Architectonische studies 2

8/9/2019 Architectonische studies 2

1/87

ARCH ITEKTONISCHE STUDIES 2


2/87

TRANSPARANTIE IN DE ARCHITEKTUUR

HET GEBOUW EN DE STAD


3/87

Architektonische Studies 2 verschijnt onder redaktie van:L. van DuinH.de JongP. PenninkM. PolakE. de BruynR. Visser

Delftse Universitaire Pers I 1985


4/87

Transparantie in de architektuur,ir. H. de Jong, E. de Bruyn, dr. J. Dawson, P. Luthi

Het gebouwen de stad,prof.ir. P. Pennink, R. Visser


5/87

door:Universitaire Pers11RT Delft(015) 783254

van:'Ontwerpmethodieken'de r Bouwkunde

Hogeschool Delft(015) 784159

Arins, H.F. de Jong, J.P. DawsonBruyn, R. Visser

Roozeboom, S Spiekerman van WeezelenburgDuffelen, A. de Jong-de Waard, J.P. Dawsonvan de projekten van Zeinstra, Cornelissen en

dienst afdeling Bouwkunde van de T.H. Delft

'De Linnenkast ', Pieter de Hooch, 1663

Koninklijke Bibliotheek, Den Haag90-6275-228-4 SISO 710.6 unc 72.01

bouwkuns t1985 by H. de Jong, J. Dawson, P. Luthi, P.

o part of this book may be reproduced in any form byrint , photoprint, microfilm or any other means withoutpermission from th e publisher: Delft Universityress, Delft, The Netherlands.


6/87

inhoud

INHOUD

VOORWOORD pag. 1

TRANSPARANTIE IN DE ARCHITEKTUURDEEL I: THEORETISCHE KONTEKST1. Produktie en beeld,

i r . H.F. de Jong 32. Het thema en de manier van analyseren,

i r . H.F. de Jong 53. Resum van enkele architektonische begrippen,i r . H.F. de Jong 13

DEEL 11: INTERVIEWS, PLANMATERIAAL. EN INTERPRETATIE1. Interview met Herman Zeinstra,

i r . H.F. de Jong en E. de Bruyn 212. Interview met Hans Cornelissen,

i r . H.F. de Jong en E. de Brun 283. Analyse van de plannen,i r . H.F. de Jong 384. Innerlijke en ruimtelijke gelaagdheid,

dr. J.P. Dawson5. Beeldverhaal over architektonische middelenP. Lthi

HET GEBOUW E l ~ DE STAD, prof. i r . P.K.A. PenninkDEEL I: TWEE ONTWERPEN VAN THEO BOSCH

4148

1. Inleiding 532. Het thema: de gevel in de stad 59DEEL 11: INTERVIEW, PLANMATERIAAL EN INTERPRETATIE1. Interview met Theo Bosch (m.m.v. R. Visser) 662. Analyse van de plannen 76


7/87


8/87

voorwoord

Di t tweede nummer van 'Architektonische Studies' bevat eenaantal artikelen rondom twee thema's: transparantie in dearchitektuur en he t gebouw in de stad.Het eerste thema, transparantie in de architektuur, wordtingeleid door Harmen de Jong. Hij gri jpt daarbij terugnaar een studie van C. Rowe en R. Lutzky, 'Transparenz' ,in : Le Corbusier Studien 1 (Basel en Stut tgart 1968), diehet begrip transparantie in tweerlei zi n uitwerken: enerzijds in de let ter l i jke betekenis, waarbij het gaat omtransparantie van moderne materialen als glas; anderzijdsin de zin van meerduidigheid, waarbij het in het bijzondergaat om geli jkti jdige waarneming van verschillende samen-hangen tussen enkelvoudige delen di e zijn opgenomen inmeerdere kompositorische s telsels .De Jong gaat vervolgens na in hoeverre beide vormen vantransparantie zi jn toegepast in aktuele architektonischeprodukties: een woongebouw met H.A.T.-eenheden teAmsterdam van Herman Zeinstra en de verbouw van Cinetolto t buurthuis te Amsterdam van Hans Cornelissen.Jaap Dawson s t ip t tenslot te mogelijke overeenkomsten aantussen het psychologisch denken en het architektonischdenken: he t koncept van een gelaagde struktuur

staat volgens hem zowel in de modernearchitektuur als in de moderne psychologie centraal .Peter Pennink geeft in 'het gebouwen de stad ' aan op welke wijze gebouwen zich in de struktuur van de stad voegen.Hij analyseert met name de verschijningsvorm (de gevel)van twee projekten van Theo Bosch (de let terenfakulteit enhet z.g. in de kontekst van het stadsbeeld.i r . L. van Duin.

1


9/87

2


10/87

Ii r . H. F. de Jong

el 1 tHoofdstuk 1 - Productie en beeldHet archi tec tonisch thema ' t r ansparant ie ' : h ie r in spee l tde 'moderne' a rchi t ec tuuropva t t ing , zoals d ie rond de

i s on ts taan een gro te ro l . Nie t a l l eent ranspa rant i e , een ou d a rchi t ec toni sch

doch oo k l e t t e r l i j k e t r anspa rant i e . In hoeproductie h ieraan een bi jdrage le -verde, i s een open vraag.

Niet a l l een de kunstenaars , d ie door Aldo van Eyck' the Great Gang wordt genoemd (2 ) hie ld zichhet nieuwe ruimtebegr ip; oo k een inRusland hie ld zich rond de hiermee bezig .Geconcentreerd rondom de musicus en theore t icus MikhailVas i l ' ev ich Matyushin (1861-1934) werken o.a . Malevi teh,Mayakowski en Ladowski h ie raan . Matyushin verb ind t he tkubisme met h e t concept van de v ie rde dimensie , da t i s

door de Russische f i losoof Centraalde 'Zorved-mens' , Zorvedi s een combinatie van __

en De 'Zorved-mens'va n geslotenheid van de

derde dimensie. van he t ee t wordt be-paald door een deconcentra t ie van het D it maakteen einde aan de Europese t r a d i t i e va n het concentr ischzien. Dat d i t eenvoudiger da n doorvoel tu i t t a l loze enmuleer t het in 1922 a ls volgt :. . n h e t netvl ies omvormen teneinde de chaos

om een nieuwe waarneming van de were ld. (5 )

Malevi teh, deschi lde r , l ancee r t in 1915 he t suprematisme,he t nieuwe real isme a ls 'd e supremat ie van de pureemot ie ' . El Liss i tzky (1890-1941) s l u i t zich h ie rb i jaa n en ontwikkel t in 1919-1920 in samenwerking met Malevi thhe t concept Proun (Proekt Utverzhdeniya Novogo-projectom het nieuwe te bestendigen) . D it werk s l u i t aan b i jde S t i j l en i s erg bekend geworden o.a . door contactentussen Van Doesburg en El Liss i tzky.U it de experimentele per iode va n Ladowski in 1919-1920i s t e zien dat h i j a l s a r ch i t ec t een zoektalsof h i j schi lde r i s . In het gemeenschapshuis 1920)l i c h t h i j toe: I de ruimte .. . i s he t mate r iaa l vande a rch i t ec tuu r ' . Over de cons t ruc t i e maakt h i j zichgeen zorgen. 'D e nieuwe techniek maakt he t immers mogel i jk

cons t ruc t i e s te maken.... (6 , blz . 534)Nauweli jks twee maanden na d i t ontwerp houdt h i j ee np le idoo i voor de psycho-analyt ische grondslag va n dea rchi t ec tuur theor ieMen zet zich a f tegen de k lass ieke a rchi t ec tuur ensch i lde rkuns t , n i e t a l l een in de pro jec ten maar oo k inmanifesten met zinsneden a ls ' bevr i jd va n de t r ad i t i one l ea rchi t ec tuur me t haar symmetrie, gedecoreerde gevels ,vaste composi t ies e .d . I

3


11/87

_1 2

4

D it nieuwe ru imte begr ip , o f d i t nieuwe perspec t i e fi s een geheel ander a rch i tec ton isch doel da n voorheen.Evenals in de sch i lde rkuns t he t pa le t en h e t doek d iens tbaa rworden aan deze nieuwe opvat t ingen worden oo k in dea rch i tec tuur de a rch i tec ton ische middelen d iens tbaa rgemaakt aa n d it nieuwe ideaal. Het volgende c i taa t va nLadowski l egt d it ideaal uit :

De a rchi t ec tuur i s ee n kunst d ie met de ru imte werkt .De beeldhouwkunst i s een kunst d ie met de vormen werkt .De a r c h i t e c t d ie ee n gebouw conc ip iee r t moet ee r s t deru imte componeren, zonder zich t e in te resse ren voorh e t mater i aa l en de cons t ruc t i e . Pas daarna beg in t h i jdaarover na t e denken. Op die manier kan men be te r werkenen komt h e t gewenste r e s u l t a a t exac te r en be te r u i t .De ru imte spee l t well iswaar in a l l e kuns tu i t ingen ee nro l , maar a l leen de a rch i tec tuur b i e d t de mogel i jkheid

ee n werkel i jke percep t ie va n ruimte.hoor t b i j de a r c h i t e c t u u r , omdat ze de

van de ru imte de f i n i e e r tbepaa l t ) . Het grondpr incipe va n de cons t ruc teu ri s : met ee n minimum aa n mater i aa l ee n maximum aa n r e s u l t a a tte behalen . Dat hee f t n ie t s t e maken met kuns t en kana l leen toeva l l ig voldoen aan de eisen va n de a rchi t ec tuur .De vorm ka n onafhanke l i jk van mater i aa l bes t aan , zoa l sde exi s t ent i e va n abs t rac te vormen mogeli jk i s .De indruk van zwaarte be lnv loed t n i e t a l leen de vorm,maar ook de l evenservar ing . Wanneer w ij twee ve r s c h i l -lende mater i a l en ge l i j ke vormen maken, gee f t da t no gn i e t dezelfde indruk van zwaar te .Men moet e r de nadruk op leggen dat de a r c h i t e c t u u ra ls kurnst haar eigen wet ten hee f t . Dat ka n al leen da nhe lde r u i tgedruk t worden, wanneer de a r c h i t e c t zich n i e tdoor u t i l i t a i r e wetten l a a t l e iden .De gevel mag n i e t al leen h e t gevolg zi jn van de inhoudvan ee n gebouw; ze moet eigenwaarde bez i t t en ."Hoe moet men vormen combineren, en welke vormen zi jneenvoudig, elementai r? .. . een elementai re vorm ... i sd ie welke de beschouwer n i e t ont leden kan. Men moet a l l e r ee r s t de eenvoudigs te vorm, zoals b i jvoorbee ld de rechthoek,nemen, da n een minder du ide l i jke toe te voegen. Helderevormen z i jn b i jvoorbee ld de kubus, he t paralel lopipedum,omdat ze u i t eenvoudige vormen i s opgebouwd .... In dea rch i tec tuur wordt de overgang naar verbinding eenvoudiger ,naarmate du ide l i jke leesbare vormen l i ch t e r z i jn , omdath i e r voor nagemaakte kuns t en natural isme geen p l a a t si s , d ie in de p l a s t i e k en in de sch i lde rkuns t grote

i s h e t nu

vorm, zich va nde levensvormen omdat ze he lderder en duide l i jke r waargenomenkunnen worden. De j u i s t e vorm ge e f t geen beweging, maar u i tde verbinding va n de vormen gr oe i t de beweging.


12/87

en de manier

Foute vormen zi jn al leen goed l eesbaar , voorzover ze deju i s te benaderen. Ee n voorbee ld va n ee n goed l eesbare vormi s de kubus, omdat men, va n n zi jde benaderend, de helevorm duide l i jk gewaarwordt, hoewel men s lecht s twee vlakkenen ee n begrenz ings l i jn z i e t . B ij ee n gedeformeerde vormkunnen w ij b i j soor tge l i jke p o g i n ~ e n n i e t de gehele omvanggewaarworden (a rch ie f Shiwskulptarch) . (6, b lz . 510,

ve r t . Lu c Bos), d i t veranderde perspec t i e f , on t

ketende ee n lawine van nieuwe ideen en voors te l l en inruimtebehandel ing, composi t ie , opbouw van vorm en in mate r iaa ltoepassingen. Dat de vraag naar gebouwencomplexen met gehee lnieuwe programma's , een nieuw programma va n eisen, zoalsbi jvoorbeeld ee n chemische fab r iek , he t r ea l i t e i t s geha l t eva n de verander ing in de a rch i tec ton ische doels te l l ingonders teunde , was voor ee n groo t deel van de avan t -ga rd is tenee n bi jkomst igheid , d ie evenwel in propagand i s t i sche z ins te rk werd u i t ge bu i t .Om nu ee n gr ip te kr i jgen op deze plannen en daarmee oo kop recente plannen, j e e igen plan zullen we ingaan oph e t begr ip t ransparant ie .In he t boek Transparenz van Bernhard Hoesl i (10) wordt d i tbegr ip naar aanleiding van een a r t i ke l van Col in Rowe enRobert Slutzky (13) aan de orde ges te ld . Rowe en Slutzkyhouden zich bezig met t r anspa rant i e in en

z in , zoals da t door de 'Modernen' wordt u i t -gewerkt. Hoesl i voe gt toe hoe d i tdoor een aanta l k lass iekenIn d i t a r t i ke l zullen we deze in h e t toepassenvan d i t a rch i tec ton ische thema aanscherpen met de nadrukop de d ive rse a rch i tec ton ische middelen. Het werk van detwee a rchi t ec ten Herman Zeins t ra en Hans Cornel issen i seen ac tuee l voorbee ld van hoe in deze t i jd be-

ee n plaa t s ge n in de a rchi t ec tuur . U it demoge bl i jken in hoeverre op

de hierboven theor ie . Dede f e i t e l i j ke van omto t de in hun werk ev iden tkomen.

Gyorgy Kepes schreef in zi jn boekde volgende i n t e r p r e t a t i e vanAl s men (o p een , ve r t . )z i e t , die e lkaar overlappen en hundeel e lk voor z ichze l f nodig he e f t , s ta j e voor eens t e l l i ng van dimensies . D it probleem losal leen op door de aanwezigheid van een nieuwekwal i t e i t te veronders te l len . De f igu ren worden voord.w.z. ze zi jn in s t aa t

zonder e lkaa r t e ve r -houdt meer in dan a l l een

ee n optische h e t kan le iden to t een meeromvattende ru imte l i jke betekenteen s imul tane percep t ie van versch i l lende p laa tsen in deruimte . De ruimte w i j k t n i e t al leen terug maar f l uc tuee r t(verspringt) in voortdurende ac t i e . De van det r ansparan te f igu ren he e f t een dubbelz innige betekenisa ls men elke f iguur , zowel de d ich t z i jnde a ls deverder af z i e t . (U , blz .

Me t deze def in i r ing i s ee n concept van t r anspa rant i e vast-ge legd, da t z i ch d i s t anc i cc r t va n enige fysieke kwa l i t e i tvan ee n subs tant i e en zich bi jna to taa l a fze t van he t ideeva n t r ansparan t a l s t o t aa l doorzichtig . Maar wat betekenth e t da n wel?In hu n a r t i ke l betogen Colin Rowe en Rober t date r sprake i s van twee soor t en t ransparant ie

doorzichtigheid en t r ansparan tgevoel voor h e t ee r s te komt

sch i lde rkuns t en u i t i e t s wat j e a l s de 'machine es the t i ek 'zou kunnen noemen; t r anspa rant i e in overd rach te l i jke z inkomt waarschi jnl i jk a l leen u i t de kub is t i sche sch i lde rkuns t .Me t schi lde r i j en u i t h e t begin van deze eeuw wordt d i tge ' l lus t reerd.

5


13/87

6

In h e t sch i lde r i j va n Czanne zien we d a t s te l se lma t ig de e l e -menten diepte suggereren, zi jn onderdrukt . De voor - ,tu ssen - en achterbrond zi jn mi n o f meer gecondi t ioneerdto t een ondiep gehee l . Bovendien komen de ob jec ten naarvoren wat ve r s t e r k t wordt door een gebru ik va n contrasterendekleuren. Het midden van de compos i t ie wordt overheers tdoor een vr i j d ich te , in de d iep te verlopende, r a s t e r i ng .Deze z8ne wordt d.m.v . hor izon ta le en ve r t i c a l e l i j nenges tabi l i s ee rd , zodanig dat de aandacht naar de randenverschu i f t .'Analyt isch kubisme' i s vooral te kenmerken door h e t volgende:f r on t a l i t e i t , onderdrukking va n d iep te , samentrekken va nde ruimte, def in i r ing va n l ichtbronnen, h e t naar vorenkomen van ob jec ten , ee n beperkte kleurkeuze , een samenste lva n schuine en or thogonale l i jnen en ee n neiging to t on t wikkel ing van de randen va n h e t sch i lde r i j .Het l aa t -kubisme wordt, afgezien va n h e t verknippen enweer samenvoegen va n ob jec ten , gekenmerkt door een no gverder 'krimpen van de d iep te en een verhoogde nadruk opde r a s t e r i n g ' . Verder wordt e r da n gewerkt aan de verv lecht ing van twee cordinat iesystemen.Aan de ene kan t duiden gekromde en schuine l i j nen op een

aan de andere kan t impl icee r t eenen ve r t i c a l e l i j ne n een

d ie hiermee in tegenspraak i s . In h e t algemeenkromde en schuine l i j nen een soor t na t u r a l i s t i s c he be teken is ,t e rwi j l de or thogonale l i j nen een geometr ische her -bevest ig ing va n he t bee ldv lak vormen. Beide systemen zorgent ege l i j ke r t i j d voor ee n o r i n t e r i n g van de ob jec ten inde ' z i ch u i tb re idende ' ru imte n op h e t doek, t e rwi j l hu ndoorsni jden, hu n overlappen , hu n in e lkaa r g r i jpen , hu nopbouw to t gro te re en meer f luctuerende c o n f i g u r a t i e s ,h e t on t s t aan va n h e t t yp i sche , meer duidige, kubische mot ie fmaken. Als voorbeeld van deze l a t e r e per iode tonen we no gee n sch i lde r i j van Lger , n . l . 'T ro is faces ' (1926).Ook Le Corbusier maakt in deze per iode een s c h i l d e r i j :

"

Let op de overeenkomst t u ssen 'T ro is faces ' va n ger enh e t sch i lde r i j van Le Corbusier : monochromatische kleur vlakken - du ide l i jke beeldopbouw in ve rsch i l lende s t rokenondiepe gelaagde ruimte. Het sch i lde r i j vanLe Corbusieri s volgens de kub is t i sche t r ad i t i e in l agen opgebouwd (0 -v e r i g e n ~ i s he t geen kub is t i sch sch i lde r i j ; he t wordt to th e t z .g . purisme gerekend).


14/87

De hierboven getoonde poging (d.m.v. een bee ldana lyse )l a a t zien dat het onmogel i jk is om van de ruimtein he t schi lder i j vas t te door de ver -sch i l lende l agen in ten opzichte van e lkaa r vas t l iggende

i t i e s u i t te tekenen: n ie t a l l e vormen zi jn eenduidigde ruimte te f ixe ren .

Het typisch voor t r anspa rant i e in ove rdrachte l i jke z inda t va n de vormen in de ruimteD it van LeCorbusier l a a t zien

deze vorm van bezigwas.In de moderne sch i lde rkuns t i s t r anspa rant i e in overdrachtel i j ke zin verbonden me t de weergave van ' f r on t aa l u i tgebre ideob jec ten , in ee n ondiepe geabst raheerde ruimte.Le t t e r l i j ke t r anspa rant i e daarentegen i s verbonden methe t ' t rompe l ' o e i l ' e f f ec t van een diepe, na tu ra l i s t i s cheruimte.

s lecht s t e suggererenomdat h ie r de derde dimensie ontbreekt . In de a rchi t ec tuurkan ze to t fysiek f e i t worden aangezien de derde dimensieh i e r l e t t e r l i j k aanwezig i s . J u i s t doorda t in de a rchi t ec tuurde l e t t e r l i j k e t r anspa rant i e veel voorkomt i i n de vorm vang las b .v . ) hee f t he t spreken over meer overdrachte l i jkevormen van t r anspa rant i e vaak t o t verwarr ing ge le id ; j u i s tdoorda t t r anspa rant i e l e t t e r l i j k voorkomt wordt de overdracht e l i j ke , fenomenologische t r anspa rant i e a ls h e t ware vergeten.Je zo u kunnen zeggen da t de l e t t e r l i j k e t r anspa rant i emogel i jk werd met h e t gebruikvan grote glasvlakken. Hierdoori s de l e t t e r l i j k e t r anspa rant i e nauw verbonden aan de modernea rchi t ec tuur en kan j e t r anspa rant i e in ove rdrachte l i jkezin va ke r terugvinden in a rchi t ec tuur van vr 1900.Hoewel Rowe en Slutzky u i t s lu i t end voorbee lden aanhalenva n de 'modernen' toon t BernhardHoesl i in z i jn commentaaraan, da t in per iodes va n vr 1900 overd rach te l i jke t r anspa rant ie in de a rchi t ec tuur geen onbekend fenomeen was. De' k l a s s i eken ' hadden minder middelen te r beschikking omto t l e t t r l i j k e in hun gebouwen t e komen,dus werden ze v i r tuoos in h e t suggereren van een gelaagdheidsen meerduidigheidservar ing: t r anspa rant i e in ove rdrachte l i jkezin .Vr 1900 werd de f iguur l i jke vooral gebruiktom ee n gebouw, o f een ruimte i nz i ch t e l i j k te maken, demass iv i t e i t te doorbreken, ruimte te suggereren. In fe i tenis d i t een manier van ordenen, ee n gevecht metde mater ie binnen h e t architectenvak (bi jvoorbeeld ee nevenwicht zoeken tussen ve r t i caa l en hor izontaa l , tussensymmetrie en asymmetrie).Na 1900 on t s t aa t j u i s t he t a fze t t en t egen derge l i jke 'overordeningen ' . De 'mater ie ' )s voldende onder con t r6 le .De dan veel meer u i t naar de 'Zorved-mens ' : van de sp i r i t ue l e en fysieke ge-s lo tenhe id van de ' de rde ' dimensie. Het zoekende combina t ie van he t zien en h e t weten, de vanhe t zien en de sp i r i t ue l e i n tu i t i e . Nie t de op-bouw van de ruimte in k lass ieke z in i s dan he t doe l , maarhe t van een reeks d ieachtereenvolgens of kunnen wordenen een plaa t s ge n in vroegere (o f l a t e r e )De l e t t e r l i j k e t ransparant ie van een mate r iaa l kanh ie rb i j ee n goed hulpmiddel z i jn . Colin Rowec . s . gebru ik t hie r toe ee n gebouw va n Le Corbusier n . l .Vil la Ste in t e Garches (1927) en h e t B a u h a u s c o m ~ l e x va n Walter Gropius t e Dessau (1925/1926).Overeenkomsten tussen de twee gebouwenIn beide gevallenkraagt boven eenIn beide gevallen i s beganegrondgevel eenze l fdesoor t van raamopeningen en wand vlakken tezien. Aan de v i l l a wordt hierdoor een zekere l i ch t heid verleend, d ie b i j h e t Bauhaus ontbreekt .

7


15/87

8

D it komt n i e t a l leen omdat de muurvlakken in h e t l a a t s t egeval in verhouding breder z i jn ; nee, ze manifesterenzich a ls gedrongen zware p i j l e r s waarvan de breed ten ie t s t r ook t met de aanzichtmaat va n de kolommen d ieerboven in he tze l fde maatsysteem door lopen. Die bovenl iggen-de kolommen zi jn vee l smal l e r waardoor h e t geheel n i e ta ls n systeem gelezen wordt. In de v i l l a i s d i t welh e t geval : de smal le wandvlakken voegen zich in h e tmaatsysteem va n de gevel en in de e rach te r leesbarekolommenstruktuur, zodat de ' voe t ' va n he t hu is , hoewel

u g Q e ~ e ~ u t . o .v . h e t gevelvlak, toch deel u i tmaaktvan de composi t ie ervan .In beide gebouwen bes taa t de gevel boven de teruggelegdebeganegrond u i t een doorlopende w it gep le i s te rde band,maar na d i t punt houden de overeenkomsten op. Alle ree r s ti s e r ee n hee l duide l i jk versch i l in de manier waaropbeide a rchi t ec ten met h e t mater i aa l g las omgaan. LeCorbusier h a n t e e r t he t g las a ls ee n mate r iaa l da t ge l i j k waardig i s aa n de s t roken d ich te gevelbekleding. Glasen s tucwerk wisse len e lkaa r a f in ongeveer ge l i j kes t roken , zodat aan he t g las de ka r a k t e r i s t i e k van eenvlak p laa tmate r iaa l ver leend wordt. In t egens te l l ingto t d i t ver lenen van een oppervlaktespanning aan h e tg l a s , s t aa t de manier waarop Gropius h e t behande l t :he t immense g lasv lak in de gevel van de 'Werks ta t tha l le 've r toon t eerder de karakte r i s t i ek van ee n s lap naarbeneden hangend gord i jn , da n van ee n s t r ak gespannenv lak . Zo kan j e du s zeggen dat Gropius h e t g las meerin z i jn doorzichtige kwa l i t e i t ( l e t t e r l i j ke t r anspa rant ! )benadrukt , t e rwi j l Le Corbusier veel meer de p laa tach t igev lak- t e rugsp iege lende kwa l i t e i t naar voren haa l t .


16/87

In een verdergaande analyse va n Rowe c . s . wi j s t h i jop de veranderende ruimte-beleving door de in t roduc t i eva n zones of coulissen in de v i l l a te Garches.He"t r e s u l t a a t van deze wijze van werken s t e r k verwantaan de kub is t i sche vondsten wordt a ls vo lg t u i tge legd ;In de v i l l a s t e in t e Garches wordt he t te ruggep laa ts tevlak va n de beganegrondverdieping in he t gebied vande erboven gelegen gevel opnieuw gedefinieerd doorde koppen van de dwarswanden d ie he t t e r r a s ' oms lu i ten ' ,en door de beindiging van de om de hoek geze t te g la s s t ro ke n u i t de voorgevel . Me t deze middelen wordt de suggest ieopgebouwd van ee n d i r e c t ach te r de gevel l iggende,ondiepe ' ru imte s t rook ' o f I - s ch i j f l , ee n volume datper verdieping va n l inks naar rech ts loop t , maar ookover dQ versch i l lende verd iep ingen loop t van bovennaar beneden. Tegeli jk wordt, naas t he t h ie rvoor beschrevenvolume, i e t s anders gesuggereerd , n . l . ee n p l a tvlak gedefinieerd door de koppen va n de binnenwanden(die noo i t to t de gevel door lopen!) , he t vlak va n debeganegrond en de e inds t i j l en va n de om de hoek geze t teg lass t rook . Di t vlak i s e igenl i jk he t ach te rv lak va nhe t bovenbeschreven volume.Voorts manifes tee r t zich he t schijnbare achte r s t e v lakva n de doos t ege l i j k met he t 'meer lagige ' voorvlak ,doordat de achterwand va n de l ogg ia doorgetrokken wordta ls achterwand van he t dak te r ras . Zo wordt oo k h e t' a ch te rv iak ' op versch i l lende manieren z ich tbaa r , a lshe t ware naar voren gehaald . Al met a l t r eed t e r ee nt r anspa rant i e op d ie verge l i jkbaa r i s met he t sch i lde r i jvan Lger: deze on t s t aa t doordat e r eenspel va n wordt me t a l l e r l e i vlakkend ie in dezelfde r i c h t i ng , op verschi l lende" d iep ten ,geplaa t s t z i jn . Er on t s t a a t ee n subt i e l e organi sa t i eva n de facade in ee n complexe meerlag igheid j ee n ve r t i ca l ezonering oo k va n de ru imte va n ee n gebouw. Er i s eensamenhang va n vlakken d ie ach te r e lkaa r s taan in ee na ls ondiep gesuggereerde ru imte en e lkaa r wederzi jdsdoordr ingen n e t a ls in h e t sch i lde r i j va n Lger .

9


17/87

10

Vervolgens s t e l t Rowe c . s . , na oo k nog gewezen te hebbenop het opvallende fe i t dat d it gebouw het b i j u i t s tek'nodig heef t ' om exact frontaal beschouwd te wordenook va n de gangbare fotodocumentatie ervan) ,dat er hier sprake is va n ee n 'vervreemding va n dearchi tec tuur va n haar '3-dim ensionale aard: de werkeli jkheid van de diepe ruimte wordt voortdurend in tegenstel-l ing to t aanduidingen va n een ondiepe samengedrukte

ruimte geplaats t , wa t ee n sterke spanning tussen werkeli jkheid en suggest ie teweeg brengt . Eenzelfde spanningt r eedt nog op ee n andere manier op : als je de plat tegrondva n de hoofdverdieping bekijkt, z ie je dat deze welhaasthet tegendeel i s van wat in de gevel gesuggereerd wordt.De doorgaande glasstroken 'beloven' de plat tegrondopbouw (f ig.A), te rwi j l ze in werkelijkheid volgenshet tegenovergestelde principe opgebouwd bl i jken (fig .B).Zo veroorzaakt de a l eerder omschreven 'gevelzone'met zi jn dwarsrichting ee n diepgaande ingreep in deruimtewerking van de plat tegrond.Samenvattend ka n het volgende gezegd worden: kenmerkendin a l le opzichten is ee n constant optredende meerduidigheid, tegenspraak va n ru imte l i jke dimensies ofwel een ononderbroken dialect iek tussen fe i t en aanduiding,werkelijkheid en i l lus ie .

Deze opbouw in zones gebruikt Le Corbusier ook in deplanning va n grote gebouwencomplexen, zoals in hetplan voor het Volkenbondpaleis te Genve. Deze opbouwi s ook. te vanui t heten doet denken aa n deMalevitch. In deen stroken zeer

De bovenomschreven doorwerking, to t binnen in he t bouwblok,kent het Bauhauscomplex nie t . Alleen de sensatie va nhet door de glazen hoek heen kijken en zo binnen enbui ten tege l i jk zien is door Gropius gezocht en waargemaakt,zodat va n ee n prachtig voorbeeld va n l e t t e r l i jke t ransparant ie ka n worden gesproken. Om d it t ransparante ef fec tb ij het Bauhauscomplex te ervaren is de benaderingdiagonaalsgewijs; d it tegenover de ervaring va n zonesof coul issen va n de vi l l a Stein die op z 'n s te rkstwerkt b ij ee n frontale benadering.Rowe gaat nog in op de plat tegrond opbouw e:d . en verge l i jk t d i t weer met de v i l l a S t e i n .Zoals u i t de analyse va n Colin Rowe c .s . va n de schi lder-kunst en de archi tec tuur bl i jk t , is het verschi l tussen

nie t het crucialeen moderne t r ad i t i e .He t groo' tste verschi l be t re f t de opvat t ing va n de ruimteen het perspectief .


18/87

omwentel ing aa n inoenken . Het ontke tende n i e t a l l een een veranderend ruimte-begr ip en ee n gewi jz igd perspec t i e f , maar he t le iddeto t ee n andere manier van r u i m t e l i j k e planning van gebouwenen andere Een helder vDorbeeld va nee n voorloper van deze omwenteling vindt men in het werkva n Sir John Soane: hierin is de behoefte aa n een ander

en een opeengeperst duidel i jkaf te lezen.

S ir John Soane (1753-1837) had t e makenmet he t s teeds grote r wordende programma van e isen vande Bank of England. Vanaf 1791 to t 1833 h e e f t S ir Johnh ie r aan gewerkt . In deze per iode onts tonden s teeds nieuwefunc t ie s waarvoor nieuwe afdel ingen van de bank nodigwaren, en ondergebracht dienden te worden in nieuwev leuge l s va n h e t gebouwencomplex.De ontwerparbe id van Soane was e r vooral op ge r i c h tvoor elk van deze' vleugels ee n du ide l i jke a rch i tec ton ischevorm te vinden. Bi jna a l l e t o t da n to e ontwikkelde a rchi -tec tonische archetypes hee f t h i j gebru ik t , zoa l s tonge-welven, koepels op penden t i f s , h a l f overdekte binnen-p laa tsen ( a t r i a ) . Zijn bedoel ing was om op d ie manieraan elke ruimte een e igen karak te r te geven. Toch komtzi jn Bank of England nu over a ls ee n bonte verzamelings t i j l e lemen ten en een ca ta logus van versch i l lende autonomrruimten.Nieuw in d i t complex i s ech te r de vondst van de ' t us sen-ruimte ' tussen de versch i l lende autonome elementen .Dat Soane zich hiervan bewust was b l i j k t u i t de manierwaarop h i j b .v . de on tb i j tkamer in z i jn e igen hu i s inde Linco ln ' s Inn Fie lds i n r i c h t t e . In deze k le ine ruimtep laa t s t h i j oo k een koepel cons t ruc t i e . De koepel i sk l e i n e r dan de ruimte waarin h i j i s geplaa t s t . De re s t ru imtei s met g las bedekt , en zo on t s t a a t een binnenruimted ie l e t t e r l i j k binnen in ee n ruimte i s geplaa t s t . Hi e ri s hee l duide l i jk voe lbaar , dat ee n ruimte n i e t noodzake l i j -kerwijs door ee n gevelvlak bepaa ld wordt .De restruimte is te vergel i jken me t de in vi l laStein va n Le Corbusier. De naar binnen liggende slaapkamers i n deze vi l la zijn ruimtel i jk niet zo sterk bepaald als de ruimte onder de kepel in de ontbijtkamer va nSoane. Echter in de door Le Corbusier gehanteerde'kubist ische ' opgebouwd door ' coul i ssen ' isde zone geen restruimte maar ee n ondeerdeel va nde gehele ruimtel i jke

5,6 Plans of NosRichardson, 1825.(SD 113 and 14 Lincoln's Inn Fields. drmvn bV C 1.basement of No 13. Right: ground noors' of Nos

11


19/87

12

Een architect die deze twee ordeningsprincipes in nplan hanteert is Aldo van Eyck. Bovendien komt in zijnwerk zowel de l e t te r l i jke als de f iguurl i jke transparantievoor. hanteert in de nieuwbouw van het Hubertushuisaa n de Plantage Middellaan te Amsterdam het 'moderne'kubistische perspect ief: hi j verwijst zelf naar hetwerk van de Franse schilder Delaunay, die indrukwekkendekubistische en heeft gemaakt. Ook in het Huber-tushuis is sprake va n een vervreemding va n de architectuur va n haar '3-dimensionele aard': devan de diepe ruimte wordt voortdurend inva n ee n ondiepe samengedrukte ruimte, wat een s terke spanning tussen

teweeg brengt.in verschillende kleuren gevel vlakken ver-sterken d it verschijnsel : je loopt in het kubistischeperspect ief .In de renovatie va n het oude pand hanteert van Eyck hetklassieke perspect ief . Over d it laats te deel schri j f t h ijin z i jn boek Aldo van het volgende:

Naar variabele door middel van transparantie :het zichtbaar maken van variabele afstand en ruimtedus.eendie verderweg ook n of meerdere

Aan deze zijde va n ee n verderweg gelegenn of meerdere die gelegenModulatie van visuele dte, variabele enafstand zo\vel van plaats to t plaats als vanuit ee nplaats gezien--dat will zeggen achtereenvolgens en

V I ~ t d l l ' t l . , s ; C t i l n , l d ~ t 3 5

Faunh rJoorandtHtJc-no.35

~ d t t t J l : j t t n ~ f l I d " , .33


20/87

169 Rom, Vatikan, Scala Regia, erbaut 1663-66 von Bcrnini

Pieter de Hoogh laat zien wat beslotenheid ju i s t dooropenheid en transparantie betekenen kan wanneer hijee n openstaande deur of raam, ee n poort , ee n gang ofee n steeg op schildert , zodat de beschouwervanuit ee n plaats door meerderebinnen- en heen ki jkt , soms zelfs door de

aan de overkant va n de s traat of gracht--metdaarin misschien weer ee n poort of steeg.Daartussen art iculeren wa t mensen op weerde Ook zonder veelsprake zijn van openheid welkeZoals bij Sonsbeeksmalle toch ee n s terke zi jdel ingse

teweeg brachten, is dit in de oude panden va nHubertus, door de wijze waarop in de va n voornaar achter lopende evenwij draagmuren worden aan-gebracht ook het geval. (7 , blz. 82)

Uit het voorgaande bl i jk t dat inzin--de combinatie van fysiek zien en de spir i tuele in tUlt le va n zien en weten--zowel met de middelen va n deklass ieke architectuur als met die va n de 'modernen' is opte bouwen. Transparantie i s ee n at t i tude, ee n emotieHelderheid is steeds ee n beoogde wens.

analyseren--zij het een ontwerp of va n andereof va n jezelf--kan worden dooraandacht te richten op enkele essentile componenten. Ofin ee n plan is va n transparantie , l e t te r l i jk off iguurl i jk , de 'moderne' of klass ieke zin, is ee n in-zicht dat je zelf dient op te bouwen.Onder de verschillende componenten benoemen we ee n aantalI architectonische middelen' die daaraan in hoofdzaak ge sta l te geven. De eerstgenoemde 'archi tectonische mid-delen' werden veelal door de klassieken ; dela tere 'door de modernen.

He t i s evident dat nodeloze fOllten in het gebruik van eengebouw ergernis oproepen. Dit kan zo frustrerend werken,dat de positieve aspecten niet meer gevoeld worden.Onderscheiden ka n worden: het doel en de intent ie van eenprogramma, functionele doelmatigheid.Maar deze analyse r icht zich hoofdzakelijk op de com-

va n de ruimte, en nie t op het programma va n eisen.

is nie t alleen va n belang hoe de ruimte op zichgevormd is , maar ook de re la t ie tussen verschi l -lende ruimten, de manier waarop de r ~ i m t e n tesamen

vormen, n Binnen dezekomt dan de ' I (als invorig hoofdstuk besproken) aa n de orde.

De over twee assen symmetrische ruimte, bekroond door eenkoepel zoals door Soane wordt als planningsmiddelis n va n de s terks t werkende Deis ookb. 2 De route architecturaleDe route architecturale is al ee n veel dynamischer ontwerprniddel. Heel nauwkeurig \vordt gevolgd hoe iemand zich va nde ene ruimte of plek naar de andere begeeft. Deze beweging kun je vergelijken met ee n interessante route in ee nberglandschap, waar je langs ee n ste i le bergwand omhoogklimt en beurtelings uitki jken rustpunten vindt die nu

13


21/87

lu lt 'I.' )"0'

Palladio: Villa Erno

lm Grundri13 Palladios erscheinen Transpa-renzen bezeichnenderweise deraehse der Kornposition: so istsowohl Teil der Schchten-

des Villa als aueh["''"'''''''''1111l de r Aehse, welche dieAnlage senkrecht durchdringtAuBenraurn

14

eens u i t z i ch t geven op he t s teeds dieper wordende da l , danweer op de lonkende bergtop. D e ' zi jn n i e ta l t i jd van d ie s te rk bepaalde ruimten b i j b. 1) maaront lenen hu n kwa l i t e i t aan het ui tz ich t t e r plaa tse .De s l ingerende route door Maison de Verre i s te beschouwenals een route archi tec tura le . De hel l ingbanen in vee lplannen va n Le Corbusier hebben oo k vaak dez.e func t i e .

Het raumplan i s vooral ontwikkeld door de Weensea rch i t ec t Adolf Loos. Het i s te beschouwen a ls de combi-na t i e van de twee Opmerkel i jkh ie rb i j i s wel dat de ruimte verdwijnt . Dekamers zi jn ten opzichte van e lkaa rje van de en e kamer in de volgende loopt . De en ekamer i s ru imte l i jk gere la teerd aa n de andere (d e

Architectonische 1 is d i t

dat(grote)kle ine re ) .nader

He t pr inc ipe waarbi j de ruimten a ls zones, a l ~ gebiedenten van e lkaa r worden geplaa t s t , i s in hoofds tuk2 u i tge legd . worden de ru imte l i jkea ls cou l i s sen beschouwd. I!oor de cou l i s sen eente geven ka n in d ie dikte ook nog weer ee n ru imte \vorden

Met d i t z i jn gehele gebouwencomplexengereal iseerd. Het van Le Corbusier voor he t Volken-bond i s op Veel l a t e r (vanaf

hantee r t Alvar in de opbouw vande un i ve r s i t e i t van Otaniemie

Uiteraard s t aa t de mater i le vorm n i e t los van de ru imtevorm, a l va l l en ze n i e t a l t i j d geheel samen. Het i s daar -door mogel i jk en boeiend om d i t eens apa r t onder ogente nemen. Bovendien i s de keuze van cons t ruc t i een mate r ia len van essent i ee l belang in de wijze waarop eengebouw ervaren wordt.


22/87

Hier wordt een uitspraak gedaan over hoe de diverse vormenzich ten van elkaar verhouden. Binnen het kaderva n d it ar t ikel noemen we drie va n de vorm-compositie:

De dominant werkt als focuspunt en heeft vaak ee n verzende functie : het benadrukken van het idele doel va nhet complex en het organiseren van een eenduidige ordening.

Al s voorbeeld hiervan is ee n kathedraal te noemen.

In het configurat ieve proces worden een aantal samenhangende vormelementen to t ' c lus te r s ' bijeengebracht . Eenaantal clusters tesamen vormen weer ee n grotere eenheid.Hierdoor kr i jg t het kleinste vormelement ee n re la t ie methet to ta le complex. Deze ze van werken is toegepastbij de opzet va n het Burger Weeshuis va n Aldo va n Eyck.

3. De open compositieAl s me t ee n be-

ervaringenoostersewordt ervaren in plaats va nals ie ts beangstigends zoals vaak in het westen wordtopgevat. Het oorspronkelijke ontwerp va n het Van Nellegebouw te Rotterdam door de architect Van der Vlugt was op

de van de open Deze op -vatting is nog steeds aa n het gebouw af te lezen.

15


23/87

16

c. 2 Constructie en materiaalZoals in het c i taa t va n Ladowski aa n het begin va n d itar t ikel is gesteld, is het va n de construc-teur het volgende: met ee n minimum aa n materiaal ee nmaximum aa n resu l taa t behalen. De t a l loze manieren waaropdit is te verwezenlijken, vooral ook door deva n nieuwe materialen en technieken en door nieuwe bezullen we hier nie t aa n de orde s te l len .He t gaat ons hie r om de synthese van constructie en ma-ter iaal zoals die to t uit ing komt in de plast ische wanden de

wandMet het loslaten van het de auto-nome ruimte, met haar vaste re la t ie tussen wand en opbouwva n de ruimte, het hele ontwerp s tructureerde, onts taat de

de verschillende ruimte vormende elementenonafhankelijk va n elkaar te ontwikkelen.De wanden, die in de Barok en het Manierisme a l va n ui t -

convexe en concave worden voorzien,komen nu echt lo s va n het gebouwen lopen va n binnen naarbuiten. De vraag is d a n ~ is de massieve, eventueel va nvoorziene wand nog vloer- en dagdragend?De 'Modernen' zijn hierin nie t al t i jd even Zecreren dozen met 'dunne' wanden, soms dragende wandenmaar soms ook nie t ; of ze werken met haaks op elkaarstaande wandvlakken.He t Schrderhuis va n Gerrit Rietveld is va n d i t laats te eengoed voorbeeld. Het eigen huis va n de Russische architectMelnikov is ee n goed voorbeeld van een plas t i sch gevormdedragende en geperforeerde wand. Dat ook zo'n inwand zeer t ransparant ka n bl i jk tonderstaande afbeeldingen.


24/87

laUfLs!d " !!s>!11 i j l \ ) . !H)\11

griekse tempelvormenCloMn ....1 2 3" :; " J]

5ill]9

( ! (

PYcNOSTYUACroRDINt; 10

( ) { ., F\"D

() () ,,,

( ) ( )

ARIf:05TYU.ACCORDLNG TO

2 sHoe'\vel de kolommen en balkenstructuur als constructie typeal lang bekend i s , is door geschriften va n Le Corbusierdeze manier va n construeren opnieuw vanuit het bouwvaknaar de bouwkunst gevolueerd. Colonnades, vroeger ie tsdat tempels en paleizen hoorde, waren door deineens ontwerpelementen, die to t op de schaal va n ee nwoonhuis bruikbaar werden. Een colonnade va n zuiver gevormde slanke c i l inders , bovendien onderdeel va n hetdragend skele t , betekent ee n ruimte begrenzing die naarbehoefte open of g e s ~ o t e n kon worden.Met het actual iseren va n de colonnade, voelde Le Corbusierook de behoefte om ee n maatvoering--een matenstelselals regelend mechanisme--als ontwerpmiddel in te voeren.Als immers ee n ruimte, een kamer, zo vr i j gep laats t wordtbinnen een ruimteli jke als bijvoorbeeld in devi l l a Stein , da n is het intercolumnium (de kolomafstand)een essent ieel ruimtel i jk gegeven. De studie va n LeModulor va n Le Corbusier legt zi jn conclusies betreffendevast . Le Corbusier benadrukt niet het 'goddeli jke'maatprincipe, maar l egt de op het matenstelsel alseen noodzakelijkIn ar t ikel 'Maatmoduul en objectmoduul' (3) f tG. C. Argan ook over de noodzaak van ee nHoewel Argan afrekent me t ee n aantal waardendie in d it ar t ikel naar voren werden gehaald, komt hijtoch to t heldere analyses die voor ons bruikbaar kunnenzi jn , vooral die met to t de kwestie va n demaatmoduul:

Zoals bekend is het da n gekomen to tde architectonische vormen in de regelsordes (pyenostyle, systyle, , arcostyle, eustyle- - r ed . ) . Inperking va n de va n de kunstenaarwerd er helemaal nie t mee beoogd. Het is zoals in demuziek, waar de def ini t ie va n de octaaf ook niet to t doelhad de aspi ra t ie va n de componist te nie t te doen. Watzulke regels we l inhielden was het idee dat de schep-pende arbeid in essent ie of het combinerenva n elementen was. wordt inventie va nee n compositie of van een denk- enwerkwijze, van een systeem va n re la t ies . . . . Van dezeprocessen is Vitruvius modulatie het bekendst. Het istypisch voor de klassieke architectuur. Zoals bekend ishet in de moderne arch i tectuur to tgenomen, j u i s t waar haar processen inmoesten worden omgevormd.Maar n moet moduul is geengrondvorm, maar ee n vir tue le Er i s geenmoduul anders da n in ee n proces va n modulering. Het isin de eerste plaats ee n ontwerpprincipe.

Het beeld va n het gebouw geeft , als het goed i s ,aa n de essent ie ervan. Al s wordt je da n gecon-fronteerd met de vragen: Moet het beeld ver-ze n naar bekende metaforen? Voegt het zich in ee n ar-

en cul turele taa l (semantiek) of heeft derepresentant va n de opbouw va n het gebouwen de ref lect ie va nhet functioneren va n het bouwwerk ee n voldoende sterk beeldom de betekenis va n het gebouw over te dragen?De keuze hiervan is ee n kwestie va n s t i j l . Het c i taa tva n Ladowski aa n het va n d i t ar t ikel l i e t zien datzich sterk bezighield met deze beeldvormende problemen.In stel l ingen verdedigde Ladowski zijn opvattingen overwa t er gedaan diende te worden door een architectonischontwerper; in onderwijs en in zijn werk ga f Ladowskiaan, ho e j e to t die gewenste beeldvorming zou kunnenkomen. De thema's die hij hierbi j aa n de orde steldede volgende:

massaevenwichtconstructie

proportieritme ruimteopbouwvolumegewicht

17


25/87

________

18

In de volgende twee voorbeelden is te zien, hoe er gewerktis aan het beeld van een Door de architectonischebewerkingen op beeldend is er sprake van ee n, va n ee n meerduidigheid. De en e hoofdbewerking is verticalisme ten opzichte va n horizontalisme;de andere is symmetrie ten opzichte van asymmetrie.Michelangelo: ontwerpschetsen va n de San Lorenzo teFlorence (10, blz . 63)Deze serie va n ontwerpschetsen toont aan, hoe de een-duidige maar tweeslachtige tussen de ge-

va n de onderste gevelparti j en het daarvoor ui t -stekende verhoogde middendeel stapsgewijs overwonnenwerd. In het laats te ontwerp is ee n toestand bereikt ,

nu eens de tectonisch bewerkte ver t icaa l ,dan weer de aaneenschakeling van de verticale elementen inhorizontale zin, in ee n wisselwerking, deva n de beschouwer in gel i jke mate aanspreken. Ieder element va n de gevelorganisat ie is meerduidig: het ka n steeds in nieuwe vorm en betekenissamenhang worden

~ ~ ~ ~ L - ~ V ~ e ~ n ~ e ~ t ~ i ~ (10, blz . 62)In de gevel van d i t ' p a le i s ' is sprake va nvan symmetrische onderdelen in de totaleAnders gezegd: de ver t ica le middenas is asymmetrischgeplaats t in de compositie; het middelste gevelvlak inhorizontale zin i s in de bovensteherhaald; in de onderstehet grote middenvlakd it elegante spel met de ontstaat er ee nevenwicht tussen het ver t ica le en het horizontale elementin de


26/87

1 Uitgave Technische Hogeschool

2 A. D. News Supplement. 1981:7.3 Argan, Giulio Carlo. "Maatmoduul en objectmoduul;over archi tectuur en industrieel1984:4.4 Boesiger, W. en Stonorov,

5 "Bulk". Wonen TABK, 1980:9.6

7 Eyck, Aldo van.Wonen / Van8 Frampton, Kenneth.

9

Amsterdam:, 1982."Maison de Verre". Perspecta 12 ,

Journal 1969.des

10 Hoes1i, Bernhard. Transparenz. Basel: BirkhuserVerlag, 1968.11 Kepes, Gyorgy. Chicago:Theobald,12 Le Corbusier. Le Modulor 2. London: Faber andFaber, 1973.

14

15

Rowe,

Shvidkovsky, O. A.1932. London: Building in th e U.S.S.R. 1917-Studio Vista, 1971.Starr, S. Frederick. Me1nikov, Solo Architect inPrinceton: Princeton University

16 Stroud, Dorothy.London: F aber17 De Amsterdam: Athenaeum (herdrukTheo van , 1968.18

19 Zwinke1s, Cees. "Kleur bekennen in de Pijp: Tweeecten en een buurthuis teAmsterdam", De Architect, 1984 (15-84-1).

Met dank aan Luc Bos, Brechje Pronk, Olaf de Nooijer e.v.a.

19


27/87


28/87

n

oW o

intervirp

INTERVIEW HET HERMAN ZEINSTRA D.D. 10-10-1984 TE AMSTERDAMover een serie H ~ A . T . - n i e u w b o u w in open gaten, ontworpenvoor het architektenburo De Kat en Peek te AmsterdamDe H .A .T.-woningen die je gemaakt hebt, vallen nogal op,doordat er gewerkt i s met moderne technieken en materialen. Hoe ben je daar toe g e k o m e n ~ Ik denk da t de meest goedkope manier van bouwen, tenminstevoor kleinere hoeveelheden in open gaatjes, de t radi t ionele manier van bouwen i s . Jn die zin dat je niet echt eennieuw produkt hoeft te ontwikkelen, maar terug kan grijpenop bestaande technieken; grote gaten met gietbouw en watkleinere gaten met grote blokken, en breedplaatvloeren.Nou ja , da t is bijna t radi t ioneel te noemen op ' t ogenblik. Maar er speelden nog andere dingen mee, die open gaten waren vaak op plekken die ZO gri l l ig van maat waren,da t ze besloten hadden die te reserVeren voor jongerenhuisvesting. Dat, omdat het in feite kleinere eenhedenzijn en dan ben je een beetje flexibeler in de inpassing.En toen is er bi j ons en bij de dienst Volkshuisvestinghet idee gekomen om elementen in zo I n H. A. T ...eenheid eenbeetje te standaardiseren. We hebben da t ontwikkeld in samenspraak met volkshuisvesting. Het re'sultaat is geweestda t we besloten hebben om een ruimte te maken,. waarin degeprefabriceerde natte cel als een stuk meubilair ingezet. zou worden. Dan had je al t i jd een zelfde soort eenheid,terwij l de grootte van de kamer zo 'n beetje afhankelijkkon zijn van de maat van het gat . Met dat idee van z,o 'ncel zijn we toen de markt opgegaan. We hebben een stuk ofacht fabrieken bezocht, die op dat terrein aktief waren.Daarvan bleven er uiteindel i jk twee over, Bruynzeel enTip. Die hebben we opgescheept met een programma van eisenvan hoe zo ' n ce l erui t zou moeten zien. Zi j hebben beideeen uitwerking daarvan gemaakt met een prijsopgave voor,ik meen, zo'n 250 stuks. Nou, en kwa prijs verschilden 9ieniet zo gek veel. Maar di e cel van Tip vonden we toch devoorkeur hebben, kwali tat ief , en ook de manier waarop z ijleidingen dachten aan te sluiten, was veel flexibeler danbij Bruynzeel.Was het nou uite indel i jk goedkoper dan t radi t ionele bouw?De prijs di e er voor het produkt uitkwam, was bijna geli jkaan t radi t ionele bouw. Maar de winst die erin zat , is ge komen uit de bouwtijdverkorting. Als je da t niet had, enook niet di e grote hoeveelheden, dan is het veel ekonomischer om gewoon t radi t ioneel bouwen, ook die natte cellen. En he t is ook zinniger om dat te doen, omdat je daar-mee veel flexibeler bent. Deze oplossing heeft een soortstarheid, je hebt wel een linkse en een rechtse cel, maarhet keukenblok z it er maar op n manier aan gekoppeld.Dat moet je aksepteren als je zoiets doet.Maar er zi t te n nog een aanta l andere voordelen aan de zemanier van bouwen. Nadat eenmaal de prefab-produkten ontwikkeld waren en de eerste HAT-eenheden waren aanbesteed,zijn met een vast team, dus n architekt , n aannemer,en n opdrachtgever, de verdere gaten gevuld. De aannemerhad samen met ons en de dienst volskhuisvesting een e1e-

21


29/87

menten- en prijssysteem opgesteld. De voorbereidingstijd,die normaal vri j lang kan zi jn, is hier to t een minimumbeperkt. Bij he t beschikbaar komen van een nieuwe lokat iewaren in zeer korte t i jd de benodigde werktekeningen en deprijsvorming gereed.De gevel i s ook opgebouwd uit geprefabriceerde onderdelen?Ja, nadat het hele skelet was opgetrokken en de natte cellen aan de voorkant naar binnen waren geschoven, moest inkorte t i jd de gevel gesloten worden. Ik heb toen verdiepingshoge elementen ontworpen van 140 m breed, die d.m.v.klemstrippen met elkaar verbonden worden. Het basiselementbestaat u it een houten raamwerk waarin een aantal invulpanelen op verschillende manieren geplaatst kunnen worden.Hierdoor is het mogelijk met een beperkt aantal elementeneen grote verscheidenheid te krijgen en dus een figuratiete maken die je in een bepaalde plek wilt hebben.We zagen dat net bij da t pandje aan de Amstel, zi jn dieplaatjes nou gewoon op het kozijn geschroefd?

De gevelelementen van dat pandje komen uit de tweede helf tvan de ser ie . Toen namelijk ongeveer de helf t van de gatengerealiseerd was, hield de fabriek die de panelen maakteermee op . Het materiaal van die panelen uit de eerste serie was glasvezelverstekt cement. Dus ee n aantal van diegaten, de Jacob Catskade , Insul indeweg e .a . zijn gerealiseerd in dat materiaal. Maar toen di e fabriek ermee op hield, was het zoeken naar iets anders. En d 'r was eigenl i jk niks op de markt wat daaraan voldeed, voor wat bet re f t detai l lering en pri js . Het is een vri j strak raamwerk waarin als een soort van kussen die panelen zi t ten .Het enige dat in aanmerking kwam, was een plaatmateriaal,maar dat werkt heel anders, daar kun je dat kussen-effektniet mee bereiken. Toen hebben we de hele detai l leringmoeten veranderen. We hebben wel het maatsysteem aangehouden, maar het is allemaal veel vlakker geworden. Nu hetnie t meer goed mogelijk was een r e l i f aan te brengen, zo-als in de eerste serie heb ik van de vlakheid een themagemaakt en al les , glas, draairamen, panelen e.d. aan devoorzijde in ~ ~ n vlak g ~ d e t a i l l e e r d . Hoe z i t die eerste detai l lering precies in elkaar, en hoebe n je daartoe gekomen?Het is moeilijk om voor een ander te rekonstrueren, waaromhet nou precies zo geworden i s . In technische zi n kun jedat goed doen, maar er zijn al ler le i andere belemmeringen.Mensen die het niet mooi vinden, een woningbouwverenigingdie zegt "g.v.c . , gewapend polyester, wat i s dat?",_ "nou,dat is een materiaal", ze g ik , "waar is dat toegepast?","dat is nog nie t toegepast", "dan wil ik het dus nie t llwordt er dan gezegd. Dat zijn enorme obstakels, en het issteeds een kwestie van hoe kan ik het er doorheen drukken.Maar dat dit soort dingen wel invloed hebben op je produkt, zi e je aan die veranderde detai l lering b ij die laa t -s te gaten.Zijn die gevelpanelen door dezelfde fabriek gemaakt als denat te cellen?Nee, en dat is raar want de producent van de natte cellenmaakte wel d it soort produkten. Dus ik had al t i jd verondersteld dat het in ~ ~ n hand zou blijven. Maar die aannemer is de boer opgegaan en heeft een andere fabriek gevonden, die ekonomisch interessanter was voor hem.22

'---

, - - - -

U

-L L, - - - - ,----

- '---L U L


30/87

Dat donkere blokje b i j h et projekt aan de Jacob Catskadei s n ie t gemaakt met dezelfde panelen?Nee, daarbij speelt een heel ander ontwerpprobleem. Dat i sdus n van de moeilijkere gaten, omdat het zo smal i s , enomdat het zo'n hele rare punt is . Stadsontwikkeling wildedat die punt gerepareerd werd, dus weer volgebouwd zouworden op de oude rooili jnen en daar was ik he t ook welmee eens. Maar hoe doe je nou zoiets; gegeven was dat jeeen aantal van die kleine eenheden aan elkaar moest r i j -gen, dat je ontzettend dicht op die bestaande achtergevelzat, dus al ler le i lichttoetredingsproblemen. Hoe moet ikdat nou opvatten, het repareren van zo'n punt, moet ik datals het kontinueren van de gevel, dus het doorzetten vande gevel om de kop heen? Nou daar z i t ik dan eindeloosover te denken, en uiteindel i jk heb ik het opgevat alstwee straatwanden die elkaar ergens, dus in de punt, ont-moeten. Maar dan heb je nog niet meteen een aanleiding ofeen reden hoe die elkaar moeten ontmoeten. Een ander puntwas, hoe ontslui t je de HAT-eenheden, en waar zou je datmoeten doen. Het was al vri j snel duidel i jk da t je , vanwege de geringe diepte, de ontsluit ing via ee n galer i j aa nde achterzi jde moest komen. Maar er bleef voor mij eensoort van onbevredigend gevoel dat een gevel zomaar dehoek om loopt. Ook omdat die punt zo ontzettend mooi i s ,met dat uitzicht over het water, het is een heel prominen-te plaats . Toen real iseerde ik me dat daar dan ook hetevenement moest zijn van het gebouw, waar je alle bijzon-dere funkties legt .Het ui te indel i jk ontwerp is een kompositie geworden vandrie elementen, de twee vleugels waarin alle HAT-eenhedenzi t ten en daar waar de twee vleugels elkaar ontmoeten, eenderde element, in de vorm van een apart "huis", waarin a l-le gemeenschappelijke ruimtes zi jn ondergebracht zoals detoegang de grote loggia, de kleine balkonnetjes en ee n ge-meenschappelijke ruimte op de bovenste verdieping.

23


31/87

Je hebt de verschillende blokken ook helemaal los van e l-kaar gehoudeneJa , om de uitdrukking van een apart 3e element nog te versterken. Het aardige is dat in dit huis voor gemeenschappeli jke funkties ook de richtingen elkaar 'ontmoeten'.Het overlappen van de richtingen levert een aantal bijzondere ruimtes op waarin het niet direkt duidel i jk is waaropze gericht zi jn, op de ene of op de andere vleugel. Eenvoorwaarde om di t effekt te bereiken i s dat het geheelheel ruimtel i jk en transparant moet worden uitgewerkt, zo dat de verschillende f igura t ies , die elkaar overlappen nogte herkennen zi jn.

3

2

Bg

24

hat-eenheden


32/87

schema' s gevelopboUl'T

insulindeweg

Heb je met deze gevels ook geprobeerd aanslui t ing te vinde n bij de bestaande bebouwing?Dat kun je goed zien aa n deze tekeningetjes. In de aansluitende bebouwing was het ritme steeds een klein raam,ee n groot raam, een klein raam. Een soort van driedelingin het vlak. De gevels van de vleugels apen dit ritme vandeze gevels na, in gele of wi t te vlakken. Deze symmetrische vlakken zijn op een asymmetrische manier samengebracht, (gesuperponeerd) met het grid van de elementenwaardoor het geheel zowel een symmetrisch als ' ook ee nasymmetrisch karakter heeft .

Hebben die andere invullingen ee n zelfde gevelopbouw?Dat is afhankelijk van de s i tua t i e , hier aa nde Haarlemmerhouttuinen hebben de panden ernaast allemaalee n vri j individueel karakter. En dat wordt b ij die invull ing weer opgepakt. Dat wordt het eigenlijk gewoon ee nvormprobleem. Ie ts is zelfstandig als je er een soort s y m ~ metrie in legt met de nadruk op het midden, dat hebben dieoude panden ook. En dan vind ik het al t i jd aardig om eenaantal asymmetrische dingen daarin te laten meespelen. Zozi hier de toegang asymmetrisch in het pand. Het zijnnie t allemaal van die hele rat ionele besl issingen, je moetheel wat kunsten vliegwerk uithalen om zo'n ingang vormte geven.Hoe i s dat hier b ij de Insulindeweg?Dat i s een heel nieuw, vr i j groot stuk in een nogal andersoortige wand. Ik had nie t de behoefte dit te zien als eenkontinuering van die wand, maar als een zelfs tandige kom-posi t ie in hetzelfde vlak. Dan kom ik weer terug op diesymmetrische opbouw, al leen zi t ten hier de toegangen nie tin het midden, maar terz i jde . Om van de samenvoeging vanal deze losse gevelelementen toch ee n geheel, ee n eenheidte maken, moest ik ee n aantal kunstgrepen uithalen. Ik hebhier een aantal kleurvlakken aangebracht die nie t samenvallen met de opbouw van de elementen. Het effekt i s datde zelfstandigheid van de losse delen wordt afgezwakt,terwille van de eenheid.Had j e b i j het ontwikkelen van de panelen a l rekening gehouden met die verschillende mogelijkheden?Je kan nie t al les van te voren bedenken, maar je houd errekening mee dat meerdere figuraties mogelijk moeten zi jn.Ik heb n keer ee n nieuw paneel gentroduceerd. Eerst wasdat onderpaneel ee n soort va n klein raampje en la ter he bik er ook een soort van haak van gemaakt, daar kun je aardigere dingen mee doen.Het i s allemaal we l heel precies gedetai l leerd en ui gevoerde Al s je dichtbij ki jk t , zie je weer a l l e r l e i nieuwedingen.

25


33/87

Ik vind dat heel belangrijk, die subtiele verschil len inmaat en kleur, dat maakt het gebouw interessant. Maardaarbij kan er in de bouw nog van al les misgaan hoor. Alseen gebouw van mi j uit de steigers komt, ben ik a l t i jdontzettend bang om te gaan kijken. En wat die detai l leringbetreft , je moet heel precies weten wat je wilt om het ookzo te kunnen maken. De gemakkelijkste manier is om de dingen zo te maken zoals ze al t i jd gemaakt worden. Aan de enekant is dat heel zinnig, omdat da t ook technisch een heelbeproefde manier i s . Maar soms wil je wat anders en danwordt het een gevecht om die techniek zo aa n te wenden dathet e r u i t z i e t zoals je wilt . En dat gebeurt naar mijnidee bij de woningbouw veel te weinig.

In het huis dat je aan de oude schans hebt gebouwd, komendezelfde ideen van symmetrie en asymmetrische weer terug.Zou je daar ie ts over kunnen vertellen?Wat ik daar in de eerste plaats geprobeerd heb, is hethuis een formeel gezicht te geven naar de gracht toe, dati s zoals ik een grachtengevel zie, dus ook met de typischethema's van een grachtengevel als het onafhankelijk karakte r , de 3-deling, de afname van de raamhoogte, en devlucht van de gevel. Verder fascineerde me het idee dat jein een heel ondiepe ruimte toch een idee van kansuggereren. 'Vergelijkbaar met wat vaak in een kubischschildering gebeurt. Ik heb toen een dubbele gevel gemaakt, eigenlijk weer een soort superpositie waarbij deasymmetrische binnengevel gekombineerd met de buitengeveltoch een symmetrie aa n de buitenkant l aat zien. Of l ievergezegd laa t doorschemeren. De tekening laa t de opzet zien.Om die gevels toch op een of andere manier te vervlechten,zodat het nie t een soort van absolute schijngevel is , dieniets met de binnenkant te maken heeft , leek het me leukom een aantal verschuivingen to e te passen en de ramensoms in de binnen- en soms in de buitengevel te plaatsen.

DDDo26

schema' s gevelopbou'il


34/87

pla t tegronden woonhuis oude schansamsterdam

De voorste gevel is net zoals de oude grachtenpanden op devlucht gebouwd, waarom heb je dat gedaan?Dat had ik eers t niet , toen stonden die gevels gewoon zo'n30-40 cm lo s van elkaar. Met die schets ben ik naar dewelstand geweest. En die hadden al ler le i opmerkingen overtradit ioneel bouwen in Amsterdam waaronder dat op devlucht bouwen. Ik ben toen gaan schuiven, en dacht dat kanik inderdaad goed gebruiken. Het is niet alleen een historische verwijzing, maar het ondersteunt in hoge mate hetidee dat die gevels los van elkaar staan. Ten eerste kanje ze dan onder nog dichter bij elkaar zet ten, zo'n 10 cmen ten tweede, als je er nu langs loopt, dan wordt da tlosstaan aan de bovenkant daar nog door duideli jker, omdatje de lucht er doorheen zie t .Het achtervlak i s va n betonsteen, maar waar i s die voorstegevel eigenlijk van gemaakt?Beton, geschilderd. Dat de binnenste gevel van betonsteenis heeft nie t echt een reden, behalve dat er binnen, netals bij de achtergevel, ook veel betonsteen is gebruikt.Achteraf gezien moet ik zeggen dat die betonsteen zichniet al te best houd, het wordt zo smerig ondanks dat he tvan die waterafstotende blokken zi jn .Kun je uitleggen hoe die plattegronden in elkaar zit ten?Ik houd van ee n grote ruimtewerking en he t werd gedeeltel i jk m'n eigen huis, dus het was ook een beetje een maatkostuum. Daarom wilde ik een hele verdieping als roomruimte gebruiken. Maar het beeld van een doorgaande ruimte van17 m lang met aa n de voor- en achterzi jde ramen trok mijnie t zo aan. In het uiteindeli jke ontwerp zijn de woonka-mer, eetkamer en de keuken op de 1e verdieping en deslaapkamer en bibliotheek op de 2e verdieping opgevat alseen open ruimte. Maar de funktionele ruimtes worden gedef inieerd en verdeeld door een aantal smalle tussenliggenderuimtes. Deze tussenliggende ruimtes zijn gemarkeerd doorpendanten in de muur en betonbalken en stroken in het plafond en de vloer die als ee n aantal achter elkaar liggendediafragma's werken.Ik wilde to t s lot nog vragen. Je ha d het net over deschilderkunst. Zelf ben je behalve architekt ook beeldendkunstenaar. Hoe zie j i j de verbanden daartussen in jeeigen werk?Er zijn wel overeenkomsten, zelfde fascinaties , werkwijzen, want ik neem me zelf toch al t i jd mee. Maar er is eenheel essentieel verschil tussen architektuur en anderebeeldende kunsten zoals de schilderkunst. Architektuur isde kunst van het vormgeven van ruimte. De schilderkunstbijvoorbeeld is de kunst van het representeren van ruimtes , werkelijkheden, ideen enz. De architektuurpresenteert een werkelijkheid. De schilderkunstrepresenteert een werkelijkheid. Dat is misschien wat tesimpel gezegd, want ook de architektuur kan in zijn presentat ie, dus in de werkelijkjheid die het is , andere werkelijkheden, ideen enz. representeren. Zo ook presenteertde schilderkunst zich in een bepaald medium. Een aantalvan deze fascinaties blijven me toch bezighouden met welkmedium ik ook bezig ben.

27


35/87

INTERVIEW MET HANS CORNELISSEN OVER HET BUURTHUISCINETOL IN DE PIJP AMSTERDAMJe hebt verschillende woningbouwprojekten en een buurthuisgebouwd in de Pijp i Hoe heb je als zelfstandig architektdie opdrachten gekregen?Ik heb eerst bij de gemeente gewerkt bij de dienst bouw-en woningtoezicht als projektleider stadsvernieuwing. Datwas in '72 toen de stadsvernieuwing nog op gang moest ko-men. Ik werkte voornamelijk in de Pijp en je wordt dansoms gevraagd om je mening te geven over een probleem. Zokri jg je meer bekendheid. En wanneer de buurt jo u danpolst voor een opdracht, overweeg je om voor jezelf te be -ginnen. Daar gaat nog zo'n 2 jaar overheen en dan neem jedie stap.Toen heb je die opdracht voor het buurthuis gekregen?Nou eers t voornamelijk woningen, omdat ik daar vanuit degemeente al in zat ; bouwen in open gaten.Die woningbouw val t nogal op in het straatbeeld, het pastzich niet echt aan.Daar kun je verschillend over denken. Ik vond da t maat enritme een duidel i jke hint waren in de richting van het be-staande, en dat dat voldoende was. Want ja , die anderedingen, je materialen, je kleuren, je koncept, je themawaarmee je werkt, dat haal je nie t uit het oude, ik nie ttenminste.Ja, zowel bij de woningen a ls b ij het buurthuis heb jeveel met vrolijke kleuren gewerkt.Ik heb a l t i jd het idee 'gehad dat wanneer ik ergens nieuwbouw, dan moet een buurt er op vooruitgaan. Van dat nieuwemoet een soort prikkel uitgaan in de zin van "dat l i jk t mebest weer leuk om in zo ' n buurt te \.,ronen". Daarom \.,rerk ikmet kleuren en materialen die nie t dat bedompende hebbenvan wat er omheen staa t . Maar ik vind nie t dat je op zo'nmanier hele straatwanden zou kunnen maken; dat opvrolijkenvan de buurt werkt alleen als je hier en daar wat injek-t ies geeft , kortom dat het een pluriform beeld wordt.

28

cornel'


36/87

Wat was nou het programma voor zo'n buurthuis?

Dat was niet helemaal duideli jk, het programma is nogalafhankeli jk van de groepen die van he t buurthuis gebruikgaan maken. En die groepen zijn drie jaar van te voren nogniet bekend.Bijvoorbeeld zo' n grote zaal , wordt daar bejaardengymnas-t iek gegeven, gaan daar kaartklupjes zi t ten, of toneel-voorstell ingen of muziek, zullen daar bands op gaan tredenof wordt er misschien bal le t les gegeven. Kortom dat heeftallemaal te maken met groepen die zich aandienen. Het kanzijn dat je dus al ler le i voorzieningen maakt, die l a t e rnie t gebruikt worden. Bijvoorbeeld voor bal le t moet jespiegels maken die ook weer op een f i jnzinnige manier wegte werken moeten zijn als er daarna gezaalvoetbald wordt.En als er dan geen balletgroep komt, is da t een nuttelozedure invester ing.Het was nie t zo dat je het programma va n ee n bestaand oudbuurthuis kon overnemen?Nee, in d it gedeelte van de Pijp was nog niets , geenbuurthuis. Maar kijk elk pand wat je bouwt als buurthuisdat heeft op een gegeven moment wel een invull ing. Daarbijkun je sommmige akt i vi te i en wel of nie t mogelijk maken.Kijk op he t moment da t je allemaal kamertjes maakt, vanlaten we zeggen zo'n 3 bij 5, dan kr i jg je daar geen pop-groepen, die komen daar nie t eens op af .Verder veranderen de akt i vi te i ten in die buurthuizen ookkonstant, bijvoorbeeld, je had in die buurthuizen op eengegeven moment disko, en nou hoorde ik vlak voor dat ikmet het ontwerp begon van 'disko i s niet meer i n ' .Was er niet een groep die a l wa t buurtaktivitei ten organi-seerde?Nee, het enige da t ik had was een st ichting die verschil-lende buurthuizen en ook deze exploi teerde. Dat was deKBGJ, voortgekomen uit het vroegere armenwerk en nu bezigmet maatschappelijk werk. Zo'n st ichting heeft naast men-sen die bekend zijn met het buurtwerk ook een bouwkundigein dienst . En die bouwkundige begon me dus al ler le i verha-len te vertel len over wat je a l n ie t kunt verwachten inzo'n buurthuis. Van hem hoorde ik echt de verschrikkel i jk-ste dingen over vernielingen. Op een gegeven moment mochtik zelfs geen deuren meer maken die uit panelen bestonden,nee het moest massief multiplex worden, l i e f s t met nog eens taalplaat aan de binnenkant, omdat hij die week nog eengeval had meegemaakt, waarin, omdat er niet snel genoegwerd open gedaan, maar even geschoten werd.Hoe heb je dan nog zoveel glas in dat buurthuis kunnenkrijgen?Dat is ook een enorme s t r i jd geweest. Kijk, zij hebben na-tuur l i jk erg veel ervaring met negatieve dingen. Maar ikhad a ls f i losof ie , dat wannneer je iets maakt wat kostbaaris of l i jk t , dat de drempel om het te verruneren hoger isdan bij ie ts wat bunkerachtig i s . En daarin was de buurthet met me eens. En achteraf hoorde ik he t zelfde van eenambtenaar die in een soort klupje zat , dat bezig was ie tsaan het vandalisme te doen, daar zaten ook mensen in vande Spoorwegen enzo. Ook z i j waren steeds meer to t de kon-klusie gekomen dat je juis t ie ts moest neerzetten waarvanmen zegt I goh daar bl i j f je wel met je handen vanaf ' , inplaats van zo'n dichte doos, want dan wordt hetren of het toch nog kapot kan.

29


37/87

Uiteindeli jk i s er dan toch ee n programma vastgesteld .Moest je daarin nog met f lex ib i l i t e i t rekening houden?In de meeste buurthuizen zie je dat f lex ib i l i t e i t helemaalniet werkt. Je kunt wel al ler le i schuifwandjes maken, maarals mensen daar gelijk een kastenwand of weet ik veel voorzet ten, dan moet er na ee n t i jd je toch ee n timmerman aante pa s komen om het te veranderen. Ik heb daarom gezegd,ik maak al les gewoon duidel i jk, en vat de f lexi bi l i te i thoofdzakelijk ruimtel i jk op .Hoe i s nou d it ontwerp ontstaan.Wat ik in wezen het belangri jkste vond, was de re la t ie methet naastliggende Cinetol, zoals je weet is dat ee n monu-mentaal gebouw van V.d. Vlught u it 1929. En ook is de s i-tuatie wel ee n beetje raar; ee n gebouw dat langs ee n andergebouw schuift . Voor je gevoel zijn het al t i jd gebouwendie ergens tussenin zi t ten, totdat je op een gegeven mo-ment erachter komt dat je juis t zoiets heel bijzonder kanmaken.Het buurthuis heeft eigenlijk twee gezichten, n naar hetplein voor het Cinetol en n naar de straatkant. De insnoering voegt daarbij nog een derde aa n toe.Hoe zijn de verschillende ruimten in het ontwerp op hunplaats terecht gekomen?Ik heb geprobeerd elke ruimte te definiren naar funktieen plaats te n opzichte van het geheel. Funktionali tei tspeel daarbij wel een ro l maar geen overheersende; belangri jk is dat elke ruimte ee n eigen sfeer kri jgt . Om tebeginnen, het caf is aa n de st raa t gelegd om de toegankel i jkheid te bevorderen. De grote zaal is in het midden te -recht gekomen, omdat die re la t ief weinig l icht nodig heeften ook voor invaliden bereikbaar moet zi jn. Daarachterzijn de jongerensoos en het kleuterlokaal . Boven de soosis een huiswerkklas, die hebben dezelfde entree en w.c. ' s ,omdat het toch meestal om dezelfde jongeren gaat. De l ig-ging achter in het gebouw aa n de tuinkant is gunstig voorzo'n klas, omdat het er rustig i s . En dan i s er aa n dest raa t een stafruimte met ui tz icht op wie er binnenkomt.Dat had weer te maken met het fe i t dat men eigenli jk diestafkamer beneden wilde hebben. Verder zijn er twee vergaderruimtes. En aan de tuinkant, met ee n serre-achtigesfeer, en n op de derde verdieping aa n de straatkant,die heeft gemetselde wanden met kleine ramen. De leskeukenwas n van de weinig specifieke ruimten; dat wilde ik to tui t ing brengen. De ronde vormen van het ernaast liggendeCinetol gaven aanleiding om daar die ronde ramen te maken.

En tenslotte de twee kreat ivi tei tsruimten; aa n weerszijdenvan de insnoering heb ik ze bewust tegenover elkaar ge legd, waardoor ze ruimtel i jk verbonden zi jn . Het is t rouwens typerend, dat er t i jdens de inspraak en de uitvoeringnamen aan de verschillende ruimen gegeven werden. Zoals30


38/87

1 ./

tuinkamer voor de vergaderruimte aa n de tuin, torenkamervoor die op de 3e verdieping, en de grote zaal werd de ka -thedraal vanwege de hoogte en de wanden van glazen bouw-stenen.Het achte rs te gedeelte heeft een eigen ingang. Waarom i sdat?Jongeren en buurthuisaktivi tei ten gaan nie t goed samen.Voor mij was dat reden om in eerste ins tant ie die jonge-rensoos aa n de straatkant te maken, in ee n sous te rra in be -neden de ontmoetingsruimte met een aparte ingang. Maar datbetekende dan toch dat je daar een knooppunt zou krijgenvan ingangen. En velen zagen dan al die brommers daar opde stoep staan om dan af en to e te proberen of die nieuw-ste uitboring wel werkte. Dat i s dus ook de reden waaromop een gegeven moment de soos aan de achterzi jde is ges i -tueerd b ij het kleuterlokaal . Want jongeren en kleutersbijten elkaar niet .Daarbij was het nog wel de vraag of de kleuters boven ende soos beneden moest komen of andersom. In eerste instan-t ie dacht ik om de kleuters boven te zetten en dan met eenmakkelijk t rapje de tuin in . Maar ui te indel i jk vond mentoch dat de kleuters meer relat ie met de tuin hadden dande soos, dus zijn ze beneden gekomen. De overweging voorde kleuters boven was om hen met lage ramen toch zicht tegeven op het groen. Dat hebben ze nu nie t , omdat er eenbetonnen borstwering z i t (de vloer van de kleuterruimtel ig t inmiddels onder het nivo van de tUin), volgens dekleuterleidsters was dat nie t zo belangri jk, omdat diekleuters toch helemaal opgaan in hun spel .De tuin i s du s vooral bedoeld voor de kleuters?Ja, maar dat tuint je heb ik nie t zo gemaakt. Ik had daarwel een gevoeliger geheel bedacht, dan laten we zeggen eenvierkant stukje straats teen met wat i jzerdraad, waar diekinderen door naar beneden kunnen vallen.Het is jammer dat dat op zo'n manier gebeurd is . Wat ooknie t gebeurd is en wat ik ook verschrikkeli jk jammer vind,dat er geen haag komt langs die galer i j , a ls begeleidingvan die uitgestelde entree. Ik heb daar nogal wat energiein moeten steken om duidel i jk te maken dat zo'n uitges te l-de entree ook wel een bepaalde charme heeft . Men wildeeigenlijk de deur aa n de st raa t en dan hup naar binnen. Nuzi t ten alle ingangen, buurtsoos , kleuters , aa n de galer i j .De gemeente heeft echter in samenwerking met de verbou-wingsarchitekt van Cinetol bepaald dat het Cinetolpleinee n soort centrumpje moest worden waar al le ingangen opu it komen. Daarmee i s gel i jk het hele effekt van de uitge-stelde entree weg. Trouwens het is een to ta le omkering vande si tuat ie zoals die in het verleden was, namelijk iedergebouw zin eigen ingang aan de s t raa t .Waarom s taa t er zo'n groot he k aa n het eind va n de gale-r i j ?Dat i s ook zo'n verhaal. Die mensen van de bibliotheek diein het gebouw Cinetol komen te werken, wilden het l i e fs tde hele galer i j dicht hebben, die zagen a l al ler le i schi l -deringen ontstaan op hun mooie witte muren. Nou ik hebtoen laten zien hoe dat zou worden met zo'n hek. Want z i jdachten namelijk aa n een soort gevangenishek. Ik heb daartoen een perspektief je van gemaakt, en ook een zoals z ijdat wilden, en erbi j verteld dat je met zo'n hek veel meervan het binnenterrein zie t , een voor Amsterdamse begrippenheel f raa i binnenterrein. Uiteindeli jk was men tevredenmet mijn voorstel

31


39/87

Dat programma vulde nie t massief de hele bouwkavel, daar-door onts taat er een open plek in het midden, die gebruiktwordt om het komplex heel transparant te maken.Daar i s ook nog wel ie ts over te zeggen. Men wilde het du sdicht hebben, dan heb je wat meer vloeroppervlak en danhoef je bijvoorbeeld de bovenste verdieping aa n de s t raa t -kant niet te bouwen. Want dat i s toch eigenli jk raa r , daarmoet weer ee n hele trap naartoe, dat i s zo'n toestand. Jamaar, zei ik , ik moet het gebouw ook ee n beetje aanpassenaa n de hoogte van de blokken ernaast. Toen i s er ee n voor-ste l geweest dat ik moest bekijken of ik hier dan nie t eengevel kon maken zonder dat er ie ts achter zat ; ja , wat jeals architekt al niet moet uitzoeken.Kijk z ij zien de konsekwenties niet a l t i jd duidel i jk , endenken dat je van al les wel ie ts moois kunt maken. Zo van,als je goed bent dan lukt het je heus wel. Dus l aa t datnou maar effe zien.Maar over die insnoering in het midden, dat heeft ener-zi jds te maken met het fe i t dat ik eigenli jk drie stukkenonderscheid; dat i s het straatgedeelte, de Cinetoltuin of-wel het achtergebied, en een gedeelte dat duidelijk ge-r ich t i s op het binnengebied Anderzijds worden de ver-schil lende ruimten van elkaar gescheiden zonder dat ze aanelkaar grenzen. De visuele r e la t ie kan daarbij in tak tblijven, wat aa n het gebruik van de ruimte te n goede komt.Die insnoering i s nogal open, heb je daar ee n bedoelingmee?Ja, die openheid naar de verschil lende ruimten geven zoduidelijk de betrokkenheid weer van die ruimten te n op-zichte van elkaar. Doordat in de meeste werkruimten debuitenwanden aan de s t raatkant nogal gesloten zi jn, kr i jgje de tegenstel l ing: transparantie - massa. Het nogal vanbui tenaf introverte gebouw i s hiervan het gevolg en komtvoort u it het idee om de buurthuisaktivite iten zo veel mogeli jk onderling te "verbinden", ten koste van de re la t iemet ' bu i ten ' . Dit heb ik gedaan omdat naar mijn gevoel het'bui ten ' minder aktiverend werkt dan hetgeen 'b innen' ge-beurt . Trouwens niet alleen de insnoering, maar ook deopen hal werkt hiertoe bi j .Waarom he b je de hal afgedekt met deze glazen kap?De duidelijke schuine vorm van de glazen kap heeft de be -doeling deze ruimte niet a ls intermediair te beschouwen,maar a ls duidelijke zelfstandige ruimte. Ik vond d it nood-zakeli jk, omdat de aanliggende ruimten nogal taangetas t 'z i jn , n ie t alleen vanwege de transparantie , maar ook van-wege de vorm. In de meeste ruimten dringt de hal door naarbinnen wat nog meer de af f in i te i vers terkt . Door de halgeen duidelijke vorm te geven, zou het geheel onduideli jkworden. Het i s nu meer orde ten opzichte van chaos.Heb j e dingen in de makette uitgezocht?Die makette was eigenli jk gemaakt voor de buurt , omdat zetoch wel eens wilden weten hoe de zaak erui t zag. Ik bener ui te inde l i jk ook verder op doorgegaan, vooral omdat deruimtelijkheid van het gebouw op ee n makette vr i j goed tezien i s . Zo ben ik er to e gekomen om dat balkon in hettrappenhuis af te ronden. Dat was eers t recht, dan houd jeveel meer zicht tegen. En ook dat raampje naar de grotezaal i s er via de makette ingekomen.Di e grote zaal l ig t wel ee n beetje als ee n dichte doos ertegen aa n .32


40/87

Dat is voornamelijk vanwege het geluid. Zo'n zaal moet eenbepaalde geluidsdichtheid hebben, we hebben ook een akoest isch rapport daarvoor moeten maken. Om niet zo 'n dichtedoos te krijgen, had ik he t idee om ramen tussen de 8 0 0 8 -ruimte en de zaal te maken. Maar da t wilde men helemaalnie t , want, zei men, dan gaan die jongeren daar geintjesuithalen voor da t raam, terwijl beneden bejaarden zit tente kaarten, die weten niet meer hoe ze het hebben. En toenis zoals ik al eerder zei d it kleine raampje ontstaan. Metbehulp van de makette kan je hier dan vanaf het bordestoch even in die zaal kijken.Kun je ook i e t s vertellen over de konstruktie van hetgebouw?Ik heb aan de konstruktie gewerkt op grond van de ontwerpuitgangspunten die ik voor het buurthuis gesteld had. Belangrijk was dat tussen sommige ruimten een grote mate vanopenheid gewenst was, zoals tussen de galer i j en hetCinetolplein, de hal en de werkruimten, en tussen del ichthof en de hal en werkruimten. Daar hebik veelal betonkolommen gemaakt. In andere gevallen zijner muren van betonsteen die aan de buitenkant gestuctzi jn . De relat ie tussen de ruimten is daar minder belang-, da t i s bijvoorbeeld zo bij de grote zaal en de halen soos.Tenslotte heb ik ook nog stalen kolommen gebruikt voor devergaderzaal aan de tuinkant; enerzijds is da t om de ruimte een serre-achtig karakter te geven. En anderzijds omdathet een opbouw is op de konstruktie van de grote zaal, endus l icht moest zijn.Ja, ook je detail lering ziet er heel doordacht ui t .Er zijn zo'n 120 detai ls gemaakt in de bestekfase. Dat waseen enorme voorbereiding; van elk hoekje moest je wel eenperspektiefje tekenen en toen hebben we later alles schaal1:5 uitgedetailleerd.Het was zeker ook wel ee n heel preciese detail lering, wantde samenhang tussen die 2 gedeelten (bouwmassa s ) dasteekt ontzettend nauw.D'r zat een speling in van een paar cm, en in zo'n heelgebouw is da t ongelooflijk weinig. Om een voorbeeld tenoemen, we hadden op een gegeven moment alle kozijnen op7 bij 11,4. Standaard i s 6,7 bij 11,4. Ik had daarvoor ge informeerd bij een aantal kleinere timmerfabrieken en di ekonden dat wel maken. Toen bleek dat de aannemer z 'n zaakjes had uitbesteed bij een wat grotere timmerfabriek, wantdi e was het goedkoopste. Die fabriek deed alles machinaal,met een vlakbankschaaf, wat inhield da t je veelmeer houtverlies hebt. Dat die dachten 7, dat wordt 6,7,niet wetend dat dat echt niet kon in de maat van he t totale gebouw. Enorme vergaderingen zijn daarover geweest enik heb m'n poot s t i j f moeten houden en op een gegeven mo-ment heb ik moeten zeggen dat ik niet meer die verantwoording wilde nemen voor al le maatvoeringen Maar iedereenzag wel in da t dat een enorme chaos werd. En dat betekendedat die aannemer voor 3 mm een enorme strop had, want di emoest een maat groter hout nemen om aan die 7 te komen.Nou, en een ander voorbeeld, al le s t i j len hebben afschuiningen. Met di e 4-zijdige bank betekent dat, da t di e nogeen keer extra door da t ding moeten. Daarover wordt meteengevraagd van 'mag da t recht ' .Die afschuiningen gebruik je om de s t i j len slanker te la te n l i jken?

33


41/87

Ja , en daarmee de vert ikal i te i t van de puien te versterken, anders wordt het zo'n rooster .Die puien zi jn ook in opvallende kleuren geschilderd" Hoeben je tot die kleurstell ing gekomen?Wat daarop invloed heeft gehad, i s de manier waarop menhet gebouw Cinetol ging restaureren. Voor mij een voorbeeld van hoe het niet moet; een lu ifel en een dichtgezetbalkon die er niet thuishoren. En een interieur dat zo uitde toon valt da t monumentenzorg de subsidie in eerste instant ie wilde weigeren. Ik vertel dit om aan te geven watmijn motieven waren om me in de kleurstell ing minder terughoudend op te stel len dan ik aanvankelijk van plan was.Ik heb gekozen voor aksentkleuren om een beetje het speelse van zo'n buurthuis aan te geven. Het wit overheerst ookomdat de gevel is gestuct . Verder is geel toegepast opplaatsen waar een niet te opvallend kleuraksent was gewenst ten opzichte van het wit. Zo zijn het caf en dekreati vi te i tsruimte daarboven geel alsmede de grote zaal .Een belangrijk punt i s de hal en dan met name de re la t iehal-l ichthofstraat . Is de pu i aan de l ichthofzijde naar dest raa t toe. Onder geel, aan de bovenzijde is ze roze-roodom de aandacht te trekken. Vanuit de hal naar de l ichthoftoe, i s geprobeerd met een zilveren kleur de pu i zo minmogelijk zichbaar te maken. Bi j wit zou de pu i meer alsee n rooster werken. Nu is er een duidel i jk veband tussenha l en l ichthof. Het achterste gedeelte van het gebouw i sblauw, een rust ige kleur in het groene achtergebied.Je hebt wel een speciaal rood gebruikt, ee n beetje roze?Er zlJn meer kleuren rood, dat zie je niet , maar omdat del ichtval telkens anders was, moest die kleur weer eenbeetje l i ch ter of donkerder. In het bestek stond dat zevoor elke kleur een monster moesten maken en dat aan dearchitekt laten zien. We hadden toen a l doorgegeven dat zewaarschijnlijk op zo'n 10, 15 kleuren moesten rekenen.Uiteindeli jk zijn het er geloof ik 20 geworden.Ja, ik ben daar ongelooflijk gevoelig voor.Alleen bij de sousruimte ben ik anders te werk gegaan.Zo'n soos is , veel meer als die andere meer vergaderachtige ruimten, een tehuis voor een klupje jongeren dat geregeld met elkaar optrekt , dus is he t duidel i jk da t z ij huneigen stempel daarop willen drukken. En ik heb dat in dekleur duidel i jk aangegeven door daar een paars te vervendeur neer te zet ten, een naar mijn gevoel nogal extremesi tuat ie , die vraagt om een reaktie.Val die ruimte er niet ee n beetje ui t , de re s t va n hetgebouw i s meer nieuw-zakelijk?J i j zegt dat nou, maar zo nieuw zakeli jk is het gebouwniet . Ik vind het geen nieuwe zakelijkheid en geen forum.Het is niet zo dogmatisch als beiden , zij streven toch a lgauw een eenheid na , en dat is iets wat ik pers niet wilde. Ik heb het kontrast gewild, in konstruktiemiddelen ,kleuraxioma's, ontwerpopvattingen.Iemand a ls Van Eyck maakt toch ook veel verschillen, bi j -voorbeeld bij dat moederhuis?Ja, maar als h ij verschil len maakt, doet hij dat per on derdeel, terwijl ik verschil len maak pe r ruimte. Dat, om-dat ik vind dat je met zo'n opvatting als Aldo van Eyckee n klaim legt over het hele gebouw. Terwijl ik in die in spraak de ruimten per onderdeel kan bespreken.3L,

I! ,

Lhili met tra.p naar verguderruimte


42/87

.naaUa

1L- I 1I.

Hoe werk je eraan om al die verschillen in een ontwerp tekrijgen?Als je thema's en uitgangspunten duidelijk zi jn, rol t hetontwerp erui t . De beelden worden dan steeds duidelijker.Ik probeer elke ruimte te definiren naar funktie enplaats te n opzichte van het geheel en met behulp vanl icht , schaal, verhoudingen, materiaal, konstruktie, hir-archie en soms symmetrie een nieuwe betekenis toe te voe-gen en wel op een zodanige manier, da t een pluriform beeldontstaat . Bi j het buurthuis heeft d it geresulteerd in ver-schillend soortige ruimten aan de ha l en de insnoering.Heb je nog andere uitgangspunten gehanteerd?Ja , zo vond ik het belangrijk da t je bij het zien van hetgebouw niet tegel i jk een volledige indruk zou kri jgen,maar da t als he t ware je belangstelling gewekt wordt, zo -da t je nieuwsgierigheid misschien een eventuele drempel-vrees kan overwinnen. De insnoering is hiervan een geVOlg.De overbouwing van de derde verdieping geeft hier nog eenapart cachet aan. Het binnenste keert zich hier naar bui-ten. De ligging van de insnoering op de diagonaal naar dehoekpunt van het gebouw heeft te maken met de benaderingvan he t gebouw vanuit het voorplein van Cinetol. Al lopen-de opent de insnoering zich steeds meer en wordt uiteinde-l i jk de ha l met de trappen zichtbaar. De entree is dan alzeer nabij. De vorm van het gebouw zelf heeft te maken metde sterke symmetrie, di e vanui t Cinetol en het plein er-voor op de naastliggende gebouwen in werkt. Ik heb er danook naar to e gewerkt om deze to t dan toe onaffe symmetriete vervolmaken; rechts ten opzichte van Cinetol het admi-nistratiegebouw, ook van Van de r Vlugt uit 1930, en linkshet buurthuis.Zou je bij een volgend ontwerp weer met dezelfde uitgangs-punten aan het werk gaan?Nee, dan zou het al gauw een soort maniertje worden. Watvoor mij nu interessant zou zijn, is de tegenstellingengroter te maken. Duidelijker dingen tegen elkaar te zet-ten, en door elkaar te la en lopen zonder zo I n bindendelement als di e hal. In het buurthuis zie je al een ver-schUiving ten opzichte van de woningbouwprojekten, dieveel meer een geheel vormen.

35


43/87

doorsnede 1

souterrain en begane grond36

doorsnede 2

verdieping op 185+ en 280+

doorsnede 3

verdieping op 465"" en 560"


44/87

doorsnede 4

o

verdieping op 840"

doorsnede 6

plat tegronden, doorsneden, gevelsbuur thuis cinetol

37


45/87

38

a Iyse van la neni r . H. F. de Jong

Het complex woningen dat Herman Zeinstra aan de Oude Schanste Amsterdam heeft ontworpen bestaat u i t een begane grond-verdieping di e als eenkantoor, met daarboven ee n over twee verdiepingen.Op de derde, vierde en vijfde verdiepingen nog driewoningen gecreerd. De grachtengevel is opgebouwd

twee gevelvlakken, waarvan de buitenste 'op vlucht 'is gezet. Deze 'dubbele' gevel, waarvan elk gevelvlak eenzelfstandige indeling heeft , voegt zich in het ri tme vande grachtenwand en vertoont als to taa l beeld eenin horizontale zin. In vert ica le zin is de opbouw va nbasement, nobile (met de gebruikelijke hoge maat) eneen addit ie van drie kleinere maten gehanteerd.In de plattegrond-opbouw, vooral van deen tweede de diversezones achter elkaar geplaatst . Door de ruimtel i jke different ia t ie va n elk va n die ruimten ontstaat de doorZeinstra gewenste contract ie vanHet laat zich het eenvoudigst vanuit decentrale Vanuitkom je in ee n e waaraan het to i le t ,de garderobe en een bergkast gesitueerd. Doorlopendover de diagonaal bereik je een hoge ruimte erachter . Vanhierui t doorlopend kom je in de eetkamer-keuken met daaraa n een serre. Teruglopend naar de gracht vanuit de hogeruimte loop je door de bibliotheek met entresol en passeertussenruimte van waaruit je- -via eenhouten trap--de entresol en de slaapverdiebereiken en beland je in de hoge woonkamer.Deze onderlinge ruimten door ee n behandelingva n de muurvlakken, het plafond en het kleur- enmateriaalrelif in de vloer duidel i jk ten opzichte va nelkaar bepaald. Het binnenste va n de is ruim enheeft door de hoge vide 's ee n karakter; naar degevels to e is ee n ontstaan dieaanslui t die buitenruimte: een ' tuinkamer' en een'grachtenkamer' . Hoewel het een heel huis is , is erniet ee n ontstaan.De routing de woning is opgevat als een routeals de beschreven

Van het project voor de HAT woningen bespreken we hiera l leenhe tpro jec t aan de Jacob Catskade 64 te Amsterdam(lokatie 16) .Deze hoeklokatie ver toont in stedebouwkundig opzichtenkele extreme problemen. Niet alleen is de bouwdieptevan het te r re in erg ondiep, maar ook de hoek tussende Jacob Catskade en de De Wittenkade i s erg scherp.Zeinstra l o s t d it probleem op door drie autonome elementente introduceren, n . l . de lage, gestrekte bebouwing aa nde De Wittenkade, de hogere, korte bebouwing aa n deJacob Catskade en het hoekgebouw. In het hoekgebouwbevinden zich de entre van het complex en enige gemeenschappel i jke loggia 's en gemeenschapsruimten. In de overigebebouwing bevinden zich de standaard HAT eenheden, voorzienva n ee n kunststof nat tecel en kunststof gevelelementen.De wooneenheden worden ontsloten vanui t ee n overdekttrappenhuis in de ' t o ren ' en vandaar via open galer i j en .

Architectonische studies 2

Documents

Transcript of Architectonische studies 2