Anderland, volwassen verkassen

Anderland v o l w a s s e n v e r k a s s e n

Mieke M.E. Janssen-Matthes

Over de auteur Mieke M.E. Janssen-Matthes, transcultureel pedagoog

9 789085 830313 >

ISBN 978-9-085-83031-3

Van jongs af aan was Mieke Janssen-Matthes geïnteresseerd in contacten met mensen van buiten de landsgrenzen. Na een werken studieperiode in Engeland werkt zij sinds 1953 met kinderen die te maken krijgen met cultuurwisseling. In de studie pedagogiek aan de universiteit van Utrecht waren begeleiding van en onderwijs aan anderstalige kinderen in het Nederlandse onderwijs haar speciali-satie. Werkzaam als pedagogisch en onderwijskundig coördinator in het voortgezet onderwijs begeleidde zij jongeren van 76 verschillende nationaliteiten bij het opgroeien in een nieuwe cultuur. De daarbij opgedane ervaring en kennis droeg zij via de Peda-gogische Centra over aan docenten en via lezingen en workshops tijdens internationale congressen aan collega’s uit de hele wereld. Zeer waardevol waren daarbij haar internationale bestuursfuncties van NGO’s als executive vice-president in SIETAR Inter-national (Society for Intercultural Education, Training and Research) in Washington en als oprichter en eerste president van SIETAR Europa in Haarlem.

Ondanks dat Mieke al vele jaren grootmoeder is reist zij nog steeds graag de wereld rond. Haar familie is met recht multicultureel te noemen met zes verschil-lende culturen die daarin hun plaats hebben.

In 1992 begon zij een interculturele pedagogische praktijk MIJAM: advisering van jongeren en opvoeders in wisselende culturen. Dit resulteerde o.a. in de publicatie van de succesvolle serie:• Op Reis naar Anderland, Wereldschool 1998,

bewerkt in Engelse versie als Off to Otherland, Wereldschool 2008.

• Het Geheim van Anderland, in 2012 in heruitgave bij de Wereldschool, bewerkt in Engelse versie, Unlocking the Secret of Otherland.

• Anderland mail, een interactief boek voor tieners die zich langdurig in het buitenland gaan vestigen, Wereldschool 2008

Deze interactieve boeken zijn opgezet als persoon-lijke coaching van kinderen in een interculturele situatie. In een begeleid leerproces bieden zij mogelijkheden om zich zelfstandig op het vertrek naar Anderland voor te bereiden om zich daarna gemakkelijker thuis te gaan voelen in de nieuwe omgevingwaar zij terug kunnen vallen op voort- gezette begeleiding.

Sinds 2006 ontwikkelt Mieke Interculturele Pedagogische Bijdrages voor de wereldomroep rnw.nl.

In Canada ontving zij van SIETAR International in 1990 de “Senior Interculturalist Award” en in 2005 in Nice van SIETAR Europa voor haar interculturele opvoedkundige werk de “International Lifetime Achievement Award”.

Anderland

vo

lw

as

se

n v

er

ka

ss

en

M

ieke M.E. Janssen-M

atthes

2

Anderland, volwassen verkassen

Een leidraad voor gezinnen die naar het buitenland vertrekken.

door


4

Colofon

Auteur: Mieke M.E. Janssen-Matthes

Omslag: Frans Kwakkenbos

Redactie: Emil Roelofs

Uitgever: IVIO-Wereldschool

Pascallaan 71

8218 NJ Lelystad

[email protected]

www.wereldschool.nl

© 2012 IVIO-Wereldschool bv, Lelystad

Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt

in enige vorm of op enige wijze door middel van druk, fotokopie, microfilm, internet of op welke wijze dan ook, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor reproducties, zoals bedoeld in artikel 16b en 17 van de Auteurswet 1912 (ten bate van eigen oefening, instellingen, enz.)

van een of meer pagina's is een vergoeding verschuldigd.

Voor inlichtingen betreffende de hoogte en afdracht van de vergoeding kan men zich wenden tot de Stichting Reprorecht

(www.reprorecht.nl).

No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written

permission from the publisher.

ISBN 9789085830313

Inhoudsopgave

5

Inhoudsopgave

Voorwoord .................................................................................................................................. 7

Inleiding ....................................................................................................................................... 9

1 Onze eerste oriëntatie ‐ Wordt het hemel of hel? ................................................................. 11

2 De uitzending .......................................................................................................................... 27

3 De periode voor ons vertrek .................................................................................................. 39

4 Hoe vertellen we het? ............................................................................................................ 51

5 Het vertrek.............................................................................................................................. 59

6 De partner van ........................................................................................................................ 65

7 We zijn er! En wat nu? ........................................................................................................... 75

8 Dan is er het gezin .................................................................................................................. 81

9 Het gezin en de opvoeding ..................................................................................................... 85

10 Kinderen zijn flexibel, toch? ................................................................................................. 95

11 De tieners ........................................................................................................................... 101

12 Ouderstress ........................................................................................................................ 107

13 Onderwijs in het buitenland ............................................................................................... 115

14 Wat willen kinderen weten? .............................................................................................. 125

15 Crisis in intercultureel perspectief ..................................................................................... 131

16 Bijzondere dagen ................................................................................................................ 141

17 Terugkeer ........................................................................................................................... 147

Achtergronden en informatie ................................................................................................. 163

Voorwoord

9

Voorwoord

‘Anderland, volwassen verkassen’ is een boek dat, zoals de titel al aangeeft, bedoeld is voor

volwassenen die naar een ander land willen verhuizen. Het bespreekt de weg naar

Anderland, en het verblijf in Anderland. De weg erheen is voor ieder verschillend, het land en

het verblijf aldaar zullen voor allen anders zijn. Het boek is dus geen gids die per land

informatie over voorschriften, gewoonten en gebruiken biedt, maar een wegwijzer voor

succesvol verkassen in algemene zin.

In zeventien hoofdstukken komen de verschillende facetten van beslissen, voorbereiden,

loslaten, weggaan en weer hechten naar voren. Ieder zal zich een eigen weg door deze

hindernissen moeten banen. Een ding is echter zeker – en dat geldt voor iedereen: voetangels

en klemmen, prachtige vergezichten, maar ook beren liggen op de weg te wachten! Hiermee

zit ik al midden in de Anderland-problematiek.

Voor de schrijver en de lezer doet zich een verwant probleem voor: welke toon moet ik in dit

boek aanslaan? Wat verwacht de lezer die zich ‘u’ voelt wanneer hij met ‘je’ wordt aan-

gesproken? En hoe ongemakkelijk voel jij je wanneer ik je consequent ‘u’ noem? Na wikken

en wegen heb ik voor de volgende oplossing gekozen: wanneer u zich ergert aan ‘je’ in de

tekst leest u gewoon ‘u’. Erger je je daarentegen aan de formele toon van ‘u’, lees dan ‘je’!

Schrijf ik over ‘hij’ en ‘zijn’ dan nodig ik u uit om daarvoor ook ‘zij’ of ‘haar’ te lezen, in dien

het niet nadrukkelijk als onderscheid bedoeld is. Hiermee loopt deze voorzichtige flexibele

opstelling al vooruit op situaties die in Anderland veel voor zullen komen! U of je bent

gewaarschuwd!

U zult ervaren, zeker in het begin, dat uit veel zaken en relaties de vanzelfsprekendheid

verdwenen is. De wereld van alledag en de regels die daarin gelden moeten opnieuw ontdekt

worden, niet alleen door uzelf maar ook door uw partner en uw kinderen. Zij vormen

belangrijke schakels bij het succesvol verkassen!

Bij al dit soort zaken wil dit boek behulpzaam zijn. Ik heb daarbij geput uit studie en jaren-

lange ervaring. De directe aanleiding om dit boek te schrijven waren de vragen van ouders die

terugvielen op de kinderboeken ‘Op reis naar Anderland’, ‘De ontdekking van het geheim van

Anderland’ en ‘Anderland-mail’. Nu is er dan ook voor volwassenen een eigen editie,

uitgewerkt voor hun situatie.

Dankbaar ben ik voor alle informatie waarover ik door de jaren heen via collega’s, leerlingen,

ervaringsdeskundigen, familieleden en theoretici kon beschikken, zowel nationaal als

internationaal - nooit klopte ik met vragen vergeefs aan - en altijd vormde de Wereldschool

een stimulans.

Voorwoord

10

Graag verneem ik ook uw reacties om die te verwerken in een eventueel volgende uitgave.

Zo hoop ik dat u met dit boek een volwassen basis kunt leggen onder het (toekomstig) verblijf

in Anderland, zodat jullie daar meer zult genieten van een prettig leven, na volwassen verkast

te zijn. Dat wens ik u van harte toe.


februari 2012

Inleiding

11

Inleiding

Met vlag en wimpel! Houd het simpel!

Dan is de kogel door de kerk, het kwartje is gevallen!

De inhoud

“Het is geweldig!” of “Wat een ramp!”, maar we gaan ervoor, in het buitenland wonen,

samen, alleen of met zijn allen. Voor de een komt dit ogenblik na een periode van wikken en

wegen, voor de ander als een volslagen verrassing. Maar hoe het ook zij: nu moet er

gehandeld worden. Want, er komt nogal wat bij kijken voor u kunt vertrekken, en er komt

nog eens wat op u af voordat de draai gevonden is in Anderland.

Twee zulke totaal verschillende situaties: van opbreken en loslaten tot weer opbouwen en

een plek vinden, weer aarden, dat vraagt om een bijzondere inzet.

Daarover wil ik het in dit boek hebben:

Hoe kan men het zich in de komende periode zo eenvoudig mogelijk maken?

Hoe kan men de kans van slagen vergroten, hoe maken we er samen het beste van?

Hoe gaat daarbij het welbevinden, het prettige leven niet verloren?

Hoe benutten we onze kansen in het nieuwe land optimaal!

Ongetwijfeld zijn de omstandigheden van iedereen uniek en bovendien is geen mens het-

zelfde, maar toch zijn er wel algemene hobbels en kuilen waar men wel graag voor

gewaarschuwd wil zijn. Een gewaarschuwd mens telt immers voor twee en een goede

voorbereiding is het halve werk!

De juiste mind-set gekoppeld aan de nodige kennis kan geen wonderen verrichten, maar

maakt de beleving van wat komen gaat bewuster, waardoor de kans van slagen in het nieuwe

land groter wordt. Die instelling kunnen we ons eigen maken.

De opzet

In de opzet wordt informatie regelmatig gevolgd door praktische ‘Tips en Tricks’ die de ronde

doen in een circuit waar u straks ook deel van uit gaat maken. Dit alles beschreven door een

intercultureel pedagoog, ervaren in deze problematiek: het gezin en de kinderen blijven dus

niet buiten beschouwing!

Centraal staat de bespreking van de vragen:

Wanneer en hoe bereid ik mij voor op de verschillen waar ik mee te maken krijg in

cultureel, psychologisch en praktisch opzicht? In werk, school, gezin en samenleving?

Wat is er, in algemene zin, bekend over het leven en werken in een andere cultuur? Wat

kan dat voor mij betekenen?

Welke rol kunnen de werkgever en de human resource manager spelen?

Inleiding

12

Wat is er anders aan een verhuizing naar Anderland, waar haal ik de juiste informatie?

Maken we privé een rolverdeling?

Wat leer ik van andermans ervaringen?

Wat wordt de partnerrol? Hoe is die in te vullen?

Verandert de opvoeding van onze kinderen, en in welke zin?

Hoe onderhouden we contacten met de achterblijvers?

Wat zijn de voor- en nadelen van een langdurig buitenlandse tijd?

Welk crisisbeleid hanteren we?

En dan? De terugkeer.

Bijlages

Tot slot vindt u in bijlages een verdere verdieping van een aantal items die in de verschillende

hoofdstukken aan de orde komen; voor de een misschien interessant voor de ander diep

gravend of te uitgebreid.

Steeds komen niet alleen praktische zaken, maar ook de menselijke kant van een vertrek naar

een ander land aan de orde. Wat kan dit proces, deze verandering van perspectief doen met

een volwassene, met de kinderen, de onderlinge relaties, maar ook met de achterblijvers?

Hoe veranderen gevoelens, wat kan men verwachten, kortom wat is ‘normaal’?

Stappenplan

Dit alles is verwerkt in een stappenplan. Een plan dat ruimte biedt voor een persoonlijke

invulling, meer een blauwdruk van een vertrek en vestigingsroute, met aandacht voor

opvallende vergezichten, historische inzichten en moeilijk te nemen hordes!

Omdat dit plan gestructureerd is voor het vertrek van het thuisland naar een ander land, heb

ik waar mogelijk ook aansluiting gezocht bij de Anderland - boeken die ik als lees - en doe-

boeken voor de kinderen schreef. Zo is, ook voor het gezin, een sluitend geheel ontwikkeld

waar iedereen op zijn eigen manier mee aan de slag kan.

Verdieping

Daar ieder mens anders is en internationaal verkassen een belangrijke fase is met een

complex proces, blijven er natuurlijk nog vragen liggen. Daarom voeg ik ook een adres- en

literatuurlijst toe. Ieder kan zich daarin verder al naar behoefte verdiepen, zoals ook ik deed

bij het schrijven van dit boek.

Onze eerste oriëntatie

13

Onze eerste oriëntatie - Wordt het hemel of hel?

“niet bespotten, niet betreuren, niet verzachten, maar begrijpen”

Spinoza, 1632-1677, over menselijk handelen

Het land, het klimaat

‘Wat zal me te wachten staan?’ is de gedachte die iedereen die langdurig naar het buitenland

wil vertrekken regelmatig bekruipt. Dus gaan we informatie zoeken, over het land, het

klimaat en de samenleving. Er zijn prachtige gidsen - de Lonely Planet boekjes zijn een begrip

onder trekkers – de Bosatlas en Google geven een aardige kijk op de geografie van een land.

We gaan de taal leren. Al deze gegevens kan men opslaan, op zich in laten werken, leren en

straks gebruiken in Anderland. Dat zijn feiten.

We kunnen ons voorbereiden op leven in grote hitte, op maanden regen tijdens de moesson,

op grote droogte of donkere ijskoude winters al naar onze bestemming. Moeizame

internationale verbindingen, lange communicatie lijnen, met grote regelmaat uitvallen van

stroomvoorzieningen, onbetrouwbaar kraanwater of flitsende infrastructuren, grote luxe, je

kunt je ertegen wapenen of je erop verheugen; met alles kan men leren leven! Maar het

beleven wordt nog wat anders! Dat zijn de niet te voorspellen reacties, emoties en

ervaringen.

De samenleving

Nog ingewikkelder wordt het als we ons in de samenlevingen gaan verdiepen Een samen-

leving dat is echt mensenwerk, in ieder land creëren de mensen door de eeuwen heen

manieren om zo prettig mogelijk in hun klimaat en onder deze omstandigheden te leven, om

samen te overleven. Zo zijn culturen ontstaan en zo zijn wij dan ook stuk voor stuk onderdeel

van de Nederlandse cultuur. Wij voelen ons – en worden ook zo gezien door anderen, ook

door buitenlanders –Nederlander, soms zelfs vanuit een ander werelddeel Europeaan, man of

vrouw, vakgenoot en in een later stadium, vriendin of vriend, partner of echtgenoot. Een

goed voorbeeld hiervan is de heisa die ontstond toen prinses Maxima bij een officiële

presentatie de uitspraak deed dat de Nederlander niet bestond. De uitspraak, gelezen als dé

Nederlander bestaat niet, klopt feitelijk wel: we zijn te verschillend, maar menselijk gezien

paste het niet bij ons gevoel van Nederlander zijn.

De cultuur

In het menselijke, het culturele vlak staan ons dan ook de grootste verrassingen te wachten

bij een langer verblijf in een ander land. -Wat eerst interessant is, kan al gauw irritant worden

- De mens is geprogrammeerd en geformatteerd door zijn eigen cultuur. Onbewust zijn we

uitgerust met Nederlandse eigenschappen en lopen we door een Nederlandse bril naar de

wereld te kijken. We denken, handelen en communiceren zoals we dat van huis uit geleerd

hebben. Vraag je elkaar hier eens kritisch “waarom zo en niet anders?”, dan komt er meestal


14

een schouder ophalen, het is nu eenmaal zo. Wanneer we buiten onze grenzen komen of hier

buitenlanders ontmoeten die zich verbazen , niet nakomen van afspraken, veel te laat komen,

grote bureaucratie, geen of onlogische verkeersregels, onduidelijkheid, vaagheid en een

ander tempo kunnen geaccepteerde smeermiddelen zijn in een samenleving die wij nog niet

kunnen doorgronden.

De identiteit

Bij alle verrassingen die zich in de nieuwe situaties aan ons voor kunnen doen is deze

gedachte essentieel, - dit is mijn perspectief, ik zie dit door mijn bril -, maar hoe ziet men dat

hier? We kunnen er van uitgaan dat in andere culturen de meeste mensen niet zullen denken

als wij. De begrippen ‘nature and nurture’ worden zo werkelijkheid. Van hetzelfde deeg, maar

verschillend gekneed.. Voor alles is een reden! Sociale interactie is het minst voorspelbaar.

Dan is het ogenblik gekomen dat we ons realiseren dat het onbegonnen werk is om alle do’s

en don’t’s van een land te leren.

We zullen ons moeten verdiepen in manieren om cultuurverschillen te hanteren, want dat

kan men wel leren. Een open geesteshouding, - mind-set- is niet aan één cultuur gebonden.

Hooggespannen verwachtingen brengen zelden geluk, maar een realistische kijk op de

werkelijkheid kan een mens zich wel aanleren. Men kan zich op het feit van het verschil in

cultuur wel voorbereiden, dat zal veel onbehagen weg nemen terwijl je met de gevoelens van

frustratie kunt leren omgaan. Hiermee kan dus, net als met feiten leren kennen, al voor het

vertrek begonnen worden. Dan wordt straks “veel begrijpen veel vergeven”! Deze vaardig-

heid in de omgang met verschillende culturen en samenlevingen komt altijd goed van pas ook

binnen onze eigen samenleving in Nederland, waarin de culturele diversiteit toeneemt. In

2011 telt Amsterdam bij voorbeeld 178 verschillende nationaliteiten! (Trouw, mei 2011)

Interculturele vaardigheidstraining

Onverwachte reacties

Hoe worden we ons bewust van die Nederlandse bril waar we door kijken? Hoe passen we

ons in een vreemd land aan in een vreemde cultuur, zonder onszelf geweld aan te doen?

Eigenlijk kunnen we ons zelf hierin heel goed sturen, want we weten dat mensen van nature

hetzelfde zijn, dat zei Confucius al in ca. 550 v.C., alleen gedragen zij zich verschillend! Met

gedrag krijgen we in ons Anderland te maken, gedrag van een groep of gedrag van

individuen. Juist daar waar men onverwacht verschil vindt, ontstaat er een verkeerde reactie

uit onlustgevoel: het onverwachte element speelt een grote rol.

Wennen, accepteren, aanpassen?

Hoe ga je daar mee om? We moeten dus aan de ene kant wennen aan onbekend gedrag, het

accepteren, of ons aanpassen, terwijl we tegelijkertijd ons realiseren dat ook ons “gewone”

gedrag vergelijkbare irritatie kan opwekken bij de locale bevolking. Zo werkt het immers ook

in Nederland? Ondanks intensieve inburgeringstrajecten loopt het in Nederland ook nog

stroef met de integratie van nieuwe Nederlanders. Zolang we door deze wisselwerking in


15

gedrag wantrouwen en gebrek aan respect laten ontstaan zal het moeilijk zijn ons thuis te

voelen in Anderland, of effectief te zijn in ons werk daar. Wederzijds respect vraagt om

inlevingsvermogen, een gevoel van veiligheid, flexibiliteit en kennis van zaken.

“Ja, interculturele communicatie kan geleerd worden, maar sommigen hebben er meer

aanleg voor dan anderen. Mensen met een opgeblazen ego, een lage tolerantie voor

onzekerheid, een geschiedenis van emotionele instabiliteit, of notoire racistische of extreme

politieke sympathieën, maken weinig kans op succes; de training gaat tenslotte uit van het

vermogen van mensen om enige afstand te nemen van overtuigingen die hun zelf na aan het

hart liggen. …..het is verstandig om te onderzoeken of bij uitzending van een gezin ook de

partner en de kinderen evenwichtig genoeg zijn.” (Dr G. Hofstede, Allemaal Andersdenkenden)

Er zijn trainers die mensen aanraden vooral de volgende eigenschappen verder te ontwik-

kelen: Benieuwdheid, Bescheidenheid, Buigzaamheid ( ik noem het een BBB-model ) geven

managers in het internationale domein een grotere kans van slagen.

Wanneer men

Benieuwd is naar wat een ander, ook in een andere cultuur, te vertellen heeft;

Bescheiden zich opstelt en bereid is zijn mening ter discussie te stellen;

Buigzaam kan incasseren, om daarna weer op te veren;

zal het werken en leiding geven, het omgaan met paradox en dubbele bodems, vlotter

verlopen. Men toont respect voor de gewoontes en gebruiken in Anderland, veronderstel

niet dat u alles beter weet. De buigzame leider zoekt naar de verwachtingen die men van

hem heeft in de nieuwe situatie. Niemand zit te wachten op een betweter die vanuit het

hoofdbestuur op hen af is gestuurd.

Overigens, ook in het leven van alledag versoepelen dergelijke omgangsvormen die samen

hangen met het BBB-model, de menselijke contacten. Het leven wordt een stuk leuker. (G. Levitan)

Het ijsberg model

Hoe ingewikkeld dit proces verloopt is gevat in het “ijsberg model”, waarin persoonlijk gedrag

het stuk van de ijsberg is dat boven water uitsteekt. Daar hebben we in het dagelijks leven

mee van doen, wat je zegt, hoe je het zegt, wat je doet of laat, je mimiek. Zo leren we elkaar

ook kennen in de oppervlakkige contacten in het dagelijks leven.

Wanneer we dan echter de diepte in gaan in onze contacten, in persoonlijke gesprekken, bij

conflicten of het uiten van gevoelens, komen we in het gebied van de overtuigingen, de

opgebouwde levenservaring en de opvoeding. Dit gebied ligt onder water, is niet duidelijk

zichtbaar en kan voor verrassingen zorgen, dit gebied stuurt ons gedrag.

Diep op de bodem ligt het onderste stuk van de berg, de basis of het fundament; voor de

mens is dat zijn basis gevormd door zijn genetisch patroon, zijn aanleg zijn karakter. Dit

draagt ons functioneren.


16

Het is duidelijk dat in en door deze drie lagen de cultuur waarin iemand leeft, doorwerkt.

Het genetisch fundament

Gedrag, woorden/taal, gewoontes en tradities liggen in deze volgorde gestapeld in dat deel

van de ijsberg dat boven water zichtbaar is. Hier kun je rekening mee leren houden, je kunt

het al van veraf zien!

Onder het wateroppervlak, als ijs, liggen geloof, waardensystemen, vooronderstellingen en

denkwijzen gestapeld boven op een genetisch fundament. Juist op die onzichtbare keiharde

delen onder water varen schepen hun kiel stuk en leiden schipbreuk. Zo vergaat het ook de

mens in interculturele contacten: de buitenkant is vaal al moeilijk te duiden, maar wat de

mensen werkelijk bezielt, hun fundament blijkt voor de echte raadsels en problemen te

zorgen. Goede communicatie en contacten, vragen dus net als in de zeevaart, om goed

zeemanschap.

Er volgen nu wat praktijkvoorbeelden ter verduidelijking van ‘onder water’ beïnvloeding.

Voorwaardelijk denken, als dan denken is Westers denken.

In de klas met veel verschillende buitenlandse leerlingen zegt de docent: “als jullie je

huiswerk niet leren, halen jullie morgen een onvoldoende”. Een Nederlandse leerling hoort

de boodschap, leert zijn werk of denkt dat zoek ik zelf wel uit of ik heb nu even geen zin!

Een leerling met een Aziatisch denkraam hoort de mededeling niet als waarschuwing; de

boodschap komt niet over: als……, dan is hem vreemd. Hij verwacht “jij leert vanavond, jij

maakt morgen een proefwerk. Jij leert het goed, het proefwerk is ook goed.”

De frustratie bij de Aziatische leerling kunnen we ons makkelijk voorstellen.


17

Opmerking: docent én leerling zullen oog moeten krijgen voor het verschil in denktrant.

De leerling zal als dan denken moeten leren, de leraar zal het verschil uit moeten leggen en

zeker aanvankelijk veel aandacht moeten besteden aan de formulering van zijn opdrachten,

zelf bewust van zijn eigen denktrant.

Ook in een bedrijfssituatie, in directie of bestuursvergaderingen, komt dit wederzijdse

onbegrip voor dat tot pijnlijke misverstanden kan leiden.

Telescopisch denken kan ook heel verwarrend zijn: gebeurtenissen die jaren geleden plaats

vonden, kunnen dan worden verteld alsof ze gisteren gebeurd zijn. Wij denken dan al snel: is

dit fantaseren, liegen of is er iets anders aan de hand? (bron: verhalen uit de Zuid Chinese

zee)

In sommige samenlevingen, culturen vol zuidelijke hoffelijkheid, vindt men het onbeleefd om

van mening te verschillen Dus vertelt men tegen beter weten in wat u graag wilt horen i.p.v.

wat nuttig is om te weten! Bedenk wel dat het ook gebruikt kan worden om eigen onkunde te

camoufleren. (A.Huxley)

De directheid van Nederlanders wordt door veel buitenlanders als botheid, onbeleefdheid of

gebrek aan hoffelijkheid ervaren, vooral mensen die gewend zijn aan indirecte communicatie

vinden deze manier van communiceren vaak zeer ergerlijk. Ook binnen onze eigen cultuur

liggen hier nuance verschillen die te maken hebben met achtergrond, opleiding en

opvoeding. In vergaderstijlen komt dit soms sterk naar voren, vergelijk: na een opmerking van

de voorzitter ons “Nou, hier ben ik het dus helemaal niet mee eens!” met het Engelse “Excuse

me, but I’m afraid I disagree.” of het beschaafdere Nederlandse: “Graag zou ik hier iets

tegenin willen brengen”.

Financiële ondersteuning door rijke landen kan door ontvangende regeringen gevoeld

worden als sturing, neo-kolonialisering of onbegrip. “ Wij zijn Latino’s“, aldus het hoofd van

de Mexicaanse vakverenigingen tegen een Amerikaanse journalist, “Wij hebben hier een

totaal andere mentaliteit, wij kunnen beter tegen armoede dan tegen een slechte

behandeling. Als jullie dat in de Verenigde Staten beter begrepen, stonden we een stuk

dichter bij elkaar”. (C. Storti)

De taal, communicatiemiddel bij uitstek, kan ons voor verrassingen plaatsen. Zegt een

Duitser: “Wir haben beschlossen” (aldus is besloten) dan bedoelt hij ”Dit is definitief”, einde

verhaal. De Amerikaan interpreteert dit als “Er is nog speelruimte”’. Dit is een voorbeeld uit

een lijstje van 13 mogelijke misverstanden in zakelijke gesprekken tussen Duitsers en

Amerikanen. (G.F. Weber, Interculturelles Management,)

De beheersing van een vreemde taal maakt een juiste overdracht van bedoelingen ook

lastiger: zo wordt een Nederlander die goed Engels spreekt toch verdacht van botheid,

omdat zijn woordkeus, zijn toon dat suggereren. De interpretatie van de boodschap leidt tot


18

irritatie. Zo komt ook de Nederlander die op zijn betoog de Amerikaanse reactie ‘very

interesting’ krijgt, bedrogen uit als hij denkt dat dit een positieve reactie is! De Amerikaan

zegt immers iets erg negatiefs.

Ook onze uiterlijke verschijning kan ongewild onverwachte reacties, op grond van andere

gedachtes, oproepen. Mensen met een blanke huid en blonde haren worden soms betast om

te voelen of het echt is, of afgeeft (dit is historisch) en wat hier normale zomerkleding is kan

elders beschouwd worden als hoerig. Een hoofddoek bij een Marokkaanse wordt geduid als

teken van onderdanigheid, terwijl zij het kan dragen als verzetssymbool of als bescherming

tegen stof en UV-straling.

Non verbale uitingen

Niet alleen ons uiterlijk, onze woorden en ons denken zijn doordrenkt van de cultuur waarin

we opgroeiden, ook de non verbale communicatie: gebaren, lachen, huilen zelfs de stiltes en

de snelheid in ons spreken zijn cultureel gekleurd.

Voorbeelden

“Dat was ik niet, ik lag ziek in bed”, zei Velutha, met zo’n welgemeende leuke glimlach.

“Kijk je glimlacht” was Rachel’s reactie, dat betekent dat jij het wel was. Glimlachen betekent

echt dat jij het was. “Dat is alleen maar zo in Engeland!” zei Velutha, in India zei mijn leraar

altijd: “glimlachen betekent dat je het niet was”. (A. Roy, The God of small things)

Wanneer in een gesprek met Vietnamese jongeren pijnlijke herinneringen naar boven komen,

gaat dat niet onder tranen, maar met gelach. Ook een vraag waar geen antwoord op

gevonden kan worden (een pijnlijke ervaring voor een slimme leerling) krijgt een glimlach als

reactie.

Een gat dat valt in een gesprek, de ‘dominee die voorbij komt’, wordt per cultuur verschillend

geduid: een uitnodiging tot spreken; een pijnlijke ervaring die ongemakkelijk voelt; of een

teken van vertrouwelijkheid.

Laat een auto nooit een parkeerplaats in loodsen door een Griek zonder zijn non-verbale taal

te kennen: zijn gebaar voor : “Ho stop”, is voor ons ‘”OK kom maar”. Maar zelfs een talig

misverstand in eigen land kan flinke schade geven: Het Friese “kan net” bij het passeren van

een brug met je boot, wordt gehoord als ABN “het kan precies”, maar betekent dat het niet

kan; mast in tweeën! Ook hier dus: Luister Kijk, Leer! Misschien voorkomt de non verbale

toelichting schade!

Hand in hand lopen, begroeten, zoenen in het openbaar, naast elkaar, achter elkaar lopen op

straat, wie loopt rechts, wie loopt links?, gedrag dat in alle culturen kan verschillen.

Tafelmanieren, deuren open of dicht in huis of in kantoor, telefoonbeantwoording kunnen

irritaties of verbazing oproepen.


19

Een 14 jarige Nederlands of Duitse tiener gaat met school in een uitwisselingsproject naar

Frankrijk. Uitgedost met een nieuw petje met klep en een speciaal uitgezochte zonnebril

voelt hij zich cool. De Franse gastvrouw sommeert hem bij aankomst onmiddellijk pet en

zonnebril op te bergen, “c’ est rebellieux, deze kleding! En niet gepermitteerd”. De Neder-

landse docenten vonden deze dracht normaal.

Uit deze voorbeelden blijkt hoe we vaak ongewild cultureel blind kunnen zijn en zo de mist in

gaan. (Overigens is deze mist-metafoor in veel culturen niet bruikbaar!)

De opbrengst

Hierboven zagen we dat wederzijds respect vraagt om inlevingsvermogen, een gevoel van

veiligheid, flexibiliteit en kennis van zaken. Daar wil ik aan toevoegen dat een gezonde dosis

humor, geduld en doorzettingsvermogen nu uitstekend van pas komen als we goed willen

functioneren in een vreemde cultuur.

Een gewaarschuwd mens telt voor twee en een goede voorbereiding is het halve werk: we

stellen onze verwachtingen bij, we krijgen grip op wat er staat te gebeuren. Dit gevoel van

toenemende eigen controle neemt veel van de onzekerheid over hoe het zal zijn weg en

daardoor kunnen we meer genieten van wat er komen gaat. De leuke kant van een buiten-

lands leven is al snel duidelijk, dat merk je vanzelf, omgaan met de moeilijke kant vraagt wel

wat meer werk, maar ook daaraan valt veel plezier te beleven!

Tip

Zo is het ook mogelijk een model te ontwerpen, zoals ik deed voor de jongeren in het boek

Het Geheim van Anderland, waarbij de lezer zich een bepaalde tactiek eigen maakt om met

frustratie in communicatie en onverwachte reacties in vreemde situaties om te gaan.

Dat gaat als volgt:

“Lees het volgende gedichtje hardop, totdat je het bijna uit je hoofd kent.”

Eigenlijk is het keer op keer:

Stop en kijk, luister en leer.

En als je het dan nog niet weet,

Of wat je doen moet, steeds vergeet,

Dan doe je gewoon als de vorige keer:

Stop en kijk, luister en leer!

Stop en kijk, luister en vraag,

Iemand vertelt het en helpt je graag …


20

Het is vergelijkbaar met tot 10 tellen om een driftige uitval te bedwingen en jezelf onder

controle te krijgen. Het helpt even goed, zeker als we net als de kinderen ook de volgende

goede raad opvolgen:

Een goede raad:

zoek nieuwe manieren om naar een verhaal, een gesprek te luisteren,

zet je culturele bril af, of stel hem scherp

probeer rustig te blijven, als iets niet meteen duidelijk is,

*verbeeld je raadsels op te lossen als je niet begrijpt wat er staat,

*vraag je zelf, ‘wat weet ik wel?’, niet aldoor ‘wat weet ik niet’

*leer jezelf creatief te denken, buiten de geijkte kaders.

Wanneer u in een moeilijke situatie belandt, waar u echt niet mee om kunt gaan, kruip dan

niet in uw schulp. Neem zelf het initiatief en zoek naar een oplossing, raadpleeg anderen en

praat erover. Niets doen lost niets op, bovendien leert men er niets van voor de volgende

keer. Dat is immers een van de moeilijke kanten van het leven in een andere cultuur, de

stapeling van irritaties en incidenten hoopt zich op en dat veroorzaakt nog meer frustratie.

Dus doe er wat aan! Zo snel mogelijk.

Processen

Bij het vertrek naar een ander land spelen er naast het kennis maken met de feiten en het

zich verdiepen in de menselijke aspecten ook nog andere processen. Het is goed om daarvan

op de hoogte te zijn want als men van te voren al een beetje de loop dingen weet, hoe het

inburgeren meestal gaat, bevordert dat een snellere en simpeler gang van zaken.

Het is opvallend dat er nu veel actie-woorden gebruikt worden, leren, weten, kennen,

loslaten, inburgeren en wennen: kortom er is werk aan de winkel.

Voor het weggaan ligt het loslaten

Bij het verlaten van uw land kunt u niet zomaar de deur achter u dicht trekken alsof u met

vakantie gaat. Allereerst is er het loslaten, het actief geestelijk afstand nemen, van wat nu

huis, omgeving, familie en vrienden, het netwerk en werk voor u zijn. We kunnen het

omschrijven als uitgraven van wortels of het lichten van de ankers. Dat kan al in de stille

periode beginnen, wanneer men aan het idee moet wennen. We kunnen echt niet goed

vertrekken als we nog vast zitten!

Dit kan een verdrietig proces zijn, loslaten kan pijn doen. Het is een vergissing om dit te

negeren, weg te stoppen. Verdriet gaat niet zo maar weg, het gaat mee naar de volgende

fase in het transitieproces. We kunnen ons bijvoorbeeld verdrietig voelen als er gesproken

wordt over een leuk plannetje in de zomer, terwijl wij in april al vertrokken zullen zijn. Je dat

realiseren kan pijnlijk zijn. Zie het onder ogen, praat erover en blijf over zulke dingen niet

tobben. Niet aan denken helpt.


21

Los ook je onopgeloste conflicten met vrienden of familie op voor je vertrekt, ook de emotio-

nele rekeningen kun je beter vereffenen. Dan is er geen gevoel van bitterheid bij het weg-

gaan.

En dat alles doen we terwijl wij ons ondertussen oriënteren op feiten, verdieping zoeken in de

cultuur en de samenleving, ons cultureel trainen en ons voorbereiden op wat komt.

Het klinkt zo simpel, afscheid nemen, maar het is een hele klus, neem er nu de tijd voor. Want

maar al te snel komt u in een soort stroomversnelling, breekt er een tijd aan van praktisch

zijn, regelen, organiseren en het hoofd koel houden. straks gevolgd door de reis, het

acculturatieproces en het acclimatiseren. Spreid uw energie en ga voor de lange adem! Zo

kan deze onderneming een succes worden terwijl tv uitzendingen laten zien hoe makkelijk “ik

vertrek” kan eindigen als een débacle (zoals vaak in het programma Ik verrek).

Het acculturatieproces

Wanneer dan de huisdeur dicht is, de reis achter ons ligt en we echt weg zijn, komen we in

het vervolgtraject. Het wennen aan het nieuwe land, een plaats vinden in de andere

samenleving.

Dit proces is grondig in kaart gebracht, zie de acculturatie curve, ontwikkeld door Dr Geert

Hofstede op basis van uitvoerig onderzoek. (Allemaal Andersdenkenden)


22

In de eerste weken in een vreemde culturele omgeving krijgen veel mensen te maken met

gevoelens van opwinding, euforie: wat is het allemaal fantastisch, het reizen, het land, de

cultuur, de mensen. De verhoogde lichtinval, zoals in de tropen, bevordert dit ook. De

wittebroodsweken zijn aangebroken als alles meewerkt.

Daarna komt dan meestal de cultuurschok: we merken dat de fundamentele waarden, die ik

eerder besprak in de ijsberg figuur, waarden die we met de paplepel in gegoten kregen en die

we ons niet echt bewust zijn, lang niet altijd gedragen worden in de nieuwe cultuur. We

herkennen gevoel en gedrag niet, dit leidt tot irritatie, gefrustreerd zijn en soms behoorlijk

wat stress. Veel dingen moet je, net als kind vroeger, weer opnieuw leren. Mensen die voor

hun werk uitgezonden worden en ook migranten hebben in deze beginfase dan ook vaak

meer medische klachten dan voor hun vertrek of na hun aanpassing.

In de derde fase begint men zich van de schok te herstellen, we raken gewend aan de cultuur,

werken aan een nieuw sociaal netwerk, we voelen ons steeds meer wortel schieten of wel

ons anker begint te pakken. De acculturatie is in volle gang.

In de laatste fase is er een nieuw mentaal evenwicht ontstaan, de uitkomst kan individueel

verschillen:

Sommigen voelen zich blijvend vervreemd, houden veel last van heimwee en blijven

vergelijken met hun thuisland, terwijl anderen zich gediscrimineerd voelen. Terugkeer is

dan een alternatief, zij voelen zich de spijtoptanten;.

Ook kan er een vlucht ontstaan in de “social bubble”, ons kent ons, Hollanders onder

elkaar;

Anderen kiezen rigoureus voor de nieuwe wereld, gaan daar helemaal in op en worden

ook wel impats genoemd, “gone native”;

De biculturelen voelen zich thuis in beide culturen en wisselen gemakkelijk van thuisland

– toch zien de bewoners van de 2 thuislanden dat vaak anders -, maar er zijn ook

De transpatriates, zij hebben zich een zo grote cultuurgevoeligheid eigen gemaakt,

hebben zich zo ontwikkeld dat hun culturele vaardigheden inzetbaar zijn in welke cultuur

dan ook. Zij zijn de succesvolle moderne werkers, managers en leiders die van de ene job

naar de andere vliegen of drie jaar hier, twee jaar daar en dan weer thuis gestationeerd

zijn. -Maar wat vindt het gezin?-

Toch kennen ook transpats cultuurschokken, maar kunnen die wellicht beter incasseren door

hun ervaring en persoonlijkheidsstructuur. Wellicht zijn zij in het bezit van een ‘liquid identity’

een vloeibare identiteit (term Z. Baumann) en gaan gemakkelijk in een vreemde haven voor

anker!


23

De tijdsduur van dit overgangsproces, kan variëren van weken tot een jaar afhankelijk van de

persoon, de cultuur, de situatie en de frequentie. Verschil genoeg dus om niet ongedurig te

worden als het niet aldoor meezit.

Tips

Schuilen op een veilige plek helpt niet, trek erop uit en zoek contacten, wees extrovert en

lees het versje nog een keer. Neem er in ieder geval de tijd voor en laat het glas half vol

zijn in plaats van half leeg.

Echt, een goede voorbereiding zal werken omdat de acculturatie versneld wordt, de

pieken en dalen worden afgezwakt en bovendien voelen we ons er lekkerder bij!

Onderzoek heeft dit uitgewezen. (Geert Hofstede, 1991)

Zo wordt het duidelijk dat de keuze tussen ’hemel of hel’ voor een deel in eigen hand kan

liggen! De feiten blijven hetzelfde, maar de manier van omgaan met die feiten bepaalt

het verschil.

Oordeel niet!

Het is verleidelijk en makkelijk om mensen uitsluitend op hun gedrag af te rekenen, het is

daarentegen een kunst om te verstaan. En werkelijk verstaan doe je in betrokkenheid. Maar

daarmee zet je jezelf ook op het spel en dat vergt de moed tot kwetsbaarheid. En die

kwetsbaarheid laat soms op zich wachten, uit angst voor het nietsontziende oordeel van de

wereld.

Hanna Arendt

Zet vooral de juiste bril op!

De duivel steekt in de verschillen die mensen elkaar aanpraten. (Ilya Trovanov)


24

Bijlage 1

Nederlandse identiteit

Hoe moeilijk is het niet om de Nederlandse identiteit te definiëren? Het lijkt wel of iedereen

weer andere aspecten belangrijk vindt. Bij mijn zoektocht naar betrouwbare informatie

stuitte ik op de volgende bijdrage op internet van N. Zuijdgeest. Zij studeerde Arabisch en

geeft trainingen in identiteit, beeldvorming en diversiteit.

Bij het in kaart brengen van je identiteit spelen vijf gebieden die iedereen deelt een rol, alleen

bij iedereen op een andere manier. Dat zijn de cultuur van groepen, achterstelling of

discriminatie, bevrijding en emancipatie, je eigen levensverhaal en ándere culturen in

Nederland. Bij identiteit gaat het over zingeving, over continuïteit en ook over verandering.

Want jij blijft als persoon hetzelfde maar facetten kunnen veranderen. Je kan je dus op een

gegeven moment meer of minder Nederlander gaan voelen. F. van Kammen bevestigt die

verandering in een mailtje: “Ik koester in geen geval mijn Nederlandse identiteit, woon in een

klein dorpje in Chili en geniet van de rust en het warme gevoel wat de bewoners mij geven.”

Afkomst

Waar je vandaan komt en wie je ouders en familie zijn speelt een grote rol. Je eigen identiteit

bepalen doe je door naar andere mensen te kijken, als een soort spiegel van jezelf. Als je

eenmaal weet wat je wortels zijn kun je beter bij jezelf blijven, zeker wanneer je in het

buitenland gaat wonen. Als je hecht aan wie je bent wil je die identiteit door geven aan

kinderen en aan kleinkinderen. Dat kan door hen er aan te herinneren dat ze vrienden en

familie hebben in Nederland en hen te vertellen over wat er in Nederland gebeurt.

Uitleg

Lammert de Jong schreef het boek Being Dutch more or less en zwierf over de hele wereld.

Als hij moest uitleggen waar hij vandaan kwam, noemde hij eerst de feiten: waar ligt

Nederland en hoeveel mensen wonen er. Maar: “Voor mij is identiteit vooral een

verbeelding: welke verhalen neem je mee, welke ervaringen in je leven zijn belangrijk en die

verbeelding verandert met de tijd. Dat betekent dat identiteit vooral geconstrueerd is.”

Dat deze redenering van De Jong nog niet zo gek is, blijkt nu Nederland een immigratieland

geworden is. “Van mensen die hier komen eisen we dat zij Nederlander worden. Dat doet

geforceerd aan, omdat daar tal van verschillende meningen over zijn. Waar je wel naar kunt

kijken is naar wat bezonken is in onze samenleving: de wetten en de Grondwet, waarin

dingen verankerd zijn die van belang zijn voor onze samenleving. Maar daarin onderscheiden

we ons niet van andere veel andere landen.' Nederlandse identiteit? Het blijft lastig”.

Voorbeelden

We zijn niet competitief, we kunnen beter niet boven het maaiveld uitsteken, doe maar

gewoon dan doe je al gek genoeg, en een profeet wordt niet geëerd in eigen land. Maar een

Nederlander is niet alleen zuinig bij de thee: we presenteren een koekje, maar we zijn ook

zuinig met complimenten, zoals blijkt uit het volgende stukje op internet. “O, die heb ik al


25

lang” of “het is een uitverkoopje hoor”. Dat is de klassieke reactie als een Nederlander een

aardige opmerking krijgt over een kledingstuk. Nederlanders en complimenten vormen een

ongemakkelijke combinatie. Zowel in het geven als bij het ontvangen van complimenten:

“Het gaat Nederlanders makkelijker af om elkaar te bekritiseren dan elkaar complimenten te

geven. Dat zit niet echt in onze volksaard. Dan komt het calvinisme een beetje boven. Daar is

op zich niet zoveel mis mee, behalve dat het wel goed zou zijn als mensen kunnen omgaan

met waardering. Daar zijn we gewoon niet zo makkelijk in.”

Hoort bij mijn werk

“Onze calvinistische soberheid zorgt ervoor dat we ook zuinig zijn met het geven van

complimenten. Terwijl het dagelijks leven een stuk prettiger zou zijn als we dat vaker zouden

doen”, zegt Poortvliet. “Er wordt maar heel weinig gezegd: 'dat heb je goed gedaan.' En als

het wel gebeurt, is de reactie maar al te vaak: 'Dat hoort toch bij mijn werk?'”

“Amerikanen zijn wat complimenten betreft de tegenpolen van Nederlanders”, zegt de van

oorsprong Amerikaanse Wereldomroep-verslaggever Robert Chesal: “Je hoort eigenlijk pas

wat in Nederland als je iets niet goed gedaan hebt. En als je niets hoort, kun ervan uitgaan

dat je het goed doet. Maar je hoort het niet expliciet; dat is de heersende cultuur. In Amerika

is dat heel anders; daar geeft men makkelijker complimenten.”

Zelfverzekerd volk

Chesal woont nu bijna 25 jaar in Nederland. Hij is niet ernstig aan zichzelf gaan twijfelen,

maar hij moest wel wennen. “Omdat we zoveel complimenten geven en krijgen, zijn

Amerikanen een vrij zelfverzekerd volk.”

“Managers van Nederlandse bedrijven zouden er goed aan doen hun werknemers vaker een

veer in de hoed te steken”, stelt Poortvliet. Bijvoorbeeld om hun personeel vast te kunnen

houden als de economie verder aantrekt en als de vergrijzing zorgt voor een krappe

arbeidsmarkt. “Werknemers vinden het plezierig om erkenning te krijgen voor hun

inspanningen. De belangrijkste reden waarom ze een punt zetten achter hun baan, is een

gebrek aan waardering,” aldus Poortvliet, die zelf een managementfunctie heeft.

De samenleving lijkt een soort collectieve psychische stoornis op te lopen door de manier

waarop Nederlanders met elkaar omgaan. “Je kunt zeggen dat de hele samenleving lijdt

onder wat men noemt een narcistisch tekort”, zei de socioloog Paul Schnabel onlangs tegen

radiostation BNR Nieuwsradio. “Er is voortdurend behoefte om zelf bevestigd te worden,

maar heel weinig behoefte om anderen te bevestigen,” aldus Schnabel over het breed

gevoelde gebrek aan wellevendheid in de Nederlandse samenleving. Als oplossing ziet de

socioloog dat Nederlanders zelf wat voorkomender en hoffelijker worden. “Het klinkt banaal,

maar dat zijn wel de dingen waar het om gaat.”


26

Bijlage 2

De Oosterburen

Als er over cultuur gesproken wordt, kun je bijna niet om de stereotypes heen die in de loop

der jaren zijn ontstaan. En alhoewel stereotypes vaak gestoeld zijn op vooroordelen, kan er

ook een kern van waarheid in zitten. Over onze oosterbuur hebben wij Nederlanders

verschillende vooroordelen. Bijvoorbeeld dat ze 'grundlich und punktlich' zijn, geen humor

hebben en elke dag 'Bratwurst' en 'Bier' nuttigen. Onze buren houden van regels en houden

zich eraan, thuis en in het werk.

Wanneer je in Duitsland gaat werken, is het belangrijk om rekening te houden met bepaalde

cultuurverschillen. Ze plannen normaalgesproken afspraken en vergaderingen ver van te

voren in en hebben dan ook al voorbereid wat er precies op de agenda staat. Het is dan ook

raadzaam om een afspraak alleen te verzetten als daar een hele goede reden voor is.

Eerlijkheid wordt gewaardeerd dus laat een half verzonnen smoes liever achterwege.

Brainstorm sessie

Als de vergadering is begonnen, worden de punten van de vooropgezette agenda meestal

keurig afgelopen. Het is dan ook bijna 'not done' om te besluiten een brainstorm sessie

tijdens de vergadering te beginnen zonder dat die van te voren is ingepland. Brainstormen

wordt gezien als een mogelijkheid om wat structuur te geven aan losse ideeën. Maar men

moet van te voren tijd hebben gehad zich hierop voorbereid te hebben.

Tutoyeren en ‘Sie sollen nicht dutzen’

Alhoewel afhankelijk van het betreffende bedrijf, is de bedrijfscultuur in Duitsland in veel

gevallen sterk hiërarchisch. In een Nederlandse situatie is het niet ongewoon om

onaangekondigd het kantoor van een leidinggevende binnen te stappen. In de Duitse context

daarentegen is het onacceptabel om zomaar het kantoor van je baas binnen te lopen. En je

leidinggevende tutoyeren en met de voornaam aanspreken wordt al helemaal als ongepast

geïnterpreteerd. Ook onder collega’s. Deze formele manier van met elkaar omgaan laat zich

bijvoorbeeld zien in de uitdrukking 'Sie sollen nicht dutzen'. Er is geen directe vertaling voor,

maar het mag duidelijk zijn dat het zoveel betekent als dat het niet gepermitteerd wordt

iemand in de tweede persoon enkelvoud aan te spreken. Wallast heeft hier ervaring mee:

Tijdens een volle vergadering sprak ik destijds een directeur aan met 'du' en stelde ik hem

een vraag. Hij slikte even, knipperde met zijn ogen en gaf keurig antwoord. Later begreep ik

van mijn opdrachtgever dat dit niet volledig in lijn met de omgangsvormen was.” Maar echt

last zegt hij niet te hebben gehad van de verschillen in de omgangsvorm: “Duitsers hebben in

die zin alle begrip voor hun onbeschaafde westerburen.” Ofschoon de zaken in Duitsland,

afhankelijk van de persoonlijke en professionele relatie, steeds vrijblijvender worden is het

wijs om voorbereid te zijn op een redelijk formele toon.


27

Vrienden

Uit alle gesprekken die wij met expats voeren die voor langere tijd in het Duitsland wonen en

werken blijkt dat Duitsers werk en privé redelijk gescheiden houden. Het is over het

algemeen niet een cultuur waarin je heel gemakkelijk vrienden maakt. Maar als je elkaar

beter leert kennen, zul je merken dat je het vertrouwen wint en dan hechte vriendschappen

kunt opbouwen. (rnw)


28

Achtergronden en informatie

29

De uitzending

Paradoxaal genoeg kun je je eigencultuur pas echt leren kennen wanneer je in het buitenland

zit.

L. Poorter, stelling bij proefschrift

Inzicht

Wanneer we aan het wennen zijn een toekomstige expat, transpat, impat of emigrant te

worden, krijgen we al snel te maken met instanties die betrokken zijn bij ons toekomstige

vertrek. In deze periode voor ons vertrek is goed inzicht in wat ons contractueel te wachten

kan staan belangrijk. We zien hoe de globalisering van de economie historisch gegroeide

situaties kan veranderen en hoe ook hier interculturele vaardigheden, zowel persoonlijk als

bedrijfsmatig, een gunstige invloed kunnen hebben op een geslaagde uitzending.

Dit onderdeel is dan ook niet alleen bedoeld voor de aanstaande expats maar juist ook voor

diegenen die verantwoordelijk zijn voor de uitzending van medewerkers binnen een bedrijf,

een stichting, een kerk of genootschap, de overheid , een niet gouvernementele organisatie

(NGO).

We lazen in het vorige hoofdstuk hoe een uitzending in levens ingrijpt en hoe men zich

daarop kan voorbereiden. De kernvraag is nu: welke extra kennis en kwaliteit zou een HR

manager nog kunnen verwerven om het uitzendbeleid van de werkgever voor alle

betrokkenen te optimaliseren?

Achtergrond

In Nederland, als zeevarende natie, kennen we een eeuwenlange geschiedenis van overzees

handel drijven, met Japan, Indonesië, Suriname en Zuid-Afrika om slechts de bekendste te

noemen. Ook de zending bracht de gelovigen in contact met vreemde culturen. Zelfs nu in

het begin van de 21e eeuw wordt in de politiek nog verwezen naar de volgens sommigen te

prijzen VOC mentaliteit! Internationaal handelen is ons niet vreemd. De kaders zijn wel

veranderd: kralen en glitter werden vervangen door artikelen die passen bij onze con-

sumptiementaliteit. Kolonialisme is uit de gratie, neo-kolonialisme klinkt als een verwijt.

Handelen willen we graag! Nederlanders staan in de cross-culturele polls dan ook vaak

bovenaan. Volgens de laatste gegevens uit 2011, maakt handel een derde van onze economie

uit. Wereldwijd is de globale economie gegroeid, ook voor die landen die historisch gezien

weinig of geen ervaring hebben in internationaal handel drijven.

Toch is het opvallend dat de vakliteratuur over het internationaal uitzenden van mede-

werkers voornamelijk gebaseerd is op gegevens uit de Verenigde Staten van Amerika. Pas de

laatste decennia komen er uitvoeriger analyses van de Europese multinationals en hun

manier van zaken doen. Dit heeft tot gevolg dat er kritisch gekeken moet worden naar de

herkomst van de beschikbare informatie over internationaal, intercultureel management. In

Achtergronden en informatie

30

Amerika liggen immers de verhoudingen tussen de binnen en buitenlandse markten anders

dan in Europa, terwijl historisch gezien het land naar binnen gekeerd is. (H. Scullion, C. Brewster,

2009). China, India en Japan stomen nu in de 21 e eeuw op in de wereldhandel. Amerikaanse

handelsconcepten zijn niet klakkeloos over te nemen. (Mayerhofer, 2002)

In Europa is het handelsklimaat duidelijk beïnvloed door een andere cultuur en historie. Er zijn

op 5 uur autorijden verschillende culturen te vinden, om te zwijgen over de diversiteit binnen

een actieradius per vliegtuig van 5 uur. Er bestaan culturele verschillen met een lange historie

van vaak nog oud zeer die tot uiting komen bij voetbalwedstrijden tegen Duitsland: “We

willen oma’s fiets terug!”, onbewust onbehagen is onberekenbaar.

Nu maakt de Europese Unie, met een vrij vervoer van goederen, kapitaal en werkkrachten, de

uitbreiding van internationalisering van grote én kleine bedrijven eenvoudiger. Met als

mogelijk gevolg overnames, fusies en de privatisering van staatsbedrijven die zo in buiten-

landse handen komen. Voor alle medewerkers, maar zeker voor het management werkt dit

door in bedrijfsvoering en persoonlijke contacten op alle niveaus. Deze processen stellen

hoge eisen aan personeelsmanagers. Temeer daar er door het wegvallen van de grenzen

binnen het Schengen gebied, de uitbreiding met de landen van het voormalige Oostblok

binnen de EU een grotere mobiliteit van werkers is ontstaan. Zo kwamen er zelfs nieuwe

woorden: euro-commuters of euroforensen en frequent-flyer werkers! Niet alleen in laag- of

ongeschoolde arbeid maar tot in het topmanagement toe. Naast de expats kennen we nu ook

de transpats, impats en repats, over wie straks meer.

Volgens het oude gezegde ‘De tijden veranderen en wij met hen’, veranderen ook de cross

nationale contacten - in de wereld voor de gewone burger. Er wordt meer gereisd, ook over

grotere afstanden, een vakantie in Thailand, een winterreis naar de zon? Gaan we lekker naar

Zuid-Afrika? Internationaal is niet exclusief meer, het wordt steeds gewoner. Zo wordt het

handelsverkeer, ook over grotere afstanden steeds frequenter: Chinese wijnen in Europa, een

kleine importeur, big business! Indiase call centres voor Europese bedrijven en zomer-

groentes uit Egypte in de winter in onze supermarkten. Dit vraagt in organisaties om cross

nationale contacten, aanpassingen en overleg, kortom om mensen met interculturele

vaardigheden en kennis. Onder invloed van de bovengenoemde ontwikkeling is een onder-

nemingsklimaat ontstaan waarin de buitenlandse vestigingen van (Nederlandse) bedrijven

steeds meer een autonome positie in zijn gaan nemen. Er ontstaat meer ruimte voor eigen

initiatief, eigen bedrijfsvoering, zolang het maar past in het alomvattende plan van het

moederbedrijf. In het Amerikaanse model wordt vaker van de overzeese bedrijfsonderdelen

verwacht en zelfs geëist dat zij volgens de Amerikaanse blauwdruk werken. Dit is ook terug te

zien in de organisatie van sommige NGO’s.

Anderland, volwassen verkassen

Documents

Transcript of Anderland, volwassen verkassen