Annette Heffels ging naar Israël er

De'wonderdmoeilijk lere

Twee jaar geledenontmoette Rita Kok

in Israël professor'Reuven Feuerstein.

Zij was direct onder deindruk van de gewel­dige resultaten die hijboekt met kinderenmet een leerachter­stand. Inmiddels isRita in Nederland met

deskundigen bezigeen Feuerstein -onder­zoekscentrum van de

grond te krijgen. Daar­om in 'haar' Margrieteen interview doorAnnette Heffels met de

beroemde psycholoog.

W aar zal ik beginnen? Duizelig vande indrukken verliet ik na driedagen het instituut van professor

Reuven Feuerstein in Jeruzalem. Driedagen waarin ik voortdurend - op het insti­tuut, in de auto, op weg naar een van deprojecten, in het restaurant, bij hem thuis­werd overdonderd door nieuwe en opwin­dende inzichten.

Een beeld dringt zich als eerste op. Twaalfvolwassenen kijken ademloos naar een zes­jarig jongetje en een man met een wittebaard, die aan een hoek van de tafel zittente werken. Het jongetje, Ariel, komt uitCosta Rica en heeft het Down-syndroom.De man is professor Reuven Feuerstein, eenoorspronkelijk uit Roemenië afkomstigejoodse psycholoog, specialist op het gebiedvan leren. Wat zich in deze kamer afspeelt,is spannender dan een Europa Cup-wed­strijd. Dat de man en het jongetje elkaarstaal niet spreken, blijkt geen probleem."Hij doet niets met al die vreemden erbij,"voorspelde Ariels oma, die met haar doch­ter en kleinzoon is meegereisd naar Jeruza­lem. Ook ik vraag me af, terwijl de kamervolloopt, hoe je in vredesnaam met al diepsychologen, logopedisten, onderwijs- .krachten, stagiaires, de moeder, de oma, de

Margriet-fotograaf en ikzelf eromheen eenkind kunt onderzoeken. Tijdens mijn oplei­ding leerde ik dat je een kind in alle rustmoet testen: zo weinig mogelijk afleiding,om een betrouwbaar IQ te krijgen.Er wordt weinig tijd besteed aan het op zijngemak stellen van Ariel. Met zijn ogen enmet zijn stem dwingt Feuerstein hem totconcentratie. Na elke opdracht ontspantAriel, opgelucht dat ze gelukt zijn en krijgthij een applaus van de omstanders. Verrevan verlegen of geremd door al deze aan­dacht groeit Ariel in zijn rol van performer.Of onze fotograaf zijn prestatie wil vastleg­gen, gebiedt hij, en na iedere opdrachtvraagt hij de omstanders om applaus. Deprofessor reageert streng op slordigheid endaagt hem uit het beter te doen. Wij wor­den tot de orde geroepen als we vertederdreageren bij een verkeerde oplossing. Hulpvan de moeder wordt ongeduldig afgewim­peld. Er moet gepresteerd worden.

Een prestatie van formaat"Deze kinderen zullen hun hele leven har­der moeten werken dan anderen," legtFeuerstein later uit. "Betrokkenheid bij henduldt geen sentimentaliteit of oerbescher­ming."Wat getest wordt is niet het IQ - voor deprofessor een oninteressant gegeven­maar Ariels capaciteit om te leren en debelemmeringen daarbij. Op grond van ditonderzoek zal voor hem een trainingspro­gramma op maat worden gemaakt.Bij het in elkaar zetten van een ingewikkel­de, driedimensionale puzzel maakt Ariel ereen zooitje van. Met minimale aanwijzin­gen stuurt Feuerstein hem, waarbij hijscherp let op wat wel en niet wordt opge­pikt. Het jongetje fixeert zijn blik op hetgezicht van de man, die met zijn mimiekafwisselend 'geen idee', 'doe eens wat har­der je best' en 'je bent op de goede weg'uitdrukt. Intussen geeft hij de informatiedoor aan zijn medewerkers die de gegevensnoteren. Wat hem tot tevredenheid stemt,is het feit dat Ariel verwoordt wat hij doet.Ook collega dr. Gross observeert: "Hij

gebruikt zijn rechterarm nauwelijks."De logopediste geeft commentaar op hetslecht uitspreken van de I: "Dat heeft te ma­ken met een te lange tong; hij kan de letterniet vormen."Het afscheid tussen Ariel en

de professor verloopt niet vlot. Ariel heeft ernet zin in en wil nog wat spelletjes doen."Dat is mijn probleem," grinnikt de profes­sor. "Ze willen nooit weg." Dat probleemben ik niet vaak tegengekomen bij kinderendie worden onderzocht. Zo leuk vinden zedat over het algemeen niet.

Praten met Reuven Feuerstein dwingt je totdezelfde concentratie waar hij moeiteloostoe in staat blijkt. In zijn rommelige werk­kamer vinden vier vergaderingen tegelij­kertijd plaats. Terwijl ik met hem praat overzijn werk, neemt de accountant de finan­ciën met hem door, lopen leerkrachtenbinnen om advies te vragen en legt zijnsecretaresse hem het programma voor.Halverwege ons gesprek loopt hij weg omeen soldaat met een hersenbeschadiging tezien die hij in behandeling heeft. Na iedereonderbreking pakt hij moeiteloos de draadweer op. Intussen regelt hij tot in detailonze dagen in Jeruzalem.We beginnen met een rondleiding door zijninstituut, langs keuken, school en werk­plaats. Iedere medewerker, maar vooralieder kind dat we tegenkomen op het insti­tuut, wordt uitvoerig aan me voorgesteld.De kinderen stralen en groeien onder zijnaandacht. "Deze jongen is een genie," zegthij als we bij een vèrlegen jongen gaanstaan, die aan een draaibank hout bewerkt."Hij schrijft prachtig. Is heel muzikaal, ikverwacht dat hij een academische oplei­ding kan gaan volgen in de toekomst."Een Joegoslavische jongen, die heel char­mant onze aandacht probeert vast te hou­den, blijkt hier enkele maanden geledenernstig psychotisch te zijn aangekomen.Een minimaal bewegende jongen lijdt aanschizofrenie en was tot voor kort volledigkatatoon (verstijfd). Ik zie hoe het gezichtvan de jongen oplicht als Reuven tegenhem praat. Daarna lijkt hij zich weer op tesluiten. I>

bezocht professor Feuerstein:

okter' voor zeernde · .deren

Wat hier gebeurt, isspannender dan een

voetbalwedstrijd!

Alex zou de rest van zijn leven op een laagzwakzinnig niveau functioneren. Feuerstein

zorgde ervoor dat ook hij leerde lerenOveral kinderenJe laat je makkelijk meeslepen door hetcharisma van deze energieke, innemendeman, maar ik verzet me voorlopig. Ik bengekomen om de magie te begrijpen.Op de school, op de werkplaats, in de keu­ken, aan het bureau van de secretaresse,overal krioelt het van de kinderen. Reuvengelooft niet in het rangschikken van gezon­de, zieke of gehandicapte mensen naarsoort. Wij zijn gewend mensen met eenhandicap bij elkaar in tehuizen te laten le­ven. Die afzondering noemt hij desastreus.In plaats van hun omgeving te verrijken enhun een grote variëteit aan leermogelijkhe­den aan te bieden, bergen we hen op in eenzogenaamde beschermde omgeving. Hierleven psychotische, getraumatiseerde, her­senbeschadigde, verstandelijk gehandicap­te en autistische kinderen en hun hulpver­leners met elkaar in een geordende chaos.Hier geen rustige klaslokalen of therapie­ruimtes. Toch zag ik zelden zulke leergie­rige en geconcentreerde kinderen. Door hethele instituut zindert de opwinding en hetenthousiasme van mensen die met ietsnieuws bezig zijn. Zoals de NederlandseMaaike, die samen met een Indiase collegawerkt met Alex, een nu achttienjarige jon­gen met een ziekte die de bloedvaten vanzijn linker hersenhelft vernietigde. Daar­door kreeg hij steeds meer epileptischeaanvallen, waarvoor hij zulke zware medi­cijnen slikte dat hij nog slechts vegeteerdeen niets leerde. Toen hij acht jaar oud was,nam zijn jongere broertje in een onbewaaktmoment een van zijn pillen en was daar­door een paar dagen van de wereld. Daarnabesloot zijn moeder dat het genoeg was. Deenige manier om de medicatie te vermin­deren zonder gevaar te lopen dat hij voort­durende insulten zou krijgen, bleek hetweghalen van de linker hersenhelft.Theoretisch zou het daardoor voor Alex on­mogelijk worden om te praten, omdat aande linkerkant het spraakcentrum zit. Bo­vendien was hij al acht jaar, terwijl de kriti­sche periode om te leren praten tot zes jaarloopt. Na die tijd wordt het veel moeilijker.Alex, die geen woord sprak, leerde echterna zijn operatie in een paar maanden tijdpraten. Daarna ging zijn moeder met hemnaar Feuersteins instituut en Alex, dieverondersteld werd de rest van zijn levenop een laag zwakzinnig niveau te functio­neren, leerde in vier maanden lezen en

rekenen. Met een uiterst intensief pro­gramma wordt nu gewerkt aan zijn verdereverstandelijke ontwikkeling. "Want", zegtReuven praktisch, "hij zal later niet zijnbrood kunnen verdienen met zijn handen.Zijn motoriek is niet zo goed, dus moet hijiets met zijn hoofd gaan doen."

Een tussenstationZijn ongebreidelde vertrouwen in demogelijkheden van zijn pupillen leek mijaanvankelijk naïef. Maar in de dagen dieik op het instituut doorbreng, wordt Feu­erstein steeds geloofwaardiger. Alex blijktniet alleen in staat behoorlijk gecompli­ceerde leerstof aan te kunnen, maar hij kanook preciezer dan veel van mijn patiëntenzijn gevoelens en gedachten verwoorden.Voor mijn komst hier sprak ik in Nederlandmet Petji, ook een leerling van Feuerstein.Een meisje met het syndroom van Down eneen IQ van 50, hetgeen normaal gesprokenzou betekenen dat zij naar een zmlk-schoolzou moeten en hoogstwaarschijnlijk nooitzou leren lezen of rekenen. Datzelfde meis­je heeft inmiddels haar eindexamen VBOVerzorging gehaald op een normale school.Onlangs sprak zij op een congres in Madridin het Engels een gehoor Van honderdenmensen toe. Petji is met haar ouders driekeer naar Feuersteins instituut geweest.Haar moeder heeft zich zijn leerprogram­ma eigengemaakt en helpt nu ook anderekinderen. De professor straalt van trots,wanneer we hem de videoband van Petji'slezing overhandigen. "Petji", zegt hij, "wasniet met zulke gunstige kaarten geboren.Ze had moeite met praten omdat ze eenveel te grote tong had. Ze is hier geopereerddoor een plastisch chirurg met wie wij sa­menwerken. Verder had ze diabetes en eenslechte motoriek. Aanleg en opvoedingspelen altijd allebei een rol, maar hier heeftde opvoeding voor fantastische resultatengezorgd. De ouders hebben heel hard ge­werkt."Als ik hem vertel dat het Petji's liefste wensis om zelf lerares te worden van verstande­

lijk gehandicapte kinderen, knikt hij: "Na­tuurlijk. Wij kunnen haar hier via een spe­ciale cursus opleiden. Ik denk dat zij zeergeschikt is om Onze methode toe te passenop andere kinderen. Voor wat betreft dekinderen met het Down-syndroom heeft erinmiddels een revolutie plaatsgevonden. Ikkan dat zeggen omdat de onderzoeksresul-

.Á. Annette Heffels in gesprek metAlex, eenachttien jarige jongen die dankzij het insti­tuut van Peuerstein leerde rekenen en

schrijven.

taten dat bevestigen. Deze kinderen zijnbovendien waardevol geweest als voor­beeld. Via hen kon ik bewijzen dat aanleg,de chromosomen, niet het laatste woordhebben. De resultaten die met hen bereiktworden, reiken verder. Als het met dezekinderen, met wie toch overduidelijk ietsaan de hand is, zo goed kan gaan, dan kandat ook met kinderen met andere chromo­soom- ofhersenafwijkingen. De hersenenzijn zo soepel, zelfs als er hele stukken ont­breken, zoals bij Alex, kunnen ze zich nogaanpassen. Dat betekent wel dat deze kin­deren harder en langer moeten werken dananderen. Daarvoor verdienen ze ons res­pect. Ons instituut is voor de kinderen eentussenstation. Uiteindelijk moeten ze naareen gewone school toe en een taak krijgenin de maatschappij. Op dit moment wordteen groep van onze kinderen opgeleid totverzorger van demente bejaarden in eenpsychiatrisch ziekenhuis. Naar mijn idee isdit een beroep waar ze uitermate geschiktvoor zijn. Met name de kinderen met eenDown-syndroom hebben een traagheid dieniet zo makkelijk te verhelpen is. Je moetdus zoeken naar een beroep waarin dittrage tempo een voordeel is. Voor een de­mente bejaarde die niet meer zo snel aller­lei informatie kan verwerken, is langzaampraten en een rustige manier van doen eenvoordeel."Enthousiast vertelt hij over zijn jongens inhet leger. In Israël staat het leger in hoogaanzien en is het belangrijk voor jongemensen om daarin te mogen dienen. Aan­vankelijkwas er tegenstand: men geneerde

zich om in een opleidingsgroep te zittensamen met iemand die gehandicapt was.Langzamerhand kregen Feuersteins jon­gens echter een voorbeeldfunctie omdat zezo hard werkten en goed presteerden. Derest wilde niet bij hen achter blijven.

Een eigen plekjeJe verzetten tegen de wil van de professorvalt niet mee, is me inmiddels duidelijk. Alseen vrolijke, beminnelijke stoomwals den­dert hij over mensen heen als dat in het be­lang is van zijn pupillen en verplettert iederprotest. Wanneer we de afdeling geriatriebezoeken waar zijn kinderen werken, zijnresten van twijfels te horen. Het Nederland­se afdelingshoofd, Angelique Bueno deMesquita, die met haar man al jaren inIsraël woont en werkt zegt: "De kinderenkunnen de gediplomeerden goed dingenuit handen nemen, zoals bedden opmakenen eten geven. Ze zijn erg schoon en heellief en geduldig, maar of ze ooit echt zelf­standig kunnen functioneren ..." Een colle­ga vult aan: "Wij zijn natuurlijk veel tijdkwijt met allerlei taken waarvoor je niet perse zo veel opleiding hoeft te hebben. Het isnatuurlijk fantastisch als je daarbij hulpkrijgt." Mijn conclusie: het zal niet langmeer duren voordat de professor voor zijnpupillen een plekje in de maatschappijheeft veroverd:

Zoon van een slagerBestraffend word ik toegesproken door deprofessor omdat ik maar twee dagen blijf.Volgende week zou ik er moeten zijn, wantdan wordt een tentoonstelling van werkvan zijn leerlingen in het prestigieuze Israë­lische museum geopend. Niet omdat hetaandoenlijke kunst van geestelijk gehandi­capten is, nee, ze worden beoordeeld ophun artistieke prestaties. En vorige weekhad ik er ook moeten zijn, toen de leerlin­gen een theateruitvoering gaven. Die gingover hoe het voelt om gehandicapt en bui­tenstaander te zijn in onze samenleving.De videoregïstratie van die uitvoering moetik zien. Ik ben ontroerd door de professio­naliteit, maar vooral door de intensiteitwaarmee de emoties worden verbeeld.Door mijn aantekëningen kijkend aan heteind van een overvolle dag kom ik een hele­boel losse eindjes en vraagtekens tegen. Ikwil me niet slechts verbazen en verwonde­ren, ik wil begrijpen hoe hij het doet.De professor is de laatste die er geheimzin­nig over doet. Hij geeft alleen geen ant­woord als hij nog geen wetenschappelijkebewijzen heeft. En de antwoorden op vra­gen over hemzelf blijven kort. Van zijnvrouw weet ik dat hij als zoon van een ritu­eel slager in Roemenië werd geboren, ont­snapt is uit de concentratiekampen en nade oorlog ,naar Israël kwam. Het is niet van­wege zijn privacy dat hij daar niet uitvoerigop ingaat, hij wil de tijd liever efficiënt ge­bruiken. Hij is vooral geïnteresseerd in hetdoorgeven van zijn wetenschappelijke be­vindingen. Hij kan niet alle kinderen dieuit de hele wereld naar hem toe wordengebracht, blijven zien. Dat betekent datzijn methoden moeten worden uitge­werkt, getoetst en beschreven en dat ver­eist veel wetenschappelijk onderzoek endus veel tijd en geld. Terwijl zijn tijd nogsteeds vooral opgaat aan de hulpverlening.Over dat dilemma wil hij het hebben, maareen klein uitstapje naar de oorsprong vanzijn ideeën staat hij me toe. "Eigenlijk", zegthij, "ben ik bekeerd tot de psychologie vanhet denken. Toen ik psychologie studeerdein Boekarest werd ik psychoanalytischopgeleid. Ik was Freudiaan. Na de oorlogwerkte ik met de kinderen van de Holo­caust die naar Israël kwamen. Het waren

kinderen tussen de negen en de zestienjaar, soms nog ouder, die weinig mogelijk­heden hadden gehad om te leren. Somrni­gen hadden hun ouders naar de crematoria

moeten brengen. Ik merkte dat ik die kin­deren niet kon helpen met mijn psycho­analytische kennis. Het waren kinderen dieverder wilden leven, die wilden leren. Nahun werk kwamen ze in hun werkklerennaar school. En in 1946 kwamen de kinde­ren uit Jemen, kinderen uit een totaal ande­re culturele achtergrond. Op hun elfdewerden ze uitgehuwelijkt en wilden ze metelkaar in dezelfde tent slapen. Die kinderenkonden wel lezen, maar wisten niets vantechnologie. Omdat ik in die tijd aan tuber­culose leed, ging ik naar Zwitserland, waarik bij Piaget studeerde (een Zwitserse psy­choloog die wereldberoemd werd door zijntheorieën over de ontwikkeling van hetdenken bij kinderen, A.H.). Daar begon ikte begrijpen dat de kinderen met wie ikwerkte hun denken moesten ontwikkelen,om daardoor ook emotioneel beter te func­tioneren."Maar was Piaget niet veel minder op­timistisch dan u over de mogelijkheidom die processen te beïnvloeden!"Eigenlijk was hij optimistischer dan ik,want hij veronderstelde dat kinderen zichvanzelf, na het doorlopen van bepaaldestadia, volledig ontwikkelen. Volgens hemwas het voldoende om normale hersenente hebben en te reageren op je omgeving;dan zou het leren vanzelf komen. Ik denk

dat er om te leren een 'mediator' nodig is.Mij fascineerde het dat mensen rondlopenop de wereld en met dezelfde dingen inaanraking komen en dat ze toch zo ver­schillen in hun vermogen om te leren. Jekunt zeggen: dat is aangeboren, maar datvind ik te gemakkelijk. Er moet een verschilzijn in de manier waarop de ervaringen vankinderen begeleid, 'gemedieerd' worden.Mediëren is de manier waarop de volwas­sene tussen het kind en zijn omgeving gaatstaan. Hij leert het kind hoe het moet leren,hij laat het zien hoe de dingen in elkaar zit­ten, waar het op moet letten, hoe het zakenmoet ordenen. Ethiopische imrnigranten­kinderen bijvoorbeeld, blijken een onge­looflijk vermogen te hebben om te leren. Zekunnen niet lezen omdat die vaardigheid inhun cultuur niet aangeboden wordt, maarze leren heel snel. Het grote probleem vanveel immigrantenkinderen is dat zij nietmeer leren van hun ouders omdat die ou­

ders in een maatschappij leven waarin alleswat zij vanuit hun cultuur kunnen doorge­ven, nutteloos lijkt. Daardoor verliezen diekinderen een belangrijke mediator en lerenze veel slechter. Daarnaast zijn er natuurlijk I>

Professor Peuerstein: 'Deze kinderen zullerilanger en harder Illoeten werken dan anderen.

Daarvoor verdienen ze ons respect'

.•. Iedere medewerker in het instituut

wordt aan Annette voorgesteld. De kinde­ren stralen en groeien onder Peuersteinsaandacht.

kinderen die interne barrières hebben, zo­als het Down-syndroom of hyperactiviteit,of allerlei zintuiglijke problemen. Die kun­nen niet imiteren, waardoor ze te weinigkunnen leren. Die kinderen hebben een

intense manier van mediëren nodig. Als jePetji had overgelaten aan een normaleleeromgeving, had ze weinig opgestoken.Door langzamerhand meer onderzoek tegaan doen naar de verschillen in de ont­wikkeling van mensen, ben ik mijn theoriegaan ontwikkelen en mijn methode omjuist kinderen met problemen zoveel mo­gelijk te leren. Als je je gaat bemoeien metde manier waarop kinderen leerervaringenkrijgen aangeboden, kun je misschien hunmogelijkheden vergroten. Ik zag kinderenvooruitgaan en ging me afvragen: wat hebik gedaan?Iedere taak heeft een heleboel kenmerken.Om hem goed te kunnen uitvoeren, moeteen kind kunnen waarnemen, informatieordenen en verwerken en ook nog eenseen goede oplossing bedenken. Wat jemoet uitzoeken is waar het kind faalt. Al

die vaardigheden om goed te kunnen den­ken en leren hebben wij uitgewerkt in eenzeer uitvoerig programma waarin kinderenleren hoe ze moeten leren. Het is een pro­gramma dat ze aangeboden krijgen naastde gewone lesstof en dat ervoor zorgt dat

ze die stof en alles wat ze inde toekomst moeten lerenmakkelijker verwerken.

Een doorbraakToen we op het instituutrondliepen, zag ik eenaantal autistische kin­deren. Volgens mij zijndat kinderen die geenmediator toelaten. Hoekun je die dan nog ietslerenl"Dat is inderdaad precieshet probleem bij autistischekinderen. Zij zijn een voor­beeld van hoe wij zouden

worden zonder mediatie. Die kinderen

blijven opgesloten in zichzelf. Ze ontwij­ken beïnvloeding en emotionele bandenen zijn daardoor niet in staat te leren. Vol­gens mij staan we op het punt met onzemethode een doorbraak te bewerkstelligenmet autistische kinderen. We moeten al­leen nu de tijd nemen om onze methode tebeschrijven en verder te onderzoeken. Wehebben de observaties van een stuk of der­tig met succes behandelde kinderen in dedossiers. Ik zou graag een apart projectstarten om die verder uit te werken. Ik wil,voor we dit goed hebben onderzocht, nogniet te veel prijsgeven over onze methode."Watu nu zegt is heel opzienbarend,want tot nu toe zijn de resultaten vande behandeling van deze kinderenheel beperkt.Kunt u er iets oververtellenl"Wij leggen de kinderen onze mediatieheel dwingend op. We dringen binnen inhun spel, zorgen ervoor dat ze bereid wor­den ons te imiteren. De jongen die je van­daag aan het werk zag aan de draaibankwas autistisch. De doorbraak met hem zalik nooit vergeten. Ik was met hem aan hetwerk op mijn kamer toen hij ineens zei:'We gaan vandaag naar het museum.' Ikvroeg: 'Wie bedoel je met wij?' 'Jij en ik,' zeihij. Toen dacht ik: ik heb je in mij zak."Wat is volgens u een goede mediator?Zonder nadenken: "Mijn moeder. Zij hadgeen universitaire opleiding, maar het is dekwaliteit van de omgang met elkaar die jetot een goede mediator maakt. Mijn moe­der wilde haar vader zien voortbestaan en

haar grootvader. De oorsprong van die be­hoefte van de mens om iets door te gevenaan zijn kinderen komt naar mijn gevoelvanuit het besef dat zijn leven eindig is.Een van de grote problemen van onze tijdis dat er mensen zijn voor wie het levengeen zin heeft. Wat moet je dan nog door­geven? Veel mensen weten niet meer hoeze een goede mediator moeten zijn. Men­sen besteden de opvoeding van hun kinde­ren uit aan anderen, die niet echt geïnte­resseerd zijn, of ze laten ze eindeloos voorde tv zitten. Daar maak ik me echt zorgenover."Zijn gezicht licht op als hij weer praat overzijn toekomstplannen. Naast het projectvoor de autistische kinderen en het planom een soort campus te stichten waar zijnkinderen samen met studenten kunnenwonen en werken, is er een plan voor eensoort levens- en relatie school voor zijn kin­deren.

"Onze kinderen moeten de gelegenheidkrijgen om te trouwen. Dus moeten ze le­ren hoe ze zich moeten gedragen in rela­ties. Ze moeten leren voor elkaar te zorgen,dingen met elkaar te bespreken, een huis­houden draaiende te houden. En mensenzijn gelukkiger als ze een goede relatiehebben, dat geldt ook voor onze kinderen."

Eentasvolhuis~erkWanneer hij met zijn zoon nog naar onshotel komt om afscheid te nemen, zegt hij:"Kom in de vakantie maar terug. Dan is ereen zomercursus voor mensen die onzemethode leren." Als huiswerk krijg ik eentas vol boeken mee. Vóór in het boek waar­in hij zijn methode beschrijft om kinderente leren leren, schrijft hij: "Voor Annette,met de vriendschap die voortkomt uit onzegezamenlijke interesse voor kinderen enmensen die hulp nodig hebben." #

Professor Peuerstein: 'Een zwaar autistische jongenzei ineens tegen me: We gaan vandaag naarhet museUDl, jij en ik.' Die doorbraak zal ik

nooit vergeten.'