KUNST EN WETENSCHAP 5

ARCHITECTUURLABORATORIUMDE CAMPUS VAN DE UNIVERSITEIT TWENTE

PETER TIMMERMAN

Toen Willem van Tijen (1894–1974) gevraagd werd om eenmasterplan voor de Technische Hogeschool Twente te maken,

aarzelde hij aanvankelijk. De omvang van deze opdracht was enorm:op een terrein van honderd hectare moesten in rap tempo diverseforse gebouwen neergezet worden. Van Tijen polste zijn collegaSamuel van Embden (1904–2000) die net de Technische HogeschoolEindhoven had gebouwd. Samen met Van Embden zou hij het welaandurven. In 1962 stond het duo op het ongerepte landgoedDrienerlo gebogen over een grote stafkaart. De campus op Drienerlomoest in hun visie uitdrukkelijk een mo-derne vorm krijgen.

FUNCTIONALISME

De moderne vorm die Van Tijen enVan Embden op Drienerlo nastreef-

den wordt ook wel ‘functionalisme’ ge-noemd. In de functionalistische architec-tuur en stedebouw ligt de nadruk op hetpraktisch functioneren. Een begrip als‘schoonheid’ werd door deze architectenniet snel in de mond genomen; dat zouvanzelf wel volgen als een gebouw effi-ciënt functioneerde. Belangrijke inspira-tiebronnen voor dit functionalisme vorm-den de Congrès Internationaux d’Archi-tecture Moderne (C.I.A.M., 1928–1959)waar architecten als Gerrit Rietveld, Miesvan der Rohe en Le Corbusier de modernearchitectuur en stedebouw uitdokterden.Tijdens het congres van Athene (1933)werd de ‘functionele stad’ gedefinieerd:‘De belangrijkste grondslagen van de ste-debouw zijn: een juiste keuze voor de si-tuering en de grootte van de aparte gebie-den voor Werken, Wonen, Recreatie enVerkeer.’ Dit principe van functieschei-ding werd door Van Tijen en Van Embdenomarmd en op Drienerlo toegepast. Dehoofdverkeersas, de Drienerlolaan, vormtde ruggegraat van de campus waar de di-verse functies aan gekoppeld zijn. Rechtsvan deze laan bevinden zich de onderwijsgebouwen en laboratoria;links het woongebied. Op het midden van de campus, waar deDrienerlolaan eindigt, is een centrum voor recreatie. Om dit cen-trum ligt een waaier van sportvelden die het afschermt van de woon-gebieden. In een toelichting die Van Tijen en Van Embden schre-ven, herkennen we duidelijk het functionele denken: ‘Enige stu-dentikoze uitbundigheid, die van tijd tot tijd in dit centrum zal heer-sen, dringt nauwelijks door tot de woongebieden, waar ieder de vrij-

Precies vijftig jaar geleden ging op landgoed Drienerlo nabij Enschede de schop in de grond voor de aanleg van de Techni-sche Hogeschool Twente, tegenwoordig Universiteit Twente. De hoofdarchitecten Van Tijen en Van Embden ontwierpeneen zakelijk en functioneel masterplan voor de campus van deze hogeschool. Terwijl zij hier aan bouwden, begon het terommelen in de architectuurwereld. Jonge architecten vonden dit functionele bouwen saai en verschraald. Op Drienerlokregen deze angry young men de kans om te experimenteren met hun nieuwe architectuur. Resultaat: een fascinerendarchitectuurlaboratorium waar twee stromingen uit de moderne Nederlandse architectuur elkaar ontmoeten.

heid en rust zal vinden, om zijn eigen tijdsindeling te volgen.’Functiescheiding dus om de verschillende onderdelen – wonen,werken en recreëren – ongestoord te laten functioneren.

SCHEPEN IN HET GROEN

Van Tijen en Van Embden situeerden op het landgoed hogegebouwen in het groen. Deze imposante gebouwen van mini-

maal tien bouwlagen staan op strategische locaties en steken bovende bomen uit, zodat ze oriëntatie verschaf-fen op het soms onoverzichtelijke land-goed met z’n lanen en bosschages. Dezefunctionalistische architectuur oogt onaf-hankelijk en lijkt losgekoppeld van deomgeving. Door de oogharen bezien lij-ken de gebouwen op grote oceaanstomersdie voor anker liggen in het Drienerlosegroen. Gebouw Hogekamp is hier eengoed voorbeeld van. Vanuit de wijde om-trek is deze gigant te zien, zelfs vanaf deUsseler Es vijf kilometer ten zuiden vande campus. Wie het dek van dit gevaartebetreedt, ontwaart, naast vele schoorste-nen, antennes en hekwerken, een fasci-nerend uitzicht op de groene zee vanTwente. De detaillering van dit gebouwmet de blauwe relingen versterkt het ge-voel aan boord te zijn van een groot schip.Sowieso oogt het gebouw erg technisch.Bij Hogekamp loopt aan de buitenzijdeover iedere verdieping een horizontalewitte aircobuis. Deze geribbelde buizenkomen samen in monumentale ‘schoor-stenen’, die continu zoemen en lucht ver-versen. Van Embden, de architect van ditgebouw, koos bewust voor deze machine-esthetiek, omdat hij veel vertrouwen hadin de mogelijkheden van techniek. Hetmeest in het oog springende detail wat ditbetreft is het ketelhuis, onderin de toren.Hier prijken glimmende buizen, rode kra-nen en een grote ketel; alsof ze in een eta-

lage staan. Van Embden had dit ook in de kelder kunnen verstop-pen, maar hij koos er voor om de techniek te verheerlijken.

STRUCTURALISME

Terwijl onder toezicht van Van Tijen en Van Embden de cam-pus volgens functionalistische principes werd ingericht, schre-

ven de angry young men Aldo van Eyck, Jaap Bakema, Herman

HOGEKAMP (VAN EMBDEN CS.)

6 KUNST EN WETENSCHAP

Hertzberger en Joop Hardy in het tijdschrift Forum venijnige arti-kelen waarin ze afrekenden met dit functionalisme: ‘Architekten enstedebouwers hebben zich deskundig bezig gehouden met het orga-niseren van het schriele.’ De erbij geplaatste foto van een sip kij-kend jongetje achter een hek op een kolossale galerijflat sprak boek-delen. De angry young men vonden dat het leven in functionalistischegebouwen saai en steriel is. De scheiding van functies was in hunogen te ver doorgevoerd waardoor de levendigheid uit de gebouwenverdween. Ook de grootschaligheid van deze architectuur stuitte zetegen de borst. Wie op een winderige dag voor de gevel van Hoge-kamp staat of zich binnenin in het gebouw opgezogen voelt door delange gangen, begrijpt wat zij bedoelden.Om een alternatief voor het functionalisme te vinden, ondernamende angry young men in de jaren vijftig en zestig diverse expeditiesnaar Afrika. Zij waren nieuwsgierig naar hoe ‘primitieve volkeren’leefden en woonden. In plaats van zich door moderne techniek telaten inspireren, zoals Le Corbusier, gingen deze architecten op zoeknaar de oorsprong van het wonen. Het abstracte begrip ‘functie’maakte plaats voor concrete menselijke behoeftes als gezelligheiden geborgenheid. Als alternatief voor de grote zakelijke gebouwenontwikkelden zij een architectuur die uit kleine ‘structuren’ wasopgebouwd en knus aanvoelde. Deze structuren konden zich einde-loos herhalen en werden aan elkaar gekoppeld door middel van ont-moetingspleintjes. Op deze manier konden toch grote gebouwengemaakt worden. Dit type architectuurwordt wel Nederlands structuralisme ge-noemd. Het beroemdste voorbeeld hier-van is het Burgerweeshuis (1960) te Am-sterdam van Aldo van Eyck.

INGEGRAVEN EN VERGROEID

Op de UT-campus is het patiocomplexvan Herman Haan een voortreffelijk

voorbeeld van dit structuralisme. Haan lietzich voor deze studentenwoningen inspi-reren door zijn bezoek aan de holbewonersvan de Matmata, een Berberstam in Zuid-Tunesië. Deze mensen wonen in een kurk-droog gebied; het is er zó droog dat er zelfsgeen water is om van leem stenen te ma-ken. De enige mogelijkheid voor een huisis het graven van een flink gat in de grond.Rondom een diepe binnenplaats wordendiverse cellen uitgegraven voor een keu-ken, slaapvertrekken en opslagruimte. Opde binnenplaats is altijd een schaduwplekte vinden. Een hellingbaan voert naar hetmaaiveld. Haan was lyrisch over deze in-genieuze huisjes: ‘Daar wordt dus geleefdop die binnenplaats; een prachtig hemels-blauw plafond van de oneindige hemelboven je.’De studentenkamers in het patiocomplexvertonen gelijkenis met de cellen van deMatmata-holbewoners. De individuelestudentenkamers zijn gegroepeerd rond-om patio’s en zijn uitsluitend via die binnenplaatsjes te bereiken.Door deze opzet ontstaat een heel sociale architectuur, waarbij debewoners gemakkelijk contact met elkaar kunnen hebben. Het ge-hele complex ligt een halve meter verzonken ten opzichte van hetmaaiveld en is vervlochten met de omgeving, waardoor een gevoelvan geborgenheid ontstaat. Dit is Haans antwoord op de onpersoon-lijke functionalistische flats, waar de mensen boven elkaar gesta-peld zijn en, in zijn optiek, vervreemden van hun omgeving. Hetpatiocomplex is opgebouwd uit diverse kleine patio’s en één grote,

die op ingenieuze wijze aan elkaar geschakeld zijn. Vanuit de luchtoogt het geheel als een fractale figuur: een eenvoudig patroon datzich op verschillende schaalniveaus herhaalt. De structurenmeanderen vanwege hun kleinschaligheid met gemak om obsta-kels heen, zoals om de oude eik, die als het ware omarmd werd enmidden op de grote patio kwam te staan.Het contact met de omgeving was voor Haan essentieel. Overal openthet gebouw zich naar de natuur; zo zijn de patio’s aan de boszijdehalf geopend richting het bos. Vanuit de patio’s binnenin het com-plex is er prachtig zicht op de hemel en op de omringende bomen-lanen. De bewoners ervaren de natuur ook als ze, via de patio, naarde gemeenschappelijke woonkeuken lopen. Met dit patiocomplexvan Herman Haan zijn we in een andere wereld terechtgekomen;het is een gebouwd manifest dat in alles het tegendeel is van defunctionalistische architectuur.

HET CONFLICT OP DRIENERLO

Het besluit van Van Tijen en Van Embden om de jongere genera-tie architecten op de campus uit te nodigen, pakte aanvanke-

lijk heel positief uit. Zo was Van Tijen zeer te spreken over PietBloms verbouwing van een oude boerderij tot de eerste mensa. Ookhet patiocomplex en de meisjeshuisvesting van Herman Haan en depersoneelskantine van Joop van Stigt konden hem bekoren. De aan-

vankelijke vreugde was echter geen langleven beschoren. Al snel ontspon zich eenverhitte discussie rondom het centrum vande campus, waarbij de oude garde lijn-recht tegenover de jongere generatiekwam te staan. Van Tijen en Van Embdenwilden een tweepolig centrum met eenmonumentale dubbelbaans verkeersweger dwars doorheen. De angry young menzagen dit niet zitten. Piet Blom ontwierpals reactie een tamelijk massief centrum-plan dat de weg blokkeerde. In de ogenvan Van Tijen en Van Embden was ditplan een ‘stedelijke muur’ die de ruimte-lijkheid van de campus volledig teniet zoudoen. Van Tijen kon het slappe compro-mis waartoe uiteindelijk werd beslotenniet aanzien en gaf zijn opdracht resoluutaan het College van Bestuur terug. Kortdaarna verliet ook Van Embden gedesil-lusioneerd het strijdtoneel; hij vond dathet centrum op een ‘rangeerterrein’ leek.Ook al liep de bouw van de campus voorVan Tijen en Van Embden op een teleur-stelling uit, hun ruimdenkendheid om eenjongere generatie uit te nodigen voor ar-chitectonische experimenten, droeg erbeslist aan bij dat de campus een meerdivers gezicht heeft gekregen. Op Drie-nerlo is in grote lijnen een strakkeC.I.A.M.-studiestad gerealiseerd, voorzienvan functiescheiding en hoge gebouwenin het groen. Het fascinerende van het ter-

rein is echter dat deze tamelijk serieuze architectuur door de speelsegebouwen van de angry young men becommentarieerd wordt.

Ir. P. Timmerman is publicist, architectuurfotograaf en hoofd vanhet Studium Generale van de Universiteit Twente. Op de hart-pagina’s zijn foto’s van hem te zien. Recent verscheen zijn boekArchitectuur met een grote A dat aan de hand van zeven architec-tonische thema’s de architectuur van de UT-campus behandelt. Hetboek is te bekijken en te bestellen via www.groteA.nl.

PATIOCOMPLEX (HAAN) FOTO’S: PETER TIMMERMAN