Arbeiderswoningen aan de voet van de dijk 4140004 DEF DTP...Arbeiderswoningen aan de voet van de...

Arbeiderswoningen aan de voet van de dijk

rapport 3405

Archeologisch onderzoek in Sint Annaland, Tholen

T.J. Obdam

Arbeiderswoningen aan de voet van de dijk: Sint Annaland, Deelgebied 7 Havengebied (Gemeente Tholen)

Een Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven

T.J. Obdam Met bijdragen van:

S. Ostkamp (Sebastiaan Ostkamp - Specialistisch Archeologisch Onderzoek) C. Moolhuizen

Colofon

ADC Rapport 3405

Arbeiderswoningen aan de voet van de dijk: Sint Annaland, Deelgebied 7 Havengebied (Gemeente Tholen)

Een Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven

Auteur: T.J. Obdam

In opdracht van: Gemeente Tholen

Foto’s en tekeningen: ADC ArcheoProjecten, tenzij anders vermeld

© ADC ArcheoProjecten, Amersfoort, juni 2013

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt

worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers.

ADC ArcheoProjecten aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend

uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

Autorisatie:

D.Gerrets

ISSN 1875-1067

ADC ArcheoProjecten

Postbus 1513

3800 BM Amersfoort

Tel 033 299 8181

Fax 033 299 8180

Email [email protected]

Inhoudsopgave Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied 4 Samenvatting 5 1 Inleiding 7

1.1 Algemeen 7 1.2 Vooronderzoek 7 1.3 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen 9 1.4 Opzet van het rapport 10

2 Methoden 11 3 Resultaten 13

3.1 Fysisch geografisch onderzoek 13 3.2 Sporen en structuren 15 3.3 Vondstmateriaal 19

3.3.1 Aardewerk en pijpaarde - S. Ostkamp 19 3.3.2 Natuursteen 24

4 Synthese 25 4.1 Algemeen 25 4.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen 26

5 Waardering en selectieadvies 30 5.1 Waardering van de vindplaats 30 5.2 Selectieadvies 31

Literatuur 32 Lijst van afbeeldingen 33 Lijst van tabellen 33 Bijlage 1: Sporenkaart per proefsleuf 34 Bijlage 2: Profielkolommen 39 Bijlage 3: Waardering botanische macroresten, vruchten en zaden - C. Moolhuizen 42 Bijlage 4: Sporenlijst 44 Bijlage 5: Vondsten- en monsterlijst 47 Bijlage 6: Fotolijst 48 Bijlage 7: Tekeninglijst 51 Bijlage 8: Enkele aardewerken glasvondsten uit het onderzoek in Tholen - S. Ostkamp 52 Verklarende woordenlijst 57 Afkortingen in de database 59

Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied

Provincie: Zeeland

Gemeente: Tholen

Plaats: Sint-Annaland

Toponiem: Deelgebied 7 Havengebied, Klippelstraat

Locatie: Klippelstraat, Sint Annaland

Kadastrale perceelnummers: Sint-Annaland, sectie G, perceelnummers 839

Kaartblad: 43C

Coördinaten: 66.255/402.356; 66.270/402.319; 66.202/402.274; 66.189/402.286

Projectverantwoordelijke: T.J. Obdam (0610959373; [email protected])

Opdrachtgever: Gemeente Tholen

Deskundige namens opdrachtgever: Dhr. B.W.G. Otten (0166-668200; [email protected])

Bevoegde overheid: Gemeente Tholen, deskundige namens de bevoegde overheid: Stichting Cultureel

Erfgoed Zeeland (SCEZ)

Deskundige namens de bevoegde overheid: Dhr. K.J.R. Kerckhaert

Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ)

Postbus 49

4330 AA Middelburg

Tel: 0118-670780

Fax: 0118-670611

[email protected]

Aard van het onderzoek: Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven

ADC-projectcode: 4140004

Oppervlakte onderzoekslocatie: Ca. 3045 m²

Oppervlakte proefsleuven: Ca. 297,3 m²

Complex en ABR codering: Nederzetting onbepaald (NX)

AMK-monumentnummer: 13502, dorpskern Sint-Annaland

Archis-meldingen: 20433, 20444, 20445, 427197 (waarnemingen in omgeving (Middeleeuwen-Nieuwe

tijd))

Zeeuws Archeologisch Archief vondstmelding(en): Geen aanvullende gegevens bekend.

CIS-onderzoeksmeldingsnummer: 51668

Periode(n): Nieuwe tijd

Geomorfologische context: Vlakte van getij-afzettingen

NAP hoogte maaiveld: 0,17 – 0,69m +NAP

Maximale diepte onderzoek: 1,61m -NAP

Uitvoering van het veldwerk: 8 en 9 mei 2012

Beheer en plaats documentatie: Zeeuws Archeologisch Archief (ZAA)


Postbus 49

4330 AA Middelburg

Beheerder: dhr. J.J.B. Kuipers

Tel: 0118-670879

Fax : 0118-670880

e-mail: [email protected]

Beheer en plaats vondsten: Provinciaal Archeologisch Depot (PAD) Zeeland


Armeniaans Schuitvlot 1

4331 NL Middelburg

Beheerder: dhr. H. Hendrikse

Tel: 0118-623732

E-mail: [email protected]

Beheer en plaats digitale documentatie: e-depot (http://persistent-identifier.nl/?identifier=urn:nbn:nl:ui:13-mlkb-be)

5

Samenvatting

In opdracht van Gemeente Tholen heeft ADC ArcheoProjecten een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) in de vorm van proefsleuven uitgevoerd in Sint-Annaland, Deelgebied 7 Havengebied. In het plangebied zal nieuwbouw worden gerealiseerd. Vooronderzoek heeft aangetoond dat op deze locatie bewoning heeft gestaan en mogelijk resten van middeleeuwse bewoning en/of infrastructurele werken konden worden aangetroffen. In het plangebied zijn restanten van de arbeiderswoningen uit eind 19e-/begin 20e eeuw aangetroffen. Daarnaast is een slotenplan aangetroffen. Alle aangetroffen sporen en het verzamelde vondstmateriaal hebben een datering in de 19e en 20e eeuw. Onder het 19e-/20e-eeuwse niveau zijn geen archeologische sporen aangetroffen. Bij de aanleg van dit tweede vlak is geconstateerd dat zich in het plangebied enkel nog gelaagde afzettingen van de Krabbenkreek bevinden. Er zijn verder geen bewoningssporen gevonden. De aangetroffen sporen bestaan uit muurwerk van arbeiderswoningen en het daar bij behorende gebruiksaardewerk waaronder fragmenten van pispotten, drinkflessen en eetgerei. ADC ArcheoProjecten adviseert de gemeente Tholen het plangebied vrij te geven voor verdere ontwikkeling.

Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden.

Periode Tijd in jaren

Nieuwe tijd 1500 - heden

Nieuwe tijd C 1850 - heden

Nieuwe tijd B 1650 - 1850 na Chr.

Nieuwe tijd A 1500 - 1650 na Chr.

Middeleeuwen: 450 – 1500 na Chr.

Late Middeleeuwen B 1250 - 1500 na Chr.

Late Middeleeuwen A 1050 - 1250 na Chr.

Vroege Middeleeuwen D 900 - 1050 na Chr.

Vroege Middeleeuwen C 725 - 900 na Chr.

Vroege Middeleeuwen B 525 - 725 na Chr.

Vroege Middeleeuwen A 450 - 525 na Chr.

Romeinse tijd: 12 voor Chr. – 450 na Chr.

IJzertijd: 800 – 12 voor Chr.

Bronstijd: 2000-800 voor Chr.

Neolithicum (Jonge Steentijd): 5300 – 2000 voor Chr.

Mesolithicum (Midden-Steentijd): 8800 – 4900 voor Chr.

Paleolithicum (Oude Steentijd): tot 8800 voor Chr.

Bron: Archeologisch Basis Register 1992

6

Afb. 1. Locatie van het onderzoeksgebied.

7

1 Inleiding

1.1 Algemeen

In opdracht van Gemeente Tholen heeft ADC ArcheoProjecten een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) in de vorm van proefsleuven uitgevoerd in Sint-Annaland, Deelgebied 7 Havengebied (afb. 1). In het plangebied zal nieuwbouw worden gerealiseerd. Vooronderzoek (zie §1.2) heeft aangetoond dat op deze locatie oude bewoning heeft gestaan en mogelijk resten van middeleeuwse bewoning en/of infrastructurele werken konden worden aangetroffen. De voorgenomen bouwplannen zullen deze archeologische resten vernietigen. Het plangebied heeft een oppervlakte van ca. 3045 m2 en is ten tijde van het onderzoek in gebruik als grasland. Het gebied ligt aan de Kippelstraat en wordt begrensd door de Havenweg en het Havenplein. In het gebied zijn 5 proefsleuven aangelegd met een totale oppervlakte van 297,3 m2 (vlak 1 en 2). Het veldwerk is uitgevoerd op 8 en 9 mei 2012. In die periode zijn de proefsleuven aangelegd en onderzocht conform het Programma van Eisen (PvE), dat door ArcheoMedia BV is opgesteld.1 Dit ontwerp is goedgekeurd door mw. drs. I.M. van der Weide-Haas van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ) te Middelburg. De vondsten en bijbehorende documentatie die tijdens het IVO zijn verzameld worden voorlopig bewaard in het depot van ADC ArcheoProjecten te Amersfoort. Deze zullen uiteindelijk worden gedeponeerd in het Provinciaal Archeologisch Depot (PAD) van Zeeland te Middelburg. Het veldteam bestond uit de volgende personen: T.J. Obdam (projectverantwoordelijke), D.A. Gerrets (senior archeoloog), E. van de Lagemaat (veldassistent) en een kraanmachinist van de firma Traas en Ovaa BV. De contactpersoon bij Opdrachtgever is dhr. Otten. Betrokken personen namens Bevoegde Overheid zijn dhr. De Koning en dhr. Kerckhaert. Het vondstmateriaal is bestudeerd door S. Ostkamp. 1.2 Vooronderzoek In het voor dit plangebied geschreven Programma van Eisen2 staat de voorgeschiedenis van het betreffende terrein uitgebreid beschreven. De onderzoekslocatie ligt in een gebied met een volgens de IKAW lage archeologische verwachting. Deze verwachting is gebaseerd op de plaatselijke geologische opbouw. Volgens de Cultuurhistorische Hoofd Structuur Zeeland ligt de onderzoekslocatie binnen de noordwestzijde van een terrein van hoge archeologische waarde met bewoningssporen vanaf het einde van de Late Middeleeuwen. Uit de resultaten van voorgaande booronderzoek3 in 2007 is binnen de bestemmingsplannen Havengebied en Vroonstede (ten zuidwesten van de onderzoekslocatie) gebleken dat grote delen van het Hollandveen Laagpakket door geulen (de huidige Krabbenkreek) zijn geërodeerd. Tijdens deze onderzoeken werden, buiten deelgebied 7, geen archeologische resten aangetroffen. Tijdens het voorgaande booronderzoek is in de boringen binnen deelgebied 7 op 0,3-1,6 m –mv een dik antropogeen pakket aangetroffen hoofdzakelijk bestaande uit bebouwingspuin boven vondstrijke afvallagen daterend vanaf het derde kwart van de 15e eeuw tot in de 20e eeuw. De resten kunnen betrekking hebben op 17e-18e-eeuwse afvalstort, die mogelijk te maken heeft met de dijk die voor, c.q. ten noorden en noordoosten van de bebouwing lag. De bebouwing zelf kan zuidelijker, o.a. ter plaatse van het nog bebouwde perceel Havenplein 19, buiten de onderzoekslocatie, hebben gelegen (afb. 2). Op de westzijde van het Havenplein (deellocatie 7) kunnen nog resten van de 19e-eeuwse arbeidershuisjes aanwezig zijn. De onderzoekslocatie maakt deel uit van de noordoostzijde van de dorpskern van Sint-Annaland, een terrein met een hoge archeologische waarde (AMK-nr. 13502). Sint-Annaland is door 1 PvE Sint-Annaland, deelgebied 7 Havengebied 2011, PvE nummer A11-053-E. Goedgekeurd op 03-10-2011. 2 Van der Ham, 2011. 3 Van der Ham, 2007.

8

verlanding van schorgronden ontstaan. Vermoed wordt dat de plaats een voorganger heeft gehad onder de naam Overbordine, genoemd in 1277. Dit verlande gebied is onder de naam ‘Oudelandpolder’ in 1476 bedijkt, waarna een woonkern kon worden gesticht die naar de bedijkster is vernoemd. De oudste kern, een ringvoorstraatdorp, ontstond direct achter de zeedijk bij het sluitgat van de schorregeul Winkeleé, aan het tegenwoordige Havenplein. Buitendijks werd de haven aangelegd. De eerste bewoning zal hierdoor direct ten zuiden van de onderzoekslocatie hebben gelegen. De Krabbenkreek en de haven van Sint-Annaland speelden in de Tachtigjarige oorlog een rol in de Staats-Spaanse strijd. In de Gouden Eeuw beleefde Sint-Annaland een korte bloeiperiode in de voedsel- en textielproductie (hop, granen, vlas en meekrap), alsook in de handel en overslag van goederen. Sint-Annaland heeft in de loop der eeuwen veel schade ondervonden van overstromingen, hetgeen leidde tot bedijking van meer land en de versterking van bestaande dijken. Oude dijken verloren hun waterkerende functie, waardoor de bebouwing tot aan de nieuwe dijk kon worden uitgebreid. Na de bedijking van de Suzannapolder in 1670 werd in het verlengde van de haven de toegangsgeul aangelegd. In de Tweede Wereldoorlog werd Sint-Annaland samen met grote delen van Tholen geïnundeerd; de haven werd gebombardeerd. Tijdens de watersnoodramp in 1953 raakte het havengebied overstroomd en leden de huizen veel schade. Na 1953 werden de huizen op de onderzoekslocatie gesloopt en vervangen door een (metaal)fabriek, die aan de zuidzijde van deelgebied 7 heeft gestaan. Omstreeks 1959 werd besloten een nieuwe haven ten noorden van de oude haven aan te leggen. In datzelfde jaar is de oude haven gedempt met zand van de verlande zone aan de Krabbenkreek, die voor de aanleg van de nieuwe haven was uitgegraven. De bebouwing aan de westzijde van de haven (inclusief de metaalfabriek) is 10 à 15 jaar geleden gesloopt. Na de demping van de haven werden de betonnen muren van de kade ten behoeve van de aanleg van een parkeerplaats gesloopt. Mogelijk is voor het dempen van de oude haven ook gesloopt bouwmateriaal gebruikt. Op een prent van Smallegange uit 1696 (afb. 2) is een levendig havengezicht van Sint-Annaland weergegeven. Hierop ligt de onderzoekslocatie ter hoogte van het westelijke dijken schorrengebied (huidige Havenweg), dat dan onbebouwd is, aangezien de dijk dan nog als actieve zeewering in gebruik is. Een boezemwater aan de rand van de ontgonnen Suzannapolder wordt via een inlaatduiker (ook wel inlaat of duikersluis genoemd) aan de linkerzijde van de polder ontwaterd; deze ligt dwars over de noordzijde van de onderzoekslocatie. Aan de zuidwestzijde van de onderzoekslocatie staat aan de rand van de Suzannapolder binnendijks een klein (tijdelijk?) gebouw. Ten zuiden hiervan ligt de voornaamste bebouwing (vermoedelijk pakhuizen en herenhuizen) met daarvoor gelegen de westelijke havenkade, die aan de noordzijde door hekwerk wordt begrensd. Op de kadastrale kaart uit 1825 is de westelijke kade (het huidige Havenplein, deelgebied 7) geheel bebouwd. Het zijn langwerpige percelen met huizen aan de straatzijde en achtertuinen aan de polderzijde. Op basis van kadastrale gegevens gaat het om arbeidershuisjes. Op de noordelijke helft van dit woonblok is de afwatering (watergang) vanuit de Suzannapolder, die in de havengeul spuide, naar het noorden tussen en achter de percelen verlegd. Op de historische Atlas van Zeeland (1910) zijn de effecten van de overstroming uit 1906 zichtbaar in de waterkering, die ten noorden en oosten van de oude haven (noordelijke en oostelijke rand van de onderzoekslocatie) is aangelegd en nu nog steeds als zodanig functioneert. Op de Grote Historische Atlas van Zeeland (1913) zijn geen veranderingen op de onderzoekslocatie te zien. De bestudering van recente luchtfoto’s en het AHN heeft geen extra informatie opgeleverd. Mogelijk aan te treffen archeologische resten betreffen: ophoging, dijkje, kade, beschoeiing, mogelijk (de voorganger van) de sluis, afvalstort of 17e-18e-eeuwse bebouwingsresten of puinstort met secundaire vondsten, scheepsresten (evt. ook als fundering van de kade/beschoeiing en/of kadewoningen) lagen in verband met de afbraak van 19e-eeuwse arbeiderswoningen, resten van de 20e-eeuwse metaalfabriek of een combinatie van verschillende van deze archeologische waarden.

9

Afb. 2. Smallegange, 1696. Zicht op de haven van Sint-Annaland. (Bron: TUDelft Beeldbank)

1.3 Doel van het onderzoek en onderzoeksvragen Het IVO in de vorm van proefsleuven heeft tot doel de aard, omvang en kwaliteit (gaafheid en conservering) vast te stellen van de vindplaats(en) in het gebied om te komen tot een definitief oordeel over de behoudenswaardigheid ervan. Daarnaast moeten gegevens verkregen worden om hetzij verder archeologisch onderzoek mogelijk te maken, hetzij adequate maatregelen voor behoud en beheer te kunnen treffen. Tevens heeft het onderzoek tot doel te komen tot zowel een waardestelling van de vindplaats als een verantwoord selectieadvies ten aanzien van de locatie. De aanleiding tot het onderzoek binnen het plangebied is een lopende bestemmingsplanwijziging, waarbij het Havenplein opnieuw wordt ingericht. Bij deze werkzaamheden kunnen eventueel aanwezige archeologische resten worden vernietigd.

10

In het PvE zijn verschillende onderzoeksvragen gesteld. Deze worden in dit rapport beantwoord op basis van hetgeen in de proefsleuven is aangetroffen. Onderzoeksvragen:

1. Wat is de mate van verstoring van de bodemopbouw op de onderzoekslocatie? 2. Worden tijdens de werkzaamheden archeologische resten aangetroffen die inzicht kunnen

geven in de bewonings- en/of gebruiksgeschiedenis van de onderzoekslocatie? Zo ja, welke informatie is over de nederzettingstructuur/huizenbouw, materiële cultuur, (voedsel-) economie en andere economische activiteiten van de bewoners bewaard gebleven?

3. Wat is de geologische en landschappelijke ligging van de archeologische resten? 4. Wat is de aard van de aanwezige archeologische resten? Zijn op de onderzoekslocatie

(deelgebied 7) resten van de kade, de sluis, verwachte bebouwing en nijverheid aanwezig?

5. Wat is de exacte locatie van de archeologische resten? Indien aanwezig, wat is de (vermoedelijke) ligging van de kade, de sluis, de verwachte bebouwing en nijverheid ten opzichte van het plangebied?

6. Wat is de diepte (t.o.v. maaiveld) en de hoogteligging (t.o.v. NAP) van de archeologische resten?

7. Wat is de datering van de aanwezige archeologische resten? Indien aanwezig, wat is de fasering van de kade, de bebouwing en nijverheid? Wat is de datering (evt. ook de fasering) van de sluis?

8. Is een stratigrafie aanwezig? Zo ja, wat is de stratigrafische positie van de archeologische resten?

9. Zijn de archeologische resten van lokaal, regionaal of nationaal belang? Wat is de positie van de bewoning en/of het landgebruik t.o.v. de regionale en provinciale context uit onderhavige periode?

10. Is er sprake van één of dienen er meer vindplaatsen te worden onderscheiden? a. Op grond waarvan wordt er onderscheid gemaakt in verscheidene vindplaatsen?

Geef de kenmerken aan van alle onderscheiden vindplaatsen. b. Wat is de horizontale en verticale omvang van de vindplaats(en)? Wat is de

ruimtelijke verspreiding van de onderscheiden vindplaatsen ten opzichte van elkaar?

c. Wat is de fysieke kwaliteit van de vindplaats(en)? d. Wat is de waarde van de vindplaats(en) volgens de systematiek van de

vigerende KNA? 11. Is/zijn (delen van) de aangetroffen vindplaats(en) behoudenswaardig? 12. In welke mate worden de aanwezige archeologische resten als gevolg van de

voorgenomen plannen bedreigd? 13. Hoe kan een verstoring als gevolg van de geplande activiteiten door planaanpassing tot

een minimum worden beperkt? 14. Zijn de resultaten van dit onderzoek in te passen in een groter onderzoekskader (NOaA,

regionaal en/of gemeentelijk)? Zo ja, hoe? Zo nee, wat is hiervoor de reden?

1.4 Opzet van het rapport

Dit rapport betreft een standaardrapport zoals genoemd in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.2 -specificatie VS05). In dit rapport worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd, waarna de eerste conclusies volgen. Dit onderzoek vormt geen eindstation, maar de basis van waaruit verder synthetiserend onderzoek kan plaatsvinden. Na de samenvatting en dit inleidende hoofdstuk volgt een omschrijving van de onderzoeksmethoden in hoofdstuk 2. Vervolgens zullen in hoofdstuk 3 de verschillende deelonderzoeken aan de orde komen. Allereerst wordt in paragraaf 3.1 een beschrijving van het fysische geografisch onderzoek gegeven waarna een paragraaf over de aangetroffen sporen en structuren volgt. Paragraaf 3.3 beschrijft het aangetroffen vondstmateriaal. Hoofdstuk 4 bevat de synthese en de beantwoording van de onderzoeksvragen. Het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 5, beschrijft de waardestelling en het selectieadvies.

11

2 Methoden

Het onderzoek is uitgevoerd conform de KNA 3.2 en het PvE.4 Tijdens het IVO zijn 5 proefsleuven aangelegd. De ligging van deze proefsleuven was vooraf vastgesteld in het PvE. Van proefsleuven 4 en 5 is de ligging in overleg met bevoegd gezag aangepast in verband met aanwezige riolering en moestuinen van bewoners (afb. 3).

Afb. 3. Aangelegde proefsleuven.

De vlakken zijn machinaal aangelegd, hierbij zijn de proefsleuven op het eerste vlak 4 meter breed waar zij op het niveau van het tweede vlak nog 2 meter breed zijn. Dit in verband met het aanwezige risico op opbarsting van de grond. Tijdens de aanleg van het vlak zijn vondsten in vakken van 4 x 3 m verzameld en met behulp van de robotic Total Station (rTS) ingemeten. Grondsporen zijn direct ingekrast. De vlakken en de stort zijn met behulp van een metaaldetector onderzocht. Vervolgens is het vlak en ieder spoor daarin gefotografeerd en getekend, waarbij om de 4 m een waterpashoogte is bepaald. Alle aangetroffen grondsporen zijn gefotografeerd en gedocumenteerd. Enkele van de aangetroffen sporen zijn in overleg met bevoegd gezag, na volledige documentatie, afgewerkt waarbij vondstmateriaal en monsters zijn verzameld. Tot deze selectie behoren voornamelijk de aangetroffen beertonnen en het muurwerk uit proefsleuf 2.

4 PvE Sint-Annaland, deelgebied 7 Havengebied 2011, PvE nummer A11-053-E. Goedgekeurd op 03-10-2011.

12

In alle proefsleuven was het nodig ook (ten dele) een tweede vlak aan te leggen. In totaal is op deze wijze 297 m2 onderzocht. Tijdens het aanleggen van het diepste vlak zijn in elke proefsleuf kolomopnamen van de bodemopbouw gemaakt.

Na het openleggen van de putten, registreren van eventueel aanwezige sporen, profielopnames en waterpassing zijn de putten weer dichtgegooid. Hierbij is de grond weer teruggestort in omgekeerde volgorde zoals die eruit gehaald is zodat de grondlagen weer op dezelfde wijze teruggebracht zijn. Dit betekent dat de bovengrond weer bovenop ligt.

Tabel 2. Overzicht vierkante meters per werkput.

Werkput Vlak M2

1 1 43,97

2 20,27

2 1 50,65

3 1 41,71

2 20,71

4 1 41,65

2 19,67

5 1 50,45

2 8,19

Totaal 297,27

13

3 Resultaten

3.1 Fysisch geografisch onderzoek

In verband met het eenduidige profiel en de instabiele situaties ter plaatse is gekozen voor documentatie van de bodemopbouw door middel van kolomopnamen van 1 m breed. Op deze wijze is de globale opbouw in elke sleuf gedocumenteerd en beschreven. In werkput 1, 2 en 4 zijn twee kolommen gedocumenteerd en in werkput 3 en 5 drie stuks. In verband met de hoge grondwaterstand en het hiermee gepaard gaande opbartingsrisico5 zijn de proefsleuven en daarmee ook de profielkolommen niet dieper dan 2 meter onder maaiveld aangelegd. Alle profielkolommen staan afgebeeld in bijlage 2. In het onderzoeksgebied bevinden zich afzettingen van het Laagpakket van Walcheren (Formatie van Naaldwijk) op het Hollandveen Laagpakket (Formatie van Nieuwkoop). Weer daaronder bevinden zich afzettingen van het Laagpakket van Wormer (Formatie van Naaldwijk). Geomorfologisch valt de locatie binnen een vlakte van getij-afzettingen. De bodemkaart van Zeeland laat zien dat de onderzoekslocatie zich vermoedelijk binnen een schorgrondengebied bevindt (behorende tot Nieuwland-afzetingen). Sint Annaland ligt aan de zuidzijde van een getijdenkreek, de Krabbenkreek (afb. 4). Uit de resultaten van voorgaand booronderzoek6 in 2007 is binnen de bestemmingsplannen Havengebied en Vroonstede (ten zuidwesten van de onderzoekslocatie) gebleken dat grote delen van het Hollandveen Laagpakket door geulen (de huidige Krabbenkreek) zijn geërodeerd.

Afb. 4. Krabbenkreek vanuit de lucht gezien. (Bron: https://beeldbank.rws.nl, Rijkswaterstaat / Joop van Houdt).

De aangetroffen bodemopbouw tijdens het proefsleuven onderzoek bevestigt die van het vooronderzoek uit 2007.7 De bouwvoor bestaat uit een 30-60 cm dik pakket van zandige klei en is (baksteen)puin houdend (afb. 5). De bouwvoor is duidelijk herkenbaar en bestaat soms uit meerdere lagen (S1000, 1001, 1500). Onder de bouwvoor zijn diverse ophogingslagen aangetroffen die tussen de 40 en 60 cm dik

5 Fugro rapport opbarstingsrisico deelgebied 7, februari 2012. 6 Van der Ham, 2007. 7 Van der Ham, 2007/2011.

14

zijn. Deze lagen bevatten veel bouwpuin en zijn roesthoudend wat ze een oranje kleur geeft. De ophogingslagen (S2000, 2100, 2200, 2300, 2400, 2500, 2600) variëren in kleur en textuur maar bevatten allemaal puinresten en soms ook aardewerkfragmenten. Onder deze ophogingslagen is een gelaagd pakket met veenbrokjes (S3000) aangetroffen welke schelphoudend, en zwak humeus is. Hieronder zijn restanten veen (S4000, 4001 en 4100) waargenomen. Onder het verslagen veen, welke zich soms nog als een laag voordoet, zijn gelaagde afzettingen van fijn zand met schelpmateriaal en van veen aangetroffen. Deze afzettingen zijn geïnterpreteerd als afzettingen van de Krabbenkreek (S5000, 6000 en 7000). Het betreft lichtgrijs/blauw zand met soms licht kleiig en zwak humeus materiaal.

Tabel 3. Overzicht van laagnummers met beschrijving.

Laag/

Spoornr

Aard

spoor

Nevenkleur Hoofdkleur Textuur Gevlekt Insluitsels

999 REC br lgr Kz1 ja bw

1000 BV dbr dgr Kz2 bw

1001 BV br Kz2 Ja bw

1500 BV lbr lgr Kz1 bw

2000 LO (or) gr Kz1/zs3 Ja bw

2100 LO (Or/lbr) Dgr/lgr Kz2/Zs3 ja bw, bs, fe

2200 LO (Or) Gr/(l)br Kz1/Zs2-3 bw, fe

2300 LO Wt/br lgr xxx bw, mortel

2400 LO gr Lbr/lgr Kz3 (Ja) bw

2500 LO dgr bl Kz2 aw

2600 LO bl gr Kz2 bw

3000 LG (br)/(bl) gr Ks2/zs2 (Ja)

4000 LG Gr/dbr Ks2 ja

4001 LG dbr vkm

4100 LG dbr vkm

5000 LG (Bl) gr Kz3/Zs1/2 schelp, kleibrokjes

6000 LG (d)gr Kz1/zs1 schelp

7000 LG gr Kz3/Zs2 schelp

Afb. 5. Foto van een verspringend profielkolom in proefsleuf 1. Opbouw: bouwvoor, diverse ophogingslagen, gelaagd pakket met daaronder verslagen veen met daaronder het gelaagde pakket geïnterpreteerd als afzettingen van de Krabbenkreek

15

3.2 Sporen en structuren

De sporen en structuren worden hieronder per proefsleuf beschreven. Afbeelding 13 toont de Alle Sporen Kaart. Overzichtstekeningen met spoornummers per proefsleuf zijn weergegeven in bijlage 1. Proefsleuf 1 De aangetroffen sporen in deze werkput beperken zich tot een opgevulde sloot (S1) met een noordoost-zuidwest oriëntatie (afb. 6). Hierbij zijn enkele bij de sloot behorende palen (S2) gedocumenteerd. De palen zijn tot in de kreekafzettingen geslagen. De vulling van de sloot bevatte een gevarieerd ensemble aardewerk, waaronder enkele 17e/18e-eeuwse scherven in combinatie met 20e-eeuws materiaal als een kunststof bellenblaaspijp uit ca. 1920-1930. Het betreft mogelijk de sloot met bijbehorende beschoeiingspalen welke te zien is op een foto van na de watersnood in 1906 (afb. 20, §4.1).

Afb. 6. Foto van vlak 1, proefsleuf 1. Links de natuurlijke ondergrond en rechts de slootvulling.

Proefsleuf 2 Deze sleuf bevindt zich direct aan de Klippelstraat en loopt hier evenwijdig aan. Op deze locatie hebben de arbeiderswoningen gestaan. Funderingen en resten van vloeren van deze huisjes zijn in proefsleuf 2 teruggevonden (afb. 7). Veel van het aangetroffen baksteen is hergebruikt en veel van de vloeren zijn vervaardigd van baksteen met hier overheen een laag cement. Elders bestaan de vloeren geheel uit beton. Bij verdiepen van het vlak zijn de onderzijden van het muurwerk blootgelegd en is een waterput (S16) aangetroffen behorende bij één van de arbeidershuisjes. Het vondstmateriaal dat uit proefsleuf 2 is verzameld dateert op zijn vroegst uit 1750 maar voornamelijk uit de periode 1850-1900. In deze proefsleuf is ook een sluis-/watergang (afb. 8) aangetroffen met bijbehorende inlaatduiker. Deze duiker is een bakstenen structuur (S13, machinale baksteen) welke nog op het maaiveld zichtbaar is. Hier op aansluitend loopt een zandige baan (S15) waarbinnen zich houten palen (S14) bevinden. Het geheel staat haaks op de Klippelstraat en (een voorganger) staat al op de tekening van Smallegange uit 1696.

16

Afb. 7. Overzichtsfoto van proefsleuf 2 (richting het noorden) met daarop de funderingsresten van de arbeiderswoningen.

Afb. 8. De aangetroffen sluisgang en inlaatduiker.

Proefsleuf 3 In deze sleuf is een restant van muurwerk (S4) aangetroffen (afb. 9). Foto’s van de arbeiderswoningen tonen dat de huisjes niet diep waren. Gezien de afstand tussen deze muur en de muren aangetroffen in proefsleuf 2 lijkt het hier niet te gaan om een achtergevel van één van de woningen maar eerder om een restant van een aparte structuur (mogelijk opslagruimte) op een achtererf. Net ten zuiden van dit muurwerk is een houten tonnetje (S3) aangetroffen. Het betreft een beertonnetje. Rondom en uit de beerput is aardewerk afkomstig wat dateert uit de 19e eeuw.

17

Afb. 9. Proefsleuf 3 met aangetroffen muurwerk restant.

Afb. 10. De aangetroffen sloot uit proefsleuf 4.

Proefsleuf 4: In poefsleuf 4 is op het eerste niveau (in de bouwvoor) een houten constructie aangetroffen van palen en planken (S1 t/m 4). Hierbinnen bevond zich een kuil vol materiaal. Het betreft vermoedelijk een afvalkuil/dump. Het materiaal dat hier uit komt betreft 19e en 20e-eeuws aardewerk waaronder bronwaterkruiken, deze zijn mogelijk hergebruikt en opnieuw gevuld met jenever. Verder bevat deze kuil (S1) aardewerk uit Maastricht en Keuls aardewerk. Bij het verdiepen van het vlak is wederom een sloot (S5) aangetroffen. De palen (S6) die gediend hebben als deel van de beschoeiing van de sloot zijn ook hier tot in de kreekafzettingen geslagen (afb. 10). Deze sloot kan worden doorgetrokken richting de sloot uit proefsleuf 1 en staat mogelijk ook op de eerder genoemde foto (afb. 20) aan de bovenzijde.

18

Proefsleuf 5 (afb.11): Hier zijn twee gelijksoortige beertonnetjes (S7 en 10, afb.12) aangetroffen als in proefsleuf 3. Deze tonnetjes zelf zijn opgevuld met zand en wat vondstmateriaal welke dateert in de late 19e- en begin 20e eeuw. Van de vulling van spoor 10 (spoor 11) is een zadenmonster (vnr 32) gezeefd om zodoende eventueel bewaarde botanische resten te onderzoeken. De zeefresiduen zijn door de specialist onderzocht. Het volledige waarderingsverslag is als bijlage (bijlage 3) aan het rapport toegevoegd. Het monster bevatte onder andere resten van fruitsoorten als appel, kers en mogelijk meloen. Ook zijn resten in het monster aangetroffen van koriander, hazelnoot en wilde peen. Ook moestuinsoorten zijn aangetroffen zoals melganzenvoet en gewone melkdistel. Daarnaast zijn veel resten van struikheide aangetroffen. Het monster is ook rijk aan ander vondstmateriaal als bot, schelp en houtskool. Verder zijn ook resten van insecten en garnalen aangetroffen. Daarnaast is in proefsleuf 5 nog een restant van een kleine vierkante waterput (S9) gevonden vervaardigd uit baksteen. Deze heeft waarschijnlijk op een achtererf gestaan. Het overige vondstmateriaal uit deze sleuf is afkomstig uit de diverse ophogingslagen. Dit materiaal dateert in de 20e eeuw op twee fragmenten van een vetvanger na, deze dateren uit de 16e eeuw. Uit de bouwvoor is een fragment natuursteen verzameld met hierop een inscriptie (zie §3.3).

Afb. 11. Overzichtsfoto proefsleuf 5 richting noordoost (Klippelstraat).

Afb. 12. Één van de twee aangetroffen beertonnetjes.

19

Afb. 13. Alle Sporen Kaart proefsleuvenonderzoek.

3.3 Vondstmateriaal

3.3.1 Aardewerk en pijpaarde

S. Ostkamp Tijdens het onderzoek in Sint Annaland is een kleine hoeveelheid vondsten verzameld. Het aangetroffen vondstmateriaal bestaat vrijwel geheel uit aardewerk (tabel 4). De vondsten zijn per vondstnummer uitgesplitst naar materiaalsoort, en vervolgens geteld en gewogen. Daarna is het aardewerk en glas globaal naar baksel of glassoorten gedetermineerd en van een datering voorzien. Omdat alle scherven uit de moderne tijd stammen, zijn ze gedetermineerd volgens de standaard van het Deventer-systeem. Op deze wijze zijn ze goed te vergelijken met vondsten die elders in ons land tevoorschijn kwamen en nog zullen komen. (Cat. nrs. verwijzen naar de aardewerkcatalogus achterin dit rapport).

Tabel 4: Vondstmateriaal: aantal en gewicht (gr) per vondstcategorie

Inhoud Totaal aantal Totaal gewicht

Gedraaid aardewerk 183 12388

Glas 1 162

Kunststof 1 8

Schelp 4 86

Pijp 4 34

20

Wanneer we de scherven uit het onderzoek naar baksel uitsplitsen, ontstaat het volgende beeld (tabel 5).

Tabel 5: Het in Sint Annaland gevonden aardewerk uitgesplitst naar baksel.

Baksel Aantal

ep 14

p 1

f 19

iw 36

r 73

s2 25

w 4

Eindtotaal 172

Hoewel de datering van een enkele scherf teruggaat tot in de 16e eeuw stamt het grootste deel van het materiaal uit de late 18e, de 19e en de vroege 20e eeuw. De vondsten vormen derhalve een mooie illustratie van een tijd waarin in de Nederlanden geleidelijk een overgang plaatsvond van een pre-industriële naar een industriële samenleving. In onze streken produceren pottenbakkers tot in de 19e eeuw nog op hun eigen ambachtelijke wijze het traditionele lood- en tinglazuur aardewerk als dezelfde ambachtslieden in de daaraan voorafgaande eeuwen. Een verschil tussen de latere 17e en de 18e eeuw met de periode die in de 14e eeuw inzette en tot rond het midden van de 17e eeuw voortduurde, is dat niet langer iedere stad of regio zijn eigen lokale pottenbakkers huisvestte. In bepaalde streken ontstonden gespecialiseerde producties die werken voor bovenlokale en zelfs-regionale markten. Zo zijn in West-Brabant, en dan vooral de plaatsen Oosterhout en Bergen op Zoom, Friesland, waar pottenbakkers in tal van steden en dorpen werken, en de Nederrijnse regio, waar het bakken van potten plaatsvindt als seizoensarbeid naast het agrarische bedrijf, pottenbakkers actief die ons hele land voorzien van het benodigde gebruiksaardewerk. Delft is tot in de 19e eeuw het internationale productiecentrum van tinglazuuraardewerk, hoewel de productie in deze periode duidelijk op zijn retour is. Gouda is de belangrijkste plaats voor de productie van hoogwaardige keramische tabakspijpen, hoewel het minder welgestelde deel van de bevolking zich bedient van grovere pijpen uit steden als Gorcum en Schoonhoven. De aangetroffen fragmenten pijpaarde dateren van ca. 1700 – 1800. Op één van de pijpenkoppen is een duidelijke versiering met initialen zichtbaar. Het betreft een ‘gekroonde vis’ met daarboven de initialen CHN. Dit merk is van de pijpenmaker Cornelus Huijvenaar met productiecentra in Schoonhoven. Deze pijp wordt gedateerd tussen 1788-1793.8 Een fijnmazig netwerk van handelaars zorgt voor de verspreiding van de producten uit deze productiecentra tot in de verste uithoeken van de toenmalige Republiek.

Op alle fronten voelt men echter de concurrentie van buitenlandse industrieën. De VOC importeert enorme hoeveelheden Chinees porselein, terwijl ook Engelse producenten van industrieel aardewerk serviesgoed produceren dat in enorme hoeveelheden naar onze streken word verscheept. Al deze hoogwaardige producten steken de plateelbakkers in Delft duidelijk naar de kroon. Het (deels nieuwerwetse) tafelgerei van porselein en industrieel aardewerk betreffen veel lichtere producten, die door de grootschalige manier van produceren ook nog eens goedkoop zijn. Gietijzeren pannen verdringen het sinds eeuwen ingeburgerde aardewerken kookgerei. Tot overmaat van ramp produceerde het toenmalige lage lonen land Duitsland een goedkoop soort aardewerken kookgerei dat dermate in de smaak valt dat het vrijwel de doodsteek betekende voor de lokale pottenbakkersindustrie. Naar de plaats van herkomst wordt dit aardewerk ook wel Frankfurther aardewerk genoemd. In Nederland gaan pottenbakkers proberen dit product na te bootsen, hetgeen in de vroegste periode (omstreeks 1800) nog in inlandse, roodbakkende klei gebeurde. Hoewel de economische toestand in onze streken in deze periode niet geweldig was, vestigen tal van Duitse pottenbakkers op zoek naar werk zich vanaf de vroege 19e eeuw in Nederland en ontstaan er weer lokale pottenbakkerijen. Toch was zeker niet alles kommer en kwel. Door de nog steeds florerende handel met de Oost en de opkomst van industriële producties, ontstond een constante stroom van serviesgoed. Naast alledaagse producten als kop en schotels kwamen er ook meer en meer tot dan toe exclusievere

8 http://www.kleipijp.nl

21

producten, zoals eetserviezen, op de markt. Hoewel er dus enerzijds sprake was van een relatief grote armoede, nam de levensstandaard aan de andere kant juist toe. De lieden die de onderzoekslocatie in Sint Annaland kort voor en kort na 1800 bewoonden, kochten nog traditioneel loodglazuur aardewerk zoals dat in Friesland, het Nederrijnse gebied (cat. 1) en West-Brabant (cat. 3 en 4) werd vervaardigd. De invloed van de Duitse pottenbakkers is ook hier merkbaar. Zo is een steelkommetje voor wat betreft zijn vormgeving geheel geënt op het aardewerk zoals dat in de Frankfurther traditie werd vervaardigd (cat. 2), en ook een van een melkkannetje is het model afgeleid van Duitse voorbeelden (cat. 5). Het is niet uitgesloten dat deze producten afkomstig zijn van (Duitse) pottenbakkers die zich in deze periode in de regio hebben gevestigd. Ook siert Delfts tinglazuur nog de tafels van deze lieden, hoewel naast het bekende 'Delfts blauw' (cat. 6) ook meerkleurige producten (cat. 7) werden gekocht. Op het Delftse aardewerk is een duidelijke invloed van het Chinese porselein merkbaar. Een in de 18e eeuw populaire groep porselein is die van het zogenaamde kapucijner goed (afb. 14). Een groot fragment van een Delfts bord uit Sint Annaland dankt zijn decoratie overduidelijk aan juist dit soort producten. In plaats van de kapucijner bruine kleur paste de Delftse pottenbakker echter het blauw toe om zijn imitatie te vervaardigen. Het geheel ontbreken van Aziatisch porselein uit deze periode vormt een aanwijzing voor de aanname dat de vroegere bewoners van de onderzoekslocatie slechts een geringe welstand genoten.

Afb. 14. Een fragment van een Delfts bord uit Sint Annaland (links) waarvan de decoratie is afgeleid van een Chinees porseleinen bord met een kapucijner bruine decoratie.

Hoewel een enkele 18e-eeuwse bewoner uit Sint Annaland rookte uit een fraaie Goudse pijp werden toch vooral grove pijpen uit Gorcum of Schoonhoven gebruikt (afb. 15).

Afb. 15. Drie 18e-eeuwse pijpen uit Sint Annaland: links en geheel rechts grove zijmerkpijpen uit Gorcum of Schoonhoven en midden een fijne pijp uit Gouda.

De industriële producten verschijnen in dezelfde periode ten tonele. Ze komen aanvankelijk uit Engeland, maar tal van gemerkte stukken laten zien dat dit marktdeel vanaf het midden van de 19e eeuw snel word overgenomen door producten uit Maastricht. Het zou echter niet lang duren

22

voordat de producten, die op de Nederlandse markt verschenen, uit alle windstreken afkomstig zijn. Een vroeg-20e eeuws porseleinen schoteltje (cat. 9) is bijvoorbeeld afkomstig uit Japan, waar de markt in de loop van de 19e eeuw werd opengesteld voor buitenlandse handelaren. Hoewel de techniek waarop de kop en schotel waartoe dit fragment behoorde geheel in de moderne wereld past, is de voorstelling geheel geënt op de oude pre-industriële samenleving. Op het schoteltje is namelijk in de techniek van de transfer print (een plakplaatje) een decor aangebracht, waarvan het merk op de achterzijde vermeldt dat het een blauwe kersenbloesem voorstelt (afb. 16). Deze kersenbloesem vormt vooral in de late 17e en de vroege 18e eeuw een populair thema op Chinees export porselein en staat bekend onder de naam crackled ice. In de Chinese cultuur staat de onder een laag ijs bloeiende kers symbool voor de naderende lente en de daarmee gepaard gaande voorspoed.

Afb. 16. Schoteltje met een decor van kersenbloesem uit Japan (links) en een Chinees porseleinen bord uit de late 17e of vroege 18e eeuw met een crackled ice decor (rechts).

Naast traditionele voorstellingen komen ook serviezen op de markt met geheel nieuwe thema's. Zo is er een ander vroeg-20e-eeuws bord dat gelet op de voorstelling tot een kinderservies moet hebben gehoord (cat. 10). Helaas ontbreekt een groot deel van het merk, waardoor we niet weten of het bord in Duitsland, Engeland, Frankrijk of elders in Europa is vervaardigd. Naast dit bord leverde het onderzoek ook een plastic pijpje uit dezelfde periode op dat ongetwijfeld van hetzelfde kind of een van zijn vriendjes of vriendinnetjes heeft behoord (afb. 17). Het pijpje was bedoeld om bellen mee te blazen. De door de opkomende houten pijpen in het nauw gedreven pijpmakers zochten naar manieren om hun tanende markt van nieuwe impulsen te voorzien. Een van de nieuwe producten waren stenen pijpjes om bellen mee te blazen. Toen dit een succes bleek, zagen ook de nieuwe producenten van kunststof hun kans schoon. Ze produceerden lichtere, minder breekbare en veel goedkopere varianten. Sommige archeologen zullen zich afvragen of de introductie van plastic en de daarmee samenhangende processen nog wel thuishoren in hun vakgebied. Het is een vraag die weliswaar actueel is, maar die ik hier niet ga beantwoorden. Toch wil ik laten zien dat ook hier voor archeologen nog wel winst is te behalen. De opkomst van steeds meer industriële producten en

23

nieuwe materialen als plastic leidde tot de wegwerp maatschappij waarin we thans leven. Het aankomende wegwerppatroon uit de 20e eeuw kondigt zich archeologisch meestal aan in 19e-eeuwse contexten waarin vaak grote hoeveelheden intacte flessen worden aangetroffen (cat. 12). Door de toenemende industrialisatie en het gebruik van mallen kon glas op een relatief goedkope wijze in enorme hoeveelheden worden geproduceerd. Door het gebruik van mallen was het ook nog eens mogelijk dat iedere producent als verpakking geneesmiddelen, parfums of dranken zijn eigen van merken (reclame) voorziene flessen kon bestellen. De variatie die hierdoor ontstond, is schier eindeloos. Ook de door fabrieken in massa's geproduceerde prularia zorgden voor een enorme toename van het aantal goederen dat lieden uit alle lagen van de bevolking in bezit hadden. Een blauw persglazen mandje uit Sint Annaland (cat. 13) is een fraai voorbeeld van zo'n product dat doorgaans vooral in contexten wordt aangetroffen van minder draagkrachtige lieden. Al voor de eeuwwisseling van de 19e naar de 20e eeuw ontstond er een protestbeweging van kunstenaars en ambachtslieden die meer en meer zagen dat hun werk werd overgenomen door fabrieken. Er werd daar echter naar hun mening vooral smakeloos spul geproduceerd, waar de consument naar hun mening dan ook geen genoegen mee moest nemen. Bewegingen als de Nieuwe Kunst en later de Art Deco streefden er daarom naar om goed vormgegeven voorwerpen te produceren die voor een ieder bereikbaar waren. Door de meestal ambachtelijke wijze waarop gewerkt werd, waren hun producten vaak alleen bereikbaar voor de leden van de bovenlaag van de samenleving. Dat hun denkbeelden echter een bredere verspreiding hadden, bewijzen onder meer opgravingen zoals die in Sint Annaland. Een porseleinen vaasje (cat. 11) is gedecoreerd op een manier die aansluit bij die van Nederlandse beweging van De Stijl (vooral bekend van schilder Piet Mondriaan) en het Duitse Bauhaus. Toch waren het ook nu weer vooral de 'verfoeide' fabrieken die voor een verbreiding van deze producten zorgden. Ze maakten vaak wat slappere varianten, die ze in grote oplagen vervaardigden.

Afb. 17. Plastic bellenblaaspijpje uit de jaren dertig van de 20e eeuw.

De mensen uit het onderzoeksgebied in Sint Annaland leefden in een periode van grote veranderingen. Ze stonden met één been in de oude vertrouwde pre-industriële samenleving, maar een nieuwe tijd drong zich op. Eerst buiten de grenzen, maar vanaf de vroege 19e eeuw ook daarbinnen. Al met al zorgde de overgang van een industriële naar een pre-industriële samenleving in onze streken voor de nodige beroering. Hoewel de 18e-eeuwse industrialisatie, zoals die bijvoorbeeld in Engeland plaatsvond, een beetje aan onze streken voorbijging, oefende ze dus wel degelijk invloed uit op de toenmalige samenleving. Nieuwe op industriële wijze in het buitenland vervaardigde producten als gebruiksaardewerk en gietijzeren pannen zorgden voor een geduchte concurrentie voor de in het eigen land vervaardigde ambachtelijke goederen. Daarnaast bleken ook de importen uit lage lonen landen niet tegen te houden. De wereld was toen – net als vandaag – niet gesloten. En alle protesten van bijvoorbeeld de toenmalige pottenbakkers ten spijt, ze hebben de veranderingen van de samenleving niet tegen kunnen houden. Te oordelen naar de vondsten hebben de vroegere eigenaren van de vondsten niet tot het meest welgestelde deel van de Nederlandse bevolking gehoord. Hoe rijk ze echter waren, en hoe hun positie binnen Tholen was, is uit de hier onderzochte vondstgroepen echter niet af te leiden. Daarvoor ontbreekt het benodigde vergelijkingsmateriaal. Wat de vondsten, die vaak de laatste modetrends volgen, wel laten zien, is dat Sint Annaland in de periode waarin de bewoners van de onderzochte resten op deze locatie leefden geen geïsoleerde gemeenschap vormden. Ze waren aangesloten op de uitwisselingsnetwerken zoals die in deze tijd bestonden en ze belandden zo net als de rest van ons land in de moderne wereld zoals we die vandaag de dag kennen.

24

3.3.2 Natuursteen9 Bij de aanleg van proefsleuf 5 is in de bouwvoor een stuk natuursteen aangetroffen van ca. 10 tot 35 cm breed, 40 cm lang en 8 cm dik (afb. 18). De steen heeft het meest weg van een grafsteen of grafteken. De steen is mogelijk uit de vloer van een kerk afkomstig en wellicht hergebruikt. De kerk in Sint Annaland is eind 15e/begin 16e eeuw gebouwd en aan het eind van de 19e eeuw afgebroken en vervangen door de huidige in 1899 gebouwde kerk.10 Mogelijk is bij de afbraak van de kerk, bouwmateriaal/puin gedumpt aan het terrein aan de Klippelstraat waardoor de steen hier terecht is gekomen.

Aan de bovenzijde van het vlak van de steen is binnen een omkadering van twee horizontaal gegraveerde lijnen een inscriptie zichtbaar (afb. 19). De individuele letters zijn niet tot nauwelijks te ontcijferen doordat de steen sterk verweerd is en alleen de diepste delen van de inscriptie nog te lezen zijn. Op basis van de stok, vlag en staart van enkele letters kan worden gesteld dat deze hoogstwaarschijnlijk in gotische stijl zijn uitgevoerd. De gotische belettering wordt in de loop van de 16e eeuw vervangen door Romeins. Deze omslag start mogelijk in het tweede kwart van die eeuw en vanaf het einde van de 16e eeuw komt gotisch weinig meer voor.11 Verder valt op dat de steen zeer sober is uitgevoerd wat mogelijk samenhangt met de reformatie die op het eiland Tholen plaatsvond vanaf 1578. Het materiaal waaruit de steen is vervaardigd is vermoedelijk een type belgisch hardsteen/kolenkalksteen van Namense ofwel van Doornikse afkomst. Steensoorten die net als de gotische belettering veel in de 16e eeuw gebruikt werden voor de vervaardiging van grafstenen. Op basis van de steensoort en belettering wordt het grafteken in de 16e eeuw gedateerd.

Afb. 18. Foto van de grafsteen. Afb. 19. Detailtekening van de inscriptie.

9 Met dank aan M.J.A. Melkert. 10 http://www.st-annaland.nl/geschiedenis 11 Graas en Tummers, 2003.

25

4 Synthese

4.1 Algemeen

Het onderzoeksgebied is gelegen aan, en ten westen van de Klippelstraat. De locatie ligt in een gebied met een volgens de IKAW lage archeologische verwachting. Deze verwachting is gebaseerd op de plaatselijke geologische opbouw. Volgens de Cultuurhistorische HoofdStructuur Zeeland ligt de onderzoekslocatie binnen de noordwestzijde van een terrein van hoge archeologische waarde met bewoningssporen vanaf het einde van de Late Middeleeuwen. Door middel van 5 proefsleuven die gedeeltelijk in twee vlakken zijn aangelegd is een oppervlakte van bijna 300 vierkante meter onderzocht. De bodemopbouw is door middel van profielkolommen in elke sleuf onderzocht. De aangetroffen sporen en structuren zijn restanten van arbeiderswoningen welke in de 19e en 20e eeuw evenwijdig aan de Klippelstraat stonden. Op de achtererven van deze woningen zullen kleine gebouwtjes/structuren hebben gestaan waarvan nog een enkel restant tijdens het proefsleuvenonderzoek is aangetroffen. Ook de drie aangetroffen beertonnetjes hebben op de achtererven van deze woningen gestaan. In proefsleuf 1 en 4 is een sloot met (palen van de) beschoeiing gedocumenteerd. Deze sloot is mogelijk terug te zien op een foto uit maart 1906 (afb. 20). Ook de sluis/watergang is aangetroffen in proefsleuf 2. De oriëntatie en grofweg de positie ervan komt overeen met de watergang op de tekening van Smallegange uit 1696 (afb. 2). De resultaten van het proefsleuvenonderzoek laten zien dat de oude kaarten en foto’s iets anders gelezen moeten worden. De kaart van Smallegange (1696) geeft bij nader inzien aan dat op de onderzoekslocatie geen bebouwing stond. Als de kaart van Hattinga uit 1753 (afb. 21) opnieuw wordt bekeken, wordt duidelijk dat de bebouwing die hierop staat aangegeven eerder de bebouwing van de Molendijk weergeeft. Dit valt buiten het plangebied. De kadastrale kaart (ca. 1811-1832) toont wel duidelijk bebouwing op de onderzochte locatie.12 Tevens is hier een sluisgang aangegeven. Kaartmateriaal tot 1980 laat de bebouwing nog zien. De kaart van 1989 toont al dat de bebouwing minder wordt.13 De tijdens het proefsleuvenonderzoek aangetroffen sporen en structuren lijken hier goed mee overeen te komen. De laatste restanten van de woningen die niet bij de sloop zijn vernietigd zijn teruggevonden aan de Klippelstraat. Welke waarschijnlijk overeenkomt met de sluisgang zoals aangegeven op het (historisch) kaartmateriaal. Bij het proefsleuvenonderzoek zijn de arbeidershuisjes aan de voet van de dijk en de watergang gevonden. Hoewel ook enkele fragmenten ouder vondstmateriaal is aangetroffen, dateert het merendeel uit de late 18e tot begin 20e eeuw. De verwachtingen die op grond van het vooronderzoek zijn gesteld, kunnen op basis van het huidige onderzoek slechts deels worden bevestigd. Op basis van de IKAW kent het onderzoeksgebied een lage waardering. Deze waardering, gebaseerd op de geologische opbouw, lijkt gegrond. Door de kreekafzettingen is de kans op het vinden van bewoningsresten laag. Ook zijn geen aanwijzingen aangetroffen voor infrastructurele werken als dijken en/of houtbouw constructies binnen de onderzochte oppervlakte van de proefsleuven. Er zijn geen sporen met een oudere datering dan 19e-eeuws aangetroffen. Binnen het aardewerkspectrum zijn enkele fragmenten van ouder materiaal aanwezig, maar deze vondsten komen uit dezelfde lagen als het 20e-eeuwse materiaal. De hoge archeologische waarde die het onderzoeksgebied volgens de Cultuurhistorische HoofdStructuur Zeeland heeft kan met het proefsleuvenonderzoek niet worden bevestigd. De aangetroffen sporen dateren in de 19e en 20e eeuw en er zijn geen aanwijzingen voor bewoningssporen uit de Late Middeleeuwen.

12 WatWasWaar.nl 13 WatWasWaar.nl

26

Afb. 20. Verwoeste woningen aan de Klippelstraat, 1906. Op deze foto zijn ook de genoemde sloten goed zichtbaar welke in proefsleuf 1 en 4 zijn aangetroffen. Mogelijk zijn dit dezelfde structuren als hier op foto te zien zijn. (Bron: Beeldbank Zeeland, N. Bruijnzeel 1906-03)

Afb. 21. Tekening van Hattinga uit 1753: Sint Annaland in 1744 met bewoning aan de Molendijk. (Bron: TUDelft http://www.kennisbank-waterbouw.nl/)

4.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen

De onderzoeksvragen die in het Programma van Eisen zijn gesteld zullen hier worden beantwoord op basis van de bevindingen van het proefsleuvenonderzoek.

1. Wat is de mate van verstoring van de bodemopbouw op de onderzoekslocatie? De bodemopbouw bestaat uit een opgebracht pakket (2000 laagnummers) met veel bouwpuin en andere artefacten. Hieronder bevindt zich op enkele locaties een veenlaag (4000 laagnummers) en afzettingen van de Krabbenkreek (5000 t/m 7000). Op enkele locaties binnen het onderzochte gebied is sprake van verstoringen tot in de kreekafzettingen. In de meeste gevallen blijft dit echter beperkt tot in de opgebrachte lagen.

2. Worden tijdens de werkzaamheden archeologische resten aangetroffen die inzicht kunnen geven in de bewonings- en/of gebruiksgeschiedenis van de onderzoekslocatie? Zo ja, welke informatie is over de nederzettingstructuur/huizenbouw, materiële cultuur, (voedsel-) economie en andere economische activiteiten van de bewoners bewaard gebleven?

27

De aangetroffen archeologische resten laten de overblijfselen zien van de 19e en 20e-eeuwse bewoning. De kleine arbeiderswoningen zijn voornamelijk aangetroffen in proefsleuf 2. Hier zijn funderingsresten, vloerresten en een waterput aangetroffen. In proefsleuven 2, 3 en 5 zijn restanten van beertonnen aangetroffen en vertegenwoordigen vermoedelijk de achtererven van de huizen. Het zadenmonster (werkput 5, spoor 11, vnr 32) welke is gewaardeerd door de specialist toont een diversiteit aan producten. Verschillende fruitsoorten en moestuingewassen zijn vertegenwoordigd. Ook zijn resten van bot, schelp en garnaal in het monster aangetroffen. Het aangetroffen vondstmateriaal in de vorm van aardewerk dateert voor het overgrote deel uit het begin van de 20e eeuw.

3. Wat is de geologische en landschappelijke ligging van de archeologische resten? De archeologische resten bevinden zich in de opgebrachte laag (2000 laagnummers). Er zijn geen archeologische resten aangetroffen op de kreekafzettingen. Er is sprake van één archeologisch niveau.

4. Wat is de aard van de aanwezige archeologische resten? Zijn op de onderzoekslocatie (deelgebied 7) resten van de kade, de sluis, verwachte bebouwing en nijverheid aanwezig? Op deze onderzoekslocatie is een sluis/watergang aangetroffen met bijbehorende inlaatduiker. Deze duiker is zelfs nog deels in het maaiveld zichtbaar. Verder manifesteert deze zich als een zandig opgevulde baan met aan weerszijden een paalstelling. De aangetroffen bewoning beperkt zich tot proefsleuf 2 met nog enkele kleine restanten in proefsleuf 3 en 5. Het betreft de arbeiderswoningen uit eind 19e en begin 20e eeuw. In het westelijke deel van de onderzoekslocatie is een sloot aangetroffen welke van proefsleuf 1 doorloopt in proefsleuf 4. Resten van kades, dijklichamen en specifieke nijverheid zijn niet aangetroffen.

5. Wat is de exacte locatie van de archeologische resten? Indien aanwezig, wat is de (vermoedelijke) ligging van de kade, de sluis, de verwachte bebouwing en nijverheid ten opzichte van het plangebied? De bewoningsresten bevinden zich direct ten westen van de Klippelstraat. De sluisgang start hier ook (duiker zichtbaar op het maaiveld) en de baan loopt verder in westelijke richting, haaks op de Klippelstraat.

6. Wat is de diepte (t.o.v. maaiveld) en de hoogteligging (t.o.v. NAP) van de archeologische resten? De archeologische resten bevinden zich in proefsleuf 2 (arbeiderswoningen) al vanaf het maaiveld (ca. 0,70 +NAP) tot ca. 0,30 m +NAP. Bij verdiepen van dit vlak bleken sporen soms tot ca. 1,00 –NAP door te gaan (waterput). Overige archeologische resten in proefsleuven 1, 3, 4 en 5 bevinden zich op ca. 50-60 cm onder maaiveld op een diepte van ca. 0,25 +NAP t/m 0,25-NAP.

7. Wat is de datering van de aanwezige archeologische resten? Indien aanwezig, wat is de fasering van de kade, de bebouwing en nijverheid? Wat is de datering (evt. ook de fasering) van de sluis?

De archeologische resten kunnen op basis van de baksteentypen, het gebruik van cement en het aangetroffen aardewerk en andere artefacten worden gedateerd in het laatste kwart van de 19e-en het begin van de 20e eeuw. De aangetroffen sluisgang dateert vermoedelijk ook uit deze periode aangezien deze al op het maaiveld zichtbaar is, hier is geen dateerbaar materiaal aangetroffen in de vorm van mobilia.

28

8. Is een stratigrafie aanwezig? Zo ja, wat is de stratigrafische positie van de archeologische resten? De aangetroffen archeologische resten bevinden zich allen in de verschillende ophogingslagen. Hierin is geen stratigrafie te onderscheiden. Aangetroffen archeologische resten en artefacten dateren in alle verschillende pakketten vanaf de 17e eeuw (enkele scherf) tot eind 20e eeuw.

9. Zijn de archeologische resten van lokaal, regionaal of nationaal belang? Wat is de positie van de bewoning en/of het landgebruik t.o.v. de regionale en provinciale context uit onderhavige periode? De aangetroffen archeologische resten zijn van lokaal belang. De bewoningsresten bevonden zich direct achter de dijk vlakbij de oude haven.

10. Is er sprake van één of dienen er meer vindplaatsen te worden onderscheiden? Er is sprake van één ‘vindplaats’.

a. Op grond waarvan wordt er onderscheid gemaakt in verscheidene vindplaatsen? Geef de kenmerken aan van alle onderscheiden vindplaatsen. De archeologische overblijfselen dateren uit de periode waarin de arbeiderswoningen in gebruik waren, overige sporen kunnen hiermee in verband worden gebracht en worden op basis van aangetroffen materiaal in dezelfde periode gedateerd.

b. Wat is de horizontale en verticale omvang van de vindplaats(en)? Wat is de ruimtelijke verspreiding van de onderscheiden vindplaatsen ten opzichte van elkaar? Op basis van de proefsleuven zullen de funderingsresten van de arbeiderswoningen over een maximale afstand van 35x4 meter bewaard zijn gebleven. (In proefsleuven 3 en 5 zijn (bijna) geen muurresten meer aangetroffen.)Verticaal zijn de funderingsresten ca. 30 cm diep bewaard gebleven. Diepere sporen als de waterput, sluisgang en sloot zijn tot ca. 1-2 meter onder maaiveld nog zichtbaar.

c. Wat is de fysieke kwaliteit van de vindplaats(en)? De aangetroffen resten binnen de vindplaats zijn op enkele uitzonderingen in proefsleuf 2 van lage fysieke kwaliteit. Slechts de onderste funderingslagen en vloeren zijn geconserveerd evenals de diepere sporen als waterput, sluisgang, sloot en onderste delen van beertonnetjes.

d. Wat is de waarde van de vindplaats(en) volgens de systematiek van de vigerende KNA? Zie tabel 5. Op basis van de beoordelingssystematiek zijn de aangetroffen archeologische resten niet-behoudenswaardig te noemen.

11. Is/zijn (delen van) de aangetroffen vindplaats(en) behoudenswaardig? Gezien de datering en de informatie (foto’s, historisch kaartmateriaal) die is overgeleverd wordt de ‘vindplaats’ als niet-behoudenswaardig gewaardeerd.

29

12. In welke mate worden de aanwezige archeologische resten als gevolg van de voorgenomen plannen bedreigd? Aangetroffen archeologische resten bevinden zich slechts decimeters onder het maaiveld, de kans is dan ook groot dat deze bij voorgenomen plannen worden bedreigd.

13. Hoe kan een verstoring als gevolg van de geplande activiteiten door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Hoewel specifieke details met betrekking tot de voorgenomen ontwikkelingen (nog) niet duidelijk zijn14, zullen archeologische resten worden verstoord wanneer funderingen en/of kelders/garages worden gegraven. Wanneer zoals in het PvE genoemd het terrein geheel wordt opgehoogd zullen de gevolgen van de ontgravingen beperkt kunnen worden.

14. Zijn de resultaten van dit onderzoek in te passen in een groter onderzoekskader (NOaA, regionaal en/of gemeentelijk)? Zo ja, hoe? Zo nee, wat is hiervoor de reden? Aangetroffen archeologische resten zijn enkel van lokaal belang. Daarnaast is slechts een beperkte omvang van de arbeiderswoningen aangetroffen en geeft het aardewerkspectrum en overige vondstmateriaal een datering in de 19e/20e eeuw en is het lastig deze resultaten in een groter kader van de NOaA en/of de POAZ te zien. Van de sluis is in relatie met hoofdstuk van 7 van de POAZ enkel te zeggen dat deze in oriëntatie al op oud kaartmateriaal (Smallegange 1696) zichtbaar is maar dat de aangetroffen duiker van de sluis al aan het maaiveld zichtbaar is en van machinale baksteen is vervaardigd. Of deze zich op precies dezelfde locatie als op het kaartmateriaal bevindt, of in de loop van de tijd is opgeschoven, is niet te zeggen. Overige onderwerpen uit de POAZ zijn niet van toepassing op de aangetroffen archeologische resten. Aangetroffen aardewerk laat zien dat sprake was van handel waarbij onder andere in Duitsland vervaardigde waterkruiken in Sint Annaland zijn beland. Dit is gezien de locatie nabij de vroegere haven geen verrassing. Handel zal één van de belangrijkere functies van Sint Annaland gedurende de tijd waarin de arbeiderswoningen in gebruik waren zijn geweest. Hoewel sprake is van bewoningssporen en bijbehorend vondstmateriaal uit de 19e/20e eeuw zijn deze gezien de beperkte omvang niet in een groter kader van de NOaA (hoofdstukken 16 en 24) te plaatsen.

14 Van der Ham, 2011 p.2

30

5 Waardering en selectieadvies

De resultaten van het proefsleuvenonderzoek laten zien dat de oude kaarten en foto’s iets anders gelezen moeten worden. De kaart van Smallegange (1696) geeft bij nader inzien aan dat op de onderzoekslocatie geen bebouwing stond. Als de kaart van Hattinga uit 1753 (afb. 16) opnieuw wordt bekeken, wordt duidelijk dat de bebouwing die hierop staat aangegeven eerder de bebouwing van de Molendijk weergeeft. Dit valt buiten het plangebied. De kadastrale kaart (ca. 1811-1832) toont wel duidelijk bebouwing op de onderzochte locatie.15 Tevens is hier een sluisgang aangegeven. Kaartmateriaal tot 1980 laat de bebouwing nog zien. De kaart van 1989 toont al dat de bebouwing minder wordt.16 De tijdens het proefsleuvenonderzoek aangetroffen sporen lijken hier goed mee overeen te komen. De laatste restanten van de woningen die niet bij de sloop zijn vernietigd zijn teruggevonden aan de Klippelstraat. Er is een watergang met inlaatduiker aangetroffen welke waarschijnlijk overeenkomt met de sluisgang zoals aangegeven op het historisch kaartmateriaal. Wat met de sleuven is teruggevonden zijn de arbeidershuisjes aan de voet van de dijk en de sluisgang met inlaatduiker. Hoewel ook enkele fragmenten ouder vondstmateriaal is aangetroffen, dateert het merendeel uit de late 18e tot begin 20e eeuw. 5.1 Waardering van de vindplaats De waardestelling, zoals voorgeschreven in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2, specificatie VS06) gebeurt op drie niveaus: belevingswaarde, fysieke kwaliteit en inhoudelijke kwaliteit. De eerste is niet van toepassing omdat de vindplaats niet bovengronds zichtbaar is. Alleen de laatste twee niveaus zijn op deze vindplaats van toepassing. De fysieke kwaliteit van de vindplaats is gebaseerd op haar conservering en gaafheid. De conservering geeft aan de mate waarin de archeologisch vondstmateriaal bewaard is gebleven, de gaafheid in hoeverre de vindplaats nog compleet is. De beoordeling is voor zowel gaafheid als conservering: drie punten voor hoge, twee punten voor middelhoge en één punt voor lage kwaliteit. De vindplaats is ruimtelijk matig bewaard gebleven en kan dus worden beschouwd als zijnde van middelhoge kwaliteit. Het deel met sporen is van voldoende omvang om van een representatief deel van een nederzetting te spreken. De gaafheid van de grondsporen is matig te noemen, het aangetroffen muurwerk bestaat uit fragmenten en is bij de sloop al grotendeels verwijderd en/of verstoord. Het aardewerk dat verzameld is tijdens het aanleggen van de sporenvlakken is weinig verweerd maar wel sterk gefragmenteerd. Bot en zaden zijn slecht bewaard gebleven. De gaafheid/conservering van sporen en vondsten wordt middelhoog gewaardeerd. De waardering van beide fysieke kwaliteitscriteria is in totaal 4 punten. Dit is een score die middelmatig (< 5 punten) is en die haar het predicaat ‘niet behoudenswaardig’ oplevert (tabel 6). Ook op inhoudelijke kwaliteit, uitgedrukt in waarden voor zeldzaamheid, informatie en ensemble, wordt de vindplaats beoordeeld met hetzelfde puntensysteem. Voor zeldzaamheid, informatiewaarde en ensemblewaarde kan worden gesteld dat de aangetroffen archeologie overeenkomt met de historische bronnen. Het feit dat van de aangetroffen sporen tekeningen en foto’s terug te vinden zijn maakt dat bovengenoemde waarden middelmatig tot laag zijn. De totale score voor de inhoudelijke kwaliteit is 5 en de waardering van de vindplaats op basis van deze criteria is dan ook middelmatig tot laag.

15 WatWasWaar.nl 16 WatWasWaar.nl

31

Tabel 6. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).

Waarden Criteria Scores

Hoog Midden Laag Totale score

Beleving Schoonheid Wordt niet gescoord Wordt niet gescoord Herinneringswaarde

Fysieke kwaliteit Gaafheid 2 4 = niet behoudenswaardig Conservering 2

Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid 2 5 = niet behoudenswaardig

Informatiewaarde 2 Ensemblewaarde 1 Representativiteit N.v.t.

5.2 Selectieadvies

De nota archeologie 2006-201217 heeft, evenals de KNA, het geldende uitgangspunt dat behoudenswaardige planlocaties in principe in situ behouden dienen te worden. Uitsluitend indien dit niet mogelijk is, kan behoud ex situ plaatsvinden. De midden tot lage score op fysieke en inhoudelijke kwaliteit is gestaafd op de recente datering van aangetroffen sporen en structuren in de 19e en 20e eeuw. Tekeningen en foto’s van de locatie en de aangetroffen structuren zijn bekend. Daarnaast kent de aangetroffen structuren een middelmatige conservering, het betreft slechts fragmenten van de in eind 20e eeuw gesloopte woningen. Op basis van zowel de fysieke als inhoudelijke kwaliteit worden de archeologische resten als niet behoudenswaardig geclassificeerd. ADC ArcheoProjecten adviseert de gemeente Tholen het plangebied vrij te geven voor verdere ontwikkeling.

17 Nota Archeologie 2006-2012, Cultuur Continu. Uitgave Provincie Zeeland.

32

Literatuur

Beijerinck, W., 1947: Zadenatlas der Nederlandsche Flora. Wageningen. Cappers, R.T.J., R.M. Bekker & J.E.A. Jans, 2006: Digitale zadenatlas van Nederland. Eelde

(Groningen Archaeological Studies, 4).

Graas, T. en Tummers, H., 2003: Grafzerken in G.W.C. van Wezel, De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 2003) Ham, N.H. van der, 2007: Archeologisch onderzoek aan het bestemmingsplan Havengebied te

Sint-Annaland, Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek met boringen, ArcheoMedia Rapport A06-276-I.

Ham, N.H. van der, 2011: Programma van Eisen Sint-Annaland, deelgebied 7 Havengebied (gem.

Tholen), ArcheoMedia BV: A11-053-E.

Meijden, R. van der, 2005: Heukels’ Flora van Nederland. Groningen/Houten).

Nota Archeologie Provincie Zeeland 2006-2012 Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I. Hoste,

2004: Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003. (Gorteria, 30-4/5). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1985: Nederlandse oecologische flora. Wilde

planten en hun relaties. Deventer 1). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1987: Nederlandse oecologische flora. Deventer

(Wilde planten en hun relaties, 2). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1988: Nederlandse oecologische flora. Deventer

(Wilde planten en hun relaties, 3). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1991: Nederlandse oecologische flora. Deventer

(Wilde planten en hun relaties, 4). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1994: Nederlandse oecologische flora. Wilde

planten en hun relaties. Deventer, 5). Gebruikte websites: Beeldbank Rijkswaterstaat: https://beeldbank.rws.nl www.kleipijp.nl www.st-annaland.nl/geschiedenis TUDelft: http://www.kennisbank-waterbouw.nl/ TU Delft Beeldbank: http://repository.tudelft.nl/MMP/ Wat Was Waar: http://www.watwaswaar.nl

33

Lijst van afbeeldingen

Afb. 1. Locatie van het onderzoeksgebied. Afb. 2. Smallegange, 1696. Zicht op de haven van Sint-Annaland. (Bron: TUDelft Beeldbank) Afb. 3. Aangelegde proefsleuven. Afb. 4. Krabbenkreek vanuit de lucht gezien. (Bron: https://beeldbank.rws.nl, Rijkswaterstaat / Joop

van Houdt) Afb. 5. Foto van een verspringend profielkolom in proefsleuf 1. Opbouw: bouwvoor, diverse

ophogingslagen, gelaagd pakket met daaronder verslagen veen met daaronder het gelaagde pakket geïnterpreteerd als afzettingen van de Krabbenkreek

Afb. 6. Foto van vlak 1, proefsleuf 1. Links de natuurlijke ondergrond en rechts de slootvulling. Afb. 7. Overzichtsfoto van proefsleuf 2 (richting het noorden) met daarop de funderingsresten van

de arbeiderswoningen. Afb. 8. De aangetroffen sluisgang en inlaatduiker. Afb. 9. Proefsleuf 3 met aangetroffen muurwerk restant. Afb. 10. De aangetroffen sloot uit proefsleuf 4. Afb. 11. Overzichtsfoto proefsleuf 5 richting noordoost (Klippelstraat). Afb. 12. Één van de twee aangetroffen beertonnetjes. Afb. 13. Alle Sporen Kaart proefsleuvenonderzoek. Afb. 14. Een fragment van een Delfts bord uit Tholen (links) waarvan de decoratie is afgeleid van

een Chinees porseleinen bord met een kapucijner bruine decoratie. Afb. 15. Drie 18e-eeuwse pijpen uit Tholen: links en geheel rechts grove zijmerkpijpen uit Gorcum

of Schoonhoven en midden een fijne pijp uit Gouda. Afb. 16. Schoteltje met een decor van kersenbloesem uit Japan (links) en een Chinees porseleinen

bord uit de late 17e of vroege 18e eeuw met een crackled ice decor (rechts). Afb. 17. Plastic bellenblaaspijpje uit de jaren dertig van de 20e eeuw. Afb. 18. Foto van de grafsteen. Afb. 19. Detailtekening van de inscriptie. Afb. 20. Verwoeste woningen aan de Klippelstraat, 1906. Op deze foto zijn ook de genoemde

sloten goed zichtbaar welke in proefsleuf 1 en 4 zijn aangetroffen. Mogelijk zijn dit dezelfde structuren als hier op foto te zien zijn. (Bron: Beeldbank Zeeland, N. Bruijnzeel 1906-03)

Afb. 21. Tekening van Hattinga uit 1753: Sint Annaland in 1744 met bewoning aan de Molendijk. (Bron: TUDelft http://www.kennisbank-waterbouw.nl/)

Lijst van tabellen

Tabel 1. Overzicht van de verschillende (pre)historische perioden. Tabel 2. Overzicht vierkante meters per werkput. Tabel 3. Overzicht van laagnummers met beschrijving. Tabel 4: Vondstmateriaal: aantal en gewicht (gr) per vondstcategorie Tabel 5: Het in Tholen gevonden aardewerk uitgesplitst naar baksel. Tabel 6. Scoretabel waardestelling (naar KNA, versie 3.2).

34

Bijlage 1: Sporenkaart per proefsleuf

39

Bijlage 2: Profielkolommen

42

Bijlage 3: Waardering botanische macroresten, vruchten en zaden C. Moolhuizen

Inleiding Bij het proefsleuvenonderzoek aan Sint Annaland te Tholen is een monster genomen voor botanisch onderzoek. Het monster is afkomstig uit put 5, spoor 11, een houten (beer)tonnetje met een datering van eind 19e / begin 20e eeuw. Dit macrorestenmonster, vondstnummer 32, is vervolgens gewaardeerd. Met behulp van het monster zal gekeken worden of dit geschikt is voor het beantwoorden van vragen omtrent het voedselpatroon en de bestaanseconomie van de vroegere bewoners en de lokale vegetatie in de directe omgeving van de bemonsterde context.

Methoden Het monster voor botanische macroresten, vruchten en zaden is in twee volumes verdeeld. Een volume van 0,5 liter is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 0,25 mm en 4,5 liter sediment is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 0,5 mm. Deze fracties zijn vervolgens bekeken onder een binoculair met een vergroting van maximaal 50x. Hierbij is globaal gekeken naar de aanwezige plantensoorten en de conserveringstoestand van de macroresten. Daarnaast is gekeken naar de aanwezigheid van houtskool, bot en andere archeologische vondsten. Vervolgens is op basis van dit beeld een advies gegeven in hoeverre dit monster geschikt is voor verdere analyse. Voor determinatie van de vruchten en zaden is gebruik gemaakt van de “Digitale zadenatlas” en de “Zadenatlas der Nederlandsche Flora”.18 De naamgeving van de plantensoorten die als macroresten gevonden worden, is op deze determinatiewerken gebaseerd. Voor de indeling in plantengroepen is onder andere gebruik gemaakt van de “Herziening van de indeling in ecologische soortengroepen voor Nederland en Vlaanderen”, de “Nederlandse Oecologische Flora” en de “Heukels flora”.19

Resultaten Van alle monsters zijn de belangrijkste bevindingen in tabel 1 en 2 weergegeven. Het botanische monster bevat redelijk veel macroresten. Hieronder zijn resten van fruitsoorten als appel (Malus domestica), kers (Prunus avium) en wellicht meloen (Cucumis cf. melo), maar ook koriander (Coriandrum sativum) en hazelnoot (Corylus avellana) zijn aangetroffen. Onder de wilde planten is vooral wilde peen in groten getale aanwezig. Daarnaast zijn enkele soorten van moestuinen zoals melganzenvoet (Chenopodium album) en gewone melkdistel aanwezig (Sonchus oleraceus). Ook bevat het monster veel resten van struikheide (Calluna vulgaris). Naast botanische macroresten is het monster bijzonder rijk aan ander vondstmateriaal, met name bot, schelp en houtskool. Verder zijn ook resten van insecten en garnalen aangetroffen. Conclusies en aanbeveling Het gewaardeerde monster van Sint Annaland bevat botanische macroresten van zowel cultuurgewassen als wilde planten. Verder onderzoek zou zicht geven op de eetgewoonten van de bewoners aan het eind van de 19e eeuw. Een verdere analyse wordt dan ook voor het monster geadviseerd.

18 Beijerinck 1947; Cappers, et al. 2006. 19 Meijden 2005; Tamis, et al. 2004; Weeda, et al. 1985; Weeda, et al. 1987; Weeda, et al. 1988; Weeda, et al. 1991; Weeda, et al. 1994.

43

Tabel 1 resultaten waardering botanische macroresten en zaden. Legenda: botanisch materiaal = hoeveelheid zaden (O = <20; V = >20 ); vegetatie = aanwijzingen voor verschillende types vegetatie; kaf = aanwezigheid kaf resten; analyse = geschiktheid voor verdere analyse (N = nee; J = ja); datering = geschiktheid voor 14C-datering (O=onvoldoende; V = voldoende). - niet aangetroffen +- aanwezig + duidelijk aanwezig ++ aanwezig in overvloed

Monster: Botanisch materiaal

Vegetatie (cultuur) Vegetatie (natuurlijk)

Nummer Kruiden en specerijen

Fruitsoorten Ruderaal /betreden

Grasland datering analyse

32 V +- + + + V J

Tabel 2 overige resten aangetroffen in monsters

- niet aangetroffen +- aanwezig + duidelijk aanwezig ++ aanwezig in overvloed

Monster: Overige resten

Houtskool Bot Schelp Insectresten Overig

32 + + + + +

44

Bijlage 4: Sporenlijst

Putnr Vlaknr Spoor

nr

Aard

spoor

Vulling

nr

Tint Hoofd

kleur

Neven

tint

Neven

kleur

Textuur Gevlekt Insluitsel Opmerking

1 1 1 SL 1 ZD GR ZW ZS3 Ja AW

PLASTIC

REC SLOOT

1 1 2 PA 1 BR XXX Nee HT REC palen

1 1 999 REC 1 GR KS2 Nee drain

1 1 2000 LO 1 L GR GR ZS2 Ja

1 2 5000 LG 1 L GR GR ZS2 Ja VEEN

KLEI

KRABBENK

REEK

1 103 1000 BV 1 D GR D BR KZ2 Nee

1 103 1001 BV 1 BR KZ2 Nee verstoorde

laag

1 103 2000 LO 1 GR OR KZ1 Ja

1 103 2100 LO 1 D GR OR ZS3 Ja FE

1 103 2200 LO 1 GR OR ZS3 Nee FE

1 103 3000 LG 1 GR BR KS2 Ja vette klei

met

veenbrokken

1 103 4000 LG 1 GR KS2 Nee met

verslagen

veen

1 103 4001 LG 1 D BR VKM Ja verslagen

veen

1 103 4100 LG 1 D BR VKM Nee veenbandje

1 103 5000 LG 1 GR BL ZS1 Nee SC +kleibrok,

schelpgruis,

veenbrokjes

2 1 1 MR 1 RZ GL XXX Nee BS MR

2 1 2 MR 1 RZ GL XXX Nee BS MR

2 1 3 VR 1 RZ OR XXX Nee BS VR

2 1 4 MR 1 RZ OR XXX Nee BS MR

2 1 5 ST 1 GR GR XXX Nee STEEN DORPEL

2 1 6 MR 1 GL RZ XXX Nee BS MR

2 1 7 MR 1 GR PA XXX Nee BS MR HARDE

BS

2 1 8 MR 1 RZ OR XXX Nee BS MR PUIN

VERV S6

2 1 9 VR 1 GR GR XXX Nee BS

CEMEBT

VR MET

CEMENTLG

2 1 10 VR 1 GR GR XXX Nee CEMENT

VLOER

2 1 11 MR 1 GL GL XXX Nee BS MR

2 1 12 MR 1 RO OR XXX Nee BS MR

2 1 13 MR 1 OR RO XXX Nee BS WATERAFV

PUT REC

2 1 14 PA 1 BR BR XXX Nee HT PALENRIJ

2 1 15 SL 1 D BR BR KZ2 Ja AW GLS

REC

2 1 16 WA 1 RO GL XXX Nee BS

2 1 17 VR 1 GR OR XXX Nee BS

CEMENT

VR

2 1 18 MR 1 OR RZ XXX Nee BS MR

DOORZETTI

NG S

2 1 1000 BV 1 D GR KS2 Ja BW

45

Putnr Vlaknr Spoor

nr

Aard

spoor

Vulling

nr

Tint Hoofd

kleur

Neven

tint

Neven

kleur


2 104 1000 BV 1 D GR D BR KZ2 Nee

2 104 2000 LO 1 GR ZS3 Nee BW

2 104 2100 LO 1 L GR L BR ZS3 Ja BW, FE

2 104 3000 LG 1 GR KS2 Nee veenbrok,

hum. Vlek

2 104 5000 LG 1 GR ZS2 Nee

2 104 6000 LG 1 GR KZ1 Nee SC

2 104 7000 LG 1 GR ZS2 Nee SC

3 1 1 MR 1 GL RZ ZS4 Nee BS MR

RESTANT

3 1 3 BPT 1 BR BR XXX Nee HT TONPUT

3 1 4 MR 1 RZ OR XXX Nee BS MUUR

3 1 5 PL 1 L BR BR XXX Nee HT FUND

PLANK

3 1 6 KL 1 L BR KZ2 Nee

3 1 2000 LO 1 D GR KZ1 Nee BW

3 2 2 PA 1 L BR BR XXX Nee HT PAALTJES

3 2 5000 LG 1 GR ZS1 Nee

3 103 999 REC 1 GR L BR KZ1 Ja BW

3 103 1000 BV 1 D GR KZ2 Nee BW

3 103 2000 LO 1 GR OR KZ1 Ja BW, FE

3 103 2100 LO 1 GL GR ZS1 Nee BW mg zand

3 103 2200 LO 1 GR ZS3 Nee BW mg zand

3 103 2300 LO 1 L GR WT XXX Nee BW laagje met

veel

mortelrest

3 103 2400 LO 1 L BR GR KZ3 Ja BW, MOR,

SC

3 103 3000 LG 1 GR BL ZS2 Ja BW +veenbrok.

3 103 4001 LG 1 D BR VKM Nee restant

veenlaagje

3 103 5000 LG 1 GR BL ZS2 Nee SC

3 103 6000 LG 1 D GR ZS1 Nee SC

3 103 7000 LG 1 GR KZ3 Nee SC

4 1 1 KL 1 D GR KZ1 Ja AW

4 1 2 KL 1 GR KZ1 Nee AW vol

aardewerk

4 1 3 PL 1 BR XXX Nee HT

4 1 4 PA 1 BR XXX Nee HT

4 1 1000 BV 1 D GR KZ1 Ja BW

4 2 5 SL 1 D GR KZ1 Nee AW, BW

4 2 6 BES 1 BR XXX Nee HT palenrij

onderdeel

beschoeiing

4 2 5000 LG 1 GR ZS1 Nee KREEK

4 102 1000 BV 1 D GR KZ1 Nee BW

4 102 1500 BV 1 L GR L BR KZ1 Nee BW

4 102 2100 LO 1 D GR KZ1 Nee BW, BS,

AW

4 102 2200 LO 1 BR ZS2 Nee FE

4 102 3000 LG 1 GR KS2 Nee

5 1 1 MR 1 GL OR XXX Nee BS

5 1 2 MR 1 GL OR XXX Nee BS

5 1 3 PA 1 BR BR XXX Nee HT

5 1 4 STK 1 BR BR XXX Nee HT

5 1 5 PA 1 D BR BR XXX Nee HT

46

Putnr Vlaknr Spoor

nr

Aard

spoor

Vulling

nr

Tint Hoofd

kleur

Neven

tint

Neven

kleur


5 1 6 PA 1 D BR BR XXX Nee HT

5 1 7 BPT 1 BR BR XXX Nee HT HT BPTTON

5 1 8 BPT 1 GR GR ZS2 Nee VULLING

BPT

5 1 9 WA 1 OR BR XXX Nee BS REC

5 1 10 BPT 1 BR BR XXX Nee HT HT BPTTON

5 1 11 BPT 1 L GR GR ZS1 Nee HT VULLING

BPT

5 1 2000 LO 1 D GR KZ1 Nee BW

5 2 5000 LG 1 GR ZS1 Nee KREEK

5 103 1000 BV 1 D BR KZ3 Nee BW

5 103 2100 LO 1 GR WT KZ2 Nee MOR

5 103 2200 LO 1 L BR KZ1 Nee BW

5 103 2300 LO 1 GR BR KZ3 Ja BW, HK

5 103 2400 LO 1 L GR KZ3 Nee BW

5 103 2500 LO 1 BL D GR KZ2 Nee vnr 21

5 103 2600 LO 1 GR BL KZ2 Nee BW

5 103 3000 LG 1 GR KS2 Nee

5 103 4000 LG 1 D BR VKM Ja verslagen

veen

5 103 5000 LG 1 GR KZ3 Nee SC, hum.

Brokjes

/zs2

47

Bijlage 5: Vondsten- en monsterlijst

Vondstnr Put Vlak Vak Spoor Vulling Inhoud Monster Verzamel Opmerking

1 1 1 2000 1 MIX AANV

2 1 1 1 1 MIX AANV UIT REC SLOOT

3 2 1 9 1 AW AANV OP REC VR

4 2 1 4 1 AW AANV

5 2 1 3 1 MIX AANV

6 2 1 1 1 MIX AANV

7 4 1 1000 1 MIX AANV

8 3 1 1000 1 MIX AANV

9 3 1 1000 1 MIX AANV

10 2 1 3 1 BOUWMAT TROF MBS





15 2 1 7 1 BOUWMAT TROF MBS MACH BS

16 2 1 8 1 BOUWMAT TROF MBS BS PUIN


18 2 1 12 1 BOUWMAT TROF MBS MACH BS

19 5 1

1000 1 BOUWMAT

AANV FRAGM

GRAFSTEEN

20 5 1 1000 1 MIX AANV

21 5 103 2500 1 AW AANV AANV

22 5 1 2600 1 MIX AANV


24 2 1 18 1 MMOR TROF


26 3 1 4 1 MMOR TROF

27 3 1 2000 1 MIX AANV

28 3 1

5 1 AW

TROF AWG ONDER

HT PL

29 3 1 5 1 MHT TROF ONDER MR

30 4 1 1 1 MIX TROF AFVALKUIL

31 4 1 5 1 MIX TROF REC SLOOT

32 5 1 11 1 MZ TROF BPT

33 5 1 11 1 MIX TROF BPT

34 3 2 3000 1 AW AANV

35 3 1 5 1 MIX TROF BPT

36 3 1 6 1 MIX TROF NAAST BPT

37 3 1 10 1 MHT TROF BPT

38 3 1 7 1 MHT TROF BPT

39 5 2 2500 1 MIX AANV

48

Bijlage 6: Fotolijst

Opm.: Ontbrekende Fotobestandnr’s betreffen sfeerfoto’s.

Opgr_id Fotonr Soort Putnr Vlaknr Spoornrs Onderwerp Bestand

THON-12 1 VLAK 1 1 THON-12-010.JPG






THON-12 2 PROFIEL 1 103 Kolommen van W naar O THON-12-022.JPG





















THON-12 4 VLAK 3 1 Vlak 1 en 2 THON-12-040.JPG
















THON-12 6 PROFIEL 3 103 THON-12-055.JPG









49







THON-12 7 DETAIL 2 1 1 t/m 4 Muurwerk THON-12-063.JPG



























THON-12 10 DETAIL 2 1 11 en 12 Muurwerk THON-12-090.JPG



THON-12 11 DETAIL 2 1 13 Muurwerk THON-12-092.JPG

THON-12 11 DETAIL 2 1 13 Muurwerk THON-12-093.JPG

THON-12 12 VLAK 5 1 Van O naar W THON-12-095.JPG











THON-12 14 PROFIEL 5 103 Kolommen van O naar W THON-12-102.JPG








50














THON-12 16 PROFIEL 2 104 Kolommen van Z naar N THON-12-130.JPG







THON-12 17 VLAK 2 1 14 en 15 Sluis/watergang THON-12-131.JPG





THON-12 18 DETAIL 3 1 Muur + balk THON-12-140.JPG















THON-12 21 PROFIEL 4 102 Kolommen THON-12-164.JPG















THON-12 24 DETAIL 5 1 10 BPT ton THON-12-180.JPG


51







Bijlage 7: Tekeninglijst

OPGR_ID Categorie Tekeningnr Aard Omschrijving Schaal Tekenaar Opmerking Put Vlak

THON-12 B 1 MMF A3 Profielkolommen zuid 1:20 EvdL 1 103

THON-12 B 2 MMF A3 Profielkolommen west 1:20 EvdL 2 104

THON-12 B 3 MMF A3 Profielkolommen noord 1:20 EvdL 3 101

THON-12 B 4 MMF A3 Profielkolommen oost 1:20 EvdL 4 102

THON-12 B 5 MMF A3 Profielkolommen zuid 1:20 EvdL 5 103

52

Opbouw van de catalogusblokjes

1a vondstnummer1b vondstcontext (complexdatering)2 code van het type3 objectdatering4a maten in centimeters (grootste diameter / hoogte)4b beschrijving van het type5a baksel5b kleur / glazuur5c beschrijving van de decoratie5d diversen6a bodem6b oor / steel6c compleetheid7 functie8 productiecentrum9 literatuur

Cat. 1 (schaal 1:2)

1a THON-12V34.0011b 2 r-bor-103 1775-18254a 20/34b diep bord met platte bodem en verdikte rand met lip aan de binnenzijde5a roodbakkend aardewerk5b inwendig loodglazuur5c ringeloorveriering: rasterpatroon5d 6a standvlak6b 6c fragment,compleetprofiel7 bord8 Nederrijns gebied9

Cat. 2 (schaal 1:2)

1a THON-12V35.0011b 2 r-kap-53 1775-18254a 11/6,54b bolle kachelpan op standvlak en geknikte, afgeronde rand5a roodbakkend aardewerk (imitatie Frankfurther waar)5b inwendig loodglazuur5c 5d schenklip op 90 graden van steel, geheel beroet6a standvlak6b korte massieve steel6c fragment,compleetprofiel7 kachelpan8 Nederland9

Bijlage 8: Enkele aardewerken glasvondsten uit het onderzoek in Tholen

S. Ostkamp

53

Cat. 4 (schaal 1:4)

1a THON-12V30.0011b 2 r-the-43 1800-19004a -/-4b bolle theepot met hoge schouder en geknikte opstaande rand met dekselgeul, standvoet5a roodbakkend aardewerk5b loodglazuur5c 5d schenktuit (ontbreekt)6a standvoet (ontbreekt)6b twee doorboorde nokken voor de bevestiging van een rieten hengsel (één ontbreekt)6c fragment,gereconstrueerdprofiel7 theepot8 Nederland9

Cat. 3 (schaal 1:4)

1a THON-12V2.0011b 2 r-pis-163 1775-18504a 20/164b bolle pispot met hoge schouder en geknikte rechte rand, standring5a roodbakkend aardewerk5b loodglazuur5c ringeloorversiering op schouder sterk gestileerd bladmotief5d 6a standring6b worstoor6c compleet7 pispot8 West-Brabant9

Cat. 5 (schaal 1:4)

1a THON-12V8.0011b 2 w-kan-233 1800-19004a 12/134b hoge bolle kan met manchetrand en een scherpe knik op de overgang van de schouder naar de hals, standvlak5a witbakkend aardewerk5b loodglazuur, uitwendig met koper-oxide5c schenklip5d 6a standvlak6b horizontaal lintoor6c fragment,compleetprofiel7 kan, melkkan8 Nederland of België9

54

Cat. 8 (schaal 1:2)

1a THON-12V27.0011b 2 iw-soi-13 1800-19004a 6/13,54b balustervormige strooier met geper-for- reerd ‘deksel’, deksel met knop vormt een geheel met onderzijde, standring met vulopening5a industrieel wit5b loodglazuur5c 5d 6a standring met vulopening6b 6c vrijwel compleet7 strooier8 Engeland of Nederland

Cat. 7 (schaal 1:2)

1a THON-12V27.0011b 2 f-bor-73 1775-18254a 20,5/2,54b diep bord met holle spiegel, knik spiegel- vlag, smalle vlag, standring5a faience5b tinglazuur met polychrome beschilde-ring5c landschap op spiegel5d 6a standring6b 6c fragment,compleetprofiel7 bord8 Nederland (Delft?)

Cat. 6 (schaal 1:2)

1a THON-12V35.0011b 2 f-bor-13 1775-18254a 27/44b bord met knik spiegel-vlag, standring5a faience5b tinglazuur met kobaltblauwe beschil- dering5c wittevlakkenmetgestileerdfloraal motief tegen een diep blauwe achter-grond5d 6a standvlak6b 6c fragment,compleetprofiel7 bord8 Nederland (Delft?)

55

Cat. 10 (schaal 1:2)

1a THON-12V31.0011b 2 ep-bor-43 1925-19504a 21/2,54b in mal gevormd bord met knik spie-gel- vlag, standring5a Europees porselein5b veldspaatglazuur5c transferprint op spiegel: meisje op klom- pen, op vlag: speelgoed (bal, ted-dybeer) en een gouden bies op de buiten-zijde van de rand5d 6a standring6b 6c fragment,compleetprofiel7 ontbijtbord, kinderbord8 Europa9

Cat. 9 (schaal 1:2, merk schaal 1:1)

1a THON-12V31.0011b 2 p-bor-213 1900-19254a 12,5/3,54b afgerond bord zonder vlag en ver-diepte spiegel, standring5a Aziatisch porselein (industrieel vervaardigd)5b veldspaatglazuur5c transferprint met kersenbloesem bin-nen een band met een dambordmotief5d 6a standring6b 6c fragment,compleetprofiel7 bord, schoteltje8 Japan, (Seto/Mino)9

56

cat. 13 (schaal 1:2)

1a THON-12V31.0011b 2 gl-man-13 1850-19004a -/-4b ovale mand, uitwendig vlechtwerk- patroon in relief, standring, persvorm5a glas5b lichtblauw opaak5c 5d persvorm’6a standring6b 6c fragment,compleetprofiel7 mand8 Engeland of Frankrijk9

cat. 12 (schaal 1:2)

1a THON-12V7.0021b 2 gl-fle-613 1875-19254a 4/13,54b vierzijdigeflesmetconcavehoeken, cilindriche hals, contactvorm met naden, standvlak5a glas5b kleurloos5c 5d kurk in hals6a hol standvlak6b 6c compleet7 fles8 Nederland9 Kottman 1999, 987,, nr. 160

Cat. 11 (schaal 1:2)

1a THON-12V7.0011b 2 ep-vaa-3 1925-19504a -/-4b 5a Europees porselein5b veldspaatglazuur5c gele band om buitenzijde rand, daar-onder banden met afwisselend rode, witte en blauwe vlakken 5d 6a 6b 6c fragment7 (lepel)vaasje8 Europa, Duitsland?9

57

Verklarende woordenlijst

Antropogene sporen Alle immobiele sporen van menselijke oorsprong, variërend van paalgaten of fosfaatvlekken tot muurresten.

AMK Archeologische Monumentenkaart geeft een overzicht van gewaardeerde archeologische terreinen in vier categorieën: 1). Archeologische waarde, 2) Hoge archeologische waarde, 3) Zeer hoge archeologische waarde en 4) Zeer hoge archeologische waarde beschermd. De AMK is de gezamenlijke verantwoordelijkheid van de RCE en de provincies en wordt beheerd door de RCE.

Archeologische indicatoren Indicatief archeologisch materiaal dat bij (boor)onderzoek een aanwijzing kan zijn voor de aanwezigheid, ter plaatse of in de nabijheid, van een archeologische vindplaats.

Archis Archeologisch Informatie Systeem. Dit door de RCE beheerde systeem bevat informatie over o.a. onderzoeksmeldingen, vondstmeldingen, waarnemingen, complexen en monumenten.

C14 Koolstof (radioactieve isotoop), gebruikt voor datering.

CIS Het landelijke registratienummer ten behoeve van archeologisch onderzoek, uitgegeven door het Centraal Informatiesysteem.

CMA Centraal Monumenten Archief.

Conservering De mate waarin grondsporen, anorganische (aardewerk, vuursteen, metaal, glas etc.) en organische archeologische resten (bot, zaden, hout etc.) bewaard zijn gebleven.

Ensemblewaarde De meerwaarde die aan een vindplaats wordt toegekend op grond van de mate waarin sprake is van een landschappelijke en/of archeologische context.

Ex situ niet ter plaatse. Aanduiding die wordt gebruikt om aan te geven of grondsporen en / of artefacten zich niet meer op de oorspronkelijke plaats in de bodem bevinden. Behoud ex situ is het bewaren van de archeologische informatie door definitief onderzoek (opgraven, documenteren en registreren).

Gaafheid De mate van (fysieke) verstoring van de bodem en/of de (eventueel aanwezige) archeologische waarden, zowel in verticale zin (diepte) als in horizontale zin (omvang)

Herinneringswaarde De herinnering die een archeologisch monument oproept over het Verleden.

IKAW Indicatieve kaart van archeologische waarden, een door de RCE geproduceerde kaart op landelijk niveau met de verwachte relatieve of absolute dichtheid van (bepaalde) archeologische verschijnselen in de bodem.

IVO Inventariserend Veld Onderzoek. Het verwerven van (extra) informatie over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een onderzoeksgebied, als aanvulling op en toetsing van de archeologische verwachting, gebaseerd op het bureauonderzoek middels waarnemingen in het veld.

Informatiewaarde De betekenis van een monument als bron van kennis over het verleden. De informatiewaarde wordt bepaald door de mate waarin (een opgraving van) het monument een bijdrage kan leveren aan nieuwe kennisvorming over het verleden.

In situ Achtergebleven op exact de plaats waar de laatste gebruiker het heeft gedeponeerd, weggegooid of verloren. Behoud in situ is het behouden van archeologische waarden in de bodem.

KNA Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie.

NAP Normaal Amsterdams Peil (=officieel peilmerk).

PVA Plan van Aanpak. Een door de opdrachtnemer op te stellen plan voor de uit te voeren werken waarmee beoogd wordt aan de vereisten zoals geformuleerd in het Programma van Eisen en/of het ontwerp te voldoen. Ook wordt hierin een voorstel gedaan voor de werkwijze waarmee de in het Programma van Eisen en/ of ontwerp geformuleerde resultaatsverwachtingen bereikt kunnen worden.

58

PVE Programma van Eisen. Het PvE is een door een bevoegde overheid opgesteld of bekrachtigd document dat de probleem- en doelstelling van de te verrichten werkzaamheden van de vindplaats geeft en de daaruit af te leiden eisen formuleert met betrekking tot het uit te voeren werk.

RCE Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, voorheen ROB (Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek) en later RACM (Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten).

Representativiteit De mate waarin een bepaald type vindplaats typerend is voor een periode dan wel een gebied.

SCEZ Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland. Deze door de provincie in het leven geroepen instelling voorziet in een belangrijk deel van de uitvoering van het door de provincie geformuleerde beleid.

RTS Robotic Total Station. Hiermee worden vlakken direct digitaal ingemeten.

Schoonheid De esthetisch-landschappelijke waarde van een archeologisch monument, die vooral in zichtbaarheid tot uiting komt.

Selectieadvies Archeologisch inhoudelijk advies over de behoudenswaardigheid van een vindplaats. Dit wordt opgesteld aan de hand van de waarderingscriteria.

ZAA Zeeuws Archeologisch Archief

ZAD Zeeuws Archeologisch Depot

Zeldzaamheid De mate waarin een bepaald type monument schaars is (of is geworden) voor een periode of in een gebied.

59

Afkortingen in de database

Arbeiderswoningen aan de voet van de dijk 4140004 DEF DTP...Arbeiderswoningen aan de voet van de...

Documents

Transcript of Arbeiderswoningen aan de voet van de dijk 4140004 DEF DTP...Arbeiderswoningen aan de voet van de...