De auteursrechtelijke bescherming van een format ©DGS 2005 zie www.IELog.nl 1

Auteursrechtelijke bescherming van

een televisieprogrammaformat. Hoe zat dat ook al weer?

Evert van Gelderen Nicole Makkes1 De media staan er regelmatig vol mee: het vermeend ‘stelen’ van het – niet zelden briljante - idee voor een televisieprogramma. Een bekend voorbeeld is de verslaggeving over de rechtszaak Castaway vs John de Mol c.s.2

Het ging hier om een jarenlange procedure over de vraag of het programma Big Brother inbreuk maakt op het Survive-format (in Nederland bekend onder de naam “Expeditie Robinson”). Castaway was (onder meer) van mening dat John de Mol c.s. met het programma Big Brother inbreuk maakte op de auteursrechten op het Survive-format. In deze zaak is doorgeprocedeerd tot aan het hoogste rechtscollege, de Hoge Raad, die vorig jaar het laatste oordeel in deze zaak gaf. Alle aangezochte rechters in deze procedure kwamen tot dezelfde conclusie: er is geen sprake van auteursrechtinbreuk. Voor velen is het ‘stelen’ van een televisieprogrammaformat een fascinerend onderwerp. Niets is zo vaag en ongrijpbaar als de bescherming van zoiets abstracts als een format. Iets wat - in feite - voor het grijpen ligt, waar zeer veel geld mee kan worden verdiend en waarvan (in de branche) bekend is dat een procedure vaak op niets uitloopt. Het overnemen of kopiëren van een format riekt naar sensatie, maar is – zeker voor de betrokkenen – een serieuze zaak.

1 De auteurs zijn werkzaam bij De Gier |Stam Advocaten te Utrecht. Aan dit artikel kunnen geen rechten worden ontleend. 2 Rechtbank Amsterdam, 7 juni 2000, Hof Amsterdam 27 juni 2002, Hoge Raad 16 april 2004.

In deze bijdrage zal worden besproken op welke wijze het auteursrecht uw format kan beschermen. Het auteursrecht beschermt – kort gezegd – de maker van een werk tegen de exploitatie van zijn werk zonder zijn toestemming. De auteursrechthebbende kan zich bijvoorbeeld verzetten tegen het kopiëren van zijn werk en het openbaarmaken daarvan. Ook een aantal andere beschermingsmogelijkheden zullen kort aan bod komen.

Wat wordt verstaan onder een programmaformat?

Allereerst is van belang wat onder een programmaformat kan worden verstaan. Een dergelijk format wordt veelal gezien als een raamwerk of een structuur van een televisieprogramma (hetzelfde gaat overigens op voor een radioprogramma of bijvoorbeeld een internetconcept), waarin telkens terugkerende elementen zijn vastgelegd en op basis waarvan een (serie) aflevering(en) kan worden geproduceerd3. Een format zal dus onder meer bestaan uit de naam van het programma, eventuele spelregels, terugkerende elementen zoals volgorde en type handelingen of gebeurtenissen, decor, kreten en uitdrukkingen van de presentator.

Wanneer is een format auteursrechtelijk beschermd?

Bij de auteursrechtelijke bescherming van een format worden de grenzen van het auteursrecht opgezocht. Voorop staat dat het auteursrecht de expressie of de vorm van een werk beschermt en niet het enkele idee dat daaraan ten grondslag ligt. Ideeën komen, los van een bepaalde vormgeving, dus niet voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking. Dat heeft als reden dat met de bescherming van het enkele idee de

3 J.F. Haeck, idee en programmaformule in het auteursrecht, Kluwer: Deventer 1998, p. 136.

De auteursrechtelijke bescherming van een format ©DGS 2005 zie www.IELog.nl 2

vrijheid van informatie (te veel) zou worden ingeperkt. Voor de ontwikkeling van mens en maatschappij is – volgens de wetgever - nodig dat door eenieder onbeperkt voortgeborduurd kan worden op de ideeën van een ander. Het enkele idee voor een televisie- of radioprogramma is dus niet beschermd. Voor de bescherming van een format is daarom van belang om te weten wanneer er sprake is van een voldoende vormgegeven werk, zodat gesproken kan worden van iets dat meer is dan alleen een idee. Op basis van de rechtspraak kan daarover het volgende gezegd worden. Formats komen in beginsel voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking als er sprake is van een zogenaamd “auteursrechtelijk beschermd werk”. Een format moet daarvoor aan de volgende eisen voldoen: (1) oorspronkelijkheid/originaliteit en (2) voldoende uitwerking. (1) Is er sprake van een

oorspronkelijkheid format?

Voor de oorspronkelijkheid van een werk is van belang of het format voldoende eigen en oorspronkelijk karakter heeft. De rechter hanteert ook wel de maatstaf of het format het “persoonlijk stempel van de maker draagt”. Bij het persoonlijk stempel van de maker moet worden gedacht aan originaliteit/oorspronkelijkheid. Het moet niet zo zijn dat een ander, onafhankelijk van de betreffende auteur - precies tot hetzelfde werk had kunnen komen. Het moet iets zijn wat in principe alleen de auteur met inzet van zijn creativiteit kan bedenken. Nu is het niet persé noodzakelijk dat in een format (uitsluitend) ideeën zijn uitgewerkt die nog nooit eerder zijn gebruikt in een programma. Voor oorspronkelijkheid kan voldoende zijn dat de combinatie van de, al dan niet eerder gebruikte elementen, in een

format origineel is. Natuurlijk heeft het gebruik van een origineel element in een format wel het gevolg dat eerder, of met meer zekerheid, gezegd kan worden dat er sprake is van auteursrechtelijke bescherming. (2) Is er sprake van een voldoende

uitgewerkt format?

Zoals al eerder aangegeven zijn ideeën niet beschermd. De grens tussen een idee en een wél auteursrechtelijk beschermd werk is een vage. Om voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking te komen moet een format voldoende uitgewerkt zijn. Voor de vraag of een format voldoende uitgewerkt is, is beslissend of het format voldoende geconcretiseerd is, dus of het format voldoende vormbepalende elementen bevat. In onze praktijk gebruiken we vaak het “Harry Potter-voorbeeld” om het onderscheid nader uit te leggen. We komen dan tot het volgende. Het enkele idee voor een boek waarin een toverjongetje centraal staat die allerlei avonturen beleefd, is een idee dat op zich niet beschermd is. Het uitgewerkte verhaal, de nadere concretisering van de avonturen van Harry Potter zijn weer wél beschermd. Het is een ander niet toegestaan om het verhaal te kopiëren of te bewerken als toneelstuk. Voor auteursrechtinbreuk is evenwel niet nodig om het verhaal letterlijk en integraal over te nemen. Ook een boek dat te zeer lijkt op het Harry Potter verhaal maakt inbreuk. Zo werd het boek “Tanja Grotter en de magische contrabas” verboden, omdat het verhaal (volgens de makers een parodie op Harry Potter) over een tovenaarsmeisje dat op een tovenaarsschool avonturen beleefde kort gezegd te weinig verschilde van het Harry Potter verhaal.

De auteursrechtelijke bescherming van een format ©DGS 2005 zie www.IELog.nl 3

Ook in de procedure over het Survive-format van Castaway heeft de rechter zich over de uitwerkingseis gebogen. De rechter overwoog dat het format zeer gedetailleerd beschreven was, dat de bezigheden van de deelnemers en de spanningsopbouw van de verschillende elementen beschreven zijn en dat daarnaast iedere aflevering afzonderlijk was uitgewerkt. In het document was volgens de rechter duidelijk gemaakt hoe een afzonderlijke aflevering eruit zou kunnen zien. Op grond hiervan oordeelde de rechter dat het format voldoende uitgewerkt was. Van belang voor auteursrechtelijke bescherming is dus dat het format oorspronkelijk is en zoveel mogelijk uitgewerkt wordt, zodat het format een beeld geeft van hoe het uiteindelijke programma eruit komt te zien.

Wanneer is er sprake van inbreuk op het auteursrecht?

Stel je hebt een auteursrechtelijk beschermd format en een ander gaat met jouw format aan de haal. De ‘dief’ verandert hier en daar wat elementen uit het format en brengt het op de buis. Kan diegene dan voor auteursrechtinbreuk worden aangepakt? Of er sprake is van inbreuk op het auteursrecht is niet altijd eenvoudig vast te stellen. Wanneer alle elementen uit het format zijn overgenomen in een bepaald programma, is er al snel sprake van inbreuk. Wanneer slechts een enkel element uit het format en het programma hetzelfde zijn, zal vaak geen sprake zijn van inbreuk. Het wordt natuurlijk interessanter wanneer er een aantal elementen overeenstemmen en een aantal niet. Waar het om gaat als er sprake is van overeenstemming van een aantal elementen, is of deze herkenbaar en in een vergelijkbare keuze zijn overgenomen. Er kan (helaas) geen wiskundige formule op losgelaten

worden, waarbij bijvoorbeeld bekeken wordt hoeveel elementen uit het format zijn overgenomen in het programma van de beweerdelijke format-dief. Het antwoord op de vraag hoeveel elementen overgenomen moeten zijn om van inbreuk te kunnen spreken, is dan ook niet in algemene zin te geven. Ook is het niet zo dat er onderscheid bestaat in belangrijke en minder belangrijke elementen, zodat bijvoorbeeld eerder sprake is van inbreuk als alle belangrijke elementen zijn overgenomen. Wel wordt als uitgangspunt genomen dat er vooral naar de overeenkomsten tussen het format en het programma wordt gekeken en dat de verschillen minder belangrijk zijn. De manier van oordelen van een rechter in dit soort zaken kan geïllustreerd worden door de procedure over het Survive-format. De rechter vergeleek in deze zaak allereerst de verschillende afzonderlijke elementen uit het format en het programma met elkaar. De rechter stelde daarbij vast of de verschillende elementen uit het Survive-format zijn overgenomen in het Big Brother-programma. Daarna vergelijkt de rechter in een bredere beoordeling de zogenaamde totaalindrukken van het Survive-format en het Big Brother programma. Nadat de rechter een groot aantal elementen had vergeleken en daarna de totaalindrukken naast elkaar had gehouden, kwam deze tot de volgende conclusie: op grond van alle aanwezige verschillen wijkt de totaalindruk van het Survive-format te zeer af van de totaalindruk van het Big Brother programma. Van auteursrechtelijke inbreuk door John de Mol c.s. op het Survive-format was dan ook geen sprake. De rechter zal dus bij de beoordeling van de vraag of er sprake is van inbreuk op het auteursrecht, kijken naar (1) de totaalindrukken van het format waarop

De auteursrechtelijke bescherming van een format ©DGS 2005 zie www.IELog.nl 4

(vermeend) inbreuk wordt gemaakt en het programma dat (vermeend) inbreuk maakt, (2) waarbij de rechter kijkt naar de hoeveelheid overeenkomsten en de hoeveelheid verschillen tussen beiden en waarbij de hoeveelheid overeenkomsten belangrijker zijn.

Auteursrechtelijke bescherming, schiet ik er iets mee op?

Geconcludeerd moet worden dat om voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking te komen, het format oorspronkelijk/origineel zal moeten zijn. Dit betekent dat het format ofwel elementen moet bevatten die nieuw zijn, ofwel dat de combinatie van reeds gebruikte elementen origineel moet zijn. Ook dient het format voldoende uitgewerkt te zijn, zodanig dat in ieder geval duidelijk is hoe een afzonderlijke aflevering eruit zal gaan zien. Een voor de creatief wellicht teleurstellende vaststelling is dat er maar weinig formathouders met succes een procedure tegen een beweerdelijk format-dief beginnen. De “bescherming” van het format zal dan ook vaak uit een andere hoek moeten komen. Zo is er de niet-juridische bescherming binnen de formatwereld. Deze houdt in dat ondernemingen binnen de branche – al dan niet stilzwijgend – hebben aanvaard dat het zonder toestemming gebruiken van een format niet mag. Er is mede om die reden een levendige en lucratieve handel in formats ontstaan, hetgeen overigen niet wil zeggen dat er nooit geschillen ontstaan over vermeende diefstal. Verder zijn er nog een aantal andere juridische mogelijkheden om het format zo goed mogelijk te beschermen. Er kan bijvoorbeeld een geheimhoudingsovereenkomst tussen de formathouder en de geïnteresseerde worden overeengekomen. Vaak hangt het van de marktmacht van de

formathouder af of een dergelijke overeenkomst geaccepteerd wordt. Daarnaast biedt de Format Recognition and Protection Association, de FRAPA4, de mogelijkheid om het format te “registeren”. Een registratie bij FRAPA betekent niet dat het format auteursrechtelijk beschermd is(!), maar biedt in ieder geval de kans om aan te tonen dat het format op een bepaalde datum al bestond. Ook worden bepaalde elementen uit een format beschermd op grond van andere intellectuele eigendomsrechten. Zo kan bijvoorbeeld een merk worden aangevraagd voor de naam van het format/programma. Tenslotte kan een formathouder nog een beroep proberen te doen op het onrechtmatige daadsrecht. Ook dat wordt –zeker als de auteursrechtclaim al is afgewezen – niet al te snel aangenomen. Een uitvoerige beschrijving van de bescherming op grond van het onrechtmatige daadsrecht past niet binnen het bestek van deze bijdrage.

Conclusie

Vastgesteld moet worden dat er nogal wat (juridische) haken en ogen zitten aan de effectieve (auteursrechtelijke) bescherming van een format. Ten eerste zijn er strenge eisen die worden gesteld aan een format om voor bescherming in aanmerking te komen. Ten tweede blijkt dat als het auteursrecht dan eenmaal is verkregen, de vermeende format-dief vaak vrijuit gaat, omdat inbreuk niet snel wordt aangenomen. Het is om die reden aan te raden om gebruik te maken van de hierboven genoemde alternatieve mogelijkheden, om formatdiefstal te voorkomen.

4 www.frapa.org