijvoorbeeld maar naar Navi Pillay. Deze 70-jarige Zuid-Afrikaanse dame die ook rechter bij het ICC was, is nog altijd Hoge Commissaris voor Mensenrechten van de VN. Ik heb nog plannen met het Inter-nationaal Strafhof. Ik wil het nog graag van een paar kinderziektes afhelpen. Op dit mo-ment is de impact van de slachtoffers zeer groot. In het Joegoslavië-tribunaal speelden de slachtoffers geen actieve rol. In het ICC wel, maar al die klachten moeten wel ver-werkt worden, en dat is zo tijdrovend dat de vraag rijst of we dat kunnen volhouden. In de eerste zaak waren het 179 slachtoffers, in de tweede zaak al 400 en in de derde zaak loopt het aantal tegen de 2000. Al die dos-siers moeten wij lezen en beoordelen. Meer aandacht voor de individuele slachtoffers klinkt mooi, maar in de praktijk kan het een blokkerend effect hebben. In de toekomst moeten we misschien naar een collectieve klachtenbehandeling gaan. Nog werk ge-noeg voor de boeg dus.” n

Audioboekenen fitness

Zonder een flinke dosis ideal-isme, empathie en relativer-ingsvermogen hou je de job van Chris Van den Wyngaert wellicht niet vol. Wat helpt voor haar is fitnessen, yoga, of wegvluchten in een goed boek: “Als ik romans kan lezen en me die literatuur eigen kan maken, dan voel ik me opnieuw mens worden. Maar daar heb ik tijd voor nodig, en die vind ik momen-teel alleen op vakantie.” John Le Carré en Graham Greene zijn enkele van haar favoriete auteurs, en de Zwitserse auteur Max Frisch was recent een aangename ontdekking. Sinds een aantal jaren is Van den Wyngaert verslingerd aan audioboeken, die ze op haar iPod beluistert: “Het is de perfecte manier om literatuur tot mij te nemen na lange werkdagen waarop ik niets anders doe dan lezen. De autoritten tussen Brussel en Den Haag worden zo iets minder lang.”

Ashburry H. Sallenger: “Lore ispim esamor nientes voliptat fort mconsequitetum lacon verilis.”

E

Chris Van den Wyngaert is de eerste rechter ooit die in de drie internationale rechtbanken van Den Haag zitting heeft gehad. Eerst twee jaar in het Internationaal Gerechtshof, van 2003 tot 2009 in het Joegoslavië-tribunaal (ICTY) en sinds 2009 in het Internationaal Strafhof

(ICC). Ze is betrokken bij de tweede zaak ooit in het Strafhof, de zaak-Katanga over een bloedbad in een dorpje in Ituri, Congo in 2003. Van den Wyngaert vindt het spijtig dat Moammar Khadafi dood is zonder proces. Volgens haar moet de internationale gerechtigheid net dergelijke standre-chtelijke executies verhinderen ten behoeve van het recht op waarheid. Dat Mladić in juni van dit jaar werd overgedragen aan het Joegoslavië-tribunaal, vindt ze dan weer een goede zaak: “Zolang hij niet was gearresteerd en zijn proces kon ondergaan, was het werk van het ICTY niet af.”Naast haar drukke job in Den Haag is Van den Wyngaert ook hoogleraar internationaal strafre-cht aan de Universiteit Antwerpen. Volgens haar moeten universiteiten een Europese civil so-ciety mee helpen vormgeven. Ze moeten jongeren kernwaarden aanreiken en hen opvoeden in het omgaan met maatschappelijke dilemma’s. Dat kan volgens Van den Wyngaert verhinderen dat jonge mensen zich te gemakkelijk laten meesleuren in conflicten of oorlogsretoriek. Ze hek-elt verder de recente onderwijshervormingen in het hoger onderwijs, die het groepsverband teloor doen gaan en van studenten individualistische consumenten maken. Van den Wyngaert wordt volgend jaar 60, maar denkt nog lang niet aan stoppen. Haar werk in het Internationale Strafhof is nog niet af, vindt ze.

The geologists tale: a storm, a survivor and a vanishing island