“Eerlijk omgaan met maatschappelijke complexiteit” - Een … · 1992. 6. 14. · Zoals Harold...

“Eerlijkomgaanmetmaatschappelijkecomplexiteit”-Eenzorgethiekvoorhetmodernesamenleven 1

GastonMeskens–[email protected] Juli2016

“Eerlijkomgaanmetmaatschappelijkecomplexiteit”-Eenzorgethiekvoorhetmodernesamenleven-

GastonMeskens

CentrumvoorEthiekenWaardenonderzoek(CEVI),UniversiteitGent1. Hetidee‘eerlijkomgaan’metdecomplexiteitvancomplexesocialeproblemen.Intro DelogicavanTechnocracy.1.1. Maatschappelijkecomplexiteitalseencomplexiteitvanbeoordeling.1.2. Eenneutralemaardwingendekarakterisatievanmaatschappelijkecomplexiteit.1.3. Reflexiviteitenintellectuelesolidariteitalsethischehoudingenofdeugden‘tegenover’de

complexiteit.2. Reflexiviteit–eengeschiedenis.Intro Maatschappelijkebewustwording:drieinterpretatiesvanreflexiviteit.2.1. Reflexievemoderniseringalskritischebewustwording:eerste-entweede-ordereflexiviteit.2.2. Postmoderniteitendeontkenningvandecomplexiteit.2.3. Derde-ordereflexiviteitalsethischehoudinginpolitiek,wetenschapendemarkt.3. Eenzorgethiekvoorhetmodernesamenleven.Intro Hetidee‘eerlijkomgaanmetmaatschappelijkecomplexiteit’ineenfilosofischperspectief.3.1. Eenbegripvanzorgethiek,verbondenincomplexiteit.3.2. Intellectuelesolidariteitalsethischengagementindemocratie,wetenschapenonderwijs.3.3. Desubversievekrachtvanintellectuelesolidariteit.



Englishabstract Abstract Klimaatverandering,milieuvervuiling,extremearmoede,economischecrisis,uitbuitingvanarbeidersinsweatshops,overproductieenverspillingvanvoedselengoederen,verliesvanbiodiversiteit…:hetiseenboutadeomtestellendatdergelijkemaatschappelijkeproblemencomplexzijn,encomplexerdanooittevoren.Maarwatisdeaardvandiecomplexiteit,enhoeinspireertzeeen‘correcte’aanpakvandieuitdagingen?Indezetekststelikineeneerstedeeleenspecifiekekarakterisatievandecomplexiteitvanonze‘socialeproblemen’voorenargumenteeropbasisdaarvandatelkethischstandpuntmetbetrekkingtotdiecomplexesocialeproblemenmoetvertrekkenvanuitdevraagwathetzouimplicerenom‘eerlijkomtegaan’methuncomplexiteit.Ikzalvoorstellendathettegemoetkomenaandezevraagineersteinstantievoorelkebetrokkeneeenverantwoordelijkehouding‘tenopzichtevan’diecomplexiteitimpliceertendatdecomplexiteitalshetwareeen‘ethischappel’doetaanelkebetrokkenactor,indezinvaneenoproeptothetaannemenvanreflexiviteitalseenethischehoudingofdeugdtenopzichtevandiecomplexiteit,enditzowelinverbandmetdemanierwaaropdiebetrokkenehetprobleem,zijneigenbelang,hetbelangvandeandereactorenenhetalgemeenbelangrationaliseert.Ikzalookargumenterendatdegezamenlijkebereidheidtot‘publiekereflexiviteit’vandebetrokkenactoreneendialoogmogelijkmaaktdieonvermijdelijkookconfronterendzalzijn,endatdiebereidheiddaaromookeenvormvanonderlinge‘intellectuelesolidariteit’kangenoemdworden.Inhettweededeelconcentreerikophetbegripreflexiviteitalseenmetafoorvoordehistorischebewustwordingvandenadeligegevolgenvanonzemodernesocio-economischepraktijken.Ikvertrekvandenotieeerste-entweede-ordereflexiviteitvandemoderniseringzoalsvoorgestelddoorBeck(Becketal.1994),enverderuitgewerktinrecentere‘praktische’visiesopglobaliseringenduurzameontwikkeling.Terwijlindieliteratuureerste-ordereflexiviteitrefereertnaareenbewustwordingvandenegatievegevolgenvandemoderniteitwordttweede-ordereflexiviteitbegrepenalshetbesefvandenoodzaakvan‘geavanceerdemethodes’vanpolitiek,wetenschapenmarktomdiegevolgenaantepakkenentevermijden.Hetcentraleargumentindeeltweezalzijndatdetraditionelesystemenvan‘democratiealsbeschaafdconflict’,‘objectievewetenschap’en‘vrijemarkt’–alsbeheermethodesvandeorganisatievanonzesamenleving–zowelafzonderlijkalssamennietmeerinstaatzijnomdecomplexiteitvanonzemaatschappelijkeproblemenopeenvertrouwenwekkendeenefficiëntemanieraantepakken.Derdeordereflexiviteitkandanbegrepenwordenalseen‘kritischbewustzijn’daarvan,envervolgensalsdebereidheidvandebetrokkenactorenomdiebeheermethodes‘opentestellen’naardemaatschappijtoe.Opbasisvanhetargumentdathetideemaatschappelijkecomplexiteitopzichookeenmotivatievoorintellectuelesolidariteitinhoudtdienietafhangtvandeverantwoordelijkhedendieindividuelebetrokkenenaldannietzoudennemen‘tenopzichtevandiecomplexiteit’bekijkikindeeldrievervolgenshetidee‘eerlijkomgaanmetmaatschappelijkecomplexiteit’vanuiteenperspectiefvanzorgethiek.Hetideeisdatmaatschappelijkecomplexiteiteen‘zorg’vooronzeintermenselijkerelatiesimpliceertalsmotivatievoorethischhandelen‘indiecomplexiteit’.Ikzalvoorstellendat,rekeninghoudendmethetkaraktervancomplexiteit,het‘feit’vandiecomplexiteitdrie‘nieuwe’



karakteristiekenvanhetmodernesamenlevenmetzichmeebrengtdieethischeverantwoordelijkhedennaarelkaartoeinspirereninverbandmetdemanierwaaropwedatsamenlevenorganiseren.Ikbenoemzealsverbondenheid,(zinvoor)betrokkenheidenkwetsbaarheid,enomdatweeromwillevandecomplexiteit‘zorgmoetenvoordragen’kunnenwezeookalsconceptenvaneentheorievanzorgethiekzienvoorheteerlijkomgaanmetmaatschappelijkecomplexiteit(endusmetelkaarindiecomplexiteit).Vervolgensgaiknahoeverbondenheid,(zinvoor)betrokkenheidenkwestbaarheidinrelatiestaanmetdevoorgesteldebegrippenreflexiviteitenintellectuelesolidariteitalsethischehoudingen,enhoeweeenpraktischebetekeniskunnengevenaandeformeleomgangsvormendiediehoudingeninhetbelangvaneeneerlijkomgaanmetdecomplexiteitvanonzecomplexesocialeproblemenmogelijkmaken.Ikzalargumenterendatverbondenheid,(zinvoor)betrokkenheidenkwetsbaarheidalskarakteristiekenvanhetmodernesamenlevengeavanceerdevormenvandedrieformelebeheermethodesvereisendiewegebruikenombetekenistegevenaanonzesamenlevingenaandeorganisatiedaarvan:pluralistischen(zelf)kritischlevensbeschouwelijkonderwijs,transdisciplinairenparticipatiefwetenschappelijkonderzoekendeliberatievedemocratie.



1. Hetidee‘eerlijkomgaan’metdecomplexiteitvancomplexesocialeproblemen.

/ Intro–DelogicavanTechnocracy. Klimaatverandering,milieuvervuiling,extremearmoede,economischecrisis,uitbuitingvanarbeidersinsweatshops,overproductieenverspillingvanvoedselengoederen,verliesvanbiodiversiteit…:hetiseenboutadeomtestellendatdergelijkemaatschappelijkeproblemencomplexzijn,encomplexerdanooittevoren.Maarwatisdeaardvandiecomplexiteit,enhoeinspireertzeeen‘correcte’aanpakvandieuitdagingen?Inenigszinspoëtischezinzoudenwekunnenzeggendatwealsmensenburgerwegemeenschappelijkebelangenhebben,maardatzeofwelvanzelfsprekendinhunpraktischenoodzakelijkheidzijn(primairebehoeftenzoalsvoeding,waterenonderdak)ofwelvanzelfsprekendinhununiverselewenselijkheid(welzijn,geluk).Tussendepraktischenoodzaakvanoverlevenendeuniverselewensvanwelzijnengelukziteenvariatievanzakendiewebelangrijkvindeneneenvariatievanvisiesophoeweonzesamenlevingindiezinbestorganiseren.Dieorganisatieiseenzeercomplexezaak,nietalleenomdatdingenopeencomplexemaniermetelkaarinverbandstaan,maarookomdatwebijevaluatiesmoetenrekeninghoudenmetfeitelijkeonzekerhedenenongekendenenmetdeverschillendewaardendiewebijdieevaluatiesbelangrijkvinden.In1932werderaanColumbiaUniversityinNewYorkeencommitteeopgerichtdatalvastzougevondenhebbendatikdezakenveelteingewikkeldenuiteindelijkverkeerdvoorstel.Het‘CommitteeonTechnocracy’wouhetwerkvandeTechnocracybewegingconsolideren;eenbewegingdiealruimtienjaaraanhetnadenkenwasovereennieuworganisatiemodelvooreenAmerikaanseindustriedie,volgenshen,afstevendeopeentotaleineenstorting.Hunbelangrijkstekritiek,nogeensextragemotiveerddoor‘TheGreatDepression’dieAmerikanadecrashopWallStreetin1929teisterde,wasdateeneconomieeneenpolitiekdiezichlatenleidendoor‘thepricesystem’nietinstaatwarenomdemodernemaatschappijopeenefficiëntemanierteorganiseren.ZoalsHaroldRuggvanColumbiaUniversityhetin1933indeinleidingvan‘AnOutlineofTechnocracy’steldewasergeenduidelijkachterhaalbarerelatiemeertussenwateenwerknemerproduceertenwathijervanuitdemaatschappijvoorterugkrijgt,‘…andthisisattheheartoftheissueoverthebreakdownofthepricesystem.’(Parrish1933).Debewegingsteldedaaromvoorompoliticienondernemerstevervangendoorwetenschapperseningenieursdiedeexpertisehaddenomdeeconomieenhetsocialesysteemtebesturen.Amerikahadvoldoendenatuurlijkerijkdommendie,viaeenoptimaalproductie-endistributiesysteemenminimalewerkuren,iedereen‘thebestminimumstandardoflivingpossible’kongeven(Parrish1933),zodatmensenzichdaarnametdeesthetiekvanhetlevenkondenbezighouden.Technocracywas,zoalsdebeweginghetzelfstelde,‘thescienceofsocialengineering’(TechnocracyInc.1937),endeaanpakwasgeïnspireerddooreenwetenschappelijkezinvoorefficiëntie,maarookdoorsolidariteit,tolerantievoorandere(wetenschappelijke)meningeneneenafkeervanwinstbejag.WayneParrish,deauteurvan“AnOutlineofTechnocracy”,presenteerdehetalternatiefvoorhetnefastebeleidals

‘anewkindofsocialorderdominatedbyscience;aneworderinwhichthemachinesofourmodernagewillbesubjectedtotechnologicalcontrolandoperatedtothebenefitofeveryoneandnotforprivategain’(Parrish1933,4)



Interessantisdatdebewegingooksocialewetenschappers,psychologenenfilosofenengageerde,maarnooitondernemersofpolitici.Technocracy…

‘[…]isnotconcernedwithpolitics.Socialchangeneedsnopoliticalparties.Politicalmanifestationsfollow,notprecede’(Parrish1933,18)

WewetennudatAmerikanooitbestuurdisgeweestdoorwetenschapperseningenieurs.EenanalysevanhetprojectTechnocracy,waaromhetfaalde,hoehetnuverderleeft1enwatanderendaaroverschrevenvaltbuitendefocusvandezetekst.Maarhetprojectisinteressantomdatwe,ondankshetfeitdathetindegeestrationeel,democratisch,solidairentolerantwas,tochwetendaterietsmismeewas.Hetvolstaateigenlijkomkritischtekijkennaardemanierwaarophetcollectiefdeautoriteitvandetechnocratiezoulegitimeren.DeTechnocracyledengingenpratopdecoherentieenefficiëntievanhunsysteemengingenervanuitdatdeburgersdevoorgesteldebeleidsmaatregelenzondermeerzoudenaanvaarden.Maardebewegingwasnietpaternalistisch,indezindatzedeburgersnietalseendommemassabeschouwdendieingoedebanenmoestgeleidworden.Nee,zegingenergewoonvanuitdatburgershunmaatregelenzondermeerlogischzoudenvinden,enerdusgeenmoeitemeezoudenhebbenomerzichcollectiefnaartegedragen.Vaneendemocratischdeficitzoudusgeensprakezijn.Maardatisnatuurlijktheorie,wantindepraktijkzoudenzegeconfronteerdwordenmetevaluatieproblemendiezijvanuithunlogicanietzoudenkunnenoplossen.Enkelevoorbeeldenmoetenhiervolstaan.Wiezouerbepalenwelkewetenschapperseningenieursmeemogenbesturenenwelkeniet?Hoezoudenzebepalenwateenminimumlevensstandaardis?Wiezoubepalenofeenlokalegemeenschapaldannietcompensatiezoukrijgenvoordeinplantingvaneenmijnofindustriëlesite?Hoezoudenzerationeelbepalenhoeveelnatuurer‘logisch’moetopgeofferdwordenvoorlandbouwenindustrie?Opwelkemanierzoudenzezichprofilerenininternationaleonderhandelingen?Hoezoudenzekunnenverzekerendatdevolgendegeneratiestechnocratenenburgershunmaatregelenook‘logisch’zoudenvinden?…HetCommitteeonTechnocracykreegin1932methaarplannenruimepubliekeaandacht,maarheeftnoggeenjaarbestaan.IneenultiemepogingomdegroeiendekritiekteparerengafHowardScott(de‘vader’vandebeweging)in1933eenspeechopderadiodiezoverwardeninspiratieloosoverkwamdatdepersendeverzameldeondernemershunkanszagenomhetinitiatiefpubliekbelachelijktemaken.Debewegingbleeftumultueusverderleven,maarrond1948ginghethelemaalfoutomwillevan–misschiennietgeheelonverwacht–eendemocratischdeficitineigenrangen.ZoalsDavidAdairin1967schreefin‘TheTechnocrats1919-1967:ACaseStudyofConflictandChangeinaSocialMovement’:

‘Internallythemovementbecamemorecentralizedandauthoritarian.[…]Anydebateongoalsortacticsbecameinterpretedasalackoffaithin,orlackofloyaltyto,HowardScott.Theoveralleffectwasasmallcohesivesect,patientlyandloyallyawaitingamillenniuminsomedistantfuture’…(Adair1970,174)

1.1. Maatschappelijkecomplexiteitalseencomplexiteitvanbeoordeling. IndelogicavanTechnocracywascomplexiteitdievaneencomplexepuzzel:deorganisatievandemaatschappijenvandeaanpakvanproblemendaarin,alleonderdenoemervanhetverzekerenvan‘thebestminimumstandardoflivingpossible’,wasmisschienwelcomplex,maarhetgeplande1DeTechnocracybewegingbestaatnogsteeds:ziehttp://www.technocracy.org/.



eindresultaat,diemaatschappijalseenfaireenefficiëntevormvansocio-technischeorganisatieonafhankelijkvan‘thepricesystem’,lagvoordebewegingondubbelzinnigvast.Vandaagwetenwedathetverantwoordelijk‘plannen’vanzakenvanmaatschappelijkeorganisatie,zoals‘duurzameenefficiënte’voedsel-enenergievoorzieningenmobiliteit,maarookvan‘eerlijkeenefficiënte’belastingenensocialezekerheid,nietalleencomplexisomwillevanhetbestaanvanonzekereenongekendefactoren,maarookomdatertegenstrijdigevisieszijnoverhetgewenste‘eindresultaat’.Alswedansprekenovercomplexesocialeproblemenmoetenweeigenlijkdriesoortenonderscheiden:- problemendiezichvoordoenalseenduidelijkaantoonbareendooriedereenalsdusdanig

erkendeongewensteof‘onaanvaardbare’toestand(bijvoorbeeldarmoede,hongersnoodofterrorisme,maarookeendioxinecrisisofeenchemischofnucleairaccident);

- problemendiezichvoordoenalseenzorgwekkendetoestandofevolutie(bijvoorbeeld

klimaatverandering,teveelfijnstofindelucht,overbevolkingofvergrijzing);- problemenindevormvaneenbeoordelingvanvooropgesteldepraktijken,maatregelenof

plannendieinoverweginggenomenwordenmaarwaaroverdemeningeninzakedeaanvaardbaarheidofrechtvaardigingverdeeldzijn,enditzowelmetbetrekkingtothundoelmatigheid(beoogdeffect,efficiëntie)alsmetbetrekkingtothunongewensteneveneffecten(bijvoorbeeldhetgebruikvanrisico-inherentetechnologiezoalskernenergieofgenetischgemodificeerdeorganismen,maarookdeaanvaardbaarheidvaneenmaatregelgemotiveerdvanuiteenbepaaldenorm,zoalshetlegaliserenvansoftdrugs,eenterugkeerbeleidvoorasielzoekers,eenhoofddoekenverbodofeenvermogentaks).

Hetspreekthierbijvanzelfdatdeperceptievaneen‘zorgwekkendetoestandofevolutie’relatiefkanzijn,indezindatzedoordeeneals‘potentieelrisicovolmaarondercontrole’,dooreentweedeals‘zorgwekkend’endooreenderdealseen‘duidelijkaantoonbareongewenstetoestand’gekarakteriseerdkanworden.Bovenstaandekarakteriseringleertonsdatpolitiekmoetrekeninghoudenmetalledrie.Metanderewoorden:eenpolitiekvan‘planning’zalaltijdeencombinatiezijnvanhetaanpakkenvanduidelijkaantoonbareendooriedereenalsdusdanigerkendeongewenstetoestanden,hetvoorkomenof‘corrigeren’vanzorgwekkendetoestandenofevolutiesenhetbeoordelenvanvooropgesteldepraktijkenofmaatregelenwaaroverdemeningeninzakedeaanvaardbaarheidofrechtvaardigingverdeeldzijn.Dekarakteriseringsuggereertdatdiedriesoortenproblemeneenverschillendeaanpakvereisen,maareigenlijkisdatnietzo.Ofhetnugaatoverhetevaluerenvaneenongewenstetoestand,eenzorgwekkendetoestandofevolutieofovereenvooropgesteldepraktijk:alsdewetenschapeeninbrengheeft,danzalzeindemeestegevallenmoetenomgaanmetfeitelijkeonzekerhedenenongekendenineentoekomstperspectief,watmaaktdathaarultiemeuitdagingineensociaal-politiekecontextdanniethetaanbrengenvangeloofwaardige‘bewijzen’is,maarwelhetproducerenvangeloofwaardigehypotheses.Daarnaastwetenwedatbeoordelingenvandiewetenschappelijkehypotheses,maarookvanconcretesituaties,gebeurtenissen,praktijkenenbeleidsmaatregelenenvandeopiniesvananderendaarovergestuurdwordenvanuitwaardenkaders(wereldbeelden,levensvisies)die,ookinhunreferentienaarmeerfundamentelewaarden(vrijheid,gelijkheid,zekerheid,solidariteit,dewaardevandenatuur,pacifisme…),bijiedereengevormd



wordenininteractiemetdesocialeomgeving.Samengevatkunnenwestellendatelkepogingtotovereenstemminginverbandmetdewenselijkheidofaanvaardbaarheidvaneentoestand,evolutieofpraktijk,zijhetindepubliekesocialecontextofindemeerformelepolitiekecontextvaneendemocratischerechtsstaat(methetoogopomzettingineenaanbevelingofwet),dientrekeningtehoudenmetdeze‘mix’vanepistemischeonzekerhedenenverschillendeensoms‘onverenigbare’normatievereferenties,enindiezinisergeenverschiltussendedrie‘soorten’complexeproblemenhierbovengeschetst.Terugkomendopdevraagwatwedanbedoelenalswezeggendat‘deproblemencomplexzijn’kunnenwemethetvoorgaandestellendatomwillevandieepistemischeonzekerhedenenverschillendenormatievereferentiesdiecomplexiteitvoorelkebetrokkeneineersteinstantieduseencomplexiteitvanbeoordelingis.Complexesocialeproblemenzijnproblemendienietzozeerepistemischofnormatief‘onkenbaar’of‘onbepaalbaar’zijn,maardieonsinelkepogingtotbeoordelingervansteeds‘ontglippen’.Huncomplexiteitisinherentenstatischvankarakterenzorgtervoordater‘grenzen’zijnaanhetrationelekennisnemen,beoordelenenkennisgevenvandieproblemen.1.2 Eenneutralemaardwingendekarakterisatievanmaatschappelijkecomplexiteit. Decomplexiteitvancomplexesocialeproblemenissindsdejaren70vanvorigeeeuwonderwerpvanonderzoekindesocialewetenschappenendefilosofie.Eenbecommentarieerdoverzichtdaarvanvaltbuitendecontextvandezetekst,maarindeel2vandezetekstbespreekikeenaantalbetekenisvolleinterpretatiesvanuithetperspectiefvande‘historischebewustwording’vandiecomplexiteit.Samenmetdespecifiekekarakterisatievancomplexiteitvandiesocialeproblemendieikhierondervoorstelzaldatperspectiefonsdegelegenheidgevenomconcretebetekenistegevenaanhetbegripreflexiviteitalseenverantwoordelijkehoudingtenopzichtevan(ofdusrekeninghoudendemet)diecomplexiteit.Despecifiekekarakterisatievancomplexesocialeproblemendieikhiervoorstelvertrektvanzevenkenmerken.Hetideehierbijisdat,zoalshierbovengesteld,een‘probleem’zowelindebetekenisvaneenongewenstetoestand,eenzorgwekkendetoestandofevolutieofeenvooropgesteldepraktijkkanbegrepenworden.Dezevenkenmerkenvaneencomplexsociaalprobleemkunnenalsvolgtbeschrevenworden:1. Gediversifieerdeimpact Mensenofgroepenkrijgenopverschillendemanierenmethetprobleemtemaken(voordeelversus

nadeelofverschillendeaardof‘gradaties’vanvoordeelofnadeel).Deimpactkaneconomischzijnofgerelateerdwordenaanfysiekeofpsychischegezondheidofindividueelensociaalwelzijn.Deaardenmatevanimpactkanevoluerenofcontingentvariërenindetijd.Deimpactkanzichookuitgesteldindetijdmanifesteren(indatgevalmetdemogelijkheiddatdeimpactzichoverofpasnameerderegeneratiesmanifesteert);

2. Meervoudigeenonderlingeafhankelijkheidbinneneennoodzakelijkglobalecontext Hetprobleembeïnvloedtenwordtbeïnvloeddoorverschillendefactoren(sociaal,economisch,

technisch,natuurlijk)enstaatinverbandmetandereproblemen.Decontextvanbezorgdheidisdaardoorvandaagnoodzakelijkglobaal.Deaardenmatevanafhankelijkheidkanevoluerenof



contingentvariërenindetijd;3. Noodaaneencoherenteenholistischeaanpak(‘organisatorischecomplexiteit’) Omwillevandegediversifieerdeimpactendemeervoudigeenonderlingeafhankelijkheidvan

complexeproblemenmoethet‘aanpakken’vandieproblemennoodzakelijkcoherent(=metordelijkesamenhang)zijn.Daarbijmoetrekeninggehoudenwordenmetdeviervolgendekenmerken:

4. Relatieveverantwoordelijkheid Deverantwoordelijkheidvanactorenbetrokkenbijcomplexeproblemenisrelatief,enditintwee

betekenissen. Doordegediversifieerdeimpact,demeervoudigeenonderlingeafhankelijkheidende

organisatorischecomplexiteitisdeonderlingeverantwoordelijkheidvoorhetprobleemrelatief,indezindatverantwoordelijkheidnietobjectiefaanéénbetrokkenpartijkantoegeschrevenworden.Erkunnenspecifiekeverantwoordelijkheden(metbetrekkingtot‘woordenendaden’)voorbetrokkenpartijengeformuleerdworden,maardemogelijkheidvaneenbetrokkeneomverantwoordelijkheidoptenemenkanafhangenvandeverantwoordelijkheidvaneenanderebetrokkene.

Doordegediversifieerdeimpact,demeervoudigeenonderlingeafhankelijkheidende

organisatorischecomplexiteitisookdecollectieveverantwoordelijkheidrelatief,indezindatelkeverantwoordelijkeaanpakvancomplexeproblemenzalmoeten‘overgedragen’wordenaaneenvolgendcollectief(eennieuweoverheid,eenvolgendegeneratie).Daardoorhebbencomplexeproblemennietalleennoodaaneenactievevormvancollectieveverantwoordelijkheid,maaropgezettetijdenookaaneenverantwoordelijkheidindevormvaneen‘collectievegelatenheid’.

5. Kennis-gerelateerdeonzekerheid(kennisprobleem) Hetanalyserenendoorgrondenvanhetprobleemwordtbemoeilijktdooronzekerheid,veroorzaakt

doorspeculatieve,onvolledigeoftegenstrijdigekennis,zowelinverbandmetdeaardenevolutievanimpactenaardenevolutievanmogelijkemeervoudigeenonderlingeafhankelijkhedenalsinverbandmeteffectenvangeorganiseerdeaanpak.

6. Waardenpluralisme(beoordelingsprobleem) Hetbeoordelenvanhetprobleem(vormenvanimpactenonderlingeafhankelijkheden,effectenvan

georganiseerdeaanpakenverantwoordelijkheden)wordtbemoeilijktdoor -hetkennisprobleem, -hetfeitdateralgemeenvanuitverschillende‘wereldbeelden’enwaardenkadersverschillende

visiesopproblemenenoplossingenkunnenbestaan, -hetfeitdatovereenstemmingmoetgevondenwordentussenmensenofgroependiemet

verschillendebelangenbetrokkenzijn, -hetfeitdaterdaardoornooitinconsensusgedefinieerdkanwordenwathet‘echteprobleem’of

wat‘dekernvanhetprobleem’is. -hetfeitdatfundamentelewaardenof‘meta-waarden’zoalsduurzaamheid,vrijheidofgelijkheid

weliswaareenmorelebetekenismetbetrekkingtothetprobleemhebben,maarnietondubbelzinniginconcreteverantwoordelijkhedenendaaruitvolgendeconcreteactiesvoorbetrokkenenkunnenvertaaldworden.



7. Relatieveautoriteit(autoriteitsprobleem) Deautoriteitwaarmeebetrokkenactorenvanuithunpositieineentoekomstgerichtperspectiefeen

oordeeloverhetprobleemuitsprekenendaarbijhunbelangenenverantwoordelijkhedenrationaliserenisrelatief,enditoptweemanieren:

De‘individuele’autoriteitvanbetrokkenactorenisrelatiefomdatze,omwillevanhet

kennisprobleemenhetbeoordelingsprobleem,nietzuiveropbasisvankennisofoordeel‘aangetoond’of‘afgedwongen’worden,enzedaaromop‘externereferenties’moetsteunen(hetmandaatvandedemocratischverkozenpoliticus,hetdiplomaendeervaringvandeexpert,hetcommerciëlesuccesvandeondernemer,desocialestatusenhetgezagvaneenspiritueleleider,hetberoepoprechtvaardigheidvandeactivist).

De‘collectieve’autoriteitvanbetrokkenactorendieopererenbinnendetraditionele

beheermethodesvandepolitiek,dewetenschapendemarktisrelatiefomdatdietraditionelebeheermethodeszelfnietkunnenterugvallenopeenobjectieve‘autoriteitvandemethode’:hetsysteemvanrepresentatievedemocratie(opbasisvanpartijpolitiekenverkiezingen)enhetmarktsysteemwerkenbeidevolgenshetprincipevanderepresentatieendecompetitiviteit,endewetenschapwerktmettoekomstgerichtehypothesen(ikkomhierlateropterugin§2.2.).

Doorditalleskunnenbetrokkenactorenderelevantieengeloofwaardigheidvanhetoordeelvan

anderebetrokkenactorenverwerpenofintwijfeltrekkenenalgemeendelegitimiteitvandeindividueleofcollectieveautoriteitvandebetrokkene(n)invraagstellen.

Kenmerken1,2en3verwijzennaareenfeitelijkecomplexiteitmetbetrekkingtot‘hoedewereldis’,en5,6en7verwijzennaareenfeitelijkecomplexiteitmetbetrekkingtotdeinterpretatieervan.Debenamingen‘kennisprobleem’,‘evaluatieprobleem’en‘autoriteitsprobleem’duidendusnietopproblemendiemoetenoverkomenwordenmaardieopzichzelf‘feitelijk’zijn,indezindatwenietanderskunnendanerrekeningmeetehouden.Kenmerk4(relatieveverantwoordelijkheid)betrefteen‘combinatie’vanfeitelijkecomplexiteiteneencomplexiteitvaninterpretatie.Alseenbetrokkenactorzijnverantwoordelijkheidwelofnietneemtheeftdat‘praktischegevolgen’diedemanierbeïnvloedenwaaropanderebetrokkenenhunverantwoordelijkheidkunnennemen,endezeredeneringiszowelintra-alsintergenerationeelrelevant.Anderzijdsisdemotivatievaneenbetrokkenactoromzijnverantwoordelijkheidaldanniettenemennatuurlijkgebaseerdopinterpretatievansituatiesenargumenten.Complexesocialeproblemenzijnsocialeproblemendiefeitelijkcomplexzijnendaardoor‘zelf’onduidelijkheidscheppeninverbandmet‘waternueigenlijkaandehandis’.Menzoukunnenzeggendatzeopzichdeextreemstevormvaneen‘is-oughtproblem’zijnzoalshetdoorDavidHumeoorspronkelijkbeschrevenwerd(Hume1740,bookIII,partI,sectionI),enditomdathetomwillevanhetkaraktervancomplexiteitineersteinstantiealonmogelijkisomconsensustebekomeninverbandmet‘wateris’.Elkargumentvaneenbetrokkenpartijinverbandmet‘waterzoumoetenzijn’kandaarmeealdoordeanderenopbasisvanhetuitgangspuntinvraaggesteldworden.Decomplexiteitvaninterpretatie(detweedegroepvankenmerken(kenmerk5,6en7))kandusbegrepenwordenalsdecomplexiteitvanhetkennisnemenenkennisgevenvanhetprobleem,ofdusvanhetbetekenisgevenaanhetprobleem.Omdatdiecomplexiteitookhetautoriteitsprobleemomvatkunnenwediecomplexiteitvaninterpretatieookbegrijpenalseencomplexiteitdie



gezamenlijkdoorallebetrokkenactorenervarenwordt,ennietalleendoordiebetrokkenactorenopzich2.1.3. Reflexiviteitenintellectuelesolidariteitalsethischehoudingenofdeugden‘tegenover’de

complexiteit. Isbovenstaandelijstvankenmerkennuttigomcomplexesocialeproblementekarakteriserenenzodoendebetertebegrijpenenaantepakken?Delezerkanalstestindelijsthierboven‘hetprobleem’vervangendoorklimaatverandering,armoede,hethoofddoekenvraagstukof‘deafhankelijkheidvanIndiaseboerenvandezadenpolitiekvanMonsanto’enzelfoordelen.Hetresultaatvandeoefeningzouvoorelkebetrokkeneinteressantmaareigenlijkooktriviaalzijn.Relevanterzouhetzijnalsdebetrokkeneninsamenspraakdelijstzoudengebruikenomhetprobleemtekarakteriseren.Maardezetekstwilgeenhandleiding,procedureofinstrumentvooronderhandelingenrondcomplexesocialeproblemenvoorstellen.Dekarakteriseringiseerderbedoeldalsuitgangspuntvooreenethischereflectie:zeopentdemogelijkheidomnatedenkenoverwathetzouimplicerenomopeen‘eerlijkemanier’metdecomplexiteitvaneenspecifiekprobleemenalgemeenmetdecomplexiteitvandeorganisatievanonzemaatschappijomtegaan.Diemogelijkheidiseromdatdebeschrijvingvancomplexiteitaandehandvandezezevenkenmerkeneen‘neutrale’beschrijvingis,indezindatzegeenschuldigenofslachtoffersaanwijst(watnietbetekentdatergeenkunnenzijn).Doordecomplexiteitineersteinstantiealseencomplexiteitvaninterpretatietekarakteriserenkandeverantwoordelijkheid‘tenopzichtevandiecomplexiteit’alseengezamenlijkeverantwoordelijkheidgeschetstwordendieopzichnietverdelendis,indezindatze,inprincipe,demogelijkheidtottoenaderinginhoudt.Degezamenlijkeverantwoordelijkheid‘tenopzichtevandiecomplexiteit’heeftzoweleenbindendalseenbevrijdendkarakter.Voorwathetbindendkarakterbetreftkunnenwestellendat,hoewelerniemandhebzucht,roekeloosgedragofhetontlopenvanverantwoordelijkheidwordtverweten,deneutralebeschrijvingtoch‘dwingend’is:bijhetreflecterenoverwathetzouimplicerenomopeeneerlijkemaniermetdiecomplexiteitvanhetbeschouwdeprobleemomtegaanzouiederebetrokkenenoodzakelijkerwijshetdenkenintermenvanheteigenbelangmoetenoverstijgen,maartegelijkertijd,omwillevanhetkennis-enbeoordelingsprobleem,ookzijnautoriteitsprobleemmoetenerkennenbijhetbetekenisgevenaandiecomplexiteit.Heterkennenvandatautoriteitsprobleemkomteropneerdatdebetrokkenezoumoetenerkennendatnietalleendemanierwaarophijhetprobleemenzijneigenbelangdaarbijrationaliseertopzichrelatiefis,maarookdemanierwaarophijhetbelangvandeandereactorenenhetalgemeenbelangtenopzichtevandatprobleemrationaliseert.Die‘relativiteit’iswederkerig,indezindatniemandeenhogereautoriteitkanrechtvaardigenofdoengeldendiezougebaseerdzijnopeendieperinzichtinhetprobleemendiezouleidentoteenzichtopeen‘oplossing’diealleanderebetrokkenenzoudenmoetenaanvaarden.Dezeredeneringgeeftonsdanookdemogelijkheidomteargumenterenwaaromdezegezamenlijkeverantwoordelijkheidnietalleeneenbindendmaarookeenbevrijdendkarakterheeft:elkebetrokkenactorbehoudthetrechtomheteigenbelangteverdedigen,maaromdatzijnautoriteitrelatiefistenopzichtevandeautoriteitvanalleandereactorenmoetdieautoriteitzelfnietspeciaalverdedigdworden.Heterkennenvanelkaars‘beperking’wordtvoorelkeactordaarmeeookeenbevrijding.Degezamenlijkeverantwoordelijktenopzichtevandecomplexiteitimpliceertnietalleenheterkennenvanheteigenautoriteitsprobleem,maarookhet2Omwillevandeze‘socialedimensie’verkiesikookdeuitdrukking‘socialeproblemen’boven‘maatschappelijkeproblemen’.



tonenvanrespectvoorhetautoriteitsprobleemvandeanderebetrokkenactoren.Dewensomookheteigenbelangteverdedigenbijhetgezamenlijkbetekenisgevenaandecomplexiteitblijftlegitiem,maareerlijkomgaanmetdiecomplexiteitimpliceertookheterkennenvanhetrechtvandieandereactorenommeebetekenistegevenaandiecomplexiteit.Decomplexiteitvancomplexesocialeproblemenimpliceert,opdiemaniergekarakteriseerd,voorelkebetrokkeneeenverantwoordelijkehouding‘tenopzichtevan’diecomplexiteit.Dieverantwoordelijkehoudingisvooriederebetrokkene(wetenschapper,politicus,manager,ondernemer,expert,leraar,werknemer,vertegenwoordigervaneenorganisatieuithetmiddenveld,activist,burger,…)identiek,enkanalsdrieledigomschrevenworden:1 debereidheidomdecomplexiteitvancomplexesocialeproblemenenalgemeenvande

complexiteitvandeorganisatievanonzemaatschappijteerkennen;2 (volgendop1)debereidheidomhetdwingendekaraktervandiecomplexiteitteerkennen,of

dusom,opbasisvanhetkennis-enbeoordelingsprobleem,ookheteigenautoriteitsprobleemteerkennen;diebereidheidkanookgeformuleerdwordenalsdebereidheidvanelkeactorom‘hetgroteregeheel’tezien,enzichbewusttezijnvandeeigenpositie,belangen,interessesenveronderstellingendaarin,envanwatzij/hijgelooft,vreestenhooptmetbetrekkingtotdespecifiekesituatieofhetspecifiekeprobleem;

3 (volgendop2)debereidheidomvanuitheterkennenvanheteigenspecifieke

autoriteitsprobleemtoenaderingtezoekentotanderebetrokkenactoren,enditbinnenomgangsvormendiehetgezamenlijkbetekenisgevenaandiecomplexiteitmogelijkmaken.

Dezedrieledige‘bereidheid’kanbeschouwdwordenalseen‘tegemoetkomen’aandecomplexiteitzoalshierbovengeschetst.Zeisalshetwareeengezamenlijkezorgnogvóóreeninhoudelijkdebatovereenconcreetcomplexsociaalprobleemaangegaanwordt.Vanuithetperspectiefvandenormatieveethiekkunnenwedanstellendatdecomplexiteitalshetwareeen‘ethischappel’doetaanelkebetrokkenactor,indezinvaneenoproeptothetaannemenvaneenreflexievehouding‘tenopzichtevandiecomplexiteit’,enditinverbandmetdemanierwaaropdiebetrokkenehetprobleem,zijneigenbelang,hetbelangvandeandereactorenenhetalgemeenbelangrationaliseert.Deverantwoordelijkehoudingwaarvansprakeisduseenreflexievehoudingtenopzichtevancomplexiteit,enalstegemoetkomingaanhetethischappelvandiecomplexiteitkandiehoudingookeen‘ethischehouding’of‘deugd’genoemdworden.Aangeziendeverantwoordelijkheidzoalshierbovengesuggereerdookeennoodzaaktotonderlingetoenaderinginhoudtkunnenwebegrijpendatdezetegemoetkomingookimpliceertdatdezehoudingpubliekaangenomenwordt,endaterformeleomgangsvormennodigzijnomditintepraktijkmogelijktemaken.Degezamenlijkebereidheidtot‘publiekereflexiviteit’vandebetrokkenactorenmaakteendialoogmogelijkdieonvermijdelijkookconfronterendzalzijn,endiebereidheidkandaaromookeenvormvanonderlinge‘intellectuelesolidariteit’genoemdworden,indezindatdebetrokkenactorenbijhetargumenterenenonderhandelenovereenongewenstetoestand(zoalsextremearmoede),eenzorgwekkendetoestandofevolutie(zoalsklimaatveranderingofbevolkingsgroei)ofovereenvooropgesteldepraktijk(zoalskernenergie,genetischgemodifieerdeorganismenofeenvermogentaks),bereidzoudenzijnomtegenoverelkaarentegenoverdebuitenwereldopenlijk



reflecterenoverdemanierwaaropzijhetprobleem,huneigenbelang,hetbelangvandeandereactorenenhetalgemeenbelangrationaliseren.Dezinofhetgevoelvoorintellectuelesolidariteit(indezinvan‘debereidheidtot’intellectuelesolidariteit)kannetzoalsreflexiviteitopzicheenethischehoudingofdeugdgenoemdworden,enmenkanbegrijpendatintellectuelesolidariteitgestimuleerdkanwordenvanuit‘reflexiviteit’.Metanderewoorden:debereidheidtotintellectuelesolidariteitimpliceertreflexiviteitalseenethischehouding‘tenopzichtevandiecomplexiteit’inverbandmetonzeeigenpositie,belangen,interessesenveronderstellingeneninverbandmetwatwegeloven,vrezenenhopen,enditineenderwelkeformelerolofsocialepositie(alswetenschapper,politicus,manager,ondernemer,expert,leraar,werknemer,vertegenwoordigervaneenorganisatieuithetmiddenveld,activist,burger,…).Opditpuntinderedeneringishetbelangrijkomoptemerkendathetfeitdatwegezamenlijken‘evenveel’(indezinvangelijkwaardig)verantwoordelijkzijn‘tenopzichtevandecomplexiteit’,ditnietbetekentdatwehetpolitiekelandschapmoetendeconstruerentotophetniveauvandeindividueleburger,indezindathetbetekenisloosofzelfs‘onethisch’zouzijnomzichalsgroeprondeenbepaaldgemeenschappelijkbelangteorganiseren.Hetfeitdatspeficieke‘autoriteiten’relatiefzijnbetekentnognietdatzenietrelevantkunnenzijn.Deautoriteitvandewetenschapisrelevantomwillevandewetenschappelijkemethodegebruiktbijhetformulerenvaneenbevindingofeenhypothese.Deautoriteitvaneencollectiefdatzichverzameltomsterkertestaanindeverdedigingvaneenspecifiekbelangindecontextvaneenbepaaldsociaalprobleemisrelevantomwillevandatbelangenomwillevanhetfeitzelfdathetcollectiefzichdaarrondverzamelt(enditgeldtzowelvoorbelangengroepenuitdeprivésector,voorcollectievendiehetbelangvaneenbepaaldewaardewillenverdedigen(vrijheid,denatuur,gendergelijkheid,…)alsvoorburgersdiebijvoorbeeldsamenspannenomhundorpteverdedigentegendeconstructievaneenstuwdam).Totslotisookdeautoriteitvandeindividueleburgerrelevantomwillevanhetrechtvandieburgeromalsdusdanigerkendteworden3.Metanderewoorden:alhoewelwe,‘tenopzichtevandecomplexiteit’vaneenbepaaldcomplexsociaalprobleem,degezamenlijkeverantwoordelijkheidhebbenomderelativiteitvanonzeeigenautoriteitteerkennenwordtderelevantievandieautoriteit(ofdusvanonsspecifiekstandpunt,belangenargument),niet‘aangetast’doordierelativiteit.Indevolgendedelenvandezetekstzalikdeconceptenvanreflexiviteiten(zinvoor)intellectuelesolidariteitalsethischehoudingen‘tenopzichtevandecomplexiteit’vanuittweeperspectievenverderbespreken.Indeel2bespreekikzevanuiteenperspectiefvan‘historischebewustwording’vandiecomplexiteit.Opdiemanierkanhetideeookinverbandgebrachtwordenmeteentraditievanacademischemaatschappijkritiekdiedenegatieve‘neveneffecten’vandemodernewetenschappelijke,technologische,industriële,economischeensocialeontwikkelingbeschouwtalsdeelvandemoderniseringendieanalyseertopwelkemanierdemaatschappijmetdieconfrontatiekan(ofzoumoeten)omgaan.Ikzaldaarbijargumenterendatderepresentatievedemocratie,dewetenschapendemarkt,alsresultatenvandeverlichtingendemoderniteitalsemancipatieprocessen,inhuntraditionelewerkingvandaagpubliekereflexiviteitenintellectuelesolidariteitalsethischehoudingeneerderverhinderendanzetestimulerenenformeelmogelijkte3Erdientopgemerkttewordendatdebetekenisvan‘burgerschap’openblijftvoorinterpretatieendat,zoalsgesteldin(Howard-HassmannandWalton-Roberts2015),het‘rechtopburgerschap’een‘slipperyconcept’blijft.DeUniverseleVerklaringvandeRechtenvandeMenssteltinArtikel15dat“…Everyonehastherighttoanationality…”eninArtikel21dat“…Everyonehastherighttotakepartinthegovernmentofhiscountry,directlyorthroughfreelychosenrepresentatives…”(UnitedNations1948),maargaatnietdieperinopdebetekenisvan‘burgerschap’opzich.Burgerschapwordtspecifiekbegrepenals“…thestatusofapersonrecognizedunderthecustomorlawasbeingamemberofastate…”(Wikipedia2015)maarhetconceptheeftookmeeralgemenepolitieke,socialeenculturelebetekenissen.



maken.Hetideedatikvervolgensindeel3ontwikkelisdateropbasisvandevoorgaandekarakterisatievancomplexiteitenvandeideeën‘reflexiviteitalsethischehouding’en‘intellectuelesolidariteitalsethischengagement’eenrelevant(eninzekerezinzelfslogisch)normatief-filosofischperspectiefkanafgebakendenuitgewerktwordendatmeteenookalsbasiskandienenvoorhetvoorstellenvanformeleomgangsvormen;dieeen‘eerlijkomgaan’metdecomplexiteitvandiecomplexesocialeproblemenmogelijkzoudenmaken.Datperspectiefvertrektvanuitdefilosofievandeethiekenmeerbepaaldvanuitdezogenaamde‘zorgethiek’(‘ethicsofcare’),ofdusdeethiekdiedereferentievoorethischhandelensitueertindezorgvoormenselijkerelaties.Reflexiviteitenzinvoorintellectuelesolidariteitzijnethischehoudingendiewemoetenaannementenopzichtevandecomplexiteit,maarwekunnenzeookbegrijpenalsethischehoudingendiewemoetenaannemenomdatweverbondenzijnindecomplexiteit.Opbasisvandatideezalikargumenterendathetvanuithetbegripvanmaatschappelijkecomplexiteitmogelijkisomeentheorievanzorgethiekteformulerendiealgemeenkantoegepastwordenoponzemaatschappelijkeorganisatieenopdeaanpakvancomplexesocialeproblemendaarin.



2. Reflexiviteit–eengeschiedenis.

/ Intro-Maatschappelijkebewustwording:drieinterpretatiesvanreflexiviteit. Dehierbovenvoorgesteldekarakterisatievancomplexiteitleertonsdateenverantwoordelijkeorganisatievanonzesamenlevingrekeningmoethoudenmetdecomplexiteitvancomplexesocialeproblemen,endatdecomplexiteitvandieorganisatiezelfdaardoor‘ultiem’en‘totaal’is,endaarmeeookeen‘historischeeindtoestand’bereiktheeft:erisgeenéénduidigebeoordelingenaanpakvanduidelijkaantoonbareendooriedereenalsdusdanigerkendeongewenstetoestandenmogelijkomdatergeenéénduidigebeoordelingvanhunoorzaakmogelijkis;erisgeenéénduidigebeoordelingenaanpakvanzorgwekkendetoestandenofevolutiesmogelijkomdatergeenéénduidigebeoordelingenaanpakvanhetvoorkomenofcorrigerenervanmogelijkis;erisgeeneenduidigebeoordelingenaanpakvanvooropgesteldepraktijkenmogelijkomdatergeenéénduidigheidismetbetrekkingtothundoelmatigheidofeventueleongewensteneveneffecten.Daarbovenopisergeenéénduidigheidmogelijkinverbandmetdeonderlingesamenhangvandietoestanden,evolutiesenpraktijken,laatstaaninverbandmetdemanierwaaropzeinstitutioneelingoedebanenmoetengeleidwordenomsameneentotiederstevredenheidgeorganiseerdemaatschappijteverzekeren.Detotstandkomingvandebewustwordingvandietoestand–dieikeentoestandvan‘totalecomplexiteit’vandeorganisatievanonzemaatschappijnoem–isdoorverschillendeauteursbeschreven.Menigenvanhenhebben,elkvanuiteenspecifiekeinvalshoek,detotstandkomingvandiebewustwordinggekoppeldaanhetideevanhetontstaanvaneentoestandvan‘postmoderniteit’,nietzozeerindebekendebetekenisdieLoytarderaangaf,namelijkdievandetoestandvandekennisineentijdwaarindewetenschaphaarlegitimiteitnietmeerkanbaserenop‘groteverhalen’,maarindezinvaneenconfrontatiemetdegevolgenvandemoderniteit4.Concreetgaathetdanovereenkritischebewustwordingvandepraktischegevolgenvanonze(moderne)praktijken,endeconfrontatieiserzowelmethetonvolkomenevanhundoelmatigheidalsmethunnietverwachteofverkeerdingeschattenadeligegevolgen(‘neveneffecten’).Postmoderniteitalskritischebewustwordingisindiezindandebewustwordingvan - demanierwaaropdemodernemaatschappijinhaar‘logische’ontwikkelingenwerking

problemenveroorzaaktdiehaareigenwelzijnondermijnen(negatievegezondheidseffectenvanmilieuvervuilingenindustrialiseringenbijhetgebruikvantechnologie,aantastingenverdwijningvandenatuur,‘excessen’vandemarkt,kansarmoede,cultuurvervlakking);

4Jean-FrançoisLyotardontleendedetermzelfuitwathij‘desociologieendekritiekwerkzaamophetAmerikaansecontinent’noemde,endiedestaatbeschreefwaarindecultuurzichbevondnade‘transformaties’diesindsheteindevande19eeeuwde‘spelregels’voorwetenschap,literatuurenkunstveranderdhebben.Hetspreektvanzelfdatdiemaatschappelijketransformatiesinverbandkunnengebrachtwordenmetdezehierbesproken.HetverschilisechterdatLoytardweesopdenoodzaakvaneenherinterpretatievandebetekenisvankennisinhetalgemeenenvanwetenschapinhetbijzonder‘nadecrisisvandemetafysischefilosofie’(Lyotard1979),terwijlindezetekstpostmoderniteitbeschouwdwordtalseenkritischebewustwordingvandepraktischegevolgenvanonze(moderne)praktijken.Algemeenkanmenstellendatdezeconfrontatienietalleeneendoordachte‘gedragsverandering’inspireert,maarookanderemanierenomdezakentebekijkeneninteschatten.Loytard’skritiekisdaaromookzinvolindecontextvanhetschetsenvanhetnormatiefbegripvan‘reflexiviteitalsethischehouding’.Eenverderebesprekingdaarvanvaltechterbuitendepraktischecontextvandezetekst.



- de‘grenzenaandegroei’,onzeimpactophetwelzijnvandevolgendegeneraties,de

globalisering.Hetisbelangrijkombewustwordinghiertebegrijpenalseensoortvan‘maatschappelijke’bewustwording:dekwestieshierbovenopgelijstfigurerenvandaagprominentindemaatschappelijkedialoogonderhoudendoordepolitiek,hetmiddenveld,burgersendemedia.Ookdienteronderscheidgemaakttewordentussendeeerstecategorie,dieongewenstetoestanden,evolutiesofpraktijkenbevat,endetweedecategorie,dieopconfronterendemaareerderneutralesituatieswijst.Deredeneringbijdezetweedecategorieisnamelijkdateenmaatschappij,ofzenuverantwoordofonverantwoordmethaarorganisatieomgaat,altijdzalgeconfronteerdwordenmetglobaliseringengrenzenaandegroeienaltijdeenimpactopvolgendegeneratieszalhebben.Hetisnietdebedoelingomdeontstaansgeschiedenisvandezekritischebewustwordinginacademisch,cultureelofpolitiekperspectieftebespreken.Eerderwilikdrieinterpretatiesvanhetconcept‘reflexiviteit’voorstellendiekunnengebruiktwordenvoorhetbeschrijvenvandrie‘vormen’van‘kritischbewustzijn’,endiekunnengerelateerdwordenaan(eenselectievan)relevanteanalysesuitdeliteratuur.Dieanalyseskunnenvervolgenshelpenbijeenkarakteriseringvanwathetimpliceertomopeen‘eerlijke’maniermetdecomplexiteitvancomplexemaatschappelijkeproblemenomtegaan.Reflexiviteitalseenvormvankritischbewustzijnkanindezinbegrepenwordenalsmetafoorvoor(1) hetbesefvanhetfeitdatdemodernemaatschappijinhaar‘logische’ontwikkelingenwerking

problemenveroorzaaktdiehaareigenwelzijnondermijnen;(2) hetbesefdateenverantwoordelijkeaanpakvandieproblemennietkanterugvallenopde

oudeinstrumenteleratio’sdiezeveroorzaakthebben,maarmoetgebeurenvia‘geavanceerdebeheermethodes’waarmeedieproblemenverholpenofvermedenkunnenworden;

(3) hetbesefdathetbenoemenenbepalenvandie‘geavanceerdebeheermethodes’moet

vertrekkenvanuiteenzelfreflectiemetbetrekkingtotdemanierwaaropdebetrokkenactorenhetprobleem,huneigenbelangen,debelangenvanandereactorenenhetalgemeenbelangrationaliseren.

Dedrieinterpretatieskunnengezienwordenalseenbeschrijvende,eennormatieveeneenethische.Hetverschiltussendedriebegrippenlijktabstractmaarisfundamenteel.Deeersteiseenbeschrijvendeinterpretatiediedenoodzaakvaneenbepaald‘normbesef’bijdebetrokkenensuggereert,detweedeiseennormatieveinterpretatiedie,methetbesefdatdezaken‘andersmoetenaangepaktworden’,eenbepaaldeverantwoordelijkehoudingvandebetrokkenensuggereert,endederdeiseenethischeinterpretatiedieeenkritischezelfanalysevandebetrokkenenmetbetrekkingtotdeeigenpositieinhetgeheelsuggereert.Dezederdebetekenisvanreflexiviteitalskritischebewustzijnisdusdereflexiviteitdiegevolggeeftaanhet‘ethischappel’vandecomplexiteitendiecomplexiteitduserkentzoalshierbovenbeschreven(metinbegripvanhetautoriteitsprobleemmetbetrekkingtothetbetekenisgevenaandiecomplexiteit).Dederdeinterpretatielijktopheteerstezichtoverbodig,indezindathetlijktalsofze‘inbegrepen’isindetweede.Dehuidigepolitiekekijkopdeaanpakvanbijvoorbeeldklimaatveranderingsuggereert



inderdaaddat,rekeninghoudendemetgediversifieerdeimpact(kenmerk1)enmeervoudigeenonderlingeafhankelijkheid(kenmerk2),eencoherenteenholistischeaanpak(kenmerk3)vandiemalaisesimpelwegimpliceertdatpolitiekeeneconomischeactorenbereidmoetenzijnomhetalgemeenbelangvooroptestellenenrespectievelijk‘politiekemoed’en‘maatschappelijkeverantwoordelijkheid’(‘corporatesocialresponsibility’)tetonen.Hetvolstaatomdewetenschappelijke‘evidentie’vanhetklimaatprobleemernstigtenemenendeoudeinstrumenteleratiodiehetprobleemveroorzaakteendiegeïnspireerdwasopmodernewaarden(vooruitgang,kapitalisme,industrialisering,mechanisering,…)tevervangendooreengeavanceerdbeheer,geïnspireerddoornieuwewaarden(voorzorg,duurzameontwikkeling,solidariteit).Indievisiehoevendenieuwewaardennietnoodzakelijkbelemmerendvoordeeconomietewerken,wanthetgeplandeeindresultaatis,helemaalindegeestvanTechnocracy,voorstelbaarenmogelijk,alswemaardemoedhebbenomtedoenwatonstedoenstaat:

[…]Tomakethecaseforgreengrowth,weneedtodevelopamuchbroaderunderstandingofthesocietywecouldcreateifwedidwhatsciencetellsustodo.Confrontingtheinterconnected,globalcrisesonwater,resourcesandclimatechangewillmostprobablycreateapositivetransformationofourcities,economiesandeverydaylives,butuntilnowithasnotbeenapartofthediscussion.Weneedtopileuptheevidence[…]5

Dezevisieopdeoplossingvande‘interconnectedglobalcrisis’metbetrekkingtotdetoestandvanonsdrinkbaarwater,onzegrondstoffenenhetklimaatsuggereertdatereen‘pileofevidence’is(ofzalkomen)dieonsondubbelzinnigzalvertellenwateengroeneeconomieeneenverantwoordeeconomischegroeiis.Echter,zenegeertdaarbijhetfeitdatdekwalificatie‘green’,zoalssindskortgebruiktvoordeeconomieofvooreconomischegroei,controversieelis,enzegaatbovendiendebelangrijkediscussieoverdewenselijkheidennoodzaakvan‘economischegroei’opzichuitdeweg6.Uiteenerkenningvanhetbeoordelingsprobleem(kenmerk6)zouvolgendatwateengroeneeconomieenverantwoordegroeiisnietdoordewetenschapofdoordemarktzelfbepaaldkanworden,maarsteedsweeropnieuwinonderlingpolitiekoverlegtussenallebetrokkenenmoetbepaaldworden.Refererendnaarhetderdebegripvanreflexiviteitisdezevisieeenpolitiekevisiedieterugvaltopeeneigeninterpretatievanwat‘groeneeconomischegroei’isengeen(zelf)beschouwingdierekeninghoudtmetdecomplexiteitvanhetbeoordelendaarvan.2.1. Reflexievemoderniseringalskritischebewustwording:eerste-entweede-ordereflexiviteit. Hetinzichtdathetbeoordelenvandecomplexiteitvandesamenlevingenvanhaaronderlinggerelateerde‘toestanden,evolutiesenpraktijken’ietsandersisdanhetoplossenvaneencomplexepuzzelwerdalin1973theoretischgesuggereerdinhetbekendeartikel‘DilemmasinaGeneral

5YvodeBoer,formerExecutiveSecretaryoftheUnitedNationsFrameworkConventiononClimateChange,speciaaladviseurduurzameontwikkelingvoorKPMGenlidvan‘TheGreenGrowthLeaders’(‘aglobalallianceofleaders’uitdezakenwereld,depolitiekendewetenschap),geciteerdineenpersberichtvandeGreenGrowthLeaders.Bronhttp://greengrowthleaders.org/wp-content/uploads/2011/09/110912-Leaders-to-map-societal-benefits-of-green-economy-2.pdf6Dediscussieoverdewenselijkheidennoodzakelijkheidvaneconomischegroeiwerd,alhansinhetkritischemiddenveld,scherpgesteldmethetbekendeboek‘ProsperityWithoutGrowth’(T.Jackson2011).Dekritischeliteratuurinverbandmetdegroeneeconomiebreidtsteedsverderuit.EengekendestemindiezinisdievandeHeinrichBöllFoundation(ziebijvoorbeeld(Unmüßig,Sachs,andFatheuer2012)).



TheoryofPlanning’vanHorstRittelenMelvinWebber.Aangezienhetabstractvandatartikelleestalseenstatementishetgepastomhethierinzijngeheelweertegeven:

Thesearchforscientificbasesforconfrontingproblemsofsocialpolicyisboundtofail,becauseofthenatureoftheseproblems.Theyare"wicked"problems,whereassciencehasdevelopedtodealwith"tame"problems.Policyproblemscannotbedefinitivelydescribed.Moreover,inapluralisticsocietythereisnothingliketheundisputablepublicgood;thereisnoobjectivedefinitionofequity;policiesthatrespondtosocialproblemscannotbemeaningfullycorrectorfalse;anditmakesnosensetotalkabout"optimalsolutions"tosocialprobIemsunlessseverequalificationsareimposedfirst.Evenworse,thereareno"solutions"inthesenseofdefinitiveandobjectiveanswers.(RittelandWebber1973)

DecomplexiteitmanifesteertzichindeperceptievanRittelenWebberalseensoortlastigheidenzelfs‘kwaadaardigheid’vandieproblemen.Diekarakterisatiemoesteenonvermogenvandetraditionelewetenschapenpolitiekaanduidenommetdezeproblemenomtegaan,maarkonookalseensoortkritischesuggestiegezienwordendatdiewetenschapenpolitiekdatonvermogenweigerdenintezien.Hetartikelgenietnogsteedsacademischebekendheidomdatdebeschrijvingvaneencomplexprobleemalszijndeeen‘wickedproblem’algemeenalsconceptovergenomenwerdindesocialewetenschappen(ennuookeeneigenWikipediapaginaheeft7).HetartikelvanRittelenWebberisniettijdloos.HetwerdgeschrevenvoorhetAmerikavandejaren60vanvorigeeeuw:eennatieworstelendmeteenklassen-enrassenstrijdenmetdeoorloginViëtnam,maarookmet‘newconsumerismandconservationism’.Maarhunredeneringdatmaatschappelijkeorganisatiecomplexergewordenwas,endatdedoelmatigheidvaneenbepaaldeplanningofpraktijknietvolgenseentechnischelogicainconsensuskanvastgesteldwordenomdatzenietgekendenbeoordeeldkanwordenwasnieuwenblijftzondermeerrelevant:

[…]Bynowweareallbeginningtorealizethatoneofthemostintractableproblemsisthatofdefiningproblems(ofknowingwhatdistinguishesanobservedconditionfromadesiredcondition)andoflocatingproblems(findingwhereinthecomplexcausalnetworksthetroublereallylies).Inturn,andequallyintractable,istheproblemofidentifyingtheactionsthatmighteffectivelynarrowthegapbetweenwhat-isandwhat-ought-to-be.Asweseektoimprovetheeffectivenessofactionsinpursuitofvaluedoutcomes,assystemboundariesgetstretched,andaswebecomemoresophisticatedaboutthecomplexworkingsofopensocietalsystems,itbecomesevermoredifficulttomaketheplanningideaoperational.[…].(RittelandWebber1973,159)

RittelenWebberwarenbehoorlijkskeptischinverbandmetdemogelijkhedenvanderatio(enhaarinstrumenten)voor‘socialplanning’:[…]theoryisinadequatefordecentforecasting;ourintelligenceisinsufficienttoourtasks;pluralityofobjectivesheldbypluralitiesofpoliticsmakesitimpossibletopursueunitaryaims;[…](RittelandWebber1973,160).Vanuitdieskepsisconcentreerthetartikelzichopeenschetsvantienkarakteristiekenvaneen‘wickedproblem’,envervolgensopdevaststellingdatdezaaknogcomplexerwordtmethetinzichtdat[...]would-besolutionsareconfoundedbyastillfurthersetofdilemmasposedbythegrowingpluralismofthecontemporarypublic[...](RittelandWebber1973,167).Inhunbesluitstellenzedevraag[…]Inasettinginwhichapluralityofpublicsispoliticallypursuingadiversityofgoals,howisthelargersocietytodealwithitswickedproblemsinaplanfulway?[…],maarzebeantwoordendievraagniet.Datisjammer,maar7http://en.wikipedia.org/wiki/Wicked_problem.



hetwasblijkbaarnietdebedoelingomeenalternatieveaanpaktesuggereren,maareerdertewijzenopeennoodzakelijkealternatievekijkopdezaak.Hunkritischereflectiewasnietnihillistischmaarbedoeldalsmotivatievoormeernederigheid.Bovendienkanhunnadrukophetontstaanvan‘apluralityofpublics’inhetindustriëletijdperkbegrepenwordenalseenoproepomin‘thepost-industrialsociety’diepluraliteitalsdusdanigteerkennenenterespecteren.DekritiekvanRittelenWebberenhunoproepaan‘deplanners’uitdepolitiek,dewetenschapendemarktommeernederigtezijnendepluraliteitteerkennenkanbegrepenwordenalseenanalytischemaatschappijkritiekvaneen‘gematigde’soort,indezindatzeeerderwilwijzenopdenkfouten,waanideeënenslechtegewoontesinde‘maatschappelijkeorde’danvanuiteenkritiekopmachtopteroepentotweerstand,verzetofzelfsrevolutie.Zesuggereerteen‘vroegeversie’vandereflexiviteitindederdebetekenisdieikerhierbovenaangaf,zonderzeechtertebenoemenofteduidenhoedepraktijkvanplanningdanzoumoetenhervormdworden.Inzijntheorievande‘reflexievemodernisering’maaktUlrichBeckeenzelfdesoort‘gematigde’analysevandemaatschappelijkeorde,maarhijvertrektvaneenanderbegripvanhetconceptreflexiviteitendenktdaarbijwelnaovereennoodzakelijke‘heruitvindingvandepolitiek’.Beck’sbegripvande‘reflexievemodernisering’duidtopeenmaatschappelijkebewustwordingvandegevolgenvandemodernisering:depost-traditionelemaatschappij(eentermgeïntroduceerddoorAnthonyGiddens)iseenmaatschappijdiegeconfronteerdwordtmetde‘onbedoelde’nadeligegevolgenvanhaareigensocio-economischepraktijken(UlrichBeck,‘TheReinventionofPolitics’inBecketal.1994).Deze‘realiteit’,indevormvaneenmaatschappelijke‘zelf-confrontatie’,wordtdoorBeckeen‘eersteordereflexiviteit’genoemd,enhijformuleerdedaarophetideevande‘tweedeordereflexiviteit’alshetinzichtdathetaanpakkenvandienadeligegevolgennietkanterugvallenophetinstrumenteel-rationeledenkenenhandelendatdezegevolgenineersteinstantiegecreëerdheeft.IndevisievanBeckverliepdereflexievemoderniseringgestaagmaar‘ongemerkt’.Het‘medium’vandereflexievemoderniseringisniet‘kennis’maar[…]non-knowledge,inherentdynamism,theunseenandtheunwilled[…](Becketal.1994,174),endeconfrontatieiserindevormvande‘vaststelling’datwedoordenegatieveeffectenvande‘industrialsociety’in‘therisksociety’aanbelandzijn:

[…]Intherisksociety,therecognitionoftheunpredictabilityofthethreatsprovokedbytechno-industrialdevelopmentnecessitatesself-reflectiononthefoundationsofsocialcohesionandtheexaminationofprevailingconventionsandfoundationsof‘rationality’.Intheselfconceptofrisksociety,societybecomesreflexive[…],whichistosayitbecomesathemeandaproblemforitself[…](UlrichBeck,‘TheReinventionofPolitics’inBecketal.1994,8)

Doordenadrukophet‘onachtzame’vandereflexievemoderniseringheeftBeck’s‘eersteordereflexiviteit’nietdezelfdebetekenisalsdeeerstebetekenisdieikeraangeef(‘hetbesefvanhetfeitdatdemodernemaatschappijinhaar‘logische’ontwikkelingenwerkingproblemenveroorzaaktdiehaareigenwelzijnondermijnen’).Natuurlijkontstaatzo’nbesefgefragmenteerdenovereenlangeretijd,netzoalshet‘ontwakenintherisksociety’nietplotsgebeurt.HetconceptvanBeckiseeninteressantesociologischemetafoor,maarhetiseen‘passief’begripvanreflexiviteitengeen‘actief’begripindezinvaneen(groeiend)kritischbewustzijn.Dediscussieovermogelijkerelevantebetekenissenvanhetconceptreflexiviteitendevraagofhet‘medium’vandereflexievemoderniseringkennisofeerderonwetendheidisstondenvaninhetbegincentraalineenacademischedebattussenBeckenzijnmedeauteursAnthonyGiddensenScottLash(‘RepliesandCritiques’inBecketal.1994).Datdebatwerdvervolgensgeanalyseerdengeherinterpreteerdin



menigeacademischecommentaren.Eenbesprekingervanvaltbuitendefocusvandezetekst,maarhetverschiltussendevisievanBeckenGiddensisbelangrijkinditverhaal.TerwijlhetbegripreflexievemoderniseringvoorBeckduidtopeen‘ongemerkte’transformatievandemodernemaatschappijgebruiktGiddenshetomeenmaatschappijteduidendiezichgeleidelijkaan‘bewustwordtvanzichzelf’endus‘reflectiefenreflexief’wordt.Giddensvertrektdaarbijvaneengedachtediezijnmedeauteursvolgenshemdelen,namelijkhetideedatdegrotedenkersvandeVerlichting,wienswerkaandebasisligtvandemodernesocialewetenschappen,demaatschappijvanvandaag,geconfronteerdmetdenegatievegevolgenvanhaareigenpraktijken,nietkondenvoorzien.Diedenkersgingenervanuitdathoemeerweoverdenatuurlijkeensocialewereldtewetenkomen,hoemeerwediewereldkunnencontrolerenensturenzoalswewillen.Viakennisverwervingzoudenwezelfonzelevensomstandighedenkunnenbepaleninplaatsvanzetelatenafhangenvan‘andere’invloeden.Echter…

[…]Theconnectionsbetweenthedevelopmentofhumanknowledgeandhumanself-understandinghaveprovedtobemorecomplexthansuchaviewsuggests.Characteristicofourlifestodayiswhatonemightcall‘manufactereduncertainty’.Manyaspectsofourliveshavesuddenlybecomeopen,organizedonlyintermsof‘scenariothinking’,theas-ifconstructionofpossiblefutureoutcomes.[…]Ontheoneside,wecaneasilydiscernmanynewopportunitiesthatpotentiallyfreeusfromlimitationsfromthepast.Ontheother,almosteverywhere,weseethepossibilityofcatastrophe.Andinmanyinstancesitisdifficulttosaywithanydegreeofsuretyinwhichdirectionthingswillmove[…](AnthonyGiddens,‘Risk,Trust,Reflexivity’inBecketal.1994,184).

Giddenssteltdatmanifestatiesvan‘manufactereduncertainty’netgecreëerdzijndoor(toepassingenvan)desteedsgroterwordendekennis.Hetisdusnietdatonzewereldmeeronvoorspelbaargewordenis,maarweldaternieuweoorzakenvanonzekerheidontstaanzijn.Ikvoegdaaraantoedatdieoorzakenvanonzekerheidnietalleen‘feitelijk’zijn,maarookwaardengerelateerd:debewustwordingvandegevolgenvandemoderniseringbevatookdebewustwordingvaneen‘pluralisme’metbetrekkingtotdiegevolgen.Watvoordeeneeenmogelijkemanierisomonstebevrijdenvanbeperkingenuithetverledenkandoordeanderegezienwordenalseenpotentiëlecatastrofe.Debewustwordingvandegevolgenvandemoderniseringgebeurtdus‘viahetmediumvandekennis’,endeconfrontatiemetdiegevolgenisblijkbaarmeteenookeenconfrontatiemettegenstrijdigemeningenoverdiegevolgen.Hetisnetbinnenditmediumvandekennisdatzichrondveelcomplexezakeneencontroverseeneenpolarisatiegemanifesteerdheeftdievandaagnogsteedseenbetekenisvoldebatoverdenoodzaakendevormvandiealternatievemethodesenprocessen‘voorhetaanpakkenvanproblemen’indewegstaat(gekendevoorbeeldenzijndecontroversesenpolarisatiesrondkernenergie(Meskens2013)enronddetechnologievangenetischemodificatievangewassen).Ikziedieeersteordereflexiviteitdus,zoalsinitieelgesuggereerd,alseenbewustwordingvanhetfeitdatdemodernemaatschappijinhaar‘logische’ontwikkelingenwerkingproblemenveroorzaaktdiehaareigenwelzijnondermijnen,ensteldaarbijdatdiebewustwordingviakennisproductieenkritiekontstaanis.Demoderniseringwerd,zoalsgekend,nietalleengekenmerktdoorwetenschappelijkeentechnologischevooruitgang,industrialisering,groteremobiliteitenexpansievandemarkt,maarookdooreenemancipatie-enontvoogdingsstrijd(vanvrouwen,arbeiders,vrijzinnigen,jeugd,cultureleminderheden,…)endoorvroegevormenvangeorganiseerdeprotesttegen



onrustwekkendetrendsvanindustrialisering,verschralingvandenatuurenmilieuvervuiling8.Metanderewoorden:debewustwordingiserniet(alleen)gekomendoorhetrechtstreeks‘aandenlijve’ondervindenvandieproblemen,maarookvanuitkritischevisiesopdieontwikkelingenwerkingvandemodernemaatschappij.Diekritischevisiesconsolideerdenookinacademischetekstendieophunbeurtinspiratiebronnenvoornieuwprotestwerden.WedenkenhierbijbijvoorbeeldaandrievergelijkbareinvloedrijkekritiekendiealsreactieopdeTweedeWereldoorloggeschrevenwerden,maarinhunkritischperspectiefbredergingen:TheDestructionofReason,GeorgLukács’sonderzoeknaarhetirrationalismevanhetNazisme(Lukacs1980),TheOpenSocietyanditsEnemies,KarlPopper’sanalysevandemanierwaaropintolerant(‘onwetenschappelijk’)denkenzichzelfreproduceertintotalitairepolitiekefilosofieën(Popper2011)enTheDialecticofEnlightenmentvanMaxHorkheimerenTheodorAdorno(HorkheimerandAdorno2007),alskritischeanalysediefenomenenzoalsdeonthechtingvandewetenschapvanhetpraktischeleven,demanipulatieveaardvandeontspanningscultuurenparanoïdegedragsstructurenzoalsagressiefantisemitismebeschouwtalsfenomenendiede‘limieten’vandeverlichtingaanhetlichtbrengen(zieook(JulianRoberts,‘TheDialecticofEnlightenment’inRush2004)).EeneveninvloedrijkemaatschappijkritiekwasHerbertMarcuse’sOne-DimensionalMan,StudiesintheIdeologyofAdvancedIndustrialSociety,gepubliceerdin1964.Alskritiekopdemanierwaaropde‘advancedindustrialsociety’viademassamediaen‘industrieelmanagement’individuenincorporeertinhetsysteemvanproduktieenconsumptieendaardoorhuncapaciteittotkritischdenkenenopstandiggedragondermijntwasheteenbelangrijkeinspiratiebronvoor‘thenewleft’indeVerenigdeStaten(waarMarcusewoondeenwerkte)(DouglasKellner,‘Introduction’,inMarcuse2013).Andereinvloedrijkestemmenvan‘vroeg’kritischbewustzijnbaseerdenhunkritiekop(natuur)wetenschappelijkefenomenenentoekomstgerichtesimulaties.KlassiekevoorbeeldenindiezinzijnSilentSpringvanRachelCarson(Carson1962),eenkritiekdierechtstreeksresulteerdeineenverbodophetgebruikvanDDTindelandbouwenhetnatuurbeheerindeVSendiedetotstandkomingvandeAmerikaansemilieuwetgevingmeehielpversnellen,enTheLimitstoGrowth,hetrapportvandeClubvanRomedatvoordeeerstemaaleensystematischetoekomstgerichtesimulatiedeedvande(negatieve)gevolgenvandeinteractiestussennatuurlijkeenmenselijkesystemen(Meadowsetal.1972).Hetisvanuitdatperspectiefvanhetwordingsprocesvaneenkritischbewustzijndat‘deovergang’tusseneersteentweedeordereflexiviteitinteressantwordt.Beck’sbegripvan‘tweedeordereflexiviteit’kanteruggebrachtwordentothetgekendeadagiodatwedeproblemennietkunnenoplossenmetdezelfdegewoontesendenkpatronenwaarmeewezeindeeersteplaatsveroorzaakthebbenendatwebijgevolgopzoekmoetennaaralternatievemethodesenprocessenvoorhetaanpakkenvanproblemen.Datinzichtheefteenaantal‘transformaties’inganggezetdievanuitdezetweede-ordereflexiviteit‘gestuurd’worden.Zonderdebedoelingtehebbenomeenrigidetheoretischecategoriseringoptedringenkunnenwedrie‘plaatsen’onderscheidenwaarinzichindiezinspecifieketransformatiesvoltrokkenhebben(ofnogsteedsvoltrekken).Ikzalzehiernakortbesprekenenzedaarnasamenopnemenineenkritiekdiekangekoppeldwordenaaneenmotivatievoordederdevormvanreflexiviteitdieikhierbovenvoorstelde.Deeersteplaatsvantransformatieisdeacademieenmeerbepaalddesocialeenhumanewetenschappen.Indefocusopdeacademischemaatschappijanalysediewetotnugevolgdhebbenkerenwevoordelaatstekeerterugnaardetheorievandereflexievemodernisering.VoorBeckzit8DeeersteBritsemilieubeweging,de‘CommonsPreservationSociety’werdbijvoorbeeldin1865opgerichtdooronderandereJohnStuartMill,LordEversley,SirRobertHunterenOctaviaHill.Deorganisatie,nudeOpenSpacesSociety,bestaatnogsteeds.Ziehttp://www.oss.org.uk/what-we-do/about-us/



hetpotentieelvaneenalternatieveaanpakineendynamische‘reinventionofpolitics’.Erisvolgenshemeenalgemenevraagnaar[…]formsandforumsofconsensus-building,co-operationamongindustry,politics,scienceandthepopulace[…].Echter,[…]forthattohappen[…],themodelofunambiguousinstrumentalrationalitymustbeabolished[…](UlrichBeck,‘ThereinventionofPolitics’,inBecketal.1994,29).Hijziet‘reflexievepolitiek’alspolitiekdie,voorbijdestatusquo,zelfhaareigenregelswilveranderen,nietviaparlementairemeerderheidofstakingenmaardoorinhet‘subpolitiekeniveau’,alsalternatiefvoordesimpeleratiovanexpertenendedominantievandetechnocratieendebureaucratie,methodesenprocessenmogelijktemakendie‘meeropenenexperimenteelzijn’en‘meergerichtzijnopleren’(Voss,Bauknecht,andKemp2006).Delaatstedecenniazijnervanuitdesocialewetenschappenmeerderetheoretischeconceptenvoorgestelddieconcretevormmoetengevenaandiealternatievemethodesenprocessen.Zekunneningedeeldwordenintweecategorieën:transdisciplinaireenparticipatievemethodesenprocessenvanbeleidsondersteunendonderzoekenerzijdsenparticipatieveof‘inclusieve’methodesenprocessenvanpolitiekebesluitvorminganderzijds.VossenKempstellenindiezinrespectievelijk‘deliberativepolicymaking’en‘constructivetechnologyassessmentandtransdisciplinaryresearch’vooralsalternatievepraktijken(Voss,Bauknecht,andKemp2006,6).Onderzoekinverbandmetdebetekenisvanwetenschapentechnologie‘inhunmaatschappelijkecontext’wordtnugedaanonderdenoemervan‘scienceandtechnologystudies’(ziebijvoorbeeld(Jasanoffetal.2001))enmeergeïntegreerdevisiesopalternatievevormenvanbeleidenbeleidsondersteunendonderzoekwordenvoorgesteldals‘reflexivegovernance’(Voss,Bauknecht,andKemp2006),‘earthsystemsgovernance’9,‘transgovernance’(ziebijvoorbeeld(Meuleman2012))enhetbeheervan‘institutionalcomplexity’(OberthürandStokke2011).Eenkritischeonderzoekstraditierichtzichspeciaalophetprocesvanwetenschappelijkekennisproductievandenatuurwetenschappenendetechnologie,enheeftzijnhistorischewortelsindekritischevisiesopmilieubeleidenhetfalenvandewetenschapdaarinbijhetomgaanmetonzekerheid,waardengeladenheidenpluralismeinprobleemanticiperenden–oplossenddenkenenhandelen.Hetideeisookhierdatwetenschaphaarmethodemoetherdenken,enMichaelGibbonsbeschrijftenpleitvooreen‘Mode-2’wetenschapdiemeersociaalaansprakelijkenreflexiefis,indezindatzezich‘bewust’isvanhaareigensocialeimpactenvooralvandesocialecontextwaarinzeopereert(Gibbons1994).EenandergekenddenkspoorisdatvanSilvioFuntowiczandJeromeRavetz.Zesteldendat,terwijlwetenschapvroegerbegrepenwerdalsietsdatzichprogressiefkonontwikkelenopbasisvansteedsmeerverworvenkennisvan(encontroleover)denatuurlijkewereld,wetenschap‘zichnubewustis’vandeonzekerhedendiehetbeleidvantechnologischrisicoeneffectenophetleefmileubemoeilijken.Daaromisereen‘wetenschapnieuwestijl’nodig:

Thereductionist,analyticalworldviewwhichdividessystemsintoeversmallerelements,studiedbyevermoreesotericspecialism,isbeingreplacedbyasystemic,syntheticandhumanisticapproach.Theolddichotomiesoffactsandvalues,andofknowledgeandignorance,arebeingtranscended.Naturalsystemsarerecognizedasdynamicandcomplex;thoseinvolvinginteractionswithhumanityare‘emergent’,includingpropertiesofreflectionandcontradiction.Thescienceappropriatetothisnewconditionwillbebasedontheassumptionsofunpredictability,incompletecontrolandapluralityoflegitimateperspectives.(S.O.FuntowiczandRavetz1993)

9Ziebijvoorbeelddeonderzoeksactiviteitenvanhet‘EarthSystemsGovernance’projectopwww.earthsystemgovernance.org/



Ookindesocialewetenschappenwordterkritischnagedachtoverdemogelijkhedenenbeperkingenervaninbeleidsondersteunendonderzoek.HarréenVanLangenhovewijzenophetgevaarvanpositivismeindesocialewetenschappen((Harré2002)en(vanLangenhove2010)),enVanLangenhovestelteenbegripvan‘bruikbarekennis’vooropdatgebaseerdisopeennieuwontologischkaderwerkvoordesocialewetenschappenenopparticipatieveonderzoeksmethodes(vanLangenhove2007).Denotie‘transdisciplinariteit’,tenslotte,wordtmeerenmeergehanteerdalseensoortalgemenemetanormvoorgeavanceerdbeleidsondersteunendonderzoek.Transdisciplinariteitkanbegrepenwordenals[…]jointproblemsolving[…]metalsdoel[…]theunderstandingofthepresentworld,ofwhichoneoftheimperativesistheunityofknowledge[…](Nicolescu2010),maarookals‘themanagementofcomplexity’dieplaatsmoetvindeninde‘agora’(Nowotny2006).Eentweede‘plaats’waarzicheenpraktischeontwikkelingindepost-industriëlemaatschappijvoorgedaanheeftdiekanbegrepenwordenalsgedrevendooreen‘tweedeordereflexiviteit’isdievanhetmiddenveld,endetransformatiezitindeuitbreiding,fragmentering,specialiseringenprofessionaliseringvandevormenvan‘grassroots’-protestdieindemoderniteitontstonden.Vandaagisdewereldvanniet-gouvernementeleorganisatiesevengeorganiseerdalsdeprivésectorendepolitiekewerelddiezeviseert.Vanuithetinzichtendeovertuiging‘dathetandersmoetenanderskan’inverbandmetmilieubeleid,onderwijs,lokalehandel,enz.verenigenmensenzichinlokale,nationaleenglobaleorganisaties,nietalleenomdrukuitteoefenen,maarookomzelfdeproblemenaantepakken.Enbelangrijkdaarbijisomdit‘buiten’hetpolitiekesysteemteblijvendoen:

[…]Whatnongovernmentalactivistsofeverystriperecognizeisthatboththelegitimacyandefficacyoftheirinitiativesdemandthattheyrefrainfromoccupyingtherealmofgoverningagencies–whetherwiththepurposeoftakingthemover,fillingthemwithworthystewardsordoingawaywiththem.[…](McKeeandKrikorian2007)

Dederdetransformatiegestuurddoortweede-ordereflexiviteitisde‘reflexievemodernisering’vandegevestigdevormenvanpolitiek,wetenschapenmarktzelf.Inpolitiekecontextheeftdebewustwordingvandenegatievegevolgenvandemoderniteitgeleidtotdrie‘inzichten’diehethuidigenadenkenenonderhandelenoverhetaanpakkenvanproblemeninspirerenensturen:denoodaansamenwerkingtussennatiestatenomwillevandeglobaledimensievanproblemen,denoodaaneentoekomstgerichte‘metanorm’voordesocio-economischeorganisatievandemaatschappij(duurzameontwikkeling)enhetinzichtvanhetfeitdaterindiesamenwerkingomwillevandeverschillendeontwikkelingsniveau’svandenatiestaten‘historischgedeeldemaargedifferentieerdeverantwoordelijkheden’moetenerkendworden.Vanuitdezeinzichtenkwamenallegekendeglobale(niet-bindende)beleidsinitiatievengefacilliteerddoordeVerenigdeNatiestotstand,zoweldethematischgeoriënteerde(rondklimaatverandering,verwoestijning,hetverdwijnenvandeozonlaag,…)alsde‘allesomvattende’dievertrekkenvandemetanormduurzameontwikkeling(Agenda21(UnitedNations1992),deMillenniumdoelstellingenenhetrecentgeïnitieerdebeleidsprocesronddedoelstellingenduurzameontwikkeling)10.Indewetenschapheeftdebewustwordingvandenegatievegevolgenvandemoderniteitgeleidtothetideevanbeleidsondersteunendewetenschapopzich(‘futurestudies’,‘technologyassessment’)entothetinzichtdatwetenschapzich‘ronddieproblemen’moetorganiserenenzichdaarbijmoetrealiserendatzetoekomstgerichtendaardoorspeculatiefmoetwerken.Omwillevande‘dreiging’ende10Ziehttps://sustainabledevelopment.un.org/index.htmlvooreenoverzichtvandieprocessen.



‘hoogdringendheid’vandemeestevandieproblemenontstaaterronddieproblemenechtereen‘gespannensfeer’enondervindtdewetenschapdaaromvoordeeerstemaalookglobalepolitiekedrukenmedia-aandacht(enweetnietaltijdgoedhoedaarmeeomtegaan).Voorde(ondertussengeglobaliseerde)markt,tenslotte,heeftdebewustwordingvandenegatievegevolgenvandemoderniteitgeleidtothetnadenkenovereen‘voluntaristisch’opnemenvanverantwoordelijkheid‘buiten’decommerciëleratio(‘corporatesocialresponsibility’,ethischecharters)enhetinzichtdatzenetomcompetitiviteitmogelijktemakenbaatheeftbijeenglobaalregulerendkader.Deredenisnatuurlijkdatinhethuidigepolitiek-economischeklimaatgroteinvesteringsbeslissingenuitermatecomplexgewordenzijnenveelverderindetijdmoetengeplandworden.Metanderewoorden:deprivésectorisvoorstandervan‘enablingframeworks’omdatzewilweten‘waarzeaantoeis’.Hoebindenddieframeworksdanwelmoeten/mogenzijnisnatuurlijkonderdeelvanhetdebatwaardeprivésectorviahunbelangenorganisatiesaandeelneemt11.Enderevolutie?Spontaneopstandenrebellieisvanalletijden,maarinDialecticsandtherevolutionaryimpulsemerktRaymondGeussopdatdenegentiendeentwintigsteeeuwinEuropaeentijdperkvanrevolutiekunnengenoemdworden,maarookdat

[…]Thenineteenthandtwentiethcenturies[…]werenotjustaperiodofactualinstabilityandchange,butoneinwhichpeopleacquiredcertaingeneralideasaboutthepossibilitiesoflarge-scalesocialchangeandthehumanabilitytounleashandperhapscontrolit[…](RaymondGeuss,‘Dialecticsandtherevolutionaryimpulse’,inRush2004,103)

Geussvervolgtmetdeopmerkingdataanzettersvanderevolutienietnoodzakelijkeersteenconceptueelkadermoetontwikkelenominzichtineenproblematischesituatieteverkrijgen(enomgekeerddatzo’ninzichtooknietnoodzakelijktotrevolutiemoetleiden),maarhetideeistochdatrevolutieindemoderniteiteenanderebetekeniskrijgt,indezinvan‘meerdoordacht’.Datkanopzichnatuurlijkinverbandgebrachtwordenmethetfeitdathetideevan‘denoodaanverandering’opzichmeerdanooittevorenonderwerpvanonderzoekenpubliekeintellectueledialoogwas:

[…]InthetwohundredyearsthatprecededthefalloftheBerlinWall,Europeanpoliticalactorswereobsessedwiththeneedforradicalsocialchange(orwiththeneedtopreventsuchchange),andpoliticalthinkerswereobsessedwiththeneedtounderstand,explain,predict(ifpossible),andevaluatewhatseemedtobethephenomenonthatdefinedtheepoch–thisveryobsessionwasitselfapoliticalfactofsomesignificance.[…]((RaymondGeuss,‘Dialecticsandtherevolutionaryimpulse’,inRush2004,104)

Maartochwilikderevolutie,doordachtofniet,inhetkadervandezetekstgeenkaraktervan‘tweede-ordereflexiviteit’toekennen.Revolutieswerpen‘perdefinitie’beheermethodesomver.Hoezeerzesomsnodigenefficientkunnenzijn,revolutieszijnopzichgeenmanieromvanuiteen‘traditionelebeheermethode’overeen‘geavanceerdebeheermethode’natedenken.

11Hetconceptvanenablingframeworksontstondindecontextvandeinternationaleonderhandelingenrondduurzameontwikkeling,enkarakteristiekevoorbeeldenindiezinzijnde‘enablingframeworksfortechnologydiffusion’vooropgestelddoorhetWorldBusinessCouncilforSustainableDevelopment(WorldBusinessCouncilforSustainableDevelopment2010)enhet‘EnablingFrameworktoScaleUpInvestmentsinEnergyEfficiency’vandeInternationalChamberofCommerce(InternationalChamberofCommerce2014).



2.2. Postmoderniteitendeontkenningvandecomplexiteit. Dedriegeschetstehistorischetransformatiesgestuurdvanuiteen‘tweedeordereflexiviteit’zijnopgenomenindevolgendetabel.visiesvanuitdeacademie motivatiesenmethodesvoor(zelf)kritischonderzoek

motivatiesenmethodesvoorparticipatieinbesluitvorming

organisatievanhetmiddenveld

degeorganiseerdedrukopdepolitiekendemarktinitiatievenvan‘bottom-up’zelforganisatie

de‘reflexievemodernisering’vandegevestigdevormenvanpolitiek,wetenschapenmarktzelf

politiek inzienvandenoodaaninternationalesamenwerkinghetideeduurzameontwikkelinghetideevanhistorischgedeeldemaargedifferentieerdeverantwoordelijkheden

wetenschap hetideebeleidsondersteuningvanuitdewetenschaporganisatievantoekomstgerichtonderzoek‘rondeenprobleem’

markt hetideevanvoluntaristischesocialeverantwoordelijkheiddezinvoorglobalemarktreguleringvanuitdemarkt

Eenverdereinhoudelijkebesprekingervanvaltbuitendefocusvandezetekst,maaralswekijkennaarhunpotentieelenhoedatpotentieelinderealiteitgerealiseerdwordtmoetenweerkennendatereenprobleemis.Participatieprocessenenzelfkritischeonderzoeksmethodeswordenmomenteelvooralnogsteedsacademischbestudeerdinplaatsvangeïmplementeerd.Ofzetoegepastenernstiggenomenwordenhangtnogsteedsafvandegoodwillvandegevestigdeapparatenvandepolitiek,dewetenschapendemarkt.HetwerkvanNGO’sdiezichengagereninhetaanklagenenaanpakkenvanmilieuvervuiling,verdwijningvanhetregenwoud,uitbuitingvangoedkopewerkkrachten,oneerlijkehandelenschendingenvandemensenrechtenisvanonschatbarewaarde,maarhetfeitdathunwerksteedsmeeronmisbaarwordtkanmoeilijkeenpositieveevolutiegenoemdworden.DaarnaastzienweveelNGO’sinhuninstitutionaliseringzelfreferentieelen‘established’wordenencontactmetdebasisverliezen.Destuggepositiesvannatiestatenindeklimaatonderhandelingenstaaninschrilcontrastmetdegretigheidwaarmeedienatiestatenvrijhandelsakkoordenmetelkaarwillenafsluiten,endesomsdiepzinnigeplenairedialogentussenlidstaten,NGO’sendeprivésectorinhetonderhandelingsprocesronddedoelstellingenduurzameontwikkeling(als‘vervanging’vandemillenniumdoelstellingen)kunnennietdoenvergetendathetechtewerkeigenlijkindewandelgangenvandieplenairevergaderingen,indeG20bijeenkomsteneninDavosgebeurt.Hetideevanhistorischgedeeldemaargedifferentieerdeverantwoordelijkhedenfigureertindeinternationaleklimaatonderhandelingennietalseenethischekwestie,maareerderalseenschuldvraag,enisdebelangrijksteoorzaakvanhethaperenvandieonderhandelingen.Wetenschappelijkonderzoekwordtgebruiktomstrategischepolitiekeofcommerciëlepositiesteondersteunen.Voluntaristischeethischechartersvanuitdeprivésectorzijnofwelredelijktriviaalofblijvenvooralgoeiebedoelingenoppapier,enstrategischebandentussenlandenengrote



marktspelers(zoalsinhetvrijhandelsakkoordtussenEuropaendeVerenigdeStaten)blokkerenofondermijnendetotstandkomingvanglobalemarktreguling.Hetlijktalsofweineenalgeheleenmondialepatstellingbelandzijnwaarinhetzelfsnietmeerduidelijkiswienu‘hetgoedevoorbeeldmoetgeven’of‘deeerstestapmoetzetten’.Vanuitdezebedenkingenwilikinwatvolgtnatuurlijkgeenultiemeremedievoordeaanpakvandezesituatievoorstellen,maar,verwijzendnaardehierbovenvoorgesteldekarakterisatievancomplexiteitendederdebetekenisvanreflexiviteit,weleenkritischperspectiefvanwaaruitoverdezesituatiekannagedachtworden.Datperspectiefsteuntopheteenvoudigeideedatdepatstellingernietisomwillevande‘totalecomplexiteit’maarwelomdatdepolitiek,dewetenschapendemarktinhaartraditionelewerkingniet‘instaatisomdiecomplexiteittevatten’.Dereflexievemoderniseringvandegevestigdepolitiek,dewetenschapendemarktblijftstrategisch,indezindathetgezamenlijkstrevennaar‘alternatievemethodesenprocessenvoorhetaanpakkenvanproblemen’nietgepaardgaatmetzelfreflectieinverbandmetdeeigenwerking.Netomdatindemeestecomplexeglobaleproblemenzoalshierbovenbeschrevengeenduidelijkeschuldigekanaangeduidworden12kanhetideegehandhaafdblijvendatalternatievemethodesenprocessenvanuitde‘oudelogica’kunnengekarakteriseerdenonderhandeldworden.Alserdanalhervormingenmoetendoorgevoerdwordendanisdateerderuitstrategischeoverwegingen(landenofpolitiekepartijengaancoalitiesaanwaarvroegergeennoodaanwas,privébedrijvenheroriënterenhuncorebusinessvanolienaarhernieuwbareenergie,…).Deredeneringdieikhierverderwiluitwerkenisdatdiezelfreflectie‘uitblijft’omwillevanhetfeitdatdebetrokkenactorenblijventerugvallenop(ofzichstrategischblijvenverbergen‘achter’)deinternelogicavandewerkingvandiegevestigdepolitiek,wetenschapenmarktzelf.Inenigszinsabstractetermenkunnenwestellendatdemodernerepresentatievedemocratie(binnendenatiestaat),dewetenschapendemarktvolgensdriemethodeswerkendiedeverlichtingendemoderniteitonsopgeleverdhebbenomdeorganisatievanonzemaatschappijtebeherenenzobetekenisvoordiemaatschappijtegenereren.Alledriezijnzeophunspecifiekemanier‘instrumenteel’inhetgenererenvanbetekenis.Derepresentatievedemocratiekanbeschouwdwordenalshetbeheervanonzemaatschappelijkeenpersoonlijkebelangendooreenautoriteitgemandateerdnaeenverkiezingsstrijdtussenverschillendepolitiek-ideologischestrekkingen,enhetbeleid(eventueelbepaalddooronderhandelingtussendecoalitiepartnersvandieautoriteit)kandaarbijbeschouwdwordenalsdeteproducerenbetekenis.Dewetenschapishetbeheervandekennisgeneratie,enhaarbeoogdebetekenisisdefundamenteleenalgemenekennistenvoordelevandemaatschappijenerzijdsendetoepasbarekennistendienstevandepolitiekendemarktanderzijds.Demarkt,tenslotte,kanophaarbeurtbegrepenwordenalshetbeheervandeproductieenconsumptievangoederenendiensten,endefunctioneleenesthetischevoordelendiedezegoederenendienstenopleverenkunneninhungeheelbeschouwdwordenalsdebeoogde‘betekenis’13.

12Datgeldtookvoorhetklimaatprobleem:politiekevertegenwoordigersvandeontwikkelingslandenziendegeïndustrialiseerdlandenalsoorzaakvanhetprobleem.Zevragenhenomhun‘verantwoordelijkheidoptenemen’eneisentegelijkhunrechtopom,weliswaarbinnendeperken,zelfhunfossieleenergiebronnenaanteboren.Depolitiekevertegenwoordigersvandegeviseerdegeïndustrialiseerdelandenkunnenzeggendatnietzijmaarhunvoorgangersdeproblemenveroorzaakthebben.13Hetspreektvanzelfdatdezebeschrijvingvandemarktte‘simpel’is.Demarkt(of‘deeconomie’),inhaarwerkingendeconcreteimpactdaarvanoponspersoonlijkenpubliekleven,isveelmeerdan‘hetbeheervandeproductieenconsumptievangoederenendiensten’.Veelaspectenvandieconcretewerkingzijn‘onvatbaar’en(gedeeltelijk)‘onzichtbaar’(definanciëlemarkt,de‘kenniseconomie’,derelatiesmetde



Alswezeggendatwederepresentatievedemocratie,dewetenschapendemarkt,zoalshierbovengekarakteriseerd,tedankenhebbenaandeverlichtingendemoderniteitdanbedoelenwenatuurlijknietdatdezemethodesopeenbepaald‘verlichtmoment’vanuithetnietsontworpenengeïnstalleerdwerden.Wewetendatderepresentatievedemocratie,dewetenschapendemarktzoalswezenukennenelkophunmanierhetresultaatzijnvaneenemancipatieprocesdatwenetkennenalsdeverlichtingendemoderniteit.Ennetalsemancipatieproceshebbenzealledrieeensysteemmeteeneigeninternelogicaontwikkeldombetekenisvoordemaatschappijtegenereren.Hetbasisprincipevandelogicavandatsysteem(deformelemogelijkheidvanverkiezingen,vanonderhandelingtussenverschillendegelijkwaardigepolitiekevisiesenvaneengemandateerdeautoriteitenoppositie,denoodzakelijkheidvanonafhankelijkheidenobjectiviteitinhetgenererenvanrichtinggevendekennis,demogelijkheidvaninnovatieenvanvariatieenkwaliteitvanproductenendienstendankzijdevrijheidendecompetitiviteitvandemarkt)isenblijfteenessentiëleverwezenlijkingvandieverlichtingendiemoderniteit,maaromdathetemancipatieprocessenwarenkunnenweookbegrijpendatderepresentatievedemocratie,dewetenschapendemarktindie‘emancipatiedynamiek’geenaandachthaddenvoorhuneigen‘autoriteitsprobleem’bijhetgenererenvanbetekenis,indezindathunactorenenprotagonistengeenredenzagenomnaardemaatschappijtoeverantwoordingafteleggenmetbetrekkingtotdiegeproduceerdebetekenis.Hetideewasdatdeinternelogicavanhunsysteem–indezinvanhuneigenmethodevanevaluatiebijhetproducerenvanhunbetekenis–zelfcorrigerendwasendathungeproduceerdebetekenisdaardoorook‘relevant’,‘legitiem’,‘maatschappelijkverantwoord’endaardoorook‘gezaghebbend’was.Voorderepresentatievedemocratieisdiezelfcorrigerendeinternelogicahetideedathetdeformeelgeorganiseerdeengelegitimeerde‘battleofopinions’tussendoordemaatschappijverkozenvertegenwoordigersvandeverschillendeideologischestrekkingenisdiehetmaatschappelijkverantwoordebeleidbepaalt;voordeobjectievewetenschapisdielogicahetideedatdewetenschappelijkemethodeenhetsysteemvan‘peerreview’demaatschappelijkverantwoorderichtinggevendekennisbepaalt;voordemarktisdielogicahetideedathetdemaatschappijzelfis

politiek,…)enanderezijnnietinéénduidigecausaleverbandenuittedrukken(haareffectophetleefmilieuenopdeurbaneomgeving,haar‘productie’vanrijkdomenarmoede,haarpositiefofnegatiefeffectopwelzijninhetalgemeen,…).Datbetekentnatuurlijkookdatergeenéénduidigeinterpretatievandemarktmogelijkis.Vanuitdesysteemtheorieendeepistemologieworden‘neutrale’pogingentotinterpretatievande‘ontologie’vandemarktofdeeconomiegedaan.Demarktwordtdaarbijbijvoorbeeldbestudeerdalsniet-deterministisch‘creatiefproces’(BuchananandVanberg1991)ofalseen‘complexkennissysteem’datzichzelf‘vanbinnenuit’verandertenwaarinkennisalsdebouwsteenvandatsysteembeschouwdwordt(DopferandPotts2004).Daarnaastzijnernatuurlijkdenormatievevisiesdieopzichmeerzichtbaarzijnin(eninvloedhebbenop)hetpubliekedebatronddemarkt.Erzijndegekendevisiesdieglobaliseringalseenperversgevolgvandiemarktwerkingzien(bijvoorbeeld(Klein2010)en(Legrain2003))endevisiesdieeenpogingdoenomeenbeeldvaneen‘eerlijke’marktteschetsenvanuithetperspectiefvanhet‘feit’vandeglobalisering(bijvoorbeeld(Sachs2009)en(Stiglitz2007)).Tenslottezijnerdeinterpretatiesdiekritischfocussenopde‘internewerking’ervan.De‘neo-marxist’DavidHarveyduidtbijvoorbeeldopzeventiencontradictiesdiedewerkingvandemarktvandaagkenmerkenendiedaaromnoodzakelijkheteindevanhetkapitalismezulleninluiden.Eenmeeruitgebreidebeschrijvingvandemarktvanuitdehiergenoemdeperspectievenvaltbuitendepraktischecontextvanditessay.Hoewelmijnkarakteriseringvandemarktals‘hetbeheervandeproductieenconsumptievangoederenendiensten’inhetlichtvanvandaagdusteeenvoudigiskunnenwemijnsinziensstellendatzedoorhaarprotagonistennogsteedsvanuitditperspectiefvoorgesteldwordt.Verderopindetekstdoeikeenpogingomeenkritiekopdemarktteformulerenalszijndeeen‘methode’dievanuithaarinternelogicanietinstaatisdeethischegrenzenvanhaarwerkingaftebakenenen(dus)tecontroleren.



dieindievrijeencompetitievemarktbeslistwelkeproductenendienstenzewenstennietwenstendathetbovendiendemarktzelfisdiealsmotorvanmaatschappelijknoodzakelijkeinnovatiedient14.Hetideedatikhierwilvoorstellenisdatdecomplexiteitvanonzehedendaagsecomplexesocialeproblemenzoalshierbovengekarakteriseerdechtervandieaardisdatzenietopeenvertrouwenwekkendeenefficiëntemanierdoordetraditionelemethodesvanpolitiek,wetenschapendemarktkanaangepaktworden,enditomdathuninternelogicanietinstaatisomdiecomplexiteitte‘vatten’.Opwelkemanierdieinternezelfcorrigerendelogicavoorelkvanhendan‘faalt’enwatdaardandegevolgenvankunnenzijnkanalsvolgtgeformuleerdworden:RepresentatievedemocratiebinnendenatiestaatDerepresentatievedemocratieals‘beschaafdconflict’viapartijpolitiekenverkiezingenstaateendoordachteanalysevan(decomplexiteitvan)eencomplexsociaalprobleemindewegomdathetnietinstaatisomdediversiteitvanvisiesenbelangeninverbandmetdatprobleemtothaarrechttelatenkomen.Inplaatsdaarvanwordtanalysestrategischvoorbereid(omzecompatibeltemakenmetdepartijïdeologie)enwerktzezodoendepolarisatieindehand.Daarnaastlaatzestrategischeinterpretatievanpubliekeinspraakmogelijkhedentoeenwerktzepopulismeenpolitiekezelfbeschermingindehand.Alsgevolgdaarvankunnenpolitiekebesluitendienietwordenaanvaarddoorburgersenpoliticidiehetandershaddengewildsteedsverworpenwordendoordemethodetebekritiserenwaarmeezegenomenwerden.Bijcomplexeproblemendienoodzakelijkopglobaalniveaumoetenonderhandeldwordenblijftformeledemocratiebeperktbinnendenatiestaatenprofileertdenatiestaatzichopinternationaalvlakmetdepolitiekevisiedieopdatmoment‘toevallig’nationaalaandemachtis.Aangeziendebelangenvannatiestatenmetbetrekkingtoteenbepaaldprobleemopzichnietwezenlijk‘inhoudelijk’verschillenwerktdevooropgesteldecentralewaardevanstaatssoevereiniteitininternationaleonderhandelingeneerderblokkerenddanfaciliterend.

14Merkopdat‘onderwijs’opdezelfdemanierkanbeschouwdwordenalseenbeheermethodevoorhetproducerenvanbetekenisvoordemaatschappij(mensensystematischenprogrammatischvoorzienvan‘bekwaamheden’doorhenalgemeneengespecialiseerdekennisenvaardighedenaanteleren).Onderwijswordtindezeredeneringechternietopdezelfdemanierbeschouwdalspolitiek,wetenschapendemarkt.Watvandaagonderwezenwordtisnatuurlijkmeebepaalddoordemoderniteitalsemancipatieproces,maarhetonderwijsisalsmethodeopzichgeenresultaatdaarvan,indezindatzealsmethodenietonstaanisindemoderniteitenooknooitwerdopgezetom‘zelfcorrigerend’tewerken.Hetspreektechtervanzelfdatderolvanonderwijscruciaalwordtineenverhaaloveromgaanmetmaatschappelijkecomplexiteitendaaromkomikerin§3.2.opterug.Ook‘cultuur’,inhaarverschillendeconcreteuitingen,kanalseenmaniervanproductievanbetekenisbeschouwdworden(esthetiekenmaatschappijkritiek,maarookverbondenheidenvervreemding).Watvandaagindediverseculturelepraktijkenallemaal‘kan’gezegd,geschreven,gedaanengetoondwordenisnatuurlijkmeebepaalddoordemoderniteitalsemancipatieproces,maarnetzoalshetonderwijsiscultuuralsmethodeopzichgeenresultaatdaarvan,indezindatzealsmethodenietonstaanisindemoderniteitenooknooitwerdopgezetom‘zelfcorrigerend’tewerken.Daaromwordtzeooknietmeegenomenindezeredenering.Totslotmoetikopmerkendathetideevaneenzelfcorrigerendeinternelogicanatuurlijkniethelemaalopgaatvoordehumanewetenschappen,aangezienhun‘uitsprakenoverderealiteit’nietnoodzakelijkempirischmoetengetestworden.



Wetenschap Een‘objectiviteit’nastrevendewetenschapzietzichinhetgevalvancomplexesocialeproblemengenoodzaaktomtewerkenmettoekomstgerichtehypothesendieniet‘bewezen’kunnenworden.Vanuitdezesituatiestimuleertdepolitiseringencommercialiseringvanderelatietussenwetenschapenbeleid(incombinatiemeteenblijvend‘positivisme’indeacademiedatnuookdesocialewetenschappenstuurt)‘kennisbemiddeling’(knowledgebrokerage),expertiseaangepastaandepolitiekevoorkeur,politiek‘wetenschapswinkelen’endunneinterpretatiesvande‘kenniseconomie’.Markt Een‘zelfcorrigerende’en‘innovatiestimulerende’competitievevrijemarktisnietinstaatomhaareigenethischegrenzentebepalen,indezindatdeinternemarktlogicanietinstaatisom-belangenconflictenmetdepolitiektevermijden;-teoordelenoverderechtvaardigingvancontroversiëleproductenofdiensten;-uitbuitingvanwerknemerstevermijden;-milieuvervuilingtegentegaan;-hetnutvanfinanciëlespeculatieterechtvaardigen;-tebepalenwateen‘correctgebruik’vandierenzouzijn;-debelangenvandevolgendegeneratiesinrekeningtebrengen.

Terugkerendnaardekarakterisatievancomplexesocialeproblemenzoalsvoorgesteldin§1.2.enhetideevaneen‘eerlijkomgaanmetdiecomplexiteit’kunnenwemetdebovenstaandeformuleringenstellendatvoordetraditionelebeheermethodesvandemocratie,wetenschapenmarkthet

“Eerlijk omgaan met maatschappelijke complexiteit” - Een … · 1992. 6. 14. · Zoals Harold...

Documents

Transcript of “Eerlijk omgaan met maatschappelijke complexiteit” - Een … · 1992. 6. 14. · Zoals Harold...