Ahmet Yavuz Sahin - Sultan II. Mahmud Ve Donemi

7/28/2019 Ahmet Yavuz Sahin - Sultan II. Mahmud Ve Donemi

1/204

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALISLM TARH BLM DALI

SULTAN II. MAHMUD VEDNEM

Yksek Lisans Tezi

AHMET YAVUZ AHN

stanbul, 2009


2/204

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALISLM TARH BLM DALI

SULTAN II. MAHMUD VEDNEM

Yksek Lisans Tezi

AHMET YAVUZ AHN

Danman: PROF. DR. ZYA KAZICI

stanbul, 2009


3/204


4/204

i

NDEKLER

NDEKLER.. I

NSZIV

KISALTMALARVI

GR

A. DOUMU VE EHZDEL...2B. CLSU...6

BRNC BLM

DNEMN SYAS OLAYLARI

A. SYASET...11

I. Sened-i ttifak..19

II. Sekbn- Ceddin Tekili..26

III. Alemdr Mustafa Paaya Kar Yenieri Ayaklanmas..30

IV. Merkez Otoritenin Glenmesi in Yaplan Baz Sadret

Deiiklikleri ...40

B. DI SYASET.....42

I. Erfurt Grmesi.42

II. Osmanl-Rus Sava ve Tatarie Zaferi.44

III. Bkre Muhedesi ...49

IV. Son Osmanl-ran Sava..50

V. Osmanl-Rus Harbi ve Edirne Antlamas (18281829)...53

VI. Cezayirin Fransa Tarafndan gali.62

VII. Osmanl-Rus likileri ve Hnkr skelesi Antlamas...66


5/204

ii

KNC BLM

MLLYETLK FKRLERNN OSMANLI TOPRAKLARINDA

SEBEP OLDUU SYANLAR

A. SIRP SYANLARI (1804-1817)....74

I. syann Balamas ve Gelimesi.....76

II. syanlara Rusyann Karmas......78

B. VEHHB SYANLARI80

Haremeynin Vehhblerden Temizlenmesi ve II. Mahmuda Gzi Unvannn

Verilmesi....80

B. RUM SYANLARI (18151830)...82

I. Rumlarn Osmanl Devletindeki Durumu..82

II. syann Sebepleri85

III. Tepedelenli Ali Paa Meselesi ve syanla lgisi...88

IV. syanlarn Balamas (Eflak-Budan syan)....................91

V. Mora syan....93

VI. Osmanl Devletinin syanlara Mdahalesi......94

VII. Mehmet Ali Paann syanlara Mdahalesi.......99

VIII. Avrupa Devletlerinin syanlara Mdahalesi..99

C- MISIR VALS MEHMED AL PAANIN SYANI (18311840) ..102

I. syann Sebepleri...105

II. syann kinci Safhas ve Nizip Sava (1839).....111

NC BLM

SULTAN II. MAHMUDUN REFORMLARI

A. ASKER REFORMLAR......121

I. Ekinci Ocann Kuruluu..124


6/204

iii

II. Vaka-i Hayriyye (Yenieri Ocann Kaldrl)..130

III. Askr-i Mansre-i Muhammediyyenin Kuruluu149

B. DAR REFORMLAR..153I. htisb Nezreti.157

II. Nfus Saym ve Kadastro.......158

III.Posta, Pasaport ve Karantina Uygulamas......160

C. TOPLUMSAL REFORMLAR.....162

I. Giyim Kuamla lgili ....162

II. Vakflarla lgili ....164

D. ETME YNELK REFORMLAR..166E. EKONOMYE YNELK REFORMLAR..170

F. II. MAHMUDUN AHSYET VE LM.... 172

SONU..182

EKLER..187

BBLYOGRAFYA.. 191


7/204

iv

NSZ

Osmanl Devleti sosyal yapsyla, devlet kurumlaryla, ilme ve adlete vermiolduu deerlerle tarih sahnesine km ve bylece muazzam bir medeniyet seviyesine

ulamay baarmtr. phesiz Devlet-i Alyyenin bu baarsnn altnda, slm

dininden ald ilham vardr ki bu ilhamla musr medeniyetler seviyesini yakalayp,

rklar ve dinleri farkl pek ok insann asrlarca bir arada huzurlu bir hayat srmelerini

salamtr.

Zamanla, gerek ite gerekse dta meydana gelen baz gelimeler, ister istemezOsmanl Devletini de etkisi altna almt. Gittike zlmeler kanlmaz olmaya

balad. Bu kt gidiat nleyebilmek iin hem Pdiahlar hem de ileri gelen devlet

adamlar are araylarna koyuldular. Neticede reformlar ve slahatlara bavuruldu. te

tam bu noktada Sultan II. Mahmud devri, devletin kurtarlmas abalarnn n plana

kt nemli bir zaman dilimi olarak karmza kmaktadr.

Sultan II. Mahmud ve Dnemi adl almamzda, arlkl olarak II.

Mahmudun devlet politikas eitli ynleriyle ele alnmak suretiyle, dnemin belirgin

karakterleri ilenmeye allmtr.

almamz esas itibariyle blmden mteekkildir. Birinci blmde, II.

Mahmud henz tahta ktnda kendisini nasl bir ortamn bekledii, zaman ierisinde

durumlara gre ne gibi tedbirler ald ve d devletlerle yaplan harpler neticesinde

imzalanan ar antlamalarn etkileri, eitli alardan ele alnmtr.

kinci blmde, Osmanlnn yklmasnda en byk paya sahip olan,

milliyetilik fikirlerinin tesirleri, yayllar ve devletin yklmasnda nasl etkili

olduklar teferruatyla ortaya konulmutur. Son blmde ise, Vaka-i Hayriyye

(Yenieri Ocann ilgas) bata olmak zere onun slahatlar incelenmitir.

Bu alma hazrlanrken, dnemin kendi yazl kaynaklar bata olmak zere,

dnemle ilgili pek ok aratrmalardan yararlanlmtr.


8/204

v

Aratrmamn tm aamalarnda, her trl desteini bana salayan muhterem

hocam Prof. Dr. Ziya Kazcya, yetimemde emei geen tm hocalarma, aileme vetezimi hazrlarken yardm ve tevikini hibir zaman esirgemeyen eim Ayla ahine

teekkr bir bor bilirim.

29 Ocak 2009

Ahmet Yavuz ahin


9/204

vi

KISALTMALAR

age. Ad geen eseragm. Ad geen makale

bk. Bak, baknz

c. Cild, cildicc. Celle cellh

ev. eviren

Der. Derleyen

DA. Diyanet slm AnsiklopedisiDz. Dzenleyen

H. Hicr

Haz. Hazrlayan

Hz. Hazreti

A. slm Ansiklopedisi

M. Miladi

nr. Nereden

. lm

s. Sahife

s.a.v. Sallellh Aleyhi Vesellem

TOEM Tarih- Osman Encmeni Mecmuas

trc. Tercme eden

yy. Yzyl


10/204

1

GR


11/204

2

A. DOUMU VE EHZDEL

Sultan II. Mahmud, Sultan I. Abdlhamidin Nak-i Dil Vlide Sultandan, 13Ramazan 1191/20 Temmuz 1785te dnyaya gelen oludur.1 Babas ldnde henz

drt yanda olan II. Mahmud, ocuu olmayan III. Selim tarafndan bir z evlat gibi

titizlikle yetitirilmitir. III. Selim, IV. Mustafann on drt aylk saltanat srasnda

ehzde Mahmud ile sk sk temas ederek ona msiki retmek bahanesiyle, tahta

geince yapmas icap eden her eyi, yeterli dzeyde telkin etmiti.2

Annesi Nak-i Dil Vlide Sultann Fransz asll olduunu iddia edenlerdevardr. Bu iddiaya gre: 1766 Senesinde Martinik Adasnda Dbuk ailesinden

Matmazel Dbuk adnda bir kz dnyaya gelir. Ayn tarihte yine ayn aileden, bilahare

Napolyonun zevcesi olan Jozefin domutur. Bunlar iki karde ocuklardr (kuzen).

Jozefin, Fransaya gelip izdiva yaptktan sonra Matmazel Dbukda Fransaya gelip

tahsil yapmak zere manastra girer. Tahsilini tamamladktan sonra 1784de Fransadan

gemi ile ayrlr. Gemi yolda su almaya balaynca baka bir gemi yetiip herkesi

kurtarr. Yolcular Mayorka adasna gtrrken yolda Cezayir korsanlarnn eline den

Matmazel Dbuk esir olur. Sonra da Cezayirden stanbula getirilir. On be-on alt ay

iinde Matmazel Saraya girer ve Vlide Sultan olur. Nihayet 1817de vefat eder. II.

Mahmud, validesinin akrabalarn aratrmak isteyince, Matmazel Dbukun enitesi

Marle, stanbuldaki Fransz eliliine mracaat eder. Sefirlik bu iddiaya hi ehemmiyet

vermemitir. Fakat bunun zerine II. Mahmudun validesi Fransz olduuna dair ortada

bir kanaat hsl olur. Dr. Cabana: Mamafih bu efsane bir kere ortaya kmtr. Artk

onun izlesi kabil deildir. der. Bu hikyenin tarihi bir hakikat olduunu, ispat edecek

kesin bir vesika elde yoktur. Bu meseleyi tenvir iin yazlan makaleler hep tezatlar ve

yanllklarla doludur.3 Bu mesele hakknda o kadar ok yorumlar yaplmki, Sultan

Mahmudun slahatlnn temelinde bu Fransz kadnn tesiri olduu ve hatta Sultan

Muradn Franszca lisann sevmesinin sebebi damarlarnda Fransz kannn

dolamasndan ileri geldii de sylenmitir.

1 . Mehmed Sreyy, Sicill-i Osman, stanbul 1308, I, 73.2 . Ylmaz ztuna, II. Mahmud, Ankara 1989, s. 107.3

. Ahmed Refik Altnay, Mahmud-u Sninin Vlidesi Fransz myd?, Tarih-i Osman EncmeniMecmuas (TOEM), stanbul 1341, 87/218219.


12/204

3

Bu iddia zellikle Batl kaynaklarda ok fazla rabet grm ve zaman zaman

Fransann Osmanl ile ilgili ilikilerinde kullanlmaya kalklmtr. Ahmed RefikAltnay, konu ile ilgili olarakTarih-i Osman Encmeni Mecmuasnda yazm olduu

bir makalede, Trklerce Pdiah hanmlarnn Trk veya ecnebi olmasnn hibir

kymeti olmadn, ancak ecnebi olanlarndan devletin ok fenalk grdn, bunlarn

ierisinde olan Rus asll bir criye Hrrem Sultann ihtirasndan dolay -drt masum

ehzde ve iki Vezir-i zamn kurban gittiini ifade eder.4 Bu meseleye dair Osmanl

kaytlarnda herhangi bir belge olmamasna ramen, Batllarn aklna byle bir

hikyenin durup dururken hangi maksatla geldiini ve bu iddialarna srarla vurguyapmalarnn nedeninin ne olduunu anlamak kolay deildir.

II. Mahmud, kendisinden 23 yl byk olan III. Selimin (babasnn amcaolu-

amcazdesi), devlet idaresine ynelik fikirlerini benimsemiti. Dolaysyla onun

zaaflarndan gereken dersi alarak ayn hatalara dmemeye almtr.

Clsu da, vefat da Temmuz ayna denk gelen5 Sultan II. Mahmud, edebiyata

merak salmt. Edebiyat, mzik, akid ve Arapa dersleri alan Sultan Mahmud,

Topuluk alannda ok iyi bilgi sahibi idi. zellikle XVIII. ve XIX. yy. sultanlarnn

ortak hedefi olan, Osmanl Devletinin yeniden eski ihtiaml gnlerine dndrlmesi

hayalini ana gaye olarak kendisine iar edinmiti. Tm Osmanl Pdiahlarna dnya ve

pdiahlk hakknda retilmesi kural olan mistik bilgiler ona da retilmitir.6 Hibir

bat dilini bilmedii iin bat hakknda dorudan doruya bilgi edinememiti.7 Ayrca II.

Mahmud, kendisinden sonra gnmze kadar gelen tm Osmanoullarnn atas olup,

drd ikbal (Pdiaha e olmaya namzet gzde cariye) olmak zere toplam on yedi tane

kadn efendiye ve yirmi ocua sahiptir.8

4 . Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Altnay, Mahmud-u Sninin Vlidesi Franszmyd?, TOEM, 87/218224.5 . Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, stanbul 1302, VI, 38.6. Enver Ziya Karal, II. Mahmud, slm Ansiklopedisi (A.), VII, 165; Kemal Beydilli, Mahmud II,Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA.), Ankara 2003, XXVII, 352; Karal, Osmanl Tarihi,Ankara 1988, V, 142.7

. Bilgi iin bk. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, trc. Metin Kratl, Ankara 1998, s. 7879.8 . Ahmet Akgndz Said ztrk, Bilinmeyen Osmanl, stanbul 1999, s. 239240.


13/204

4

Sultan II. Mahmud, lim, kil (zeki), muktedir, mdebbir(tedbirli) vakur, mehib

(heybetli), ve ecaatli bir hkmdard. yi bir air, bestekr ve ayn zamanda da hattatt.Devrinin tm bilgileriyle mcehhezdi. Son zamanlarnda biraz Franszca rendii de

rivayet edilmektedir. Adl mahlas (bilahare iirlerinde kulland ikinci ad-lakab)

ile iirler de yazmtr.9 Ayrca Yenieri Ocan kaldrrken bu tekilatn bir paras

olan Mehterhneyi de kaldrm, onun yerine bat tr asker bandoyu kurmutu. Ancak

o, geleneksel Trk Msiksi hayrandr. Her ne kadar yeniliki olsa da, kiisel zevkleri

eskiden yana idi. Sultan II. Mahmud, ney flemede ve tambur almada std idi. Trk

Msiksinin son byk hmisi diyebileceimiz Sultan II. Mahmud, std bir besteciolarak ok gzel eserler vermitir. zellikle onun Hicaz Divn, msikmizin

aheserlerindendir. Hemen hemen Trk mziinin her tr ile megul olan Sultan, otuza

yakn eser meydana getirmitir. Bunlardan yirmi kadar ark, bugn hl repertuarlarda

yer almaktadr.10 Sultan Mahmud, Bat Msiksini resm olarak Trkiyeye sokmutur.

Yine Mzikay Hmynu Avrupa ve Trk mskleri blmleri halinde kurmutur.

Ayrca 1826da Askir-i Mansre-i Muhammediyye iin bizzat kendisi bir mar

bestelemitir. Msikmizin aheserlerinden olan u Hicz Aksak Dvnnn gftesi de

kendisine aittir.

Ebrlerinin zahm nihandr cierimde

Gl-ruhlerinin handeler em-i terimde

Ekin yerine kan dklr ddelerimde

Sevd-y muhabbet, esiyor imdi serimde

Takdre ne hcet bu da varm kaderimde11

Osmanl hattat Pdiahlar iinde gnmze eserleri en ok ulam olan da

Sultan Mahmuddur. Ebu Eyyb Trbesinde sanduka zerindeki pde hatlarnn da

9 . Tayyarzde, Tayyarzde Ahmed Ata, Tarih-i At, stanbul 1293, IV, 86-87; M. Sreyya, age., I, 73;M. Uur Derman, Sultan II. Mahmudun Hattatl, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri,stanbul 1990, s. 3940.10 . Sultan II. Mahmudun musiki almalar hakknda geni bilgi iin bk. Ylmaz ztuna, Trk MusiksiAnsiklopedisi, stanbul 1974, II, 23; Abdullah Kl, Musikinas Osmanl Padiahlar stanbullu

(1999), 1/4, 103.11 . ztuna, II. Mahmud, s. 16.


14/204

5

II. Mahmuda ait olduu nakledilmektedir.12 II. Mahmud, ayn zamanda zarif ruhuyla

pek ok hat aheserine imza koyan ve dnemin bide musikinas Dede Efendiye

hrmet ve iltifatlar sunan bir Sultandr.13

Ayasofya Camii, Fatih, Bayezid,Sleymaniye, Selimiye, Bursa Ulu Camii, skdar Yeni Valide, Emirgn ve Aksaray

Valide Camii gibi hanedan mensuplar tarafndan yaplan camilerde malakr tekniiyle

kabartlarak koyu renkli zemine yaptrma altnla hazrlanm cel sls levhalar

bulunan Sultan II. Mahmudun Bahekapda kendisi yaptrd Hidayet Camiinde de,

aa kabartma Ciharyr takm mevcuttur. Yine Selimiye Klasnda da ona ait

Cennet, kllarn glgesi altndadr. Hadis-i erifi vardr.14

II. Mahmud, Batl tarihiler tarafndan da Byk Hkmdr olarak

vasflandrlmtr. Dhilii bir yana, son derece sabrl ve azimli bir kiilie sahipti.

Balad bir ii bitirmede son derece atik ve sert olmakla birlikte icap ettiinde, yerine

gre geri adm atmasn da biliyordu. Pek ok meziyeti kendisinde cem eden Sultan II.

Mahmudun, yetimesini borlu olduu selefi III. Selimden bu ynleriyle daha dirayetli

ve liyakatli olduunu, daha sonraki pdiahlk yllarndan anlamaktayz. III. Selim gibi

byk bir sanat koruyucusu ve imarcs olan II. Mahmuda, Osmanl devletinin en

buhranl bir annda tahta kmak mukadder olmutu.15 Harpler ve isyanlar iinde geen

buhranl bir mr yaayan Sultan II. Mahmud, Osmanl Devletinin kkl kuvvetleri

olan ocak, ulem ve tarada hkim ynn ounluunun desteini almay baarmt.16

III. Selimin icraatlar Sultan II. Mahmuda k olmutu. Fakat o esnada gerek i

gerekse d buhranlar sebebiyle uzun bir sre icraatlarn gerekletirmeye frsat

bulamamt. Zira o esnada ilk hamleyi yapan Alemdr Mustafa Paa idi. ster istemez

onun bu atlm Pdiah ikinci plana drmt.17 Sultan II. Mahmudun en ok

eletirildii konu, batllamada bazen ly karm olmasndan ileri geliyordu.18

12 . Hsrev Suba, Hattat Osmanl Pdiahlar, Yeni Trkiye Mecmuas (2000), Osmanl zel Says:IV, 608.13 . Beir Ayvazolu, Gelenein Direnii, stanbul 1997, s. 40.14 . Bilgi iin bk. Derman, agm., s. 42.15 . ztuna, Byk Trkiye Tarihi,, stanbul 1978, VI, s. 416.16 . Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten28/111112 (1964), s. 603.17

. Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1969, II, 581.18 . Bilgi iin bk. Akgndz ztrk, age., s. 237; ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 420.


15/204

6

B. CLSU

Otuz birinci sultan olarak otuz bir yl Osmanl tahtnda kalan ehzde Mahmud,

III. Selimin tahttan indirilmesi (21 Rebilevvel 1222/29 Mays 1807) ve onun yerine

geen aabeyi IV. Mustafann clsu ve bunun da Bbl Baskn ile Alemdr Mustafa

Paa tarafndan hali zerine, 4 Cemziyelhir 1223/28 Temmuz 1808 tarihinde

Osmanl tahtna skntl ve buhranl bir dnemde oturtulmutur.19 nk II.

Mahmudun Osmanl tahtna oturmas, Osmanl tarihinde Kabak isyan diye bilinen ve

Sultan III. Selimin ahdeti ile sonulanan byk ve tehlikeli bir siyas olaydan sonrameydana gelmitir. Bu olaylar Sultan II. Mahmud devrinin siyas durumu zerinde derin

etkiler yapmtr.

Dnyann her eyi fnidir, nihayet bulur. Ama hiretin her eyi ebeddir,

nihayet bulmaz. Saadette bulunan saadette, hrmanda(mitsizlik, mahrumiyet) bulunan

mahrumiyette ebeddir. Her bir insan kendi ettiinden sual olunur. Ama Pdiahlar

mlknde ve cem-i memlikinde mevcut bulunan l ve edna ve sair ve kebir rical ve

nisa ve aniya ve fukarann mecmuundan sual olunur ve hesap olunur. Bunlarn cmlesi

taraf- haktan Pdiaha emanet olunmutur.20

Bu bilgiye gre pdiahlk Allah (cc.) vergisidir ve onlar yaptklarndan hirette

Allaha kar sorumludurlar. Adlet kesindir ve Allahta (cc.) adletlidir. te dnya ile

hireti uzlatran bu bilgiler nda II. Mahmut, amcas III. Selimden, Osmanlnn

iinde bulunduu kt durumu, ayn zamanda devletin kurtarlabilmesi iin yaplmas

gereken slahatn yapsn ve karakterini rendi.21

III. Selimin ldrlmesi, akabinde Alemdr Mustafa Paann yenieri ihtilali

ile ldrlmesi, i isyanlar ve d savalar neticesinde Osmanl Ordusunun devaml kan

kaybetmesi Sultan II. Mahmutta, kkl bir dzen deiiklii yapma duygu ve

19 . Ltfi, Tarih, VI, 31; M. Sreyya, age., I, 73.20

. Karal, age., V, 142.21 . Karal, age., V, 142143.


16/204

7

dncesinin gelimesine tesir etmitir. Bu uurda pek ok Pdiah ve vezirlerin,

imparatorluun muhafazac kuvvetleri nnde yerlerini ve hatta hayatlarn

kaybettiklerini biliyordu. Ancak devletin kurtuluu iin baka kar yol yoktu. Tek are,kapsaml bir slahat programnn hayata geirilmesiydi.

Genel itibariyle Sultan II. Mahmudun dnemine bakacak olursak, bu dnemde

Osmanl Devleti hzl bir gerileme srecine girmi bulunuyordu. Devlet mali ve

ekonomik ynden bozulurken, giderek devlet tekilatnn zayflamas, ordunun ve

eitim kurumlarnn kendini yenilemekten yoksun kalmas ayrca ulam ve haberleme

olanaklarnn gelimemi olmas gibi etkenler bu sreci gitgide hzlandran belli balsebepler olmutur. Vaziyetin en can yakc tarafysa devlet idarecilerinin Avrupada

meydana gelen deiikliklere itibar etmeyileridir. Gelien devletleraras ilikilere ayak

uyduramadklar gibi bu gelimeleri gereksiz gryorlard. Oysaki Avrupa devletleri

Osmanl Devletinin ierisinde bulundurduklar daimi temsilciliklerle devletin her

eyinden haberdar oluyorlard. Dolaysyla bu yolla zaman zaman devletin iilerine

karma imknna da sahip olabiliyorlard. Bu kt gidiata dur demek isteyen baz ileri

grl devlet adamlar ise, karlam olduklar muhalefet karsnda bir etki gsterme

imknna maalesef sahip deillerdi.

Sultan II. Mahmudu bekleyen sorunlar sadece devletin iteki sosyal knts

ve kurumlarnn yozlamas deildir. 1789 Fransz ihtilaliyle yaylmaya balayan

milliyetilik cereyanlar git gide Osmanl Devletinde isyanlara sebep olan ve devletin

yapsn sarsan d etkenli byk sorunlar olmutu.22

Sultan Mahmud, dama kmak suretiyle kendini kurtardktan sonra, kaplarn

almas ile si cellatlar saa sola katlar. silerin kamasndan sonra ehzde

Mahmud, hasekiler dairesinin damndan kuhne damna geti. Buradan seferli

kethdas Mehmed, Balala* Tayyar Efendi ve mam Hfz Ahmed Efendinin

dayadklar bir merdivenden aa inerek doruca Alemdr Mustafa Paann bulunduu

yere doru ilerledi. Bu srada Sultan III. Selimin cesedi banda bulunan Alemdr Paa,

22 . Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim, Belleten (1987), LI/201, 1217.


17/204

8

yanna getirilen ehzde Mahmudu grnce, tanmad iin kim olduunu sordu.

ehzde Mahmud olduunu renince, hemen ondan Selimin katillerinin

cezalandrlmasn istemi, ezde Mahmudun gvence vermesi zerine de, beraberceHrka-i Sadet Dairesine gitmilerdi. Tahttan inmek istemeyen IV. Mustafa ise hareme

gnderilmitir.23 Sonuta, Saraya mahpus edilen III. Selimi kurtarmak iin stanbula

gelen Alemdr Mustafa Paa, ehzde Mahmuda biat etmi oldu.24

Aabeyi IV. Mustafann yerine Osmanl saltanat tahtna oturan II. Mahmuda

bu imkn Alemdr Mustafa Paa salam olduundan, daha sonra onu Sadret

makamna getirerek dllendirmiti.

25

Sadrzam tayin edilmesini, Alemdr MustafaPaa da bizzat Pdiahtan istemitir.26

Bu arada, III. Selimin ldrlmesinden sorumlu olanlardan Bauhadr*

Abdlfettah, Hazine Kethdas* Ebe Selim, Nezir Aa, Badadl Naci Ali, Bostanc

Deli Mustafa, ve Drussade Aas Mercan Aa gibi nde gelen baz kiiler hemen

idam edildiler. Srgne gnderilen baz kimseler de srgn yerlerinde katledildiler.

Yine Sultan III. Selimin tahttan indirilmesinde aktif rol oynayanlardan Kse Musa Paa

ile Nizm- Cedide dman olan Tayyar Mahmud Paa da ldrld.27

III. Selimin katli esnasnda lmden kl pay kurtulmu olarak darbeler ve kar

darbelerle balam olan Sultan Mahmudun saltanat ayn youn tempoyla devam

* Balala: Kahveci, tfeki, sarkbalk gibi balalalk da sarayn muteber mensuplarndand. Bunlarnmuteber oluu padiahlarla her zaman mnasebette bulunmalarndan ileri geliyordu. Balala pdiahnhususi hizmetlerine bakar, tebdil gezdii srada padiaha refakat ederdi. II. Sultan Mahmudun evil-i

saltanatna kadar yemek esnasnda balalalarn huzur-u hmayunda bulunmalar kaidedendi. Yeni saraynubesinden olan Topkap Sahilsarayna nakledildikten sonra bu usul terk edilmitir. (Mehmet ZekiPakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, I, 166).23 . Vahid abuk, Kuruluundan Cumhuriyete Byk Osmanl Tarihi, stanbul 1999, VIII, 2021.24 . Geni bilgi iin bk. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983, s. 2728.25 . Ziya Kazc, Siyas-Din-Kltrel-Sosyalslm Tarihi Osmanl Devleti ve Medeniyeti,stanbul 2005, XIII, 371.26 . smail Hakk Uzunarl, Mustafa Paa, A., stanbul 1979, VIII, 725.* Bauhadr: Osmanl sarayndaki hizmetkrlarn ileri gelenlerinden birinin ad idi. Maiyetinde krkuhadar bulunurdu. Padiahlar bir yere giderken rikb- hmayunun sa tarafnda yaya olarak yrr veelini padiahn atnn sarsna kordu. (Pakaln, age., I, 162).* Kethda: Byk devlet adamlaryla zenginlerin ilerini gren adam iin kullanlan bir tabirdir. Halkarasnda khya denilirdi. (Pakaln, age, II, 251).27

. Geni bilgi iin bk. Fahri . Derin (nr.) Yayla mam Rislesi stanbul niversitesi(.) TarihEnstits Dergisi (1973), III, 247-248; smail Hakk Uzunarl, Mustafa Paa, A., VIII, 725.


18/204

9

etmitir. Devrini megul eden en nemli olaylar, yenieri isyanlar, merkezi idareyi

sarsan dikta idareciler, ayanlarn terbiye edilmesi, Srp ve Yunan ayaklanmalar, ran ve

Rus savalar ile zellikle Msr Valisi Mehmed Ali Paann isyandr.

Sultan II. Mahmudun saltanatnn ilk devresi, (1826-Yenieri Ocann ilgasna

kadar geen sre) menfaatlerini geleneksel dzenin srdrlmesinde gren, ekseriyetle

asker ve ilmiye snf tarafndan temsil edilen, Anadolu ve Rumelideki ynlar

tarafndan desteklenen ve slahat kart olan Yenieri cephesinin tahakkm altnda

geti. Alemdr Mustafa Paann drt ay gibi ksa sren sadaretinde imzalanan Sened-i

ttifak antlamasyla ayanlk kurumunu devlete baml hale getirmeyi amalayan busiyas giriim, ayanlarn ferd hareket etmelerinden tr sonusuz kalmt. Ancak

1832 ylna gelindiinde devlet bu gaileleri byk lde temizleyebilmiti. Btn

bunlara ramen devletin yeniden yaplanmas iin hayati ehemmiyet gerektiren kkl

slahatlarn srdrlmesi, dnemin en belirgin karakteri olarak yerini korumutur.28

28. Beydilli, Mahmud II, DA., XXVII, 352353.


19/204

10

BRNC BLM

DNEMN SYAS OLAYLAR


20/204

11

A. SYASET

Bu dneme genel bir bak yaptmzda olaylarn genellikle Alemdr MustafaPaa ve onun evresindeki Rusuk Yrnnn* etrafnda cereyan ettiini gryoruz.

Kabak Mustafa isyan sonucunda Sultan III. Selim tahttan indirilmi, yerine IV.

Mustafa gemiti. Bu ihtilal yznden devletin itibar ve nfuzu gnden gne

azalmaktayd. III. Selime taraftar olanlar takibata uramaktan kurtulamyordu.

Bunlarn bazlar ldrlp mallarna el konulurken, bazlar da grevlerinden

azledilmekteydiler. Sonuta, Nizm- Cedide ait ne varsa ortalktan sprld. Bir

taraftan da devlet Rusya ile sava ierisinde olduundan, i bilen ve idareden anlayantecrbeli devlet adamlarna son derece muhtat. Ne yazk ki Kabak Mustafa syan,

Sultan III. Selimin yetitirdii deerli devlet adamlarn da yok etmiti. Devletin

ierisinde bulunduu bu kt durumu, Tilsit Antlamas esnasnda Napolyon tarafndan

Rus arna sylenen u szler aka gz nne sermektedir. Hikmet nevinden

olarak bir vaka, beni Devlet-i Osmanyyeden kurtard. Mttefikim ve muhibb-i

sdkm olan Sultan Selim hal ve haps olundu. Zannederim ki, biraz arka olmala

Osmanllar adam etmek ve eceat- ftryelerinin istimlini (ftr cesaretlerini)

kendilerine retmek kabildir. Meer bu bir hlya imi. Kendi kendini idare edemeyen

bir heyet, devleti mahv edip de paralarn ngilizlere kaptrmamak daha hayrldr.29

Sultan II. Mahmudun clsundan takriben bir yl nce imzalanan Tilsit

Muahedesine, dnemin zorluunun daha iyi anlalmasna k tutmas asndan ksaca

deinmeyi uygun gryoruz.

Osmanl Devleti, III. Selim tahtta iken Fransann dostu olarak evvela Rusyaya,

sonra da ngiltereye harp amt. Rusyaya harp aarken Eflak ve Budan

* Rusuk Yrn: Kabak Mustafa isyannda, Nizm- Cedid taraftarlarndan ve bu hareketin baolanlardan ele geirilenler, asiler tarafndan paralanp mallar yamalanmt. Fakat en deerli Nizm-Cedid erkn kamay baararak, Rusukta Vezir Alemdr Mustafa Paaya snmlard. Bunlarnelebalar: Reislkttap (Dileri Bakan) Mehmed Said Glip Efendi, Sadret Kethdas (ileriBakan) Mustafa Refik Efendi, Sadret Mektupusu (Babakanlk zel Kalem Mdr) Mehmed TahsinEfendi, Ba Muhasebeci (Maliye Mstear Yardmcs) Abdullah Ramiz Efendi, Tuna Yals MbyaacsMehmed Emin Behi Efendidir. Bu zatlara Rusuk Yrn denmektedir. (Bilgi iin bk. ztuna,

Trkiye Tarihi, VI, 417).29 .Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, stanbul 1302, VIII, 223.


21/204

12

(Memleketeyn) kurtarmay, Krm geri almay ve bylece Boazlar zerine km

bulunan Rus basksn krmay hedefliyordu. ngiltere ile savamasnn sebebi ise,

ngiliz Hkmetinin skenderiyyeye asker karm olmasndan kaynaklanyordu.

Napolyon, Osmanl ordularnn Rus ordularna saldrmasn frsat bilerek

Rusyaya sava at. ki ordu Fridlandda karlat (Haziran 1807). Yaplan meydan

muharebesini Napolyon kazand. Rus ar Aleksandrn bavurusu zerine Tilsit

muhedesi yapld (3 Cemziyelevvel 1222/9 Temmuz 1807). Bu muhedenin Osmanl

devletini ilgilendiren balca hkmleri yledir.

1. Fransa, Rusyann kendisine yapaca hizmete karlk olarak Trkiye ile

Rusya arasnda arabuluculuk yaparak bir mtareke yaplmasn temin etmeye alacak.

2. Napolyon, Trkleri Eflak ve Bodan Ruslara brakmalar hususunda ikna

etmeye alacak. ayet bunda muvaffak olunamazsa, buralar Rusyann g kullanarak

almas iin, ona yardm edecek.

3. Napolyon Lehistan Kralln tekrar kurmak projesinden vazgeecek, buna

mukabil Rusyada, yedi Yunan adalaryla, Dalmaya ve Cattaro zerinde Fransz

hkimiyetini kabul edecekti.

Napolyonun Trk dostluu, gerek yzn Tilsitte gstermitir. Burada Rus

emelleri uruna Trklere ihanet edercesine hareket eden Napolyon, Trkler iin daha da

ileri giderek, Bu barbarlar artk adam olmaz. ifadesini kullanma cretinde dahi

bulunmutu. Onun siyas anlaynda Trkler, ahs menfaatleri iin bir let olarak

kullanlmaktan baka bir mana tamyordu. Napolyon, Avrupa projelerini

gerekletirmek iin, Osmanl Devletinden nasl menfaatleebileceinin dncesi

ierisindeydi. Zira daha sonra ele alacamz Erfurt Mlakatnda onun gerek yz

ortaya kmtr.30

30 . Karal, age., V, 98-99.


22/204

13

Kabak Mustafa isyan ktnda Osmanl Devlet, Rusya ile sava halinde

olduu iin ordu cepheye hareket etmiti. Dier taraftan Marmaraya giren ngiliz

donanmas stanbul zerine hareket etmiti. stanbulda olaylar patlak verince, ordudakidisiplin bozulmu, Sultan III. Selimin silere kar Nizm- Cedid ordusunu harekete

geirmemesi, bakenti siyas bir alkantya srklemiti. Emellerine ulaan Kabak ve

yandalar III. Selimi tahttan indirerek yerine IV. Mustafay Pdiah yapmlard.31

Alemdr Mustafa Paa, dmanlarla srekli temaslar neticesinde imparatorlukta

slahatn gerekli olduuna kesin olarak inanmt. III. Selimin Nizm- Ceditini

yrekten destekliyordu. III. Selimin tahttan indirilmesinden sonra stanbuldan veordudan kaarak yanna gelen, tarihte Rusuk Yrn diye n salm kiileri

himayesine ald. Alemdr ile bu kiiler III. Selimi tekrar tahta karmak iin almaya

karar verdiler.32

III. Selimin tahttan indirilmesi ve IV. Mustafann clsu gibi nemli olaylar

zerine, Alemdr Mustafa Paa* ve beraberinde onu desteleyen, onunla ayn fikirleri

paylaan Rusuk Yrn harekete gemilerdi. Niyetleri, III. Selime yaplan hakszl

gidermekti. Alemdr ve ekibi olaya el koyunca, IV Mustafa tahtn korumak iin

kendisine rakip olan III. Selim ve II. Mahmudun ldrlmelerini emretmiti. III. Selim

31 . A. Cevat Eren, Selim III, slm Ansiklopedisi (A.), stanbul 1988, X, 455456.* Alemdr Mustafa Paa: Hotinde domutur. Babas Rusuk yenierilerinden Hac Hasan Aadr.17681774 Osmanl-Rus harbinde blnn bayran tad iin Bayraktar ismiyle de n salmt.nce Yenieri Ocana intisap etti. Sonra da hayvanclk ve ziraat ile megul olmutur. Bu sradayrenin en gl ayan olan Tirsinikli smail Aann hizmetine girdi. Kabiliyeti sayesinde ksa zamandaykselmeyi baard. Tirsiniklinin ani lm (1806) zerine abucak Ruscuka gelerek duruma hkim

oldu. Daha nce tayin olduu Hezargrad ayanlndan gelip Tirsiniklinin kontrolnde bulunan dier tmayanlarn ittifakyla ynlar yn seildi. Bu duruma, nce tavr koyan merkezi hkmet daha sonrayetki sahasn geniletmeye karar verdi. III. Selim tarafndan vezirlik rtbesi ile mr boyu SilistreValilii ve Tuna Seraskerliine atand. smail Kalesini Ruslarn eline dmekten kurtard. 1806dabalayan Rus harbinde byk hizmetler gren Alemdr, Tunay geerek Rus Generali Michelsona karsavat ve dman bozguna uratt. Onun bu baars zerine kendisine vezirlik verilen Alemdr MustafaPaa, okuma-yazma bilmemesine ramen ileri grl ve ak fikirli bir kimseydi. Hotinde 1179/1765dedoan Alemdrn doumu ile ilgili olarak Uzunarl, farkl bir bilgi verir. Buna gre 1768 seferi altsene kadar devam ettiinden Alemdarn bu seferde bayraktar oluuna gre yann herhalde yirmiyigekin olmas icap etmektedir. Bu tahmine gre takribi olarak 1160/1747 senesinde domu olmas kabuledilebilir. (Bilgi iin bk. Beydilli, Alemdr Mustafa Paa, DA., stanbul 1989, II, 364; Uzunarl,Mehur Rumeli ynlarndan Tirsinikli smail, Ylkolu Sleyman Aalar ve Alemdr MustafaPaa, stanbul 1942, s. 40; Uzunarl, Mustafa Paa Bayraktar, A., VIII, 720722; Arif Oru,

Alemdr Mustafa Paa, stanbul 1932, s. 1019).32. Karal, age. V, s. 87; Beydilli, Alemdar Mustafa Paa, DA., stanbul 1989, II, 364.


23/204

14

ldrlrken, II. Mahmud son anda cann zoraki kurtarabilmiti. Ancak devletin en

gergin olduu bu dnemler, Alemdr ve ekibini hesaplarnda yanltmt. Sonuta

Yenierilerin tekrar devreye girmesiyle tm planlar altst oldu.

Rusuk Yrn, Sultan III. Selim Hnn iyilikleri ve ltuflarn grm, devrin

zorbalarnn nefret ettii kiiler idiler. Alemdra snarak tahtndan indirilmi olan III.

Selimin iyiliklerini ve ahlakn ona sayp dktler. Onun tahttan indirilmesi ile devletin

iine dt karklklar ve musibetleri anlata anlata sonunda III. Selimin yeniden

tahta karlmasna Alemdr ikna ettiler. Ancak bu iin hite kolay olmayacan

bildikleri iin sras geldike gereine gre davranlmak zere belli bir karara vararakpek ok planlar kurdular.

nce Refik Efendi, sonra da Behi Efendi stanbula geldiler. Daha sonra devlet

yneticilerinin yaknlar olan kimselerin ilerine girip, Mtegallibe-i Drs-

Saltanann umr-i devlete mdhale ve zt- hnenin bir eyhlislm azline iktidrn

selb etmek derecede muglebeleri asdk-y devleti dil-hn ve hussuyla Alemdr

Paay mkedder ve mahzn etmekle msade-i seniyye erzn buyurulur ise tedb-i

ekyya hzr ve zuhr- emr-i fermn- pdihye muntazrdr.33 diyerek, trl trl

szlerle onlarn zihinlerini eldiler ve taraftarlklarn saladlar.

te yeniliklere taraftar olan bu nemli devlet adamlar, o vakte kadar yenileme

hareketine ilgisiz kalan Alemdra sndlar ve ona keyfiyeti anlatarak daha sonraki

hayatna yeni bir mna kazandracak tarih bir misyon yklediler.

Rusuk Yrnnn hazrlad plana gre, yeni Pdiah IV. Mustafa ve evresine

ho grnerek III. Selimi tekrar tahta karacaklar ve bylelikle Nizm- Cedid yeniden

ihya edilmi olacakt. Bu plan uygulamak iin harekete geen Alemdr ve ekibi,

mtareke iin ordu ile birlikte Edirnede bulunan Sadrzam elebi Mustafa Paay da

ikna etmeyi baardlar. Bu ekip IV. Mustafann yakn evresinin III. Selimi ldrmeye

hazrlandklarn duyar duymaz stanbula gitmede acele ettiler. Dolaysyla Alemdrn

33 . Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukut, stanbul 1327, IV, 54.


24/204

15

etkisiyle tekrar nemli devlet hizmetlerine atanan Rusuk Yrnnn faaliyetleri

neticesinde stanbula gitmeye ikna edilen sadrzamn maiyetinde Edirneden yola

kld. Alemdr henz yolda iken, kendisine bal Pnarhisar yn Ali AayBoazda Rumeli Fenerine yollad ve elebaln yapt isyandan sonra Boaz

nazrln elde eden Kabak Mustafay ldrtt. Kabak Mustafa idam edilince,

saray erkn ve stanbul yenierileri arasnda byk bir heyecan olumakla birlikte

Alemdra kar herhangi bir mukavemette nlenmi oldu.

Edirneden hareket eden ordu, Davut Paa Sahrasna vardnda, sancak- erif

bizzat IV. Mustafa tarafndan karland (25 Cemziyelevvel 1223/19 Temmuz 1808).Huzra kabul edilen Alemdr, saltanat deiikliinin kolayca gerekletirilebilecei

yolunda, yrndan Ramiz Efendinin grn, IV. Mustafann orduyu ve sancak-

erifi karlamakta olduu bir esnada byle bir harekete kalkmann yakmayacan

syleyerek reddetmiti.

Alemdr, ilk i olarak III. Selimin tahttan indirilmesinde rol oynayan baz

ulem ve zorbalarn cezalandrlmas ile megul oldu. Rumeli askerlerinin ald sert

tedbirler Yenierileri sindirdii iin ehirde bir sre sknet hkim oldu.

Sadrzam elebi Mustafa Paa, Alemdrn almalarndan memnun olmakla

birlikte, onun giderek artan nfuzundan honut olmamaya ve artk stanbulu terk

etmesi ynnde ona telkinlerde bulunmaya balad. Bunun zerine Alemdr, 28

Temmuz sabah on be bin kiiyle harekete geerek ehrin nemli noktalarn tuttu. Ve

Topkap sarayn bast. Onun alelacele davranmasnn sebebi, esas niyetinin bir ekilde

duyulmu olmasdr. Bblyi ele geirip Sadrzamdan zorla mhr ald. Kzlar

Aasn da III. Selimin hazrlanmas iin grevlendirmiti Ayrca Alemdr,

eyhlislm Arapzde rif Efendi vastasyla IV. Mustafaya, tahttan ekilmesi ve III.

Selimin tahta karlmas dorultusunda haber yollayarak, Ulem, Rical-i Devlet ve

Rumeli Aalar ve Anadolu Hnedanlar Sultan Selim Efendimizin clsunu istiyorlar.

Bunu Sultan Mustafaya haber ver. dedi. Sultan Mustafa tahttan ekilmeye

yanamaynca Alemdr kuvvete bavurup sarayn kapsn krmaya balad. Bu

gelimeler karsnda Sultan Mustafa saray kaplarnn kapatlmasn emrederek,


25/204

16

rakipsiz kalmak iin amcas III. Selim ile kardei ehzde Mahmudun ldrlmelerine

izin verdi. Alemdrn saray kaplarn zorlad ve atlara karak ieriye girmeye

alt sralarda katiller III. Selime saldrdlar. Silahsz olmasna ramen III.Mustafann olu, III. Selimi cesaretle savundu. Katillerin ounu yere serdi ancak

kurtarmaya muvaffak olamad. Cansz bedeni Alemdrn krmakta olduu kapnn

nne getirildi. Kap aldnda Alemdr ruhsuz vcut zerine kapanarak alamaya

balad. Yanndakiler onu ikaz edip Kadn gibi alanacak sra deil, yeni bir cinayete

yer vermeyelim. ehzde Mahmudu kurtaralm. dediler.34

Kamil Paa, bu olaydan eserinde u ekilde bahseder. Katiller gya Alemdrmeys idpde tasmiminden vaz geirmek hayal fasdiyle Sultan Selimin ni erifni

bir ilte zerine karup arz odasnn byk kapusi nndeki safihiyye koymular idi.

Alemdr Paa kapyi krp ieriye girdikte Sultan Selim ehidin vcdi hmynlaruni

serpa kane buyanm olduuni grnce szan ve gzleri gryan olarak: Vay efendim

seni tahta iclas iun bu kadar yerden edd-i rihl (yolculuk) idup gelmiken u kr olasi

gzlerim bu halde grdi.35

ehzde Mahmud, canilerin elinden fedakr criye ve hizmetkrlarn yardmyla,

sarayn damna karak kurtulmaya muvaffak olmutu. Onun kurtuluunu Kamil Paa

yle aktarr. Sultan II. Mahmudun bir grc criyesi hamam klhanndan bir kse kl

alup hazrlam idnden katillerin hcumunda hemen gzlerine kl serpup ve onlar

gzlerini silp aaym dedke tekrar kl serperek onlar megul ettukleri esnada

Anber Aalar bunu frsat ittihaz ederek Sultan II. Mahmudi czice yrelenmi olduu

halde dam zerine karmlardr.36

Kaderin tuhaf cilvesiyle Sultan II. Mahmud damdan indirilip tahta karld.

Sonra da Pdiah ilan edildi. Alemdr Mustafa Paa ile birlikte ulem, devlet ricali ve

ocak aalar ona beyat ettiler.

34 . Karal, age., V, 87-89.35

. Kamil Paa, Tarih-i Siyas-i Devlet-i Alyye-i Omanyye, stanbul 1327, III, 1718.36 . Kamil Paa, Tarih, III, 17.


26/204

17

Alemdr Paa Sultan Mahmuda hitaben: Ah efendim ben amuceni tahte

karmak in gelmi idm. Kr olasi gzlerim oni bu halde grdi. Bari seni iclas ile

mteselli olayum. Lkin ona kurban ve oni bu hale koyan Endern* halkdur. Onlarkffeten klntan geireceim. deyince, cevaben Ahmed Efendi: Efendim Endern

halknn ne kabahati vardr. Bu cinayeti ileyenler malumdur. Efendimiz onlar

buldurup icrayi mcazatlari in size gnderir. der. Bunun zerine Sultan Mahmud

Hn Hazretleri, Alemdra ilk emri olmak zere: Paa, ben onlar buldurup size

gnderirim. Sen askerini dat ve silahlarn kar. Hrka-i Sadet dairesine gidelim.37

diye emir vermesi zerine Alemdr Paa, askerlerine dar kmalarn emretmiti.

Bylece Paa ile yeni Pdiah Sultan Mahmud, Hrka-i Sadet Dairesine gitmiler. Buesnada Sultan Mustafa, senet ve sark odalar nnde ve Badat Kk suffesinde

(imenliinde) gezinerek: Ben tahttan inmedim. Mahmudi kim kard? diye

sylenmekte iken, Alemdr Mustafa Paa: Bu kim? Sultan Mustafa m? Syleyin ona

bucana gitsin. Yoksa elimden kyamete kadar lanetleme olacak bir i sudrine sebep

olur. Deyince, mam Ahmed Efendi ve refikas Sultan IV. Mustafaya yanap:

Efendim Taht- lyyede ksmetiniz bu kadar imi. Birazda Harem-i Hmyn-i terif

ile istirahat buyurunuz. diyerek Sultan Mustafay hareme izm etmilerdi.38

Alemdr Mustafa Paa, ehzde Mahmuda taht vermiti. Bunun karl

olarak Sultan II. Mahmudda ona Sadret Mhrn verdi. Bylece mevcut kargaa o

anlk son bulmu oldu.

183539 yllar arasnda Trk ordusunda asker retmen ve tahkimat uzman

olarak alan, bir tarihi ve ayn zamanda da bir asker olan Helmuth Von Montkeye

* Endern: Saray, Mabeyn karl olarak kullanlan bir tabirdir. Devletin idaresine memur olanlarada, bunun mukabili olmak zere birn denilir. Farsa olan bu iki tabirden Endern i, birnda ddemektir. Yalnz olarak Endern denildii gibi Endern Hmyn eklinde de kullanlrd. OsmanlDevletinin teekkl srasnda, devlet ileri pek basit ve ibtidi vastalarla grlyordu. Orhan Gzi veolu Murad Hdvendigr tarafndan yaplan tekilat ile askerlik bir nizam ve intizam kazand. Memleketbymeye balad iin yava yava saray tekilat da yaplmaya baland. Asl saray Yldrm Bayezidve II. Murad tarafndan kurulmu, debdebe ve aaay ise Fatih tesis eylemiti. Enderun sarayn i hayatve dzeni demektir. Bununla ilgili kanunnmeler ve dzenlemeler mkemmel olarak yaplmt. Enderunbir nevi mektepti. Buradan altm Sadrzam, eyhlislm ve yirmi Kaptan Paa yetimitir.(Pakaln, age., II, 533).37

. Kamil Paa, Tarih, III, 17.38 . Kamil Paa, Tarih, III, 1718.


27/204

18

gre Sultan II. Mahmud, tahtn tm dileklerini kabul etmek zorunda kald silerle

pazarla ve kardeinin idamna borludur.39 Dolaysyla Alemdrn, yeni padiahn

ilk Sadrzam olmas kanlmaz olmutur. Alemdrn sadareti, Osmanlnn sonyzyllarda geleneinden ne kadar da uzaklatn gsterir. Zira stanbulun fethinden

itibaren devlet adamlar kken olarak kul olmasalar da kul muamelesi gryorlard.

Alemdr ise eski bir yenieriydi. Ancak Sadrzam olduu srada kul olmas imknszd.

pdiah deitirmeye teebbs etmesi onun kul olmadnn en somut delilidir. Tm

bunlar Osmanlnn mutlakyeti iin tahamml edilmesi imknsz eylerdi.40

Alemdr Mustafa Paa, Sadrzam olur olmaz, III. Selimin intikamna koyuldu. yz kiinin balar vuruldu. Hzl bir ekilde IV. Mustafa ve evresindekilerin

tasfiyesine balanld. yz bostanc ba ile Kse Musa Paann balar nemlerine

binaen saray kaps nnde tehir edildi. Ahmed Esat Efendi eyhlislm olurken, fitne

karan ulemda srgne gnderildi. Rusuk Yrn nemli grevlere getirildi. Bylece

yenilik taraftarlar tekrar iktidara gelmi oldular.

Alemdr Paa, imdilik gereken kuvvete sahip olmakla birlikte devlet ilerini

evirecek tecrbe ve dnceden mahrumdu. Bunu kendiside itiraf ettii iin Rusuk

Yrn, nzrlarn tavsiye ettikleri tedbirleri yrrle koyarak devlete hizmet etmeye

alt.

Alemdr ve Rusuk Yrn i bana getikleri vakit devletin durumu son derece

iler acs idi. stanbulda devlet otoritesi ve prestiji zorbalarn yznden sarslmt.

Anadolu ve Rumeli derebeylerin etkisi altndayd. Alemdr ve arkadalar bu kt

gidiata son vererek sayiin salanmasn gerekli grp, ie stanbuldan koyulmaya

karar verdiler. Yenieri zorbalarn bir ksm ldrlp bir ksm da srgn edilince

stanbulda sayi geici bir sre iin de olsa salanm oldu. Bundan sonra Rumeli ve

39 . Helmuth Von Moltke, Trkiyedeki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar (18351839), trc.

Hayrullah rs, Ankara 1960, s. 279.40 . Sina Akin, Trkiye Tarihi, stanbul 1988, III, 89.


28/204

19

Anadolunun durumu ele alnmak suretiyle, Sadrzam tarafndan tm ynlar devletin

meselelerini grmek iin stanbula arlmtr.41

I. Sened-i ttifak

II. Mahmud tahta ktnda, ncelikle halletmesi gereken iki mhim mesele

vard. Birincisi, amcas III. Selimin lmne sebep olan canilerin cezalandrlmas,

ikincisi de devletin iine dt ar skntdan kurtulabilmesi iin gerekli olan

slahatlarn yaplmas idi. lk nce, Anadolu ve Rumelide otorite boluundan

yararlanarak idareyi ele alm olan ynlar*, devlete itaat eder hale getirebilmemeselesi ele alnd. Neticede Sened-i ttifak adyla, ynlar ve devletin vekilleri

arasnda bir anlama yapld.42

Pazvantolu, Tuzcuolu, Nasuholu, Dadevirenolu, Kalyoncuolu,

Tekkeliolu, brahim Aa, Katip Aa, Sar Osman, Kara Osman, Dede Bey, Kara Feyzi,

Kel Ahmet, Hasky Ayan, Emin Aa, Blblolu, Tepedelenli Ali Paa, Ravendizli

Kr Mehmet Paa ve shak Paa Sened-i ttifakta bulunan ynlarn elebalardr.43

41. Bilgi iin bk. Beydilli, Alemdr Mustafa Paa, DA., II, 364-365; Karal, age., V, s. 89-90.42. Akgndz-ztrk, age., s. 237.* yn: Devletle halk alakadar eden ilerle mkellef olmak zere yerel blge halk tarafndan seilentemsilci demektir. Bunlarn seim sonucu atanmalar nceleri valiler ve sonrada sadrazamlar tarafndanonaylanarak resmiyet kazanmaktayken, devletin zora dmesi neticesinde bozulmu ve temsilcilikdurumundan karak derebeyi haline dnm ve deta bamsz hale gelmilerdi. Anadolu ve Rumelieskiden olduu gibi tekrar bu derebeylerin idaresine girmitir. Mesela Arnavutlukun Toksa blgesindeYanya valisi Tepe Delenli Ali Paa, Kegalk blgesinde kodra valisi Kara Mahmut Paa gibi ynlar szsahibi olmulard. Halep karklklar ierisindeydi. Badatta Klemenler bamszlk hevesinedmt. Vehhabler Mekke ve Medineyi ele geirmiler, Pdiahn ismi hutbelerden karlmt.

Msrda Mehmet Ali Paa Klemenlere kar mcadeleyi srdrmekteydi. Garp Ocaklar, blgeninidarecileri olan daylarn zulm altndayd ve Anadoluda da yer yer hanedanlklar kurulmutu. Bunlarnbir ksm; Aydnda Kara Osmanoullar, Bozokta Cebbaroullar idi. Ksacas memleketin ahvali, hemdta hem de ite vahim bir durumdayd. (Bilgi iin bk. Sarcaolu, age, s. 26).43 . Karal, age., V, 154.* Voyvodalk: Voyvoda: Reis, suba, aa gibi muhtelif manalara gelen bir tabirdir. Voyvoda kelimesislvca bir kelimedir. Voyvodalk Osmanllarda Hicr on birinci (mild on yedinci) asrda balamtr.Eyalet valileri ve sancak mutasarrflar uhdelerine tevcih olunan eyalet ve sancaklarn mlhak kazalarnadaireleri gediklerinden veyahut halkn isteiyle yerlilerin ileri gelenlerinden birini voyvoda tayinederlerdi. Bu voyvodalara merkezce mukataat hazinesi kaleminden evmir-i erife verilirdi. Vazifegittike tevess ve taammm ederek sonralar bunlar kaza kaymakaml vazifesiyle de muvazzafolmulardr. (Pakaln, age., III, 598).* Mtesellimlik: Szlkte teslim edilen eyi alan, kabul eden anlamndaki mtesellim kelimesi

Osmanllarda eitli idar grevliler iin kullanlmtr. (Geni bilgi iin bk. Ycel zkaya, Mtesellim,DA, stanbul 2006, XXXII, 203204).


29/204

20

Devlet yle mkl bir duruma dmt ki, gerek Anadolu gerekse Rumelide

tpk derebeyiler gibi nfuz sahibi olan bu ynlar, zellikle XVIII. yy.dan sonraAnadolu ile Rumelinin deiik yerlerinde, devlet tarafndan gnderilen idarecilerin

nne gemek suretiyle, yre halk ile hkmet arasnda arac vazifesini tekil eden bir

zmredir. Bu sebeple ynlar; voyvodalk*, mtesellimlik*, muhassllk* hatta valilik

gibi nemli memuriyetleri elde ederek bulunduklar blgenin siyas hkimiyetine sahip

oluyorlard. Ayn zamanda, vakf messesesi, mltezim ve iftlik sahibi gibi sfatlarla

blgelerinde iktisadi ve sosyal nfuz kazanyorlard. nceleri, halk tarafndan seilen ve

grevleri, vergi-asker toplamak, erzak-levzm tedarik etmek ve bulunduklar yeringvenliini salamak olan ynlar bilahare kuvvetlenip devletin otoritesini sarsacak

duruma gelmilerdi. Dolaysyla Sultan II. Mahmud, ilk tedbir olarak bunlarn itaat

altna alnmas gerektiini dnmekteydi. Aksi halde devlet otoritesinden

bahsedilemezdi. Zira Devlet otorite ile anlam kazanr. Eski, tecrbeli devlet adamlar da

bu konuda onu tevik edip desteklemekteydiler. Bylece devletin sarslm olan otoritesi

yeniden salanacak ve lke, ierisinde bulunduu zor artlardan kurtulmas iin are

bulunacakt. Bu maksatla Anadolu ve Rumelideki btn yanlar stanbula arldlar.

ynlarn ounluu ya Alemdr Mustafa Paadan ekindikleri iin veyahut ta, kendisi

de yndan biri olan yeni sadrazamn bir zarar vermeden kendilerini meru bir dzene

koymak iin arldklarn dnerek icabet etmeyi uygun buldular. Beraberlerinde,

can gvenliklerini temin etme adna, komuta ettikleri askerleri de getirdiler. Cevdet

Paa, eserinde bu meseleden bahsederken ve evst- mh-i recebe dori mudavviyen

mmi ileyhim birer birer gelmeye baladklar esnada Cebbarzde ve Kara Osmanolu

gzde svarileriyle gelp skdar yakasinda ikamet eylediler. Evhir-i recebde Sirzi

smail Be dahi on iki bin kadar gzide askeriyle gelup Davud Paa Sahrasnda

mansup olan hmelerde ikamet ile Dersadetin her taraf byle ordularla muhat olup

* Muhassllk: Arapa tahsil mastarndan treyen, tahsil edici anlamndadr. Osmanl Devletindekurulutan itibaren Anadoluda ve Rumelide cizye, ar, det-i anm, imdad- seferiyye, hazariyye,slriyye, mukabele, bedel-i nzul, avriz, ispene vb. adlarla anlan vergilerin tarh ve tahsilinde

muhassiller grev yapmlardr. (Geni bilgi iin bk. Ycel zkaya- Ali Akyldz, Muhassl, DA.,stanbul 2006, XXXI, 1819).


30/204

21

stanbulda hi grlmedik surette bir asker kalabal olduu halde evmir-i alyye

sektesiz icra oluna geldii cihetle emniyet-i ummye ber-kemal idi.der.44

stanbulda, devlet adamlar ve ulemnn katlmyla birlikte, ynlarla bir

meveret-i mme yapld (17 Receb 1223/8 Eyll 1808). Kamil Paa, konuya dair u

bilgileri aktarr. Devlet-i Alyyenin istikbali temin in Rumeli ve Anadolu yn dahi

davet ve celb olunarak akt olunan meclis-i meveret-i mmede ceryan eden mzakert

neticesinde her hl ve krda evmir-i seniyye-e nfiz olarak her yerde murtabt hazine

istifa olunmak ve devlet nmine asker alnmak ve ayet muhalefet eden olur ise tedibi

zmnnda bil cmle yn ve hnedan davac olmak ve fakat onlardan birisinin dahihlafi art ittifak bir hareketi zuhr etmedike hakknda tariz olunmamak hususlarna

karar verilerek bu esas zerine tanzim olunan ittifak senedi cmle tarafndan imza ve

tahdim ve Hudr-i Hmyna arz ve takdim klnmas zerine zati Pdiah buni

Endern-i Hmyn riclinden bazilariyle mzkere buyurduklarnda ba kadr

hazret-i ehriyr-i Eri Boyun mer Aa: Bu sened sizin istikll-i saltanatnza

dokunur. Lkin reddi kabil deildir. imdilik aresiz tasdik buyrilp bade bunun fesh

aresine bakmaldr. demesiyle her ne kadar sened tasdik buyurulmu ise de bu mdde

zt- ahneye da dern olarak o gnden itibaren yn grhuna ve onlara muayyen

olanlara izmr-u gazab ve kin edilmidir. Her halde Nizm- Cedid Oca sekbn

unvaniyle ihya ve yazlan askir Levend iftlii ve skdar klalarna yerledirilp

cmlesine yeknesak elbise iks olundu.45 Toplant, Alemdrn son olaylar hakknda

bilgi verdii bir konumasyla ald. Konumasnda, devletin ierisinde bulunduu zor

artlar ile memleketin, geirmekte olduu zor ve skntl gnlere vurgu yapt.

Akabinde, kendisinin de yenieri taraftar olduu, ancak eitimli askere ihtiya

bulunduu, aksi takdirde devletin varln srdremeyeceini ifade etti. Artk

ayrlklara son verip birlik ve beraberlie dnlmesini, herkesin gc nispetinde bu

ittifaka destek vermesi ummun menfaatine olacan syleyerek ynlardan destek

istedi. Ayrca Alemdr, konumasnn sonunda Yenieri Ocann dzene konulmasna

ynelik olarak alnmas gereken tedbirleri u maddelerle dile getirmitir.

44

. Cevdet Paa, Tarih, IX, 3.45 . Kamil Paa, Tarih, III, 21.


31/204

22

1. Yenieri subaylarnn gediklerinin kaldrlmas.2. Bekr yenierilerin klalarnda oturmaya zorlanmas.3. Askerlik yapan yenierilerden baka hi kimseye yenieri ulufesi

verilmemesi.

4. Hak etmedikleri halde kendilerine ulufe verilenlerin tasfiyesi.5. Kanunnmelerde iaret edilen eitimin yenierilere yaptrlmas.6. Avrupallarn ileri sava teknikleri ve silahlarnn eyhlislam fetvasyla

Osmanl Ordusuna alnmas.46

Toplantda hazr bulunanlar, Alemdrn bu alt maddelik dncelerinionayladlar. Akabinde yaplan istiareler neticesinde hkmet ile ynlar arasnda,

tarihimizde Sened-i ttifak ad verilen anlama yapld. 16 aban1223/7 Ekim 1808de

Kthane Kasrnda imzalanan bu anlamaya gre:

1. ynlar, Pdiahn emirlerini mutlak surette yerine getireceklerdi.

2. Pdiahn, mutlak vekili olan Sadrzamn emirleri, aynen hkmdrnemirleri gibi kabul edilecekti. Bu bakmdan onun kanuna uygun emirlerine

itaat edilecek, kanuna aykr olan emirlerine ise birlikte kar konulacakt.

3. ynlar, devletin eyaletlerden asker almasna kar gelmeyeceklerdi. Buhkme muhalefet edenlere kar tm ynlar davac olacaklard.

4. Hazine gelirleri, her yerde devletin koymu olduu kanun ve hkmlere gretoplanacakt.

5. ynlarda devlet adamlar gibi bu anlamaya uyacaklar ayet kar gelenolursa btn ynlar, beraberce onun hakkndan geleceklerdir.

46

. Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 35; Kamil Paa, Tarih, III, 21-22; Karal, age., V, 90-93;Yuzo Nagata, Tarihte ynlar, Ankara 1997, s. 9-12.


32/204

23

6. stanbulda, yenieri ve dier ocaklarda isyan karsa ynlar emirbeklemeden gelerek isyan eden oca ilga edeceklerdi.

7. Pdiah, adlete uygun ve eit vergi alacakt.47

Bu ahitnmenin ebedyen var olmas iin yedi maddeye zeyl olarak bir madde

daha eklenmitir. Buna gre her yeni eyhlislm ve Sadrzam bu senedi imzalamakla

sorumlu tutulmutur. Bylelikle bu hkmlerin daimlii, teminat altna alnm

oluyordu. Bilahare eyhlislm bu senedin meruluuna dair bir fetva vermi, Pdiah

ile devletin dier ileri gelen adamlar da bu fetvay imzalamtr.

48

Devlet ile tebeas arasnda imzalanan bu sened, Osmanl Tarihinde benzeri

olmayan bir anlamadr. Devlet, ynlarn varln bu belge ile kabul etmek zorunda

olduu gibi onlara ve hatta ocuklarna da baz haklar tanmaya mecbur kalmt.

Osmanl idare sisteminde devletin byle bir mkellefiyeti yklenmesi, gerekte

Pdiahn bir ksm yetkilerinin snrlandrlmas ve baz yetkilerinden de feragat etmesi

demekti.

Sened-i ittifak, devletin, Anadolu ve Rumelide kendi kendine sivrilip

glenmi, bir bakma bamszlklarn ilan etmi olan ynlarla pazarla oturmasdr.

Bu ise, hele hele o dnemin devlet egemenlii dncesinde asla yeri olmayan bir

keyfiyettir. Bu sebeple Pdiah, byle bir senedin yazlmasn talihsizlik olarak telakki

etmitir. Lkin gnn artlar icab yaplacak baka bir arede yoktu.49 Nitekim Cevdet

Paa: Eeri Devlet-i Alyye ile kendi tebeasndan olan birtakm bey ve aalar

beyninde (arasnda) yle bir ittifaknme tanzim olunmas ve kuvve-i icraiyyenin

birtakm erit (artlar) altna alnmas istiklal-i saltanata (saltanatn bamszl)

47 . Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 278383; Stanford J. Shaw- Ezel Kural Shaw, Osmanlmparatorluu ve Modern Trkiye, trc. Mehmet Harmanc, stanbul 1983, II, 2627; Ziya Nur Aksun,Osmanl Tarihi, stanbul 1994, III, 114120.48

. Karal, age., V, 92.49 . Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 68; Karal, age., V, 92-93; Shaw, age., II, 2627.


33/204

24

mnf (aykr) ise de bir mddetten beri vukua getirilen suiistimlat ile cism-i devlette

alan yaralara ondan baka are bulunamamt. demektedir.50

ynlarn, henz devam etmekte olan Rus harbine itirak ve pdiaha sadkat

hususunda devletle anlamas, aslnda Yenieri Ocana meydan okuyan yeni bir

kuvvetin neet etmesi anlamna geliyordu. Hibir olumsuz olay yaanmadan, ziyafet ve

enlik havasnda geen bu Meveret-i mmeden sonra ynlarn yerlerine gitmilerdi.

ynlarn yerlerine gitmesinden sonra, meydan tekrar Alemdr ve onu idare eden

Rusuk Yrnna kalmt.

Aslna baklacak olursa bu sened, devlete nizam veriyoruz diye balatlan yanl

slahat uygulamasnn feci sonularndan biridir. Bir mtegallibe gruhu olan ynlar,

devlet otoritesinin yerine gemek istemiler ve bu isteklerini de Sened-i ttifakla tescil

ettirmilerdi.

Bu sened birok eserde, ngiliz kral John ile Feodal Beyler arasnda yaplm,

karlkl haklar saptayan bir belge niteliindeki Magna Carta , Anayasal hareket

ile zdeletirilerek vlmtr. Oysaki bu dnce ierisinde olanlar, Osmanlnn

gerek bir hukuk devleti olduunu gz ard etmektedirler. Sened-i ttifak mahiyet olarak

Magna Karta gibi olabilir. Ancak Magna Karta belli bir gelenein balatcs iken,

Sened-i ttifak ksa srede geerliini yitirmi olan hukuk bir belgedir.51 Pdiahn

nfuzunun ilah ve er kanunlar ile takyit edildiini, eyhlislmn onay olmadan

Pdiah bile hibir hkm icra edemiyordu. Bu yanl benzetmeyi yapanlar, devlet

reislii salhiyetinin fiilen ve mutlak olarak kullanlamayacan, mtlaa (tetkik)

edememilerdi.52 yle ki, Osmanl Devletinde yrrle girmesi gereken kanunlar iin

er-i erife muvafakati mukarrerdir diye imza koyan eyhlislam, bu yn ile bir

bakma Anayasa Mahkemesi grevini de yrtmekteydi.53 Padiah, batdaki krallar

gibi despot gren bu zihniyet sahipleri, devlet reisi otoritesinin azaltlmasn ilericilik

olarak gryorlard. Bunlar, Pdiahn otoritesinin sarslmasnn, eitli kltrlere

50. Cevdet Paa, Tarih, IX, 6.51 . Akin,age., III, 91.52

. Aksun, age., III, 119.53 . Ziya Kazc, Osmanlda Toplum Yaps, stanbul 2003 s. 62.


34/204

25

mensup insanlar snrlar ierisinde barndran byk bir devletin birletirici unsurunu

ykmakla ayn olduunu dahi grmezden gelmilerdir. Bu anlaytan gerek olacakki

ynlardan sadece drd bu belgeyi imzalam, dierleri hkmete yardma vebirbirlerini kollamaya sz vererek, kendi bamszlklarn da snrlandraca iin

sessizce memleketlerine dnmlerdi.54

Bu senetle zet olarak Osmanl Devleti, yeniden byk devlet olmay ve eski

hkimiyetine kavumay istiyordu. Bylece her yerde devletin kanun ve emirleri ayn

olacak, vergiler sadece devlet hazinesinde toplanacak, sadece devlet namna asker

toplanabilecek, yn ve derebeylerin haklarna da mdahale edilmeyecekti. Sultan II.Mahmud bu yedi maddelik anlamay pdiahln yetkilerine bir snrlama olarak kabul

etmi ve onu hazrlayan sadrzamna kin balamt. Sadrzam ise bu durumu, ynlar

sindirebilecek bir orduya sahip olmad iin aresizlik sonucu ortaya kan, kanlmaz

bir dncenin neticesi olarak gryordu.55

ynlarn ou bu belgeyi imzalamad iin Alemdr, ynlarn durumuna

hukuki bir nitelik kazandrmak istemi fakat bunda baarl olamamt. Bu senetten bir

ay sonra kan yenieri isyanlarna ynlarn tepki gstermemesi, kendi menfaatlerinin

peinde kotuklarn ve devletin menfaatini dnmediklerini ispat etmitir.56

Grld zere Osmanl Devleti bu senetle, devlet adna hibir san dahi

olmayan bir takm ahslar muhatap almak mecburiyetinde kalmtr. Neticede bu

senedi ne Pdiah, ne de devlet erkn kabullenememitir. Bu senet, Devlet-i Alyyenin

aczini gstermekten baka bir ie de yaramamtr.

54 . Shaw, age., II, 27.55 . Akgndz-ztrk, age., s. 237; Mehmet Esat Sarcaolu, Mal Tarih Asndan OsmanlDevletinde Merkez Tara likileri (II. Mahmud Dneminde Edirne rnei), Ankara 2001, s. 28.56 . zcan Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi, Yeni Trkiye Mecmuas (2000), say:31, Osmanl zel Says: I, 464.* Sekbn: Muhtelif zmrelere unvan olarak kullanlm bir tabirdir. Halk arasnda seymen denir.kpek muhafz anlamna gelen sekbann, sokman kelimesi ile de mnasebeti ihtimali vardr. Budurumda muharebe saflarn yaran yiit anlam kazanmtr. Yenieri Ocann ksmndan birineSekbn deniyordu. Yaz mevsiminde mahsuln muhafazas iin kullanlanlara da sekbn denirdi.

Ancak bunlara, grdkleri iin neminin anlalmas ve dier sekbanlardan ayrlmas iin kr sekbnad verilmitir. (Pakaln, age., III, 145147).


35/204

26

II. Sekbn- Ceddin Tekili

Sekbn- Cedid, Alemdr Mustafa Paa tarafndan, Nizm- Cedid Ocannyerine kurulan asker bir kurumdur.

Eyaletler sened-i ittifak anlamas ile merkeze balandktan ve ynlarn

stanbulu terk etmelerinden sonra karar gereince Alemdr Mustafa Paa, bata

Yenieri Oca olmak zere yedi ocaktan muvafakat aldktan sonra talimli Sekbn-

Cedd adnda yeni bir asker snfn ekirdeini oluturmaya balad. Ancak yenierileri

rktmemek iin dikkatli davranarak Nizm- Cedid ismi yerine 12 aban 1223/3 Ekim1808de kurulan bu yeni askeri snfa, Yenieri Ocana mensup sekbn* snfnn

ismine izafeten Sekbn- Cedd adn tercih etmitir. Bylece, ahliye, yakn mazinin

dehetli olaylarn hatrlatan Nizm- Cedd terimi szde bir kenara braklm

oluyordu. Ayn zamanda yenierilerin esnaflk ve ticaret ilerini brakarak, Kanun

devrinde olduu gibi, klalarnda kalp talim ve askerlikle itigal etmeleri

emrolunmutu. Anlaldna gre bu yeni askeri snf ksmen de olsa ulema tarafndan

desteklenmekteydi. nk Ubeydullah Koman adnda bir vaiz, Ramazan aynda

camilerde Emr-i bil maruf bahsi altnda talimli askerlerin nemine iaret ederek

halk Sekban Ocana yazlmaya tevik ederken Nehy-i anil-mnker bahsi altnda

da bu uygulamaya kar kanlar yermekteydi. Fakat yenierilere gre ise kendi

ocaklar aleyhinde sz sylemek neredeyse kfr saylmaktayd. Hatta Koman bir gn

Fatih Camiinde vaaz ederken yenieri mensubu olan bir cemaatn iddetli tenkidine

maruz kalmt. yleki: Koman vaaz ederken, Yedinci Cemaat Odabas, krsden

indirmek zere Komannin eteine yapnca, Koman Ulem yok mu? diye

barnca, odaba da Yenieri yok mu? diye feryd etmiti. Bunun zerine, byk bir

infial kmasna ramak kala baz kimselerin araya girmesiyle ortalk sakinletirilmiti.57

Cevdet Paaya gre bu ocan teekklnde medrese hocalar, tarikat bykleri ve

selattin camilerin imam ve vaizleri ile yksek rtbeli ulemnn byk etkisi olmutur.58

57

. Bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 20.58 . Cevdet Paa, Tarih, IX, 10.


36/204

27

Sekbn- Cedidin kuruluu ile Yenieri Ocann nasl bir tutuma girdiini

Ahmed Rasim yle zikretmektedir. Alemdr, Askir-i Ceddenin, ayrca bir ocak

itibar edilerek bundan byle Askir-i Osmanyyenin sekiz ocaktan mrekkep olmasntaht- karara ald gibi sekizinci ocak olan Sekbn- Cedid Ocana dahi tu, tabl,

alem-i ita eyleyerek ocaa bir ekl-i istiklal verdi. Yenieriler byle bir ocan

teekklnden daha ziyde alev aldlar.59 Yenierilerin honutsuzluunu gidermek iin

Sultan II. Mahmudun karm olduu fermann bir ksm yledir. Yenieri Ocam

kr-i kadim ecdd- izmdan mevrus hassa askerimdir. slmda ne ekil yararlk

ettikleri tevrihte manzurum olmutur. Benim dahi itibarm onlaradr. naallahu Tel

nice nice gazalarda yararlk ibraz edip mazhr- ftuhat olarak ecddm gibi gziokunmam kudret-i hakla anlardan mit ederim.60 1808 Ramazanda kan yenieri

isyannda Alemdrn ldrlmesiyle Sekbn- Cedid Oca son bulmu oldu.61

Bu yeni kuvvetin ekirdeini Kad Abdurrahman Paann getirmi olduu, hzl

ate eden tfeklerle donatlm bin kiilik bir ordu tekil ediyordu. Buna eski Nizm-

Cedid ordusundan kalanlar ile Karaosmanolu ve apanolu liderlerinin getirdikleri

askerler katldlar. Levent iftlii ve skdardaki eski Nizm- Cedid klalar onarlp

bu yeni sekbn birliklerine verildi. laveten be bin gnll de bunlara katld. Ayrca

yeni asker alnmas iin de emir karlp evreye fermanlar gnderildi. Bu

fermanlardan biri de Edirne Bostancbas Dadevirenzde Mehmed Aaya

gnderilmiti.62

Bu yeni askerlere tek tip elbise giydirilecek ve Avrupa uslnde eitim

grmeleri salanacakt. Cevdet Paa, bu askerlerin elbiselerini yle anlatmaktadr.

Elhasl Nizm- Cedid Oca ihya buyuruldi ve muceddiden yazlan askir Levend

iftlii ve skdar klalarna yerledirildi ve cmlesine yeknesak olarak aba dizlik ve

tozluk giydirildi. Fakat mukaddema Nizm- Cedid askeri ve Askir-i ahne tabir

olunurken bu kere Sekbn denildi. Ve evvel balarna bostanc baratas giyerler iken bu

59 . Ahmed Rasim, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi, stanbul 1329, IV, 1543.60 . Karal, age., V, 145.61 . Sekbn- Cedid hakknda geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 810; Naci akn-Nafiz Orhon,

Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (17931908), Ankara 1978, III, 65.62 . Bu fermanla ilgili bilgi iin bk. Sarcaolu, age., s. 50.


37/204

28

defa ubara giydirildiki Rumeli halkna mahsus yedi sekiz terkli uha kalpaktan ibaret

olup bir ksmnn zerine krmz ve dier ksmnn zerine nergiz marib allar

sarld.63

Alemdr bu yeni birlie, eski bir Nizm- Cedid subay olan Sleyman Aay

komutan olarak atamsa da esas komutan aslnda Kad Abdurrahman Paayd. Birliin

ayr bir maliyesi olmamakla birlikte, ulemya cazip gelen Umr-u Cihdiye Nezreti

ad altnda bir isim verilerek gerekli geliri toplamak zere kurulmutur. Kurulurken yz

blk ve tmenden oluan yz altm bin kiilik bir ordu dnlyordu. Bu

askerlere ayn tip elbise giydirilip Avrupa usulnde eitim ve talim verilmeye baland.Bunlar ordunun sekizinci oca olarak tabir ediliyorlard. Kendilerine, Tu, Tabl ve

Sancak verildii iin Sekbn- Cedid Oca ksmen de olsa bamsz bir ocak haline

gelmi oldu.

Sekbn- Cedid Ocana paralel olarak Yenieri Ocanda da slahat yapld.

Yenieri ortalarna bal olmakla, askerlikten anlamayan pek ok zerzevat, hamal ve

kayk delikanllarn, sekbn veyahut kalyoncu snflarna yazlarak askerlii

rendikten sonra sanatlaryla uramalarna izin verildi.

Alemdrn yenieri birliklerine ynelik yapm olduu nemli yeniliklerin biri

de memuriyet satnn yasaklanm olmas ve kdeme gre terfi dzenin yeniden

getirilmesidir. Esme ad verilen yenieri czdanlar iade edilmedii iin bunlarn

binlercesi bakalarnn elinde ya da para karl bakalarna satlm olduu iin bu

kiiler czdan sahibi yayormu gibi aylk almaktaydlar. te bunlarn hizmet karl

olmas iin kaldrlmasna alld. Ancak politikann inceliklerini iyice kavrayan II.

Mahmud, binlerce kiinin, velevki gayri meru da olsa, gelirini birdenbire kesmenin

yeni bir isyana sebep olma ihtimalinden ekindii iin, czdanlarn, deerinin yarsna

satn alnmak suretiyle ortadan kaldrlmasn emretti. Czdanlarn kendi istekleriyle

vermeyenlere ise, devlet herhangi bir tazminat demeyecekti.

63 . Cevdet Paa, Tarih, IX, 89.


38/204

29

Yenieri Ortalarna bal olmakla, askerlikten anlamayan pek ok sebzevat,

hamal ve kayk delikanllar sekbn veyahut kalyoncu snflarna yazld. Bunlar

askerlii rendikten sonra sanatlaryla uraabileceklerdi.

Sekbn Oca bol maalar, modern kyafet, silah, talim ve davullar ile

kuvvetlendirilip imtiyazl bir snf olarak mit kayna olmulard. eyhlislmn

fetvasyla merulaan bu askerler artk muntazam bir ordunun ekirdeini

oluturuyordu.

ayet isim deiikliini bir kenara brakacak olursak, Nizm- Cedidin 23aban 1223/14 Ekim 1808de yeniden diriltildiini syleyebiliriz. Ayn slahatlar

benzer ekilde Tersane Ocana da tatbik edilmiti.

Eski Nizm- Cedid zabitleri ve Kad Abdurrahman Paann Anadolu

valiliinden getirdii birka bin kiilik talimli tfenki askerleri de Sekban Ocan

glendirmiti. Bir taraftan Sekban Ocann ykselii, dier taraftan yenierilerin artk

talim ve terbiye ile uramaya zorlanmalar, ticaret ve esnaflktan ayrlmalar onlarn

keyfini iyice karmt. Menfaatleri bozulan esnaf ve srann kendilerine geleceinden

korkan baz ulem da bozguncu ortam krklemeye balamlard.

Donanmann slah edilmesi ii Alemdr Mustafann lalas ve yakn danman

olan Abdullah Ramiz Efendiye verilmiti. Ramiz Efendi liyakatsiz olanlarn iine son

vermi, eski gemileri de skartaya karmt. Nifak yuvas haline dnm olan Galata

Klasna kilit vurulmutu. Denizciler, tersane veyahutta gemilerde yaamak zorunda

braklmlard.

Yaplan tm bu slahatlarn kaderi, Alemdr ve onun yandalarnn iktidarda

uzun sre kalabilmelerine balyd. Ancak slahatlar iine sindiremeyenler ykc

faaliyetlerini gizlice srdrrken, harekete gemek iin elverili ortamn olumasn

beklemeye koyulmulard.64

64. Shaw, age., II, 2728; Karal, age., V, 9394; Turan, age.,II, 257; akn-Orhon, age., III, 65.


39/204

30

III. Alemdr Mustafa Paaya Kar Yenieri Ayaklanmas

Alemdr Mustafa Paa, lke genelinde devlet egemenliini ve asayii, stanbul

dhil olmak zere salamt. Ancak, gerek kendisi gerekse adamlarnn gze batan baz

davranlar, onun halk nazarndaki prestijinin gitgide azalmasna sebep oldu. Samiha

Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar adl eserinde bu durumu onun saflna

bina ederek yle der: Rumelinin saf ve sade muhiti iinde yetimi olan Alemdr

Mustafa Paa, stanbulun politik cereyanlarn, iten ie tezghlanan siyasi

komplolarn sezip takip edecek bilgi ve tecrbeden mahrumdu. Onun iinde SultanMahmudu tahta getirmek ve be zorbay tepelemekle dertlerin bittiine, bylece

devlet ilerine gzn yumup elence ve zevk lemlerine sra geldiine inanm

bulunuyordu. Hlbuki vaziyet hite emniyet sknet verecek bir ehre arz etmiyordu.

Zira ocan sindirilmesi demek, birer zorba, vurguncu ve hilekr tcir demek olan

Ocaklnn maddi zarar demekti. Ayn zamanda Nizm- Cedidin yerine tesis edilen

Sekbn- Cedidad altndaki talimli snfn tekili de, yine onlar iin bir endie mevzuu

demekti.65

Alnm olan tm nlemler, Pdiaha ve Sadrzama kar, muhafazakar

muhalefetin ortaya kmasna sebep olmutur. Yeni orduda greve arlanlar veya eski

ordudaki arpalklarndan olanlar bu imtiyazlarn ellerinden gitmesine fkelenmilerdi.

Yeni orduya konulan yeni isme ne ordu ne de halk inanyordu. Bunun sadece bir isim

deiikliinden ibaret olduunu akas herkes biliyordu. Dolaysyla tepkici unsurlar

yeni ordunun varlndan huzursuz oluyorlard.

Mevkisinin gcne, stanbulun havasna ve byklne alkn olmayan

Alemdr ve evresi ksa srede hem pdiahtan hem de kendilerini destekleyenlerden

hzlca yabanclamaya balamlard. Cevdet Paa, Alemdr ve evresinin durumunu

yle izah eder. Ol vezir-i gaflet semir ve yrn- nahvet masir ise zorbalar malub ve

zor-bzu-y iktidarlar btn btn meslb oldu zumuyla hemen celb ve iddihr-

65 . Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1978, II, 287.


40/204

31

emvle itigal ve megil-i zevk ve evk-i ial ile her gece bir yerde tertib-i ziyafet ve

mzkere-i hafiye bahanesiyle akd-i cemiyet ve szende ve bzende ve hnendeler ile

tezyin-i bezmgh-i iy- iret (iki) ederek megul-i hay-u hve yerli yerineavdetlerinde verde-i au arzu eylemi olduklar cevari-i zhre talat ve hr kyafet ile

hem pehl- olup msri [Yar ile znu be znu (diz dize) cm ile leb ber lebiz]

mazmununu yar ve ayara irb ve izhar ve p-beste-i dm- ehvet ve ganude-i cme

havb- gaflet olarak imrr- leyl-u nehar etmekte idiler. Hatta ilerinden en ziyade fazl

ve dirayet mavsuf ve cerbeze-i nutk-u fesahat ile maruf olan Kaptan- Derya Ramiz

Paa dahi derya-y iy-u safaya bibn- zevrakrn (kayk-sandal) inhimk (bir eye fazla

dkn olma) olub biger daime mesabesinde hatay tabir ettikleri bir nevi cariyearzy-i und salesi olmala stanbul dernine ve bazi diyra kavl kavl esrciler tisyr

ve her ne mikdar kymetli olur ise osun itir (satn alma) eylemek babnda terhs ile

ehevt-i nefsanyeye hasr (sktrma) efkr eyledii ol esnada itihr (hretlenme)

bulmu idi.66

Alemdr sanki geek hkmdrm gibi davranyor, mvere ve onaylama

formalitelerine girmeden emirler savuruyordu. Sultan II. Mahmudun itirazlar

karsnda kendisine ekidzen verecek yerde, Sultann yerine, Krm Hnlnda hak

iddia eden Selim Giray geirmeyi dahi dnyordu.

Filhakika yeni askerlere kar giderek artan gerilim, neticede Bbl duvarlarna,

Rumeliden geldi bir tak, bayram ertesi ya kl oynayacak, ya bak gibi tehditvri

szlerin yazlmasyla iyice gn yzne kmt. Yine yenieriler Alemdrn camiye

gidi ve dnlerinde Sekbn- Cedid askerleriyle aralarnda olaylar karmak suretiyle

ona hem gzda veriyorlar hem de onu kk drerek Alemdr Paaya saygszlk

etmekten geri kalmyorlard. u ifadelerinden, onlarn hisleri ak bir ekilde

anlalmaktadr.

Geldi Rum-elinden nice bin tak,

Ald bayraklar yrd asker;

66 . Cevdet Paa, Tarih, IX, 13.


41/204

32

slmlar iinde kanlar akacak,

Hac Bekta oca kahraman besler.

Kadir gecesinde yediler bak,Nizm- Cedidler bir satr ister.

Yenieriler aralarnda, Bir haydut ba geldi; bir Pdiah halletti. evketl

efendimize layk olan kulluu da gstermiyor. Biz ona Mslmanlmz ve

yenieriliimizi anlatmalyz. diyerek isyana hazrlanyorlard.

Alemdr ve arkadalar, tmarlara ve tmar yneticilerinin elde etmi olduklarhaklar kantlayan belgeler gsteremeyenlerin vakf mallarna el koymak suretiyle,

mevkilerinden yararlanp byk servet sahibi olmulard.

stanbul ahalisinin ounluu, Sadrzamn askerlerinin sokaklarda babo

dolap ev-dkkn demeksizin talan etmelerinden yaknmaktayd. Alemdr szn

kimseden esirgemiyordu. Yanna kan herkesi korkutup azarlayabiliyordu. Bu vb.

sebeplerden dolay Alemdr, evresinden hzlca uzaklamt.67

Tuhaftr ki baarl bir sadrzam olan Alemdrn zamanla elde ettii bu

baarlar, kiilii zerinde engin bir gurur meydana getirmi ve artk o, arkadalarn

lzumsuz, dmanlarn da ehemmiyetsiz ve her trl deerden mahrum grmeye

balamt. Rumeli kyafetlerini brakm olmas ve onun yerine cariyesi Kamertabn

etkisiyle divna hanersiz gelmesi, Rumeli ynlarndan ounu rencide etmiti. Bunun

iin onlar taraftarlarn alp memleketlerine dndler. On alt bin emin askeri bulunan

Alemdr, Kad Paann komutasnda da bin asker bulunduu iin ynlarn gidiine

pek aldrmamt. Hatalarn nemsemeyen Alemdr Mustafa Paa, farknda olmadan

akbetini bir bakma kendi hazrlyordu.

Yaklamakta olan isyann elebalar her zamanki gibi yine yenierilerdi.

Kahvehaneler bata olmak zere aleyhte youn bir propaganda yrterek Devlet

67. Geni bilgi iin bk. Cevdet Paa, Tarih, IX, 13-29; Shaw, age., II, 29; Turan, age., II, 258.


42/204

33

adamlar eski kyafetlerini brakacaklar, balarna ubara denilen Rumeli serpuu

koyacaklar, yenierilik kaldrlacak, herkesin ekmei elinden alnacak vs. szler sarf

ediyorlard.

Ordusu, zel muhafzlar, bir blm henz silh altna alnmakta ve eitimde

olan Sekbn ordusu, Alemdr stanbulda en gl kii konumuna getirmiti. Ancak

dmanlarn kkrtmasyla Bulgar yn Ekim ay ortalarnda Alemdrn memleketi

olan Rusuka saldrd. Alemdr bu olay zerine oradaki eski dzeni korumak iin

askerlerinden ounu oraya sevk etti. Gnderilen askerlerin yerlerine, Rumeliden isiz,

ehir hayatndan anlamaz da kyllerini getirtti. Sadrzamn bu yeni kuvvetleri,stanbulda seleflerinden daha ok talan etmekle beraber, efendilerini korumada

maalesef talanda gstermi olduklar baary gsteremediler.

stanbulu sindirdikten sonra planlarn bir bir devreye koymaya balayan

Alemdr Mustafa Paa, zaman ierisinde deimeye ve yakn arkadalarn kaybetmeye

balaynca, pusuda olan muhalefet iin harekete geme vakti artk gelmi oldu.

Pdiah, Sened-i ttifak imzalad iin, ulem kendilerine deer verilmedii ve

nfuzlarn krd iin, Yenieri Oca da Sekbn- Cedid kurulduu iin Alemdra

cephe almaya balamlard. Yakn evresi Alemdra, yaklamakta olan tehlikeyi haber

verdiler. Ancak o, her nedense bu sylemleri kale almad. Nihayet Ramazann 27.

gecesinde (27 Ramazan 1223/16 Kasm 1808) bir dier Yenieri isyan daha patlak

verdi.

Ramazann bu gecesi, Sadrzam iftar iin eyhlislmn konana gitmiti.

Dnnde sekbnlar, halk kalabal arasndan sadrzama yol amak iin denek ve

kam kullanarak halktan bazlarnn yaralanmasna sebep oldular. Bu yarallar yenieri

ve cebeci kahvelerine giderek, Biz ehl-i islmz, zerre kadar crm ve gnahmz yok

iken bizi dvmek, bize hakaret etmek neden lazm geliyormu? Bir haydut ba geldi;

Padih tahttan indirdi. Cebren Mhr-i Sadreti ald. Niin ondan korkmalyz?

Elhamdlillah bizler onun yanndaki bir avu hayta (adr kaz) gruhundan kat kat

ziyadeyiz. Biz ona Mslmanlmz, yenieriliimizi anlatmalyz. dediler. Bu durum


43/204

34

zerine, zaten tetikte bir kvlcm bekleyen Yenieriler harekete gemeye karar verdiler.

Planlar gayet basitti. niden yangn var diye baracaklar ve bylece, olay yerine

gitmek iin konandan kacak olan Sadrzam ldrlecekti. Fakat Sadrzamnyangn var! lklarna aldrmay, bu plann gereklemesini engellemiti. Bunun

zerine siler Bblye hcum ettiler. Sekbnlar, dank ve komutasz kaldklar iin

Sadrzama yardm edemediler. Alemdr, teslim olmaktansa sonuna kadar direnmeye

karar verdi. silerden, pek ounun hakkndan gelmeyi baard. Ancak, onun bu

mcadelesi nihai akbeti deitirmeye yetmedi. Daha sonra siler, Alemdrn snm

olduu cephanenin kubbesini delmeye baladlar. Bu vaziyeti gren Alemdr,

yanndakileri, Ocan namusuna tevd ediyorum diyerek yenierilere teslim etti.Sonra da tek bana biraz daha mcadeleye devam etti. Hibir kurtulu aresi olmadn

anlaynca da lm ecaatle karlayp tabancasnn tetiine basarak cephanelii atee

verdi (27 Ramazan 1223/16 Kasm 1808). Yanndan ayrlmay kabul etmemi olan ba

kadn ve cariyesiyle birlikte, teslim olmaktansa lm tercih ettiler. Alemdr, bu byk

infilak ile kendisini ldrmek iin cephaneliin etrafn kuatm olan yzden fazla

yenieriyi de, kendisiyle beraber ayn kbete srklemi oldu.68

Fahri . Derinin nerettii yayla imam rislesinde bu olaydan u ekilde

bahsedilmektedir. Hemen yenieri hcm edp, davranman deyp oda kapularn alup

cmlesine perianluk gelup hayret engiz kimini ldrp ve kimi kaup andan hareme

yry eylediklerinde amma Alemdr Mustafa Paa mukaddem bir mahzen yapturup

ve st katna lam ve birka varil barut koyup bu akabe byle zuhur edicek birka

gulam ile Paa, ol mahzene kaup hemen yenieri askeri Paa Kapusuna bir ate verp

kap yanmaa baladkda ertesi gn le vakti Mustafa Paa hayatndan meys olup

kleleri tara karup hemen tabancay varillere ate eyledikde zerinde olan yenieri

ihrk- bin-nr olup andan yine ol gece Tatl Kuyuda Kethudy- Sadr- l Mustafa

Kethdnn konana gelp etrafn muhsara edp lakin anlar gelmezden mukaddem

Defterdar Tahsin Efendi gelp ve kendi dahi gvez kadife potur giyp Kethd Bey

Konanda vfir (ok bol) sekbn var idi.69

68 . Geni bilgi iin bk. Shaw, age., II, 29; Aksun, age., III, 121-129; Karal, age., V, 94-95 Beydilli,

Alemdar Mustafa Paa DA., II, 365.69 . Geni bilgi iin bk. . Derin, Yayla mm Rislesi agm., 254255.


44/204

35

ldnde krk yanda olan Alemdr, lm eklinden de anlald zere

ok cesur ve hamiyetli idi. Lkin zeki ve kavrayl olduu kadar da cahil birisiydi.ayet iyi sevk edilebilseydi i grp devlete faydal olabilecei muhakkakt. Nitekim

nceki baarlar bunu akca gsterir. Birka ay iinde teneffs edip yaad stanbul

havas, karakteri zerinde artc bir etki yaparak byk bir gaflete srklenmesine

sebep olmutu. Fahri . Derin, nerettii rislede Alemdrn kbetini yle

nakletmitir. Amma arife gn Cuma gn oldukda Paa Kapusunun harem tarafnda,

atlan lam lamclar hafr eylediklerinde lamn altnda bir mahzenden Sadrzam

Mustafa Paann lesi kp henz solmam ve bir yerine helal gelmemi vekoynunda saati dahi durmam ve mhr-i humyn koynunda kup hemen mhr-i

humynu ve bir kese mcevher kup an evketlye irsal ve Sadrzam Mustafa

Paann ayana bir ip takup yenieri taifesi sryerek ve envai utum- galiz ile etm

ederek ve Devlet-i lyyeye eyn verecek drl hezeyan syleyerek Meydan- Lahme

getrp Sadrzam Alemdr Mustafa Paay ba aa dut aacna salb edp rplak

avret yeri dahi mekf ve azna ubuk sokup env drl halt- kelam ederek tehir

olunup badehu meydanda olan leleri ve Alemdr Paann lesini Yedikule

haricinde bir hendee atup anda kalup bir mahalle defn olmad.70

Osmanl Tarihinde Alemdr Mustafa Paa, Yenieri Ocann isyanna kar,

kannn son damlasna kadar mcadele eden tek Osmanl Sadrzamdr. syanclar onu

ldrdkten sonra pek ok byk memurlarn konaklarn yamalayp talan etmilerdi.

Bu srada yrndan Refik, Tahsin ve Galip Efendiler de ldrlmtr. stenmese de

her trl anariye frsat domu ve bu yamalama olaylarndan sarayda payn almt.

stanbul tekrar isyanc askerlerin eline dtkten sonra, isyanclar Pdiahtan

yeni bir Sadrzam ve yeni bir Aa isteinde bulundular. Tpk ksa bir sre nceki gibi

amcas III. Selimin durumuna den Pdiah, gereken dersi alm olduu iin verilen

tavizlerin arkas kesilmeyeceini ve kendi yerine IV. Mustafann getirileceini ok iyi

biliyordu. Bu nedenle isyanclarn isteklerini reddetti. Ramiz Paa ile Kad

70 . . Derin, Yayla mm Rislesi agm., III, 259260.


45/204

36

Abdurrahman Paaya, askerlerini saraya gndermeleri iin haber gnderdi. stekleri

reddedilen Yenieriler saraya saldrdlar. Fakat glenmi olan saray birlii onlar

pskrtmeyi baard. Artk bir ey yapamayacaklarn anlayan yenieriler, detlerigerei yangn kardktan sonra At meydannda toplanp meveret kurdular. Bu

meverette II. Mahmudu istemediklerini, onun yerine IV. Mustafay tahta oturtmak

istediklerini yksek sesle ilan etmeye baladlar. Bu durum karsnda II. Mahmud,

gnl raz olmasa da eyhlislmn fetvas gereince, aabeyi IV. Mustafann

bodurularak idam edilmesini onaylad. Devlet erkn Sultan IV. Mustafann izlesine

karar verince, gen Hkmdr Sultan Mahmud, bu karar karsnda irkilmi ve kara

kara dndkten sonra: Acep her sret bulunamaz m?

71

diye sormutu. nkonun merhametli yrei buna bir trl elvermiyordu. Ancak aabeyi, amcas III. Selim

ile kendisinin fermann hi dnmeden vermiti. ehzde Mahmud, ii kan alayarak

bu ie olur verdi. Onun bu karar vermesinde zorbalarn, Sultan Mustafay sterk!

diye barmalar elbetteki etkili olmutu. Sultan Mustafay desteklemek iin harekete

geenler farknda olmadan onun lm fermanna sebep olmulard. nk onun

vcudunun varl, devlet iin cidden zararl bir hale gelmiti. Bu sebepten tr IV.

Mustafa, Sultan III. Selimin lmnn yldnmnde Kad Abdurrahman Paann

nclyle, ayn Harem Dairesinde kuakla boularak ldrld. Bylece Osmanl

hnedannda Sultan II. Mahmuddan baka erkek kalmamt. Bu zor kararla

isyanclarn tazyiki sona erecei dnlmt. Fakat durum, hite dnld gibi

olmad. Onun idamn duyan siler, lgna dnd. Bu olay isyanclarn saysnn daha

da artmasna sebep oldu. Sonunda byk bir atma balad. syanclarn gz ylesine

dnmt ki, artk Sultan II. Mahmuda gvenlerinin kalmadn syleyerek

Pdiahta bir insan deil midir? Kim olursa Pdiah olur. Yeter ki bizim ocamz

devam etsn diyorlard.

Eer Sultan Mahmudu ldrseler hnedan snecekti. Baka hibir ehzde

yoktu. Muvaffak olsalar Osmanoullarnn evresinde toplanan muazzam devlet, bata

uzak eyaletler olmak zere dalp yok olacakt. Ancak bu ihtimal siler iin hibir

anlam ifade etmiyordu. Hatta ilerinden bazlar Esma Sultann veya Konyadaki

71 . Ayverdi, age., II, 288.


46/204

37

eyhin veyahutta Krm Tatarhn-zdelerinden birisinin Pdiah ilan edilmesini

istiyorlard. Bir ksm da II. Mahmuddan alt ya byk olan ablas Esma Sultan tahta

karmay istiyordu. Esma Sultan, III. Selimin Nizm- Cedidci Kaptan- DeryasDamad Kk Hseyin Paadan dul kalm, 29 yanda vakarl bir kadnd. Ancak bir

kadnn baa gelmesi Osmanl tarihinde grlmesi syle dursun, akldan dahi

geirilmeyecek kadar olaan d bir olayd. Zira bir kadn istisnai de olsa belki Pdiah

olabilir fakat halife olmas imknszd.72 nk hilfet, ne krallklara, ne sultanlklara,

ne imparatorluklara, ne de cumhuriyetlere benzer. Hilfet nevi ahsna mnhasr bir

zelliktir. Hz. Peygamberin (s.a.v) halefi ve kendisinden sonra yerine kim olmak

zere slm toplumunun en yksek reisinin, yani imamnn unvan gibi manalaragelmektedir. Bu bakmdan halifenin kadn olmas usulen imknszdr. 73

Yenieriler, esnaf ve kentin babo takmnn desteini kazanarak, saraya

Ayasofya ynnden saldrp suyunu kestiler. Yeni Sekbnlar, saray dna karlk

verdiyseler de saldrganlarn sayca stnlkleri sebebiyle emberi yaramadlar (27

Ramazan 1223/16 Kasm 1808).74 syanclar, ii aztp saraya hcum edince Pdiah,

drt bin kiilik Sekbn- Cedid askeriyle saltanat muhafaza etmeye alt. Bunun

yannda, isyanclarn mukavemetini krmak iin Donanmay- Hmyna bal

gemilerden, Yenieri Aasnn bulunduu yere toplar atld. Hatta bu atlardan

Sleymaniye Camiinin bir minaresi yara almtr.75 Haliteki donanmann, yenieri

klalar ile saray evresindeki kuatmaclar topa tutmas bu olaylarn bilnosunun ok

ar olmasna sebebiyet verdi. kan yangnlarda Sultanahmet, Ayasofya ve Divn Yolu

Mahalleleri byk zarar grmt. Osmanl tarihinde benzeri az olan bu dehet

olaylarn neticesinde binlerce sivil hayatn kaybetmiti. hesaplamalar nedeniyle bo

yere akan kanlar Devlet-i Alyyenin barn szlatan farkl bir kara leke olarak tarihe

gemitir.

72 . Bilgi iin bk. Karal, age., V, 95-96; ztuna, Trkiye Tarihi, VI, 434.73. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ziya Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, stanbul2003, s. 92108.74

. Shaw, age., II, 30.75. Akgndz-ztrk, age., s. 237238.


47/204

38

Yenieri liderleri, baarl olamayacaklarn anlaynca uzlamaya yanatlar.

Balanmalarna karlk, Pdiaha bir Sened-i taat imzaladlar. Ancak, hl

sekbnlar hazmedemeyen kk rtbeli yenierilerle IV. Mustafann idamnhazmedemeyenler, pdiahn tahttan indirilmesini isteyerek anlamay bozdular. Bunun

zerine II. Mahmud sekbnlar ile yine saray savunmaya balad. Aracl stlenen

ulem, isyanclar yeni bir grmeye raz etti. Sekbn birliklerinin geleceinin ne

olaca hususu ise, zm en zor problem olarak ortada kald. Konu uzun uzun

tartldktan sonra, 28 Ramazan 1223/17 Kasm 1808de salanan bir antlama ile

Sekbn birliklerinin datlmasna karar verildi.

Sonunu nereye varaca bilinmeyen bu problemi zmek iin maalesef dn

vermekten baka are yoktu. Sekbn askerlerinin canlarna kastedilmeden stanbulu

terk etmeleri, anlamann artlarndan birisi olduu halde netice hite byle olmad.

Sekbnlar anlama gereince silahsz ve niformasz olarak saraydan karlarken,

darda bekleyen isyanc gruhu, onlarn zerlerine saldrdlar. Ayrca, klalara da

saldrarak herkesi ldrdler. Ramiz Paa ile Kad Abdurrahman Paa da ldrlenler

arasndayd. Bylece isyanclar bir kere daha galip gelmi oldular.

Tahtta kalmay baaran II. Mahmud, tm olanlara ramen, reformlara devam

etme kararlndan vazgememiti. Eski ordu ortadan tamamen kaldrlmadan yenisinin

etkili bir ekilde kurulamayacan, yaanan olaylardan bir kere daha tecrbe etmiti.

Reformlarn sadece askerlerle snrlandrlmayp, Osmanl devlet kurumlarnn ve

toplumunun tmne yaylmas gerektii, yaanan bu kanl olaylar sonrasnda daha iyi

anlalmt. II. Mahmud, artk Yenieri Ocann kaldrlmas iin gerekli artlarn

oluaca zaman beklemeye koyuldu.

1808 Kasmnn bu scak olaylar bir yl nce III. Selimi tahttan deviren ihtilal

kadar kuvvetli deildi. Olaylar koulsuz teslimle deil uzlamayla neticelenmiti.

Dolaysyla II. Mahmud isyanclar karsnda ok pasif olmamakla birlikte, eyaletler

kendisine kar sorumluluklarn reddetmi olan Aalarn egemenliindeydi. Pdiah,

yeni ordunun ilk adm olduu kadar, kiisel bir g arac olarak da kurduu yeni

sekbn birliklerini kaybetmiti. Ancak II. Mahmud, bunalm sresince amcasnn


48/204

39

kararszl ve zayflyla taban tabana zt, ok byk bir karallk ve isteklilikle

mukvemet gsterip ylmadan yoluna devam ediyordu. O, bundan sonraki on sekiz yl

boyunca kendisine bal bir asker ve devlet adam kadrosunu sfrdan yetitirirken,ald bu derslere uygun olarak hareket edecek olduu gnleri sabrla beklemiti.

Yaad bu buhranl gnler ise, tecrbe babnda bilahare kendisine ok yardmc

olmutu.76

Sonuta, III. Selimin yapmaya alt Nizm- Cedid hareketinden sonra,

Alemdr Mustafa Paann gerekletirmek istedii reformlar, onlara kar olanlar

tarafndan engellendii gibi, bu reformlar fiiliyata geirmeye alanlar iin de hayatlarpahasna ar bir bedel olmutu.

stanbulun bu gibi i hesaplamalarla kardekan kaybetmesi, siyaset ve askerlik

sahalarn da olumsuz etkilemiti. Zira devlet, iten ve dtan ok ciddi tehlikelerle yz

yze gelmiti. Nitekim Balkanlarda Srbistan isyan halindeydi. Hicazdaki Vahhblik

hareketi, devletin slm birliini paralayacak bir ekilde yaylp genilemekteydi.

Birtaraftan Bbl ile Rusya arasnda harp devam ediyordu. Fransa Osmanlnn

dostluunu askya alp Rusyaya meylediyordu. Erfurt anlamasnda Fransa, Rusyann

Eflak ve Bodana yerlemesine rza gsteriyordu.77 Hulasa stanbulda vaziyetin byle

olmas, Osmanlnn Avrupa devletleri tarafndan taksim edilmesine hizmet etmekten

baka bir ie yaramamtr.

Alemdr Mustafa Paann bu kadar ksa srede hal edilmesi olduka

dndrcdr. nk hakszl nleyip adleti bulmak iin stanbula hareket

etmiti. Bunun gerei olarak hem siyas gc hem de itibar daha ziyde artmas

gerekirken ne oldu da ksa srede herkesin nefretini kazand? Gerekte bu sorunun

cevab Cevdet Paann Yar ile znu be znu (diz dize), cam (kadeh) ile leb ber leb

(dudak dudaa)-ri

Ahmet Yavuz Sahin - Sultan II. Mahmud Ve Donemi

Documents

Transcript of Ahmet Yavuz Sahin - Sultan II. Mahmud Ve Donemi