Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het ... · doelstelling van de workshop 5...

Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het energiesysteem

Annex 3: Verslag expertworkshop 21 november 2017

VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ www.vmm.be

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het energiesysteem 3

VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ

Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het energiesysteem

Annex 3: Verslag expertworkshop 21 nov. 2017 Erik Laes, Pieter Lodewijks, Nele Renders, Marlies Vanhulsel, Pieter Vingerhoets

Sustainable Energy and Built environment (SEB) VITO/EnergyVille

Jo Goossens, Kris Ooms

shiftN

Studie uitgevoerd in opdracht van MIRA, Milieurapport Vlaanderen

April 2018

\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ 4 Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het energiesysteem

INHOUDSTABEL

DOELSTELLING VAN DE WORKSHOP 5 VOORBEREIDING WORKSHOP 5 UITVOERING VAN DE WORKSHOP 5

DEEL 1 VAN DE WORKSHOP 5 DEEL 2 VAN DE WORKSHOP 5 BESPREKING PER GROEP 5 PLENAIRE SESSIE 7

RESULTATEN VAN DE WORKSHOP 7

RAPPORTERING VAN DE 4 WERKGROEPEN 7 WERKGROEP 1: ENERGIEBESPARING DOOR GEDRAGSVERANDERING EN ENERGIE-EFFICIËNTIE 7 WERKGROEP 2: VERDUURZAMING VAN ENERGIEVRAAG EN -AANBOD, EERDER DECENTRAAL 9 WERKGROEP 3: VERDUURZAMING VAN ENERGIEVRAAG EN -AANBOD, EERDER CENTRAAL 10 WERKGROEP 4: AFSTEMMING ENERGIEVRAAG OP -AANBOD 11 ALGEMENE OPMERKINGEN 13 AANVULLENDE COMMENTAAR NA DE WORKSHOP 14

BIJLAGEN 15

BIJLAGE 1. OVERZICHTSKAART VAN DUURZAAMHEIDSPOTENTIËEL PER STEEKKAART 15 BIJLAGE 2. 'ENERGIE'-SYSTEEMKAART 16


Doelstelling van de workshop

De workshop beoogde twee doelen: 1. Validering van de inventaris en het duurzaamheidspotentieel (met focus op milieu) van de oplossings-

richtingen (innovaties). a. Is de inventaris volledig? Indien niet, wat dient er toegevoegd te worden? b. Is het duurzaamheidspotentieel, volgens de lijst van criteria, aanvaardbaar?

2. Haalbaarheidsanalyse en ontwikkelen van een impact/haalbaarheidsmatrix. a. Inschatten van de haalbaarheid van de verschillende oplossingsrichtingen (en waar nodig/nuttig

van de innovaties binnen een oplossingsrichting). b. Opmaken van een ‘impact/haalbaarheids’matrix om het relatief potentieel belang van de

oplossingsrichtingen te duiden. c. Eerste zicht krijgen op barrières en hefbomen die zich aandienen bij het toepassen van elk van de

oplossingsrichtingen (en innovaties).

Voorbereiding workshop

Ter voorbereiding van de workshop werd een overzicht van de verschillende innovaties per oplossingsrichting opgemaakt. In totaal werden 22 steekkaarten van telkens 2 pagina’s voorbereid, en als één document gebundeld en uitgestuurd aan de deelnemers van de workshop.

Uitvoering van de workshop

De workshop werd opgedeeld in 2 grote delen: 1. Een informatief en interactief deel met als doel de deelnemers een algemene inleiding en toelichting te

geven van het kader alvorens per groep aan de slag te gaan. 2. Een participatief en creatief deel waarbij er eerst in groep werd gewerkt rond een aantal steekkaarten en

vervolgens de resultaten plenair werden besproken.

Deel 1 van de workshop

Het eerste deel bestond uit een introductie van het Milieuverkenningstraject 2018 door VMM, gevolgd door een overzicht van het project “Oplossingen energiesysteem” door VITO. Vervolgens lichtte VITO de innovaties per oplossingsrichting toe. Deze concentreerde zich vooral op het kader gehanteerd voor het bepalen van de steekkaarten en de inhoud ervan en niet op de details van de individuele steekkaarten. Tot slot werden de krijtlijnen voor de workshop gepresenteerd door shiftN, zijnde doelstelling van de work-shop, terminologie, materiaal, overzicht van steekkaarten en opdeling van de werkgroepen. Tevens werd de systeemkaart “duurzaam energiesysteem” toegelicht, als achtergrond voor het tweede deel. Deze toelichting was voornamelijk toegespitst op 1) de kern van de systeemkaart, verbruik en beschikbaarheid van finale energie, 2) de groepen van factoren/drijvende krachten die hierop een invloed hebben, zijnde vraag-zijde, aanbodzijde en flexibiliteit, omzetting en opslag en 3) de aanduiding van de verschillende oplossings-richtingen op de systeemkaart. De overzichtskaart en de systeemkaart is te vinden in bijlage 1 respectievelijk bijlage 2.

Deel 2 van de workshop

Bespreking per groep

In het tweede gedeelte gingen de deelnemers eerst in groep aan de slag om twee specifieke taken uit te voeren.


TAAK 1: Potentieel van innovaties Bespreek, vul aan en valideer elke innovatiesteekkaart:

• Is het geschatte toepassingspotentiëel realistisch (2050)? – indien niet, waarom? • Is het geschatte milieu-impact potentiëel realistisch (2050)? – indien niet, waarom? • Wat zijn de belangrijkste barrières en hefbomen die zich aandienen? • Moeten hier nog andere innovaties aangehaald worden? • Geef de resultaten schematisch weer in een tabel:

TAAK 2: Impact/haalbaarheidsmatrix Rangschik elke innovatie naar milieu-impact en haalbaarheid:

• Impact betekent het resulterende positieve effect op duurzaamheid voor het milieu (BKG, polluenten, andere milieu-effecten).

• Haalbaarheid wordt bepaald door het toepassingspotentiëel, maar ook door hefbomen en barrières.

• Geef de belangrijkste argumenten voor deze rangschikking. • Geef de resultaten schematisch weer in dit assenkruis:

De deelnemers werden opgedeeld in 4 groepen. De afbakening van de groepen werd bepaald door de oplossingsrichtingen, en het aantal steekkaarten per oplossingsrichting. Het objectief was om per groep een ongeveer gelijk aantal steekkaarten te bespreken.

• Groep 1: Energiebesparing door gedragsverandering en energie-efficiëntie (4 steekkaarten: I.a, I.b, I.c., II.a)

• Groep 2: Verduurzaming van energievraag en -aanbod, eerder decentraal (4 steekkaarten: III.a, III.b, III.c, III.d)

• Groep 3: Verduurzaming van energievraag en -aanbod, eerder centraal (5 steekkaarten: III.e, III.f, III.g, III.h, III.i)

• Groep 4: Afstemming energievraag op -aanbod (6 steekkaarten IV.a, IV.b, IV.c, IV.d, IV.e, IV.f)


Groep 1 Groep 2

E-besparing door gedragsverandering en E-efficiëntie

Verduurzamen van E-aanbod (meer decentraal)

Hans Tindemans - VRP Antoon Soete - 3E Jan Kretzschmar - Koninklijke Vlaamse Academie Jan Ros - Planbureau leefomgeving (NL) Klaas Nijs - VOKA Dirk Meire - Lucifer Bruno Verbeeck - Ecolife Jan Turf - About Society Julien Matheys - Departement Omgeving Johan Deleu - UPEI/VARO Ewald Wauters - Tractebel-Engie Jan Vereecke - VEA Chris Dutry - Gezinsbond Groep 3 Groep 4 Verduurzamen van E-aanbod (meer centraal) Afstemmen van E-vraag op het E-aanbod Bram Claeys - ODE Frederik Loeckx - Flux50 Ilse Forrez - Essenscia Géry Vanlommel - Infrax Stefanie Corens - Minaraad Annick Dexters - KULeuven Diane Schoonhoven - Boerenbond Annemie Bollen - SERV Dirk Van Evercooren - VREG Benjamin Clarysse - BBL Fre Maes - FOD Leefmilieu Vincent Vancaeyzeele - Eandis

Dirk Knapen - Zero Emissions Solutions

Plenaire sessie

Na het afronden van de twee taken werd per groep in een 10 tot 15-tal minuten verslag uitgebracht van de resultaten. Voor de aanvang van de werkgroepen werd in de groep afgesproken wie zou notuleren en presen-teren. Posters werden ter beschikking gesteld om de rapportering te doen. Bij elk presentatie werd ruimte voorzien voor opmerkingen en vragen. Tevens was er de gelegenheid voor algemene opmerkingen over de workshop. Het consolideren van de impact/haalbaarheidsmatrix heeft niet plaatsgevonden. De redenen waarom dit niet gelukt is, zijn weergegeven in de resultaten van de workshop.

Resultaten van de workshop

Rapportering van de 4 werkgroepen

Het verslag is een samenvatting van de posters aangevuld met algemene commentaar per werkgroep. De specfieke opmerkingen per steekkaart voor wat betreft toepassingspotentieel, milieu-impactpotentieel, barrières en hefbomen, en bemerkingen worden ofwel verwerkt in de steekkaarten, ofwel meegenomen als input voor de inhoudelijke voorbereiding van de volgende fase van het project.

Werkgroep 1: Energiebesparing door gedragsverandering en energie-efficiëntie

TAAK 1: Potentieel van innovaties De deelnemers van de werkgroep waren van mening dat de fiches methodologisch niet goed in elkaar zitten, omdat ze enerzijds doelstellingen en anderzijds maatregelen bevatten. Ze hebben de steekkaarten ‘herdacht’, in de zin dat ze vier à vijf deelaspecten hebben behandeld. De thema’s die aan bod komen in de steekkaarten werden als correct beschouwd. Voor wat betreft de steekkaart “gedragsverandering gebouwde omgeving” was de groep eensgezind dat te scope veel te beperkend is. Er staan een aantal aspecten van gebouwde omgeving in die misschien wel interes-sant zijn, maar eigenlijk marginaal ten opzichte van wat de gebouwde omgeving eigenlijk als belang heeft.


De groep heeft tevens een steekkaart toegevoegd, “gedrag consument (particulier)” omdat ze denken dat gedrag in alles wat tijdens de workshop zal genoemd worden een enorme belangrijke rol zal spelen. Het element ruimte (ruimtelijke ordening, ruimtelijk rendement) werd meermaals vernoemd als belangrijke barrière of hefboom, afhankelijk van hoe je het bekijkt.

TAAK 2: Impact/haalbaarheidsmatrix Ook hier heeft de groep zich niet helemaal gehouden aan de opdracht, maar met de gegevens gespeeld. De groep heeft haalbaarheid en effectiviteit tegenover elkaar gezet, ervan uitgaand dat een effectieve maatregel er ook voor zorgt dat de milieu-impact een stuk lager ligt. Voor wat betreft gedrag zijn ze er niet helemaal uitgeraakt, omdat de tijd te kort was. Gedragsmaatregelen zullen voor een stuk gekoppeld zijn aan alles wat met geld te maken heeft. Maar natuurlijk gaat het ook om een ander maatschappelijk denken. We zijn er ons allemaal op een of andere manier wel van bewust dat dit nodig is, maar hoe realiseer je het? Tot slot heeft de groep bij het bespreken van de matrix nog een steekkaart toegevoegd, zijnde “productbeleid, productprijzen” en dergelijke meer. De redenering hier is dat gedrag voor een stuk ook wordt bepaald door de kostprijs van bepaalde dingen, wat zijn we bereid om te betalen? Ook hier is er winst te halen.


Werkgroep 2: Verduurzaming van energievraag en -aanbod, eerder decentraal

Groep 2 vond de hele oefening moeilijk, omdat elk van de voorgestelde fiches alleen zin heeft binnen een bepaald kader. Voor wat betreft taak 2, de ranking in de matrix, die is enkel van toepassing indien al die andere parameters van het ganse energiesysteem ook positief staan. Als voorbeeld werd de warmtepomp vernoemd. Die warmtepomp draait niet op zichzelf, maar moet gevoed worden met elektriciteit. De vraag is: hoe duurzaam is die elektriciteit? Als die elektriciteit effectief zeer duurzaam wordt opgewekt, dan kun je ervan uitgaan dat de milieu-impact van zo'n oplossing positief is, want het ganse systeem is positief. Is dat niet zo, dan is het verhaal van de ranking van die oplossing helemaal anders. Dat is waar de groep serieus over gediscussieerd heeft. “Hoe moeten wij daar nu een uitspraak over doen?” Impliciet moet je een aantal assumpties maken om tot uitspraken en ranking te kunnen komen. Daarnaast is de groep van mening dat er moet nagedacht worden over minder energieverbruik. Nu wordt ervan uitgegaan dat we blijven consumeren, blijven doen wat we willen, en dankzij de technologische innovatie wordt alles wel opgelost. Misschien moet dat in vraag worden gesteld, moet men beginnen denken aan consuminderen.


Werkgroep 3: Verduurzaming van energievraag en -aanbod, eerder centraal

Groep 3 had geen specifieke algemene opmerkingen. Vermeldenswaardig zijn de volgende specifieke opmerkingen.

• CCU en CCS worden nu vaak in studies verrekend als het sluitstuk om de 80% of zelfs 100% CO2-neutraliteit te bereiken. Dat is niet altijd evident en de kosten daarvan zijn ook niet altijd goed doorgerekend.

• Over kernenergie was er geen consensus voor wat betreft de verlenging van de centrales. • Voor raffinaderijen is het zeer moeilijk om zich uit te spreken over hypotheses aangenomen.


Werkgroep 4: Afstemming energievraag op -aanbod

Groep 4 benadrukte dat generiek gezien er rekening moet gehouden worden met de internationale context. Regulering, tarifering en kosten-efficiëntie moeten over de hele lijn meegenomen worden. Tevens werd aangegeven dat ze de onderlinge effecten van de systeemkaart slechts relatief beperkt hebben kunnen meenemen. De groep is ook van mening dat in het algemeen collectiviteit nog ontbreekt. Ze zien wel wat potentieel om dat peer-to-peer uit te wisselen. En dan is er de vraag van wat het effect van digitalisering is op heel die energiemarkt, die energievoorziening? Tot slot wijst de groep erop dat deze oplossingsrichting eerder een enabler is dan dat het effectief een effect heeft op het milieu. Je maakt er dingen alleen maar mee mogelijk, die dan op zich een effect hebben op het milieu, maar niet anders.


Algemene opmerkingen

Na het afronden van de inleiding werden reeds een aantal opmerkingen gegeven. Deze kunnen samengevat worden in twee thema’s:

• Bezorgdheid over scope en inzet/vervolg van de studie: • Wat is de link/overlap met klimaatvisie 2050 van het departement Omgeving. Wat is de scope

van deze oefening? Gaan er 2 documenten naar het beleid? • Wat gebeurt er met de cijfers? Bezorgdheid over het feit dat die een eigen leven gaan leiden. • Bezorgdheid over (onvoldoende) overleg met andere studies. • Bezorgdheid dat dit document naar de overheid gaat om over na te denken.

• Commentaar op terminologie/aanpak van de steekkaarten: • Wat is technisch potentieel? • Wat is een oplossingsrichting? Er zijn maatregelen opgenomen in sommige steekkaarten

(bijvoorbeeld kilometerheffing) • Het economisch maatschappelijk potentieel is afhankelijk van de gasprijs, van het economisch

beleid. • Waarom in de workshop geen input over industrie vragen? Kunnen we opmerkingen geven? • Barrière en hefbomen: zijn er cruciale interacties die moeten meegenomen worden?

Verschillende opmerkingen werden genoteerd na de rapportering van de werkgroepen. Hierin kunnen tevens een aantal thema’s onderscheiden worden:

• Barrières en hefbomen die in rekening moeten gebracht worden: • Hoe zorg je ervoor dat de technologieën geïnstalleerd worden t.t.z. de nodige competenties

aanwezig zijn. • Wat met de Europese dimensie, omringende landen? Wat in de rest van Europe gebeurt, is

zeker zo belangrijk als wat er bij ons gebeurt. • Opslagzekerheid is een belangrijke hefboom, een groot percentage van onze energie gaat

naar verwarming. • Regelgeving in elke regio en elke lidstaat wordt op een andere manier geïnterpreteerd. Dit

vormt een enorme barrière voor de handel, tot daar aan toe, maar ook voor de research om bepaalde oplossingen te zoeken.

• De factor armoede. 20% van de mensen leven in omstandigheden waarbij ze geen enkele keuze hebben om een beter toestel te installeren, en dat blijft daar onderaan als een molensteen hangen. Is nergens naar boven gekomen.

• Pleidooi voor een meer systemische aanpak: • Technologieën moeten in samenhangend pakket geraken. • In de ene werkgroep hebben we gewerkt rond warmtepompen. In een andere werkgroep zie

ik dat er gewerkt wordt rond warmtenetten. Als je het vanuit een systeem bekijkt, staan die twee als een soort communicerende vaten tegenover elkaar. Door de werkwijze die we hebben gehanteerd, vrees ik een beetje dat je heel wat bruggetjes en relaties mist.

• Oplossingen op het vlak van kruisbestuiving burger-bedrijf? Er is verschil in financiële rendementsverwachting tussen burger en bedrijf.

• Wat mij betreft is er een denkfout: het gaat over innovatie, en eigenlijk is alles wat wordt voorgesteld heel sterk gebaseerd op de huidige manier van functioneren. Dus eigenlijk moet je evolueren naar een systeeminnovatie.

Tot slot waren er opmerkingen waarom de 4 matrixen niet kunnen samengevoegd worden.

• Ook hier is de vraag naar een systemische benadering pertinent aanwezig. o “Maar uiteindelijk heeft het niet veel zin om dat te doen. Je zegt enerzijds: "alles is met elkaar

geïnterconnecteerd" en je hebt wel een aantal deeldisciplines en je kan daar op verder werken, maar om dan te zeggen: die bepaalde technologie heeft potentieel, dan ga je verwaarlozen wat je daarvoor hebt gezegd, dat alles met elkaar geïnterconnecteerd is en elkaar beïnvloedt.”

o “Wat ik mij een beetje afvraag is: we hebben de neiging om in sectoren te denken, wel met bruggetjes en zo, maar wat we niet gewoon zijn om te gebruiken is uw systeemkaart. Dus ik vraag mij af, als we toch innovatief rond dit soort processen willen werken, of daar iets mee


te doen valt. Om het eens op een andere manier te benaderen. Want uiteindelijk, de oplossingen die we hier krijgen, vanmorgen hadden we al veel kunnen voorspellen wat de uitkomst betreft, want het is niet de eerste keer dat we aan dit soort van vergaderingen deelnemen.”

o Ik ben ook akkoord dat het de integratie is van alles in een en-en-en verhaal, en niet van een dat-dat-dat.

o Maak één bord met al die stickers die over het elektriciteitssysteem gaan, maak er één over het warmtesysteem, maak er een over het mobiliteitssysteem, en maak er één over de industrie. Je zult dan gehelen kunnen bekijken, dat is mijn ervaring.

o Door een sectorafbakening verlies je opnieuw heel wat zaken.

• Daarnaast is er een vraag naar het beschrijven van scenario’s, het bepalen van een ambitie als kader voor de oefening.

o Ik denk dat het ons zou hebben geholpen als we vanaf het begin vanuit een soort van scenario's gewerkt zouden hebben. Ik vind het zeer moeilijk om zomaar iets eruit te plukken en daarover iets te zeggen. Dat hangt 200% af van wat er allemaal rond dat ene punt gebeurt. In dat opzicht vind ik het een beetje non-sensicaal. Je moet structuur geven, en dan kun je daarover in debat gaan.

o Input van Nederland: Wij gaan heel vaak uit van een backcasting, dat toekomstbeeld, omdat we dan een doel als uitgangspunt hebben? Het hangt natuurlijk van de ambitie af, maar zeker bij een 95% emissiereductie - dat is in Nederland op dit moment heel actueel - zie ik bijna geen technieken die je buiten het plaatje kan houden. Dus dat is misschien toch een andere manier van benaderen.

o De "Low Carbon"-studie die aan de basis ligt van bijna alle technologieën die hier aangehaald zijn, was een backcastingstudie. Het grote probleem van backcasting is competitiviteit, de backcastingstudie houdt daar geen rekening mee.

• Tot slot zijn er opmerkingen gemaakt die eerder te maken hebben met de aanpak: o Het is een beetje appelen met peren vergelijken. o Ook de willekeurige samenstelling van deze groep gaat bepalen wat belangrijk is, dat lijkt me

een beetje beperkt. o We moeten er ook rekening mee houden dat misschien niet iedereen er hetzelfde over denkt.

We hebben kernenergie staan, maar daar is discussie over. o De Vlaamse Overheid heeft de voorbije jaren enorm veel studiewerk uitbesteed over al deze

thema's. En eigenlijk zie ik daar niets van terugkomen. Met andere woorden, ik zou toch eens proberen te kijken wat er momenteel reeds beschikbaar is op Vlaams niveau qua studiewerk en daarmee aan de slag gaan.

o Missen we details, omdat we op een te hoog niveau zitten?

Na de workshop werden een aantal bijkomende commentaren genoteerd.

De opmerkingen, specifiek voor een steekkaart, zullen hierin verwerkt worden. De meer algemene opmerkingen worden al dan niet (geheel) meegenomen in het vervolg van het traject. De belangrijkste opmerkingen zijn: • Er werd een voorstel van systeembenadering geformuleerd, zoals reeds toegelicht tijdens de workshop. • Er werd gewezen op het feit dat het logischerwijs een uitdaging is om de gewenste transitie op systeem-

en actorniveau goed te koppelen. Inspiratie is misschien te vinden in de gedragspraktijkenbenadering. • Er werd verwezen naar een studie van vergelijkend materiaal over het effect van een hogere of lagere

CO2-prijs op de competitiviteit (met focus op Europa). Hierbij wordt gepleit voor de noodzaak om snel de energie-efficiënte te verbeteren.

https://pure.uvt.nl/portal/files/481328/02.02.pdf


Bijlagen

Bijlage 1. Overzichtskaart van duurzaamheidspotentiëel per steekkaart


Bijlage 2. ‘Energie’- Systeemkaart

Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het ... · doelstelling van de workshop 5...

Documents

Transcript of Achtergronddocument Oplossingsrichtingen voor het ... · doelstelling van de workshop 5...