ARBOinfORmAt ie11Arbeidsmiddelen en mAchineveiligheid

mAchineveiligheidAfschermingen en beveiligingen

AI_11_2012.indd 1 11-09-12 14:43

ArbO-inFOrmATie

De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achterin deze uitgave opgenomen. De volledige inhoud is ook opgenomen in de online Arbozone: www.arbozone.nl

In de deelreeks ‘Arbeidsmiddelen en machineveiligheid’ zijn verschenen:

Drukapparatuur (AI-35)dr. ir. J.A.M.M. Kops en ing. J.J.M. Aben

Elektrische veiligheid (AI-54)ing. N.J. Kluwen en W.E.F. van den Eshof

Hijs- en hefmiddelen (AI-17)Vereniging Verticaal Transport

Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11)ir. P. Hoogerkamp

Machineveiligheid: bij aanschaf en ingebruikname van nieuwe en gebruikte machines (AI-58)ir. P. Hoogerkamp en ing. M.H. Groenbos

Rolsteigers (AI-21)ing. J.C. Berkhout

AI_11_2012.indd 2 11-09-12 14:43

mAchineveiligheidAFsCHErMINGEN EN BEVEIlIGINGEN

Auteur: P. Hoogerkamp (MECID B.V.)6e editie, 2012

ARBOinfORmAt ie11Arbeidsmiddelen en mAchineveiligheid

AI_11_2012.indd 3 11-09-12 14:43

cOlOFOn

De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die

bestaat uit NEN, TNO en NCvB.

De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de prak-

tijkinformatie op Arbozone: www.arbozone.nl. Abonnees ontvangen herziene

en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen.

Vanwege de aard van de uitgave, gaat sdu uit van een zakelijke overeen-

komst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.

Tekst: P. Hoogerkamp (MECID B.V.)

Figuren: Bram saeys / Hollandse Hoogte (foto omslag)

NEN, Delft (figuur 3.1, 3.2, 3.3, 3.4 en 4.3)

IrssT, Quebec (Canada) (figuur 2.3)

rOVC (tabel 4.2)

MECID B.V./CE CONsUlT (overige figuren en tabellen)

Vormgeving: sD communicatie

Zesde herziene druk

IsBN 978 90 12 57681 9

© sdu Uitgevers bv, 2012

© Eerste druk, sdu Uitgevers bv, 1998

Bestellingen:

sdu Klantenservice

Postbus 20014

2500 EA Den Haag

telefoon (070) 378 98 80

fax (070) 378 97 83

e-mail sdu@sdu.nl

Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een

hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt

Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige

beoordeling van de inhoud.

Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten

aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten

berusten bij sdu Uitgevers bv.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag

niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati-

seerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,

hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere

manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave

is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor

wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de stichting reprorecht

(postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen

van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compi-

latiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de stichting

PrO (stichting Publicatie- en reproductierechten Organisatie, postbus 3060,

2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van een ge-

deelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men

zich te wenden tot de uitgever.

Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed,

kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet

worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever des-

wege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende

fouten en onvolledigheden.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in

a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic,

mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s

prior consent.

While every effort has been made to ensure the reliability of the information

presented in this publication, sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy

of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions

or their consequences.

AI_11_2012.indd 4 11-09-12 14:43

inhOUdsOPgAve

1 Inleiding 71.1 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen 71.2 Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk 8

2 Risicobeoordeling en risico-evaluatie 112.1 rol van risicobeoordeling 11 2.2 Methode van aanpak 12

2.2.1 Enkele definities 132.2.2 Opsporen van latente gevaren 162.2.3 Inschatten van risico’s 202.2.4 risico-evaluatie 222.2.5 risicoreductie 232.2.6 Interactie tussen beveiligingsvoorzieningen en omgeving, bediener en werking 23

3 Afscherming van bewegende en gevaarlijke delen van machines 273.1 Inleiding 273.2 Functies van de afscherming 273.3 Eisen te stellen aan afscherming 27

3.3.1 schermen moeten stevig zijn uitgevoerd 283.3.2 schermen mogen geen bijkomende gevaren met zich meebrengen 283.3.3 schermen mogen niet op eenvoudige wijze worden omzeild of buiten werking worden gesteld 283.3.4 schermen moeten het zicht op het verloop van het werk zo min mogelijk belemmeren 303.3.5 schermen moeten voldoende ver van de gevarenzone verwijderd zijn 303.3.6 schermen moeten de noodzakelijke handelingen mogelijk maken 32

3.4 Enkele overwegingen bij de keuze van afschermingen 32

4 Beveiligingsinrichtingen aan machines 354.1 Inleiding 354.2 Nadere beschouwing van de functie van enkele beveiligings inrichtingen 36

4.2.1 Bediening 364.2.2 Noodstoppen nader beschouwd 374.2.3 Tweehandenbediening 394.2.4 Inloopbeveiliging 40

4.3 Eisen te stellen aan de beveiligingsinrichting 414.4 Achtergronden bij besturingen van beveiligingsinrichtingen 434.5 Faalkansen kwantificeren 484.6 Betrouwbaarheid, redundantie en bewaking nader beschouwd 50

5 Valkuilen bij toepassing van beveiligingsvoorzieningen 555.1 Inleiding 55

5.1.1 Functionele tekortkoming 555.1.2 Omzeilen, overbruggen, saboteren van beveiligingen 565.1.3 Niet correcte implementatie van de mutingfunctie 565.1.4 Besturingsfouten 585.1.5 Onderhoud en organisatie 59

ARBOinfORmAt ie11

AI_11_2012.indd 5 11-09-12 14:43

6 Praktische realisatie 616.1 Enkele voorbeelden 616.2 Verminderen van risico op beknelling 636.3 lichtscherm 646.4 Testen en onderhoud 64

7 Wijzigingen aan bestaande en nieuwe arbeidsmiddelen 67

8 Wet- en regelgeving 698.1 Inleiding 698.2 Arbobesluit 698.3 Tot slot 71

9 Overzicht van relevante normen en verwijzingen 73

Bijlage 1 Checklist gevarenidentificatie 75

Bijlage 2 Checklist latente gevaren bij bediener, werking van de afscherming, omgeving en beveiligingsinrichting 81

Bijlage 3 Checklist vaste en beweegbare afschermingen (op basis van EN 953/EN-ISO 14120) 85

Bijlage 4 Aandachtspunten bij het ontwerp en de bouw van beveiligingsinrichtingen 88

Bijlage 5 Voorbeelden van de gebruikte risicobeoordelingsformulieren 90

Bijlage 6 Enkele risicomodellen nader beschouwd 91

Bijlage 7 Toelichting op tabel uit norm EN 349 95

Bijlage 8 Toelichting op norm EN-ISO 13857 98

Bijlage 9 Indicatieve lijst van veiligheidscomponenten 104

Afkortingen 105

Nawoord 106

Adressenlijst 107

Trefwoordenregister 108

AI_11_2012.indd 6 11-09-12 14:43

7

1 inleiding

1.1 mAchineveiligheid: AFschermingen en beveiligingen

Bij de intrede van machines in het arbeidsproces is niet erkend dat machines zowel voor de gebruikers als voor mensen in de directe omgeving gevaar opleveren. In eerste instantie heerste de opvatting dat de mens door goed alert te blijven best zonder ongevallen zou kunnen werken.Deze zienswijze heeft plaats moeten maken voor de huidige opvatting dat het ontwerp, de constructie en de uitvoering door mensen veilig te gebruiken machines moeten opleveren.De Arbowet stelt werkgevers daarvoor verantwoordelijk. Met de komst van de Europese Unie werd ge-constateerd, dat elke lidstaat eigen voorschriften kende, die het vrije handelsverkeer sterk belemmer-den. Om dergelijke belemmeringen op te heffen werden productrichtlijnen uitgevaardigd, waaronder de Machinerichtlijn, waarin voor de hele gemeenschap is vastgelegd hoe nieuwe producten of machines (herkenbaar aan de CE-markering) moeten worden beveiligd.

In Nederland is de Machinerichtlijn (2006/42/EG) opgenomen in het Warenwetbesluit machines.Dit besluit stelt fabrikanten verantwoordelijk voor een veilige constructie van hun machines.Werkgevers zijn vervolgens verplicht om ervoor te zorgen dat nieuwe machines aan dit besluit (blijven) voldoen door correct onderhoud conform de gebruiksaanwijzingen van de fabrikant.Omdat het praktisch onmogelijk was om alle bestaande machines aan de eisen van de Machinerichtlijn te laten voldoen, werd daarnaast voor bestaande machines de Europese richtlijn Arbeidsmiddelen uitgevaardigd. Deze Arbeidsmiddelenrichtlijn (2009/104/EG) kent minimumeisen waaraan arbeidsmid-delen (veelal machines) moeten voldoen en is in Nederland geïntegreerd in het Arbobesluit. De belang-rijkste punt is de risico-inventarisatie en -evaluatie (rI&E) voor deze machines.

De Europese Machinerichtlijn is uitgewerkt in een groot aantal Europese normen, die in opdracht van de Europese Commissie zijn uitgewerkt door de Europese normalisatie-instituten CEN en CENElEC.

Na acceptatie en publicatie in het Europese publicatieblad door deze Commissie gelden de normen als geharmoniseerd. Machines die aan geharmoniseerde Europese normen voldoen, zijn over het algemeen ook in overeenstemming met het Warenwetbesluit machines.

De Machinerichtlijn strekt zich uit over alle veiligheids- en gezondheidsaspecten van machines. Deze uitgave beperkt zich tot de eisen die op grond van de Arbeidsmiddelenrichtlijn gesteld worden aan afschermingen en beveiligingsvoorzieningen (waaronder ook de noodstop – als aanvullende veilig-heidsvoorziening – is begrepen). Dit blad is eveneens nuttig voor de beoordeling van overeenkomstige afschermings- en beveiligingsaspecten uit het Warenwetbesluit machines (Machinerichtlijn). Wijzigin-gen aan afschermingen en/of beveiligingsvoorzieningen raken vrijwel altijd ook het ontwerpprincipe van een machine. De juiste keuze en constructieve uitvoering is feitelijk een nieuw ontwerpvraagstuk, waarmee ook de fabrikanten van bestaande machines worden geconfronteerd indien deze machines moeten worden voorzien van afschermingen en beveiligingen conform de ‘stand der techniek’.Met name het aanbrengen van afschermingen die gekoppeld zijn aan de machinebediening, vereist elementaire kennis van de onderliggende fysische principes en hiermee samenhangende veiligheids-aspecten (bijvoorbeeld lichtsensoren (lichtscherm) voor een mechanische pers). Effectieve veiligheid hangt evenals de kwaliteit van een ontwerp sterk af van details. Hoewel deze detailkennis beschikbaar is en niet moeilijk eigen is te maken, is het door de veelheid van details niet ondenkbaar dat een be-langrijk veiligheidsdetail wordt vergeten. Om deze reden is in deze uitgave nadruk gelegd op het totale proces van risicobeoordeling: hét instrument om weloverwogen tot de juiste maatregelen te komen. Eveneens is het om genoemde reden raadzaam, zeker voor de complexere systemen, een ter zake deskundige te raadplegen als er twijfel bestaat of een oplossing adequaat is.

Warenwetbesluit

machines

Arbeidsmiddelenrichtlijn

AI_11_2012.indd 7 11-09-12 14:43

8 machineveiligheid

In deze uitgave wordt met beveiligingsvoorzieningen het geheel van beveiligingen aan een machine bedoeld. Met een beveiligingsinrichting wordt een actieve (meestal aan elektrische besturing gekoppelde) inrichting bedoeld.Onder afschermingen worden doorgaans hekwerken, afdekplaten en dergelijke verstaan.

De begrippen ‘arbeidsmiddel’ en ‘machine’ worden in deze publicatie door elkaar gebruikt. Indien onderscheid voor de juiste interpretatie essentieel is, wordt dit vermeld.

In nagenoeg alle genoemde wettelijke bepalingen en nor-men wordt gewezen op het belang van een systematische risicobeoordeling.Voor nieuwe machines moet de fabrikant een dergelijke risicobeoordeling maken en documenteren in het wettelijk verplichte technisch (constructie)dossier. Deze nieuwe machines zijn voorzien van de zogenoemde CE-markering. De weerslag van deze beoordeling is te vinden in risicore-

ducerende maatregelen en in de restrisico’s die in de gebruiksaanwijzing zijn vermeld.De Arbowet verplicht de werkgever tot een algehele risico-inventarisatie en -evaluatie (rI&E; zie Arbo- en verzuimbeleid (AI-01) en bijlage 1). Deze rI&E omvat eveneens een specifieke risico-inventarisatie van arbeidsmiddelen.

1.2 Wijzigingen Ten OPzichTe vAn de vOrige drUk

In de zesde druk is het normoverzicht geactualiseerd. Tevens zijn de verwijzingen naar de normen aangepast aangezien de oude EN-IsO 12100 deel 1 en 2 en de norm voor risicobeoordeling gebundeld zijn in de nieuwe EN-IsO 12100:2010. Deze norm is eveneens vertaald in het Nederlands. De termino-logie die in Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11) is gehanteerd is eveneens in overeenstemming met deze vertaling. Daarnaast is sinds 1 januari 2012 de EN 954-1 ingetrokken en zijn de EN-IsO 13849-1 en EN 62061 van kracht.In hoofdstuk 8 is zijn de relevante delen van de arbowet- en regelgeving vermeld. Hierbij is tevens een correctie in de wetgeving doorgevoerd ten aanzien van de bedieningssystemen. Het ging hier om een vertaalfout van het Engelse begrip ‘control system’. Dit begrip kan zowel duiden op een bedieningssys-teem/bedieningsorgaan (control device) als een besturingssysteem1.

1 Dergelijke vertaalfouten zitten momenteel nog steeds in het Warenwetbesluit machines. De correcte vertalingen van de Machinericht-lijn, die destijds zijn doorgegeven, zijn al wel opgenomen in de ‘Gids voor de toepassing van de Machinerichtlijn 2006/42/EG tweede uitgave juni 2010’. (http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/mechanical/files/machinery/guide-appl-2006-42-ec-2nd-201006_nl.pdf).

FIguuR 1.1

vroeger veilig, nu

niet meer?

AI_11_2012.indd 8 11-09-12 14:43

INleIdINg 9

sAmenvATTing

In deze inleiding worden de wettelijke regels in Nederland aangeduid die een weerslag vormen van de invoering van de Europese richtlijnen zoals de Machinerichtlijn en Arbeidsmiddelenrichtlijn.

Machines (arbeidsmiddelen) moeten voldoen aan de huidige van kracht zijnde regelgeving. Voor de werkgevers betekent dit onder andere het in kaart brengen van de risico’s van arbeidsmiddelen en het in stand houden van getroffen maatregelen middels adequaat onderhoud en geregelde inspecties.

De huidige verplichte risico-inventarisatie en risico-evaluatie (rI&E) legt vooral aandachtspunten vast. Om in te schatten of correcte beveiligingsvoorzieningen zijn aangebracht dient een diep-gaande, meer gedetailleerde risicobeoordeling te worden verricht.

Vaak is het aanbrengen van een beveiligingsvoorziening een ontwerpprobleem op zich, waarbij het raadzaam is deskundige(n) in te schakelen.

AI_11_2012.indd 9 11-09-12 14:43