Schriftelijk verslagDocent: Patrick Viaene

Anjuli van Romondt

(erasmus student)

KASK

Afdeling: SLO

04-02-2011

Architectuurgeschiedenis Art Deco

12

Inhoudsopgave

Blz.Inleiding 3

Art Deco Algemeen 4

Art Deco in België 5

Art Deco in Gent 6

Art Deco, Prinses Clementinalaan 122- Functie- Architect - Interieur- Exterieur - Huidige toestand- Locatie

7

Conclusie 10

Gebruikte bronnen 12Bijlage (afbeeldingen & schetsen)

12

Inleiding

Als Erasmus student aan het KASK heb ik gekozen voor het vak Architectuurgeschiedenis, gegeven door de docent: Patrick Viaene.

Dit vak heb ik puur gekozen vanuit mijn eigen interesse en fascinatie en niet omdat ik de opleiding Interieurarchitectuur volg. Zelf studeer ik aan de Lerarenopleiding en heb ik me voor dit semester op de volgende aspecten en competenties gericht:

- De manier van lesgeven door de docent;- De gegeven informatie (en hoeveelheid);- Het lesmateriaal.

Doormiddel van het maken van observaties herken ik belangrijke punten die wel of niet kunnen werken bij de interactie met studenten. Ik vraag me regelmatig af hoeveel informatie een student tot zich kan nemen in een les. Daarnaast is het eveneens erg belangrijk om een duidelijk alomvattende cursus te gebruiken naast de gegeven lessen.

Ik heb gekozen voor een Art Deco gebouw met invloeden vanuit de Amsterdamse School stijl. Later in het verslag zal blijken waarom ik voor dit gebouw en de hiervoor genoemde stijl gekozen heb. Hieronder een beknopte tijdslijn van de architectuurstijlen die ik zal behandelen.

Tijdslijn

12

Art Deco algemeen:Wiener SecessionDe tijd van de Wiener Secession, ook wel Jugendstil genoemd, was aangebroken. Het ging hier om een vereniging van beeldende kunstenaars opgericht door Gustav Klimt, Koloman Moser, Josef Hoffmann, Otto Wagner en vele andere kunstenaars. Zij lieten zich inspireren door voorgangers in Berlijn en in München, waar al eerder Secession bewegingen waren opgericht.

Uit de Wiener Secession kwam de Wiener Werkstätte voort in 1903, een productiegemeenschap voor toegepaste kunst, opgericht door Hoffmann en Moser. Zij hielden zich voornamelijk bezig met het ontwerpen van sieraden, keramiek, kledingtextiel en meubelen met minimale decoratie en geometrische vormgeving. Hoffmann en Moser waren niet geïnteresseerd in sociale hervorming en in het produceren van goedkope meubels. Zij staken hun energie in een esthetiek om rijk gedecoreerde objecten te maken voor een vermogende klantenkring. Hiermee legden zij de basis voor de Art Deco.Met name Hoffmann gebruikte graag kubussen en rechthoeken in zijn ontwerpen, zo kwamen ze op de benaming kunstenaars van de Werkstätte.

De geometrie, de functie, de constructie, het materiaal en het tweedimensionale karakter van veel vroeg werk van de Weense Secessionisten vormden een inspiratie voor veel modernistische bewegingen in kunst, architectuur en vormgeving, waaronder het Bauhaus, de Internationale Stijl en Art Deco.Gedurende de jaren 20 wilde men de trauma’s van de Eerste Wereldoorlog vergeten en vooruitkijken, waarbij het maken van plezier centraal stond. De modebewuste cultuur uit die tijd verlangde naar snelheid, reizen, luxe, vrije tijd en moderniteit. Art Deco was zo’n kunststroming aan het eind van de jaren 20 die hen een praktische toepassing van voornoemde idealen aanbood. De socialistische beweging slaagde er tevens in om sociale wetgeving toe te passen die sociale woningbouw mogelijk maakte.

Art DecoArt Deco is een stijl die zich tussen de twee wereldoorlogen ontwikkelde in de architectuur, de interieurinrichting en de toegepaste kunst.Over het algemeen is Art Deco in Frankrijk ontstaan als een luxe en zeer decoratieve stijl die zich snel over de wereld verspreidde. Vooral in de VS werd de stijl meer gestroomlijnd en modernistisch toegepast, wat je terug kan zien in de wolkenkrabbers. De stijl stond parallel aan de Internationale stijl, waarbij de kracht van de moderne cultuur uit die tijd zijn uitlaatklep vond in de Art Deco.

De beweging werd in Frankrijk al aangeduid als Style moderne of Paris 1925. De term Art Deco is afkomstig van de ‘Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes’, die ook in 1925 werd gehouden. Pas rond 1955 werd er de naam Art Deco aan gegeven.

Lange tijd werd de kunstbeweging gezien als het tegenovergestelde van zowel Art Nouveau als het Modernisme, maar de beweging heeft met beide voornoemde stijlen overeenkomsten. Zo probeerden Art Deco ontwerpers, net als hun voorgangers, het onderscheid uit te wissen tussen schone en decoratieve kunsten en probeerden ze de positie van de kunstenaar als ambachtsman opnieuw te bevestigen. Samen met volgers van het strengere modernisme deelden ze dezelfde waardering voor de machine, geometrische vormen en voor nieuwe materialen, technologieën en nieuwe constructietechnieken. Zo werden grote hoogten mogelijk gemaakt en werd er tijd bespaard.

De Art Deco stilering was populair en kwam terug in allerlei ontwerpen als in sieraden, filmdecors, huisinterieurs en bioscopen. Dit kenmerkte zich vooral door eenvoudige, rijke motieven als de zig-zag motief, de driehoek en (bruinachtige) curven en ontwerpen. Deze motieven werden moeiteloos overgenomen, aangepast en toegepast in de architectuur (zowel interieur als exterieur) van bouwwerken.

12

Art Deco in België

In het sterk geïndustrialiseerde België aan het eind van de 19e eeuw, waren de ideale voorwaarden aanwezig voor het ontstaan van een nieuwe stijl. De jonge generatie ontwerpers en architecten vonden nieuwe inspiratie in de ontwerpen van Duitse en Weense ateliers. Het aandeel van de hoeveelheid Art Nouveau gebouwen is in België het grootst. Architecten die vastliepen op de eclectische1 architectuurprincipes veranderden hun ontwerpen door kenmerken van de Art Nouveau stijl te mengen met diverse elementen uit de historische bouwkunst. Zij deden een nieuw soort eclectische architectuur ontstaan, de Art Deco.

Palais StocletVoor de Belgische architectuur van rond 1900 is het Josef Hoffmanns principe totaal nieuw en onbekend. De stap die Hoffmann en de kunstenaars van de Wiener Werkstätte in Brussel zette met de bouw van het Herenhuis Stoclet, was van zeer groot belang voor de toenmalige architect in België. Het meesterwerk werd meteen beschouwd als het toonbeeld van eenvoud en geometrische abstractie.

Palais Stoclet, Tervurenlaan, architect Josef Hoffmann

Amsterdamse Schoolstijl

De Amsterdamse School was een vernieuwende architectuurstroming die de toenmalige idealen binnen de maatschappij weerspiegelde. Het begon als een vriendenclub die in 1916 de macht overnam in het Amsterdamse architectengenootschap ‘Architectura et Amicita’. Deze groep werd gevormd met architecten als De Klerk, Van der Mey, Kramer, Gratama en Wijdeveld, die grootse politieke idealen hadden.

Zij zochten naar nieuwe vormen die pasten bij hun maatschappijvisie. Ze vonden het tijd om met de oude vormen te breken en anders te werk te gaan dan Berlage. Zij vonden zijn aanpak te sober en zakelijk. In plaats daarvan bracht de jonge Amsterdamse School uitbundig de dynamiek en de structuur van de architectuur tot uiting, met expressieve kleuren, materialen en rijke versieringen. De muur was niet alleen maar een muur, maar hij werd onderdeel van de decoratie. Men maakte veelvuldig gebruik van golvende baksteen, gebeeldhouwde ornamenten, siermetselwerk, parabool- en trapeziumvormen. Daken en hoeken werden vooral steil uitgevoerd, soms aangevuld met torentjes.

Amsterdamse School gebouwen bepalen en bespelen hun omgeving zowel buiten als binnenshuis, of het nu gaat om een groot plein, een woonstraat of een eenvoudig parkje.

1Eclecticisme: combineren van kenmerken van verschillende stijlen of stromingen.

12

Art Deco in Gent

Het vroegste voorbeeld van naoorlogse Amsterdamse School architectuur in België kunnen we terugvinden in Charleroi. Het huis, genaamd Dermine werd in 1920 gebouwd door Marcel Depelsenaire. Tijdens de oorlog had hij in Nederland kennis gemaakt met de Amsterdamse Schoolstijl. Bij zijn terugkeer naar Charleroi ontwikkelde hij een eigen Waalse versie van de Nederlandse stijl.

In Gent stonden al enkele vooroorlogse Art Deco gebouwen, geïnspireerd op de Wiener Secession. Dit initiatief ging uit van de architect Geo Henderick. In 1924 begon hij met de ontwikkeling van een eigen Art Deco stijl, gekenmerkt door een sierlijke geometrische ornamentiek. Het gaat hier om de al gesloopte woning Visser en het interieur van de patisserie Touriste. Andere voorbeelden zijn zijn eigen woning aan de Gordunakaai (1927) en het appartementsgebouw ‘Parmentier’ aan de Groot-Brittaniëlaan.

In 1925 bouwde de architect Félicien Bilsen het Art Deco gebouw aan de Prinses Clementinalaan 122, uitgevoerd in baksteenarchitectuur ontleend aan de Amsterdamse School.

Architect Jules Lippens werd ook geïnspireerd door de Amsterdamse Schoolstijl. Zijn panden zijn o.a. terug te vinden in de Papegaaistraat, aan de Congreslaan en aan de Onafhankelijkheidslaan.

De boeiendste figuur binnen de Gentse Art Deco en de Amsterdamse Schoolstijl in het bijzonder, blijkt Johannes de Bondt te zijn. Hij bracht een drietal elektriciteitscentrales tot stand en zijn eigen huis aan de Krijgslaan, wat goede voorbeelden zijn van een forse industriële Art Deco.

Villa de Bondt 1929, Krijgslaan 124 Gent, architect Johannes de Bondt

12

Art Deco, Prinses Clementinalaan

Ik heb gekozen voor een Art Deco pand aan de Prinses Clementinalaan 122. Het huis staat te midden van de vele Art-Nouveau woningen die de Prinses Clementinalaan rijk is. Door zijn decoratieve, expressionistische baksteenarchitectuur valt het huis echter meer op dan de rest van de huizen. Dit huis wordt gerekend tot de Amsterdamse Schoolstijl en bestaat uit een dubbelhuis van vier verdiepingen. Het huis is gebouwd in het jaar 1925 door de architect Félicien Bilsen.

- Functie Om achter de functie te komen, heb ik me in allerlei bochten moeten wringen. In eerste instantie belde ik aan de deur om erachter te komen wie er woonachtig is. Verscheidene keren werd er niet opengedaan, waarna ik genoodzaakt was om bij de buren aan te bellen. Hier werd ik helaas ook niet veel wijzer van. Voor de ramen stond een bordje met de volgende naam `Dr. F. Matthys, neuropsychiater`. Via de telefoongids ben ik deze neuropsychiater gaan opbellen. Na eerst geen gehoor te krijgen, werd ik opeens terug gebeld. Het zou gaan om een zeer oude vrouw, die erg moeilijk verstaanbaar was. Ik vroeg haar om achtergrond informatie over het pand, maar tot haar grote spijt kon ze mij dat niet geven. Vervolgens begaf ik me tot het kadaster om er achter te komen of het om een kantoorpand ging of om particulier bezit. Het enige wat ze mij konden vertellen was dat het huis op naam stond van Françoise Matthys en dat het gebouw voor het eerst werd bewoond door Karel Michiels in 1927, wederom ter bewoning. Toch wilde ik meer weten en belde ik een weer aan de deur van het pand, in de hoop dat er nu wel werd opengedaan. Tot mijn verbazing deed een volwassen man van ongeveer 45 jaar de deur open, maar sprak hij enkel Engels. Ik vertelde hem wie ik was en waar ik graag achter zou willen komen, maar de man, die zichzelf Philip noemde, wilde totaal niet meewerken en deed zomaar de deur voor mijn neus dicht. Stiekem probeerde ik nog snel een glimp op te vangen van de hal, maar daar bleef het helaas bij.

- Architect De architect van dit gebouw is Félicien Bilsen (1883-1936).Over deze architect is helaas niet veel bekend. Hij volgde les aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Gent, waar hij in 1906 afstudeerde. Zijn oeuvre aan het begin van 1920 kenmerkt zich door de Neoklassieke stijl. De Amsterdamse Schoolstijl was voor hem in 1925 een nieuwe inspiratiebron die hij verder in zijn loopbaan zou blijven gebruiken. In Gent staat er nog een woning onder zijn naam, aan de Bernard Spaelaan nr. 137/139 uit 1927. Dit pand toont invloeden van exotische architectuur, mogelijk Indonesisch van inspiratie. Dit is te zien aan de houten decoratieve gevelbekroning en detailleringen.

- Interieur Helaas was het interieur niet toegankelijk. Enkel de laatste keer dat ik probeerde aan te bellen aan de deur vatte ik een glimp van het interieur van de hal. Opmerkelijk was de oorspronkelijke staat van het hout. Dit was van de raamkozijnen doorgevoerd naar de trapleuningen.

- Exterieur De geknikte vorm1 van de gevel is volledig vreemd voor de Belgische architectuur. De toepassing van zeer gevarieerde metselverbanden kwam in die tijd niet eerder voor in de Gentse architectuur. Je ziet dat de architect enorm is gaan ontdekken wat de mogelijkheden zijn van baksteenmetselwerk:verschillende manieren van baksteenplaatsing, bakstenen die naar voren springen en een mix van meerdere kleuren. De hele gevel wordt een hoekig, geometrisch patroon. Het geometrische glas-in-lood met de aanwezigheid van de driehoek is typisch voor de Art Deco van de jaren 1920.

12

Door de twee voordeuren krijg je de indruk van een dubbele woning. Je ziet een sterk symmetrisch opgebouwde voorgevel onder een brede puntgevel met muurvlechtingen van lichte baksteen. Deze zijn gemarkeerd door twee identieke zijrisalieten2 met geblokte bakstenen hoekpilasters op de begane grond. De bekroonde geknikte bakstenen puntgevel is uitgevoerd in decoratief metselverband, afgelijnd door een bakstenen lijst eindigend op gestileerde voluten3 met een achthoekig venstertje4 (glas-in-lood). De bovenverdieping is voorzien van licht uitspringende overhoekse erkers5 met plastisch uitgewerkte bakstenen ribbels6 op de borstwering. Ook zie je bewaard houtwerk met typisch driehoekig glas-in-loodraamverdeling in de bovenlichten7. Op de begane grond is een ruim benedenvenster met afgeschuinde bovenhoeken zichtbaar8. Smalle, gekoppelde middentravee9 met twee gelijke deuren en achthoekig venstertje. In de voorgevel bevinden zich hoge rechthoekige vensterbanden met geometrische roedenverdeling11 in de puntgevel. Je ziet verder een behouden voortuin en een sierlijk smeedijzeren hek op een bakstenen muurtje en bolornamenten op de hoekpost10.

1 t/m 10 afbeeldingen zie bijlage achterin11Roedenverdeling: verdeling in de ramen d.m.v. houten latjes.

- Huidige toestand Het exterieur van het pand verkeerd nog in een goede staat. Ik heb geen enkele informatie gevonden over mogelijke verbouwingen of dat het pand was herbestemd. Het is altijd privé eigendom gebleven en niets meer dan woonruimte. Opmerkelijk was dat het hout aan de deurposten aan het bladderen was, wat betekende dat de zogenaamde `houten` deurposten waren beschilderd, wat vervolgens leek op hout. Nadat ik een gedetailleerde blik wierp op het pand leek voor de rest alles in oorspronkelijke staat te verkeren. Van de glas-in-lood-ramen, de oorspronkelijk gekleurde bakstenen tot het ijzeren hekwerk.

- Locatie De Prinses Clementinalaan vormt in Gent een unieke straat vol woningen in de Art Nouveau en Art Deco stijl. Deze straat werd rond 1905 aangelegd en pas in 1995 beschermd als stadsgezicht. De bedoeling was dat de straat een verbindingsweg zou vormen tussen het Sint-Pieters Station en de terreinen van de wereldtentoonstelling (richting Citadelpark). De zogenoemde stationsbuurt is een artistieke wijk met een mengeling van diverse bouwstijlen.

Poster voor de ramen Prinses Clementinalaan

bron: eigen materiaal

12

Als je door de straat loopt sta je versteld van de gedecoreerde gevels (zelfs roze keramiektegels) en de kleurrijke tegeltoepassingen. Het belang van deze straat wordt tenslotte ook geïllustreerd door het feit dat verschillende architecten er hun eigen woning bouwden. Zo tonen de vele woningen een prachtig individueel karakter, die allemaal harmonieus een geheel vormen.

De stationsbuurt situeert zich ten zuiden en buiten de historische stad. Tot ver in de 20ste eeuw was het een overwegend landelijke buurt. De geschiedenis van de stationsbuurt kende een enorme omwenteling in het begin van de 20ste eeuw. De twee ontwikkelingen die daarvoor cruciaal waren, was de organisatie van de Wereldtentoonstelling in 1913 en het bouwen van het Sint-Pietersstation.

Voor de opbouw van de Wereldtentoonstelling werd een terrein gekozen tussen de Kortrijksesteenweg, de Oudenaardsesteenweg en de Pintelaan. Na de Eerste Wereldoorlog werd op de plaats een centraal park aangelegd en werden de omliggende gronden verkaveld tot een residentiële wijk met voor die tijd kenmerkende architectuur.

Door de vestiging van het Sint-Pieters-station in 1910-1913 ontstonden er nieuwe straten buiten het gebied van de Wereldtentoonstelling en kwam er daardoor ook meer bewoning.

Prinses Clementinalaan 122

12

Conclusie

Persoonlijke appreciatie

Van jongs af aan had ik al een bijzondere fascinatie voor Art Nouveau en Art Deco. Veel van de vormentaal in mijn kunstwerken ontleen ik uit deze twee stijlen.Voor het maken van de rondleiding had ik al een pand voor ogen die ik wilde behandelen. Nadat ik de tocht had gemaakt was me dit pand nog steeds het beste bijgebleven. Ik wilde eerst een keuze maken voor de Vooruit aan de Sint Pietersnieuwstraat, maar voor mij was het een grotere uitdaging om te kiezen voor een bouwstijl die niet gebruikelijk was in België en waar maar weinig over bekend was.

Oorspronkelijk kom ik uit Nederland en nam ik dit afgelopen semester deel aan een uitwisselingsprogramma aan de Kunstacademie in Gent. De eerste drie weken in september was ik al in Gent aanwezig en ging ik zelf op onderzoek uit. Ik interesseer me enorm in architectuur, vooral de stijlen van voor de Tweede Wereldoorlog. Ik stippelde mijn eigen tochten uit en stond versteld van alle verschillende architectuurstijlen die Gent rijk is.

Ik doe graag literatuuronderzoek voor dit soort opdrachten. Hierbij ga ik nauwelijks uit van internet websites, maar duik ik graag de bibliotheek in. Dit was voor mij het perfecte excuus om een kijkje te nemen in het interieur van de Boekentoren van Henry van de Velde. Mij was echter niet bekend dat ik de boeken zelf niet mocht pakken. Daardoor kwam ik helaas niet verder dan de ontvangsthal van de Universiteits Bibliotheek. In Nederland ben ik ook nog op zoek gegaan naar architectuur boeken en overige literatuur die de architectuur van de 20ste eeuw beschreven. Op die manier kreeg ik een duidelijke chronologische structuur in mijn hoofd om vervolgens mee aan de slag te gaan.

Momenteel studeer ik aan de Lerarenopleiding voor Beeldende Kunst & Vormgeving. In de tweede week van februari dit jaar start ik met mijn stage in een museum te Amsterdam, waarbij educatie over de Amsterdamse School als architectuurstijl centraal zal staan. Voor mij was de keuze snel gemaakt om voor het bijzondere pand te kiezen aan de Prinses Clementinalaan 122. Van alle huizen die er staan valt mij dit gebouw het meeste op. Het is geweldig om te zien wat de verschillende mogelijkheden zijn van baksteenarchitectuur. Ik zie het als een pure ambacht, die helaas in de vergetelheid is geraakt.

Zodra ik weer terug ben in Nederland, om mijn studie weer te vervolgen wil ik me dan ook bezig houden met het oprakelen van de ‘vergeten architectuur’. Tijdens mijn stage aan museum het Schip (vanaf februari) zal ik proberen mijn passie voor deze architectuurstijl over te brengen op de jeugd van tegenwoordig. Als kind heb je soms geen idee in wat voor huis je woont, of langs welke geweldige monumenten je zojuist bent gefietst op je weg naar school. Jongeren zouden hier meer bij moeten stilstaan, omdat het onderdeel is van wat ‘je’ stad allemaal te bieden heeft. Niet alleen Nederland, maar ook België laat een schat aan waardevolle voorbeelden van Amsterdamse School architectuur zien.

Voordat ik de cursus Architectuurgeschiedenis volgde had ik geen idee wat me allemaal te wachten stond, maar als ik nu terugkijk was dit het leukste en meest inspirerende vak van mijn semester. We hebben weliswaar de algehele geschiedenis in sneltreinvaart behandeld, maar dat hinderde niet. Persoonlijk heb ik erg veel gehad aan de visuele voorbeelden van mijnheer Viaene zelf (dia’s). Het werkt veel beter om je passie over te brengen op je studenten door eigen beeldmateriaal te laten zien, omdat je er zelf bent geweest. Mijnheer Viaene bracht zijn ervaringen en herinneringen over met ongelooflijk veel passie, wat mij een perfect voorbeeld toont van hoe een leraar (in mijn ogen) zou moeten lesgeven.

12

We moesten veel informatie tot ons nemen per les, maar mijnheer Viaene haalde exact de belangrijkste punten eruit die van belang waren om te weten. Daarnaast diende de cursus als uitstekend hulpmiddel voor, tijdens en na de les.

Ergens in de laatste paar lessen zei mijnheer Viaene dat ‘lesgeven pure improvisatie’ is en daar geef ik hem helemaal gelijk in. Hierbij wil u uitzonderlijk bedanken voor uw expertise!

12

Gebruikte bronnen:

Boeken Encyclopedie van de Moderne Kunst, Amy Dempsey, 2e druk 2003.

Algemene kunstgeschiedenis, Honour&Fleming, 2007.

Cursus: Bouwstijlen van de wereld, Clemens Jöckle, Christopher Kerstjens.

De 19e eeuw in België – architectuur en interieurs, Jos Vandenbreeden & Françoise Dierkens-Aubry, 2000.

Art Deco, van de basiliek van Koekelberg tot het Flageygebouw, Francis Strauven, 2008.

Websites

Informatie prinses clementinalaan 122: http://inventaris.vioe.be/dibe/relict/18622

www. gent .be/eCache/WSZ/43/191.html

www.hetschip.nl

Afbeeldingen

Afbeelding Palais Stoclet: http://de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/712392

Afbeelding Villa de Bondt: www.villadebondt.be

Afbeelding Clementinalaan: maps.google.be

Afbeelding tijdslijn: uit het boek ‘Art Deco, van de basiliek van Koekelberg tot het Flageygebouw, van Francis Strauven’

Bijlage afbeeldingen: eigen beeldmateriaal