Inhoudsopgave

➊Aardgas: wat is dat?

➋Aardgas: daar hebben wij onze welvaart aan te danken!

➌Aardgas: goud uit de prehistorie

➍Aardgas: hoe weet je waar je moet zoeken?

➎Aardgas: het komt (bijna) vanzelf de grond uit!

➏Aardgas: de groenste fossiele energiebron

➐Aardgas: hoe lang nog?

➐Prijsvraag

➑De NAM, wat voor bedrijf is dat?

➑Oplossingen

Deze woorden zijn in de puzzel verstopt. Ook ontbreekt er af en toe een letter. Zoek niet alleen horizontaal.

AardgasDaar loop je warm voor!In deze krant lees je van alles over aardgas. Je komt te weten wat het is, waar het vandaan komt en waarvoor je het kunt gebruiken. Verder staan er allerlei leuke opdrachten en puzzels in de krant (waarmee je ook nog een prijs kunt winnen) en krijg je er een fantastische poster bij.

Aardgas: wat is dat?Enig idee hoe het komt dat jouw kamer zo lekker warm is als je de radiator aanzet? Door de centrale verwarming natuurlijk, zul je zeggen. Maar die zou het niet doen als er geen aardgas was want de ketel waarin het water wordt verwarmd dat door de radiator stroomt, werkt op aardgas. Dat geldt ook voor het gasfornuis waar veel mensen hun eten op koken. En voor de warme douche. Zonder aardgas zou je zelfs niet naar de tv kunnen kijken, want veel elektriciteitscentrales maken stroom met behulp van aardgas. In Nederland is vrijwel elk huis aangesloten op het gasnet. Dat vinden we heel gewoon. Maar wist je dat dat in geen enkel ander land in de wereld zo is?

Winpuzzel: speurneuzen

Win een mooie prijsOp elke pagina van deze krant staat een Winpuzzel. Los de puzzel op, beantwoord de vragen en neem de letters in de gekleurde hokjes over in het juiste hokje op pagina 7. Als je dat goed doet, ontstaat er een slagzin. Met deze zin kun je een leuke prijs winnen. Hoe je dat doet, lees je op de achterpagina.

W R O R H N M D V Y U P

S G I A W L V A A R T

W R A G B H A R V F H M

E O E S C C W N I L Y I

F A J B F U B V R E T L

T A A T O M R E H T I

D R T E E D R B E C F E

L D P T G N S N S A S U

I G E M B R E M U K T P

U A K R N G V K O I Y U

F S R A D I A T R S L

N F R W J D T Y M K C V

- AARDGAS- GASFORNUIS- DOUCHEN- RADIATOR- WELVAART- THERMOSTAAT- WARMTE- KACHEL- KOKEN- MILIEU

ZelfD

oen

!

Wanneer gebruik je aardgas?We vinden het heel normaal dat er aardgas is. Daarom staan we er vaak niet eens bij stil dat er veel is dat je zonder aardgas niet zou kunnen doen. Bijvoorbeeld koken, douchen en de kachel of de verwarming aan doen. Verzin zelf eens vijf andere voorbeelden?

1. ________________________________________

2. ________________________________________

3. ________________________________________

4. ________________________________________

5. ________________________________________

Benieuwd naar de antwoorden en de oplossingen? Je vindt ze op pagina 8.

Kun jij ze vinden? Neem de letters in de gekleurde hokjes over in het juiste hokje op pagina 7.

Blauw: hokje nummer 21Geel: hokje nummer 7 Groen: hokje nummer 10

Van wie krijg je deze krant?Deze krant is gemaakt door de NAM, een bedrijf dat in Nederland gas opspoort en uit de grond haalt. Op pagina 8 kun je meer lezen over dit bedrijf. Bijvoorbeeld hoe lang de NAM bestaat, wat de naam NAM betekent of hoe je aan informatie voor een spreekbeurt komt.

1

➜Fossiele energie is afkomstig van planten en diertjes en ontstond miljoenen jaren geleden. Fossiele energiebronnen zijn bijvoorbeeld: aardgas, aardolie en steenkolen. Deze energiebronnen zullen ooit op raken.

➜Duurzame energie is afkomstig van bronnen die niet op raken. Ook is het gebruik ervan niet schadelijk voor het milieu. Voorbeelden zijn zonne-energie en windenergie.

2

Aardgas - daaraan hebben wij onze welvaart te danken!

Voor alles wat we doen, hebben we energie nodig. De energie die elektrische apparaten gebruiken, loopt

via het elektriciteitsnet, maar de eigenlijke bronnen van die energie zijn aardgas, aardolie of steenkolen.

Een klein deel van de energie komt tegenwoordig ook van de zon of de wind. Veel landen gebruiken kernenergie.

In Nederland is aardgas verreweg de belangrijkste bron van energie. Ongeveer de helft van alle energie die we nodig

hebben, komt van aardgas. Andere landen om ons heen gebruiken veel minder aardgas.

IJsvrij!Vroeger kregen kinderen nog wel eens ijsvrij. Weet je waarom? Er stond maar één kolenkachel in de klas en als het heel koud was, gaf die niet voldoende warmte. En met verkleumde vingers kun je natuurlijk niet schrijven! Helaas krijgen jullie nu geen ijsvrij meer, maar daar staat tegenover dat je nu ook kunt schaatsen als het niet vriest. Dankzij aardgas kun je nu zelfs skiën in indoor-skibanen als het zo warm is dat de mussen van het dak vallen en in het overdekte zwembad zwemmen als het buiten vriest dat het kraakt!

Belangrijkste energiebron

Aardgas

49% 35% 10% 6%Aardolie Steen-

kolenZonne-

en wind-energie

ZelfD

oen

! 1. Als ik heel hard naar school ren, dan gebruik ik _________________.

2 ’s Avonds stoken we wel eens een vuurtje in de vuurkorf. De energiebron die we daarvoor gebruiken, is __________________.

3. De meeste auto’s lopen op benzine, dieselolie of gas, maar wetenschappers doen nu testen met auto’s die op __________________________ lopen.

4. Veel auto’s rijden op ________________, een gasvormig mengsel dat wel autogas wordt genoemd. Dat is iets heel anders dan aardgas want het wordt gemaakt van aardolie.

Boordevol energie Welke energiebron kun je op de lijntjes invullen? Kies uit: LPG, hout, waterstof en spierkracht.

ZelfD

oen

!

Ja of nee?Stelling ja nee

1 Als je te veel uien eet, maak je zelf aardgas

2 Aardgas ontstaat uit resten van planten en diertjes

3 Aardgas kun je kopen bij de supermarkt

4 Aardgas zit in hele kleine ruimtes tussen de zandkorrels in een harde zandsteenlaag

5Een zoutlaag in de bodem is niet poreus omdat zoutkorreltjes door druk en stijgende temperatuur een grote, keiharde laag vormen

Zijn de stellingen hieronder waar of niet waar?

Vijftig jaar geleden was het niet zo vanzelfsprekend als tegenwoordig om even te douchen of een warm badte nemen. Daar moest je namelijk heel wat voor doen: kolen uit de schuur halen, de kachel aansteken, ketelswater opwarmen, naar het bad sjouwen... Maar nadat we eind jaren vijftig van de vorige eeuw aardgas vonden, werd het leven een stuk comfortabeler. Ook was die vondst heel belangrijk voor onze welvaart.

Het overgrote deel van de opbrengsten van het gas gaat namelijk naar de Nederlandse Staat. Daarvan worden bijvoorbeeld snelwegen, ziekenhuizen en scholen gebouwd.

Weet jij welke woorden in het diagram moeten komen? Als je het goed doet, komt in de gele balk een woord te staan. Vul de genummerde letters in de gelijkgenummerde hokjes op pagina 7 in.

Winpuzzel: diagram1. Apparaat waarmee je ouders jouw vuile kleren wassen.

2. IJskoude lolly die smelt als je hem niet snel genoeg oplikt.

3. Vervoermiddel om mee naar verre lan-den te reizen.

4. Als mensen in de winter een weekje naar de sneeuw willen gaan ze op ...

5. Hokje met héél hete lucht waarin je kunt zitten zweten. Sommige mensen vinden het zelfs lekker!

6. Als je je diploma hebt, kun je er in duiken.

7. Daar mag je op rijden als je zestien bent.

8. Koude traktatie uit de vriezer.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9

15

2

12

Energieverbruik in Nederland - 2005

Oplossingen op pagina 8.

Oplossingen op pagina 8.

ZelfD

oen

!

Voor Nederland was 1959 een belangrijk jaar. In Groningen, vlakbij het plaatsje Slochteren, was in de bodem een enorm aardgasveld gevonden. Dat gasveld heet ‘het Groningen-gasveld’. Het bleek één van de grootste in de wereld te zijn. Later werden er in de rest van Nederland nog meer aardgasvelden gevonden, maar lang niet zo groot als het Groningen-gasveld. Ook onder de Noordzee zit veel aardgas. Nog steeds worden er nieuwe aardgasvelden gevonden. De donkergroene cirkels op het kaartje zijn gasvelden.

1. _____________________________

2. _____________________________

3. _____________________________

4. _____________________________

5. _____________________________

6. _____________________________

7. _____________________________

Pak je atlas en zoek daarin op welke gebieden of plaatsnamen bij de stippen horen.Kies uit: Ameland,Coevorden, Rotterdam,Rijswijk,Slochteren,Tietjerk,Beemster.

Aardgas - goud uit de prehistorieEnig idee hoe lang geleden de aardlagen werden gevormd waarin aardgas ontstond? Dat is zo lang dat je het je bijna niet voor kunt stellen: 350 miljoen jaar, ver voordat er mensen kwamen op aarde en zelfs ver voordat de dinosaurussen leef-den. Op aarde waren er toen alleen nog maar planten en insecten en in de zee leefden eencellige diertjes.

Hoe ontstaat aardgas?

Winpuzzel: rebus

J=G H=L

Los deze rebus op en neem de letters in de gekleurde hokjes over in het juiste hokje op pagina 7.

Blauw: hokje nummer 18Geel: hokje nummer 1 Oranje: hokje nummer 5

Wat is aardgas eigenlijk?Veel mensen denken dat aardgas in een bel onder de grond zit. Dat is niet zo: aardgas zit in een harde aardlaag op een diepte van drie tot vier kilo meter. Die aardlaag, waarin aardgas voorkomt, bestaat uit zandsteen. Zandsteen is opgebouwd uit zandkorreltjes en tussen al die korrels zit vaak een beetje ruimte. We zeggen dan dat zandsteen ‘poreus’ is. Kijk maar op de poster om te zien hoe dat eruit ziet. In die ruimtes tussen de korrels zit soms aardgas. We noemen de aardlaag dan een ‘gasveld’.

Oerwoud Zandwoestijn Zoutvlakte Oerwoud wordt steenkool

Aardgas ontstaat in zandsteen

310 miljoen jaar geleden was Nederland een moerassig oerwoud. Er waren ontelbaar veel planten en insecten en als die doodgingen, zakten ze naar de bodem. Op de bodem van die moerassen ontstond zo een dikke laag rottende planten resten.

In deze periode, 280 miljoen jaar geleden, werd het droog en warm in Nederland. Het oerwoud veranderde in een zandwoestijn. Op de zompige moeraslaag kwam een enorme laag zand te liggen.

Miljoenen jaren bleef het land een zandwoestijn. Maar toch veranderde er iets: het aardopper-vlak daalde. Daardoor overspoelden grote zeeën de zand woestijn. Dat duurde ook weer miljoenen jaren, waardoor er dikke lagen zout achterbleven toen het water verdampte.

Miljoenen jaren lang kwamen er op de zoutlaag allerlei andere aardlagen te liggen. Je kunt je wel voorstellen dat dat enorm drukte op de moeraslaag. De plantenresten werden steeds meer in elkaar gedrukt. Daardoor veranderden ze langzaam maar zeker in steenkool.

Doordat die dikke zand- en zoutlagen en alles wat daar bovenop kwam, op de steen-koollaag drukten, werd het er steeds warmer. Daardoor kwam er aardgas vrij. Aardgas stijgt altijd, dus kroop het aardgas tussen de korreltjes zand in de versteende zandlaag erboven. Daar kon het niet meer weg, want die ondoordringbare zoutlaag lag er bovenop, als een deksel op een pan.

310 miljoen jaar geleden

280 miljoen jaar geleden

260 miljoen jaar geleden

Vanaf 240 miljoen jaar geleden

Vanaf 150 miljoen jaar geleden

3

Pijpleiding

Concessie landWinningsvergunning zee

Boorvergunning landOpsporingsvergunning zee

Gasveld

Olieveld

VERGUNNINGEN / CONCESSIES NAM

➀➃

➄

➂

➅➁

➆

Aardgas zit dus niet in een bel

onder de grond!

Oplossingen op pagina 8.

Waar zit aardgas in Nederland?

Fijn dat er zo diep onder de grond grote gasvelden zitten, maar hoe weten we waar ze zitten? En hoe weten we waar we precies moeten boren? Bij de NAM werken speurneuzen die dat uitzoeken. Hier lees je hoe ze dat doen!

Aardgas - hoe weet je waar je moet zoeken?

Echo-o-o!Als je wilt weten of ergens misschien aardgas zit, moet je eerst weten hoe de bodem eruit ziet, daar diep onder je voeten. Daarvoor wordt een speciale techniek gebruikt die seismiek heet. Je kunt het vergelijken met een echo: als je in een put roept, hoor je even daarna je echo. Maar als je in een diepere put roept, hoor je de echo wat later. Seismiek werkt ongeveer hetzelfde. Onderzoekers sturen lichte trillingen de grond in. Die weer-kaatsen op de verschillende lagen in de ondergrond. Computers registreren hoe de trillingen terugkomen en deskundigen, seismologen, lezen daaraan af welke aardlagen er in de ondergrond zitten en op welke diepte die zitten.

Schuin borenWat nu als er gas lijkt te zitten onder een grote stad? Er kan natuurlijk niet midden in de stad geboord worden – dat zouden de bewoners niet leuk vinden! In zo’n geval zet de NAM de boortoren op een plek waar niemand er last van heeft. Van daaruit wordt schuin geboord naar de bewuste plek. Schuin boren gebeurt ook bij kwetsbare natuurgebieden want dan worden de planten en dieren niet verstoord.

ZelfD

oen

! Hoe weten onderzoekers nu met welk soort aardlaag ze te maken hebben als ze geluidstrillingen de grond in sturen? Dat horen ze aan het geluid dat wordt teruggekaatst. Met dit proefje kun je zelf uitvinden hoe dat werkt.

Geluidsproeven

➜ Neem een paar platte voorwerpen van verschillende materialen. Bijvoorbeeld een telefoonboek, een metalen dienblad, een baksteen en een houten plankje.

➜ Laat een knikker van ongeveer een meter hoogte op de verschillende voorwerpen vallen. Luister goed wat je hoort.

➜ Waaraan kun je horen op welk materiaal je de knikker laat vallen? Schrijf dat hieronder op.

➜ Laat de knikker ook vanaf een lager en een hoger punt op de materialen vallen.

Voorwerp Materiaal Kenmerken (hoe klinkt het terug-gekaatste geluid?)

Duidelijker vanaf lager punt?

Duidelijker vanaf hoger punt?

Steen

Papier

Hout

Metaal

Kaart van de ondergrondMet alle informatie die de seismologen verzameld hebben over de ondergrond, maken geologen een kaart van de ondergrond. Die lijkt op een landschap met valleien, heuvels en rivierbeddingen. Op die kaart kunnen de geologen aflezen of er aardgas in de zandsteenlaag kan zitten. Ook kunnen ze grofweg aangeven waar het beste geboord kan worden. Hiernaast zie je foto’s die iets met

aardgaswinning te maken hebben. Herken je ze?

1. ________________________________

2. ________________________________

3. ________________________________

4. ________________________________

5. ________________________________

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Er is één foto van een voorwerp dat niets met aardgaswinning te maken heeft. Welk voorwerp is dat? Vul de letters in de hokjes in. Neem de letters uit vakje 9 en 11 over in het juiste hokje op pagina 7.De negende letter komt in hokje 3, de elfde letter komt in hokje 14.

Winpuzzel: wie van de vijf?

Het boren van een gat duurt meestal twee tot drie maanden. Daarna wordt de boortoren afgebroken

en wordt er een installatie neergezet om het gas

te winnen.

4

ZelfD

oen

!

➀

➁

➂

➃

➄

Oplossingen op pagina 8.

Proefwerk borenAls alles erop wijst dat er op een bepaalde plek aardgas in de grond kan zitten, wil de NAM natuurlijk graag kijken of dat echt zo is. Daarom gaat de NAM een proefboring doen. Zet de stappen in de goede volgorde:

®Lange, aan elkaar gekoppelde boorbuizen, met aan het einde een grote draaiende beitel, worden de grond in geduwd.

®Als de beitel uiteindelijk bij het aardgas is aangekomen, zetten de medewerkers bovenaan de buis een soort kraan.

®Er komt een boortoren te staan.

®Met de kraan kunnen de medewerkers de buis open en dicht draaien, zodat het gas erdoorheen kan stromen als we dat willen.

®In de buizen wordt vloeistof gepompt, om het losgeboorde gruis weg te spoelen.

Oplossingen op pagina 8.

➀

➁➂

➃

➄

➅ ➆

Waarom stinkt aardgas??De Gasunie doet ook nog iets anders met gas, om ervoor te zorgen dat je niet per ongeluk een gaspit open laat staan. Ze voegen er een vies luchtje aan toe! Van zichzelf ruikt het aardgas namelijk nergens naar.

Aardgas - het komt (bijna) vanzelf de grond uit!Aardgas wil altijd naar boven. Dus als er eenmaal met een boortoren een gat geboord is op een plek waar aardgas in de bodem blijkt te zitten, komt het gas (bijna) vanzelf naar de oppervlakte. De NAM hoeft het alleen nog maar op te vangen. Dat gebeurt op het land, maar ook op zee.

Hoe komt aardgas bij jou thuis??De NAM verkoopt het aardgas dat ze produceert aan Gasterra. Daarna stuurt de Gasunie het gas in buizen onder de grond door heel Nederland. In totaal hebben die buizen een lengte van 11.500 kilometer! De Gasunie levert het aardgas aan energiebedrijven. Je kent ze vast wel: bekende zijn Nuon en Essent. Bij deze leveranciers ‘kopen’ jouw ouders aardgas.

Produceren maar!Als het gat diep genoeg is, wordt de boortoren weggehaald. Die gaat weer naar een andere plek waar een gat geboord moet worden. In plaats van de boortoren zet de NAM er een installatie neer die het aardgas opvangt. Ook maakt de NAM het gas geschikt voor gebruik. De Gasunie stuurt het aardgas vervolgens door het hele land naar energiebedrijven. Het naar boven halen en behandelen van aardgas noemen we produceren. De plek waar een gaswinnings-installatie staat, noemen we een productie locatie. Op zo’n productie-locatie kan het winnen van gas wel 25 jaar of langer doorgaan!

Schrijf in de hokjes het woord dat hieronder omschreven wordt. Gebruik daarvoor de letters die je in de rij daarboven al hebt opgeschreven en verzin de rest erbij. Neem vervolgens de letters in de gekleurde hokjes over in het juiste hokje op pagina 7.

Groen: hokje nummer 4Blauw: hokje nummer 20Oranje: hokje nummer 13Geel: hokje nummer 17

Winpuzzel: piramide

1. uitroep van verbazing 2. duw 3. ik ben trots: I am ..... (engels) 4. artikel dat je in de winkel koopt 5. het maken van artikelen 6. installatie op zee waar aardas gewonnen wordt

7. iemand die op een productieplatform werkt

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Aardgasproductie op zeeOok in de zeebodem kan aardgas zitten. Dit wordt op ongeveer dezelfde manier naar boven gehaald als op het land. Dat gebeurt met een installatie die midden in zee staat. Op sommige platforms zit een hele bemanning. Andere, kleinere platforms, zijn onbemand. Die worden vanaf het land met computers bestuurd. Als er iets gerepareerd moet worden, komt er een speciaal schip.

ZelfD

oen

!

Welke term hoort bij welk plaatje? Schrijf in het hokje bij elk plaatje de juiste term.

• Productieplatform• Productielocatie• Boortoren

1._______________________ 2._______________________ 3._______________________

5

➊ In het controlegebouw houden computers het hele proces in de gaten.

➋ De compressor brengt het gas op de juiste druk om het te kunnen doorsturen naar de Gasunie.

➌ Dit zijn tanks waarin hulpstoffen zitten die nodig zijn voor het behandelen van het gas.

➍ In de behandelingsinstallatie wordt water en een benzineachtige stof (condensaat) uit het gas gehaald.

➎ In deze vaten wordt het water en het condensaat opgeslagen voordat het via pijpleidingen wordt afgevoerd.

➏ Het puttenterrein is de plek waar de buizen drie kilometer diep de grond in gaan om het gas naar boven te laten komen.

➐ De fakkel: als er bijvoorbeeld iets moet worden gerepareerd, worden alle putten afgesloten. Het gas dat nog in de leidingen zit, wordt in de fakkel verbrand.

Zo ziet een productielocatie van het Groningen-gasveld er uit!

Oplossingen op pagina 8.

Voor de mensen is het prettig dat ze zo comfortabel kunnen leven met een energiebron als aardgas. In de toekomst zullen we steeds meer gebruik gaan maken van duurzame energie maar in de tussentijd is gas een goede overgangsbrandstof. Hoe zit het dan met het milieu? Is de aarde ook zo blij dat we aardgas uit de bodem halen? Op deze pagina lees je hoe de NAM zijn best doet het milieu te sparen, veilig te werken en rekening te houden met mensen in de omgeving.

Aardgas - de groenste fossiele energiebron

Lief voor het milieuWaar industrie is, komen schadelijke stoffen vrij. Toch doet de NAM er alles aan om te zorgen dat er niks in het milieu terecht komt. Alle vieze afvalstof-fen worden opgevangen. En mocht er per ongeluk toch een druppel worden gemorst, dan kan die niet de aarde in want de vloer van de productielocatie bestaat uit ondoordringbaar asfalt.

Winpuzzel: kruiswoordraadsel

De bodem beweegt! ’t Is jammer, maar waar: bij winning van aardgas kan ook wel eens een kleine schok plaatsvinden. Hoe kan dat? Je hebt misschien al gelezen dat aardgas in de gaatjes van het zandsteen in de bodem zit. Als er gas naar boven komt, stroomt het uit die gaatjes. Door het gewicht van de aardlagen die erboven zitten, kunnen de gaatjes een beetje dicht geduwd worden. Dan zakt de bodem een heel klein beetje in. Meestal gebeurt dat overal heel geleidelijk zodat je er niets van merkt. Soms zijn er plaatsen in de ondergrond waar de gesteentelagen niet zo makkelijk langs elkaar kunnen bewegen. Ze verschuiven dan met een lichte schok. Boven de grond zie je dat niet, maar soms kun je het wel als een lichte aard-beving voelen.

Welk woord wordt bedoeld bij de omschrijvingen? Vul het juiste woord in bij het juiste nummer. Neem daarna de letters in de gekleurde hokjes over in het juiste hokje op pagina 7. Geel: hokje nummer 6 Groen: hokje nummer 8 Blauw hokje nummer 19

Joepie, opruimen! Ruim jij altijd alles op als je klaar bent met een spel? De NAM wel! Als er niet

voldoende aardgas meer naar boven komt, gaat de locatie dicht en wordt alles opgeruimd:

➜De put wordt dichtgestopt met beton, zodat er geen gas meer kan ontsnappen.

➜De installatie wordt afgebroken en opgeruimd.

➜Alle gebouwen worden verwijderd.

➜Zelfs de hele betonvloer wordt weggehaald.

➜De spullen worden zoveel mogelijk opnieuw gebruikt.

➜Als er geen schroefje of moertje meer te vinden is, maakt de NAM het hele terrein schoon en richt het weer net zo in als het vroeger was.

Uiteindelijk ziet het gebied er weer net zo uit als voordat de NAM er aan het werk was. Dat is niet zo gemakkelijk, want sommige productielocaties staan er wel 25 jaar!

voor

naAardgaslocatie?Waar dan?Eén van de grootste NAM-locaties van Nederland is de ondergrondse gasopslag in Langelo. Vanuit het dorp kun je de locatie niet zien. Ook de locatie Ameland zou je niet vinden als je er niet vanuit de lucht naar kijkt. Daar doet de NAM veel moeite voor. Om de locatie worden hoge bomen en struiken geplant zodat er een mooi landschap ontstaat. Daardoor komen op sommige plekken zelfs zeldzame vlinders voor!

Aarde - Aardgas - Bodem - Boortoren - Eerst - Energie - Locatie - NAM - Oertijd - Productie - Steenkool - Stop - Stroom - Trui - Windmolen - Zandsteen - Zonnewarmte

Horizontaal3. Bron van energie, uit de grond

gehaald door de NAM5. Aardgas is een bron van...7. Kledingstuk dat je aantrekt als

je het koud hebt8. Hitte die je voelt als je in de

zon ligt10. Halt12. Plek waar bijvoorbeeld aardgas

gewonnen wordt13. De grond waarop je loopt14. Wie het ... komt, wie het eerst

maalt15. Steenlaag in de bodem waar

aardgas in te vinden is

Verticaal1. Het maken van een bepaald

artikel2. Installatie waarmee wind-

energie gewonnen wordt4. Ander woord voor elektriciteit.6. Installatie waarmee een gat in

de grond geboord wordt9. De naam van onze planeet10. Versteende plantenresten die

uit de bodem worden gehaald in kolenmijnen

11. Tijdperk waarin oermensen leefden

16. Het bedrijf dat aardgas uit de grond haalt

1

5

2

6

8

13

15

9

12

3 4

7

10 11

14

16

6

Aardgas winnen op zonne-energie en windenergie Aardgas produceren

gaat niet vanzelf – daar-bij wordt ook energie gebruikt. De NAM heeft als eerste in de wereld een platform op zee neergezet dat helemaal op zonne- en wind-energie werkt. In totaal gebruikt het platform nu minder stroom dan een gemiddelde wasmachine.

Aardgas - hoe lang nog?Hoe lang denk je dat de NAM nog kan doorgaan met olie en gas produceren? Niemand weet dat helemaal zeker. Maar het zal zeker nog tientallen jaren duren. En misschien nog wel langer... In elk geval doet de NAM er alles aan om ervoor te zorgen dat we niet zomaar ineens zonder energiebron komen te zitten. Aardgas in

voorraadTijdens de winter gebruiken mensen natuurlijk veel meer gas dan anders. Vooral als het vriest dat het kraakt. In dat geval gebruikt de NAM aardgas uit de voorraadkamers: de ‘ondergrondse gasopslag’. Het zijn eigenlijk grote aardgasvelden die voor het grootste deel al leeg zijn. De NAM slaat daar nu in de zomer aardgas in op want ’s zomers produceert het bedrijf meer gas dan nodig is. Zo hebben we een mooi voorraadje voor een strenge winter! De NAM heeft twee van zulke voorraadkamers: één bij Langelo en één bij Grijpskerk.

ZelfD

oen

!

Hoe bespaar jij energie?

ZelfD

oen

! Lang leve aardgas!Welke keuze moet je maken om zo lang mogelijk van de beschikbare aardgasvoorraad te kunnen genieten?

De zon schijnt, maar het is niet warm genoeg om buiten te zitten. Je zus zit op het balkon, met de deuren open en de kachel aan. Wat doe je?a. Ik ga direct naast haar zitten

en zet de kachel iets hoger. Die eerste zonnestraaltjes wil ik niet missen!

b. Ik trek een trui aan, maar ga wel bij haar zitten.

c. Ik doe onmiddellijk de deur dicht. Belachelijk om de deur open te laten staan terwijl de kachel brandt!

Je moeder roept voor het avond-eten. Wat doe je?a. Ik laat alles uit mijn handen

vallen en ren direct naar beneden. Honger!

b. Ik doe het licht uit als ik naar beneden ga.

c. Ik doe het licht uit, doe mijn computer uit én zet mijn radiator laag.

Je staat lekker onder de douche. Dan roept je moeder dat je er al een half uur onder staat. Wat nu?a. Ik ga heel hard zingen - kan ik

altijd zeggen dat ik haar niet gehoord heb.

b. Ik ga er meteen onder vandaan - ik voel me wel een beetje

schuldig dat ik er al zo lang onder sta.

c. Dat komt nooit voor: ik douche altijd zo kort mogelijk.

Win jij een te gekke prijs? Vul in de hokjes hieronder de letters in die je bij de puzzels hebt gevonden. Die letters vormen een zin.

Schrijf die zin op en stuur de oplossing naar: NAM Afdeling Communicatie Postbus 28000 9400 HH Assen ‘Prijsvraag Informatiekrant’Mailen mag ook: nam-educatie@shell.com

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Winpuzzel: quizraadsel

Ten slotte een kleine test om te kijken of je goed hebt opgelet in de les! Beantwoord de vragen en neem de letters in de gekleurde hokjes over in het juiste hokje op pagina 7. Blauw: hokje nummer 11Geel: hokje nummer 16Oranje: hokje nummer 2

Je kunt kiezen uit de volgende woorden:Aardgas - Aardolie - Geoloog - Groningen - NAM - Produceren - Seismiek - Slochteren - Zandsteen - Zon

Verticaal2. Wat is onze belangrijkste

energiebron?3. Bij welk plaatsje werd dit grote

gasveld in 1959 ontdekt?5. In welke provincie van Nederland

ligt het grootste gasveld?6. Van welke fossiele energiebron

wordt ook wel benzine en dieselolie gemaakt?

8. Van welke duurzame energiebron krijg je ook nog een gezond kleurtje?

Horizontaal1. Welk bedrijf in Nederland

produceert aardgas?3. Hoe heet onderzoek dat met

geluidstrillingen de bodem in kaart brengt?

4. Hoe noem je een onderzoeker die precies weet hoe de aardbodem in elkaar zit

7. Hoe noemen we het behandelen van aardgas?

8. In welke steenlaag wordt aardgas gewoonlijk gevonden?

1 2

8

5

3

6

7

4

7

Hoe zuiniger we zijn, hoe langer we met het aardgas doen dat er nog is. Verzin vijf dingen die jij kunt doen om zuiniger met gas om te gaan.

1.________________________________________

2.________________________________________

3.________________________________________

4.________________________________________

5.________________________________________

Oplossingen op pagina 8.

Oplossingen op pagina 8.

Nu weet je wat aardgas is, hoe het uit de grond komt en hoe het bij jou thuis komt. Op deze bladzijde lees je meer over het bedrijf dat het aardgas produceert.

De NAM - wat is dat voor een bedrijf?

De NAM? Kun je dat eten?Het grootste bedrijf in Nederland dat aardgas uit de grond haalt is de NAM. Die letters staan voor: Nederlandse Aardolie Maatschappij. In de jaren veertig werd bij Schoonebeek olie gevonden. Toen werd de NAM opgericht, vlak na de Tweede Wereldoorlog. Eerst haalde het bedrijf alleen olie uit de grond; dat deden ze met de beroemde ja-knikkers (je ziet ze op de foto). Toen ging de NAM verder zoeken en ontdekte dat er veel gas in de bodem zat. In 1959 werd bij Slochteren in Groningen een groot aardgasveld gevonden: het Groningen-gasveld. Ook op andere plekken in Nederland en onder de zeebodem bleek veel gas te zitten. In 1961 bouwde de NAM het eerste productieplatform. Hiermee kon zij midden op de Noordzee olie en gas produceren. Inmiddels heeft de NAM 23 productieplatforms. Tegenwoordig is het Groningen-gasveld voornamelijk bedoeld als reservevoorraad. Het gas dat we met z’n allen gebruiken, komt vooral uit kleine aardgasvelden in Groningen, Friesland, Drenthe, Noord- en Zuid-Holland en de Noordzee.

Wil je meer weten over de NAM? Kijk dan op www.NAM.nl

➜Op www.puntuit.tv kun je meer lezen over aardgas en ideeën opdoen voor een werkstuk of spreekbeurt. Klik op de knop ‘werkstuk’ en kies Wetenschap en Techniek/aardgas.

➜Ook op www.surfsleutel.nl vind je interessante informatie, foto’s, filmpjes en een spelletje over aardgas en de NAM.

➜In deze krant vind je een prachtige poster. Daarop kun je goed zien waar de aardgasvelden eigenlijk zitten.

Veilig werkenVeiligheid is heel belangrijk voor de NAM.De mensen die bij de NAM werken, weten precies wat ze wel en niet moeten doen. Ook dragen ze speciale kleding en veilig- heidshelmen. Daardoor gebeuren er weinig ongelukken. Als er toch iets onverwachts gebeurt, weet iedereen hoe hij moet handelen. Er wordt vaak geoefend om te kijken of iedereen zijn taak nog kent. Dat is een geruststellend idee.

Colofon

Deze informatiekrant is een uitgave van de NAM. De krant is bedoeld voor groep 7 en 8 van de basisschool.

Tekst: Marjolein Rooseboom, NorgIllustraties: Pluis, GroningenFoto’s: ShellVormgeving: Reclameadviesbureau Unicom, GroningenDruk: Van Gorcum, AssenMaart 2012

NAMSchepersmaat 2Postbus 28000, 9400 HH AssenTelefoon 0592-369111Website: www.nam.nl

Copyright: NAM

➜VoorpaginaWanneer gebruik je aardgas? Bijvoorbeeld: Je voeten warmen aan de radiator, computerspelletje doen, een boterham roosteren, je handen wassen onder de warme kraan, in de winter een bosje bloemen kopen, een ijsje uit de vriezer halen, een eitje bakken op het gasfornuis, fabrieken en industrie draaiende houden.

➜Pagina 2:Boordevol energie1. spierkracht 2. hout 3. waterstof 4. LPG Ja of nee?1. nee2. ja 3. nee 4. ja 5. ja

➜Pagina 3:Aardgasvelden in Neder-land1. Slochteren, 2. Rotterdam, 3. Beemster, 4. Ameland, 5. Tietjerk, 6. Rijswijk, 7. Coevorden

➜Pagina 4:Proefwerk boren1. Er komt een boortoren te

staan. 2. Lange aan elkaar gekop-

pelde boorbuizen met aan het einde een grote draaiende beitel worden de grond in geduwd.

3. In de buizen wordt vloeistof gepompt, om het losgeboorde gruis weg te spoelen.

4. Als de beitel uiteinde-lijk bij het aardgas is aangekomen, zetten de medewerkers bovenaan de buis een soort kraan.

5. Met de kraan kunnen de medewerkers de buis open en dicht draaien,

zodat het gas erdoorheen kan stromen als we dat willen. ➜Pagina 5:Welke term hoort bij welk plaatje? 1. Productielocatie2. Proefboring3. Productieplatform ➜Pagina 7:Hoe bespaar je energie? Je kunt bijvoorbeeld:1. je handen wassen met

koud water in plaats van telkens warm water gebruiken.

2. telkens als je je kamer uitgaat, het licht uitdoen.

3. je computer uitzetten als je er even niet achter zit.

4. de fiets nemen naar club-jes in plaats van je ouders vragen om je te brengen met de auto.

5. een warme trui aantrek-ken als je het koud hebt, in plaats van direct de verwarming aan zetten.

6. niet langer douchen dan nodig is.

7. erop letten dat de ramen dicht zijn als het buiten koud is.

8. de buitendeur achter je dichttrekken.

9. de tv en de radio uitzetten als je er niet naar kijkt en luistert.

Lang leve aardgas!Je snapt het al: als je voor antwoord c kiest, doe je het langst met de beschikbare voorraad aardgas. Maar je mag best genieten van warmte. Gebruik alleen niet onnodig energie!

Oplossingen

8