› wp-content › uploads › 2019 › 09 › ... БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН X-XII...

2

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН X-XII АНГИЙН НИЙГЭМ

СУДЛАЛЫН СУРГАЛТЫН ЗААВАЛ БОЛОН СОНГОН

СУДЛАХ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

Улаанбаатар 2019

БОЛОВСРОЛЫН

ХҮРЭЭЛЭН

3

Баг:

С.Түмэндэлгэр (МУБИС-ийн багш, доктор, дэд проф.)

О.Пүрэв (БХ-ийн ЭШ-ний тэргүүлэх ажилтан, Sc.D, проф.)

Д.Пунцагсүрэн (БХ-ийн секторын эрхлэгч)

Ч.Гажиддулам (БМДИ-ийн арга зүйч)

Редактор:

О.Пүрэв (БХ-ийн ЭШ-ний тэргүүлэх ажилтан, Sc.D, проф., МУ-ын гавьяат багш)

4

НИЙГЭМ СУДЛАЛ

X-XII АНГИ

Удиртгал

Энэхүү суралцахуйн удирдамж нь ерөнхий боловсролын нийгэм судлалын заавал болон

сонгон судлах сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны үлгэрчилсэн

төлөвлөлт юм.

Тус суралцахуйн удирдамжид X-XII ангийн Нийгэм судлалын (заавал болон сонгох)

сургалтын цөм хөтөлбөрийг хэрхэн хэрэгжүүлэхийг суралцахуйн зорилт, суралцахуйн үйл

ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн, багшид зөвлөмж гэсэн хэсэгтэйгээр төлөвлөн боловсруулсан

бөгөөд сурагч болон багшид суралцахуй хийгээд багшлахуйгаа төлөвлөхөд дэмжлэг,

туслалцаа болно.

Мөн бүлэг бүрийн суралцахуйн зорилтуудыг агуулгыг нь нягтруулах, цомхотгох,

гүйцэтгэлийг нь үнэлэхэд дөхөм болгох үүднээс суралцахуйн зорилт бүрийг жишээ нь, 10

дугаар ангийн 1 дүгээр сэдвийн 1 дүгээр суралцахуйн зорилтыг 10.1а., 2 дугаар суралцахуйн

зорилтыг 10.1б. гэх мэт кодолсон. Кодын 10 нь ангийн дугаар, бусад нь суралцахуйн

зорилтын дугаар юм.

Суралцахуйн зорилт бүрийн хүрээнд суралцахуйн үйл ажиллагааг санал болгосон нь

жишиг гэдгийг анхаарч, багш нар өөрсдөө, сурагчдынхаа хэрэгцээ, туршлага, чадвар,

хандлагын түвшинг харгалзан бүтээлчээр хөгжүүлэх боломжтой юм.

X АНГИ

НИЙГЭМ, НИЙГМИЙН ХАРИЛЦАА

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1.Нийгмийн судалгаа

10.1а. Нийгмийг судлах

хандлагууд, судалгааны үе

шат, мэдээлэл цуглуулах

аргуудын талаар мэдсэнээ

жишээ ашиглан тайлбарлах

10.1б. Нийгмийн талаарх

тоон болон чанарлаг

мэдээллийг шинжлэн, тоон

давтамж, пропорц, хувийн

жин, коэффициентийг

тооцоолох, ялгааг

тодруулах

10.1в. Дүн шинжилгээний тайлбарын үндэслэл, нотолгоог мэдлэгээ ашиглан шүүн тунгаах

Тоон болон чанарын судалгааны арга зүйн

дагуу явуулсан хоёр судалгааг сонгон

судалж, дараах асуултын дагуу багаараа

ярилцаарай.

- Судалгаануудын нийтлэг тал юу?

- Судалгааны ялгаатай тал нь юу вэ?

- Тухайн судалгаануудад мэдээлэл

цуглуулах ямар аргуудыг хэрэглэсэн

байна вэ?, Хоорондоо ямар ялгаатай

байна вэ?

- Судалгааны мэдээллийг хэрхэн

шинжилж, үр дүнг тайлбарлан бичиж

байна вэ?

- Судалгаа явуулсан нь ямар ач

холбогдолтой вэ?

- Судалгаа ямар үе шатын дагуу

явуулсан вэ?

Баг бүр нийгмийн тухай тоон мэдээллээс

тоон давтамж, пропорц, хувийн жин,

С.Түмэндэлгэр ба бусад

(2017) Нийгэм судлал - Х.

УБ.,

МУИС(1997) Социологийн

судалгааны аргууд. УБ.,

Бусад хэрэглэгдэхүүн:

Ажлын хуудас (чиглүүлэх

асуулт бүхий)

Судалгааны баримтууд

Тодорхой судалгааны

тайлангийн хураангуй

ҮСХ-ны цахим хаяг

Статистик мэдээлэл

(www.1212.mn)

5

коэффициентийг тооцоолж, ялгааг

тодруулан, үр дүнг тайлбарлаарай.

- Нийгмийн талаар тоон ба чанарлаг судалгаа явуулахын ач холбогдлыг илэрхийлсэн эсээ бичээрэй

Багшид зөвлөмж: Хичээлийг судлаачдын боловсруулсан тайлан, өгүүлэл дэх тоон өгөгдлүүд (хүснэгт,

график зэрэг)-ийг тайлбарлах, хүн амын нас, хүйс зэрэг энгийн өгөгдөлтэй дасгал, даалгавраар

эхлүүлэх. Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан www.1212.mn аппекейшны сонирхолтой статистик,

мэдлэгээ шалгая тоглоомын хэсгийг ашиглах боломжтойг (интернэт орчинд) анхаарна уу. Энэхүү

суралцахуйн зорилтыг тусгайлсан нэгж хичээлээс гадна бусад нэгж хичээлийн агуулга, үйл

ажиллагаагаар дамжуулан суралцахад нь дэмжлэг үзүүлээрэй. Тодруулбал, математикийн хичээлийн

статистик бүлэг сэдвээр эзэмшсэн чадвартай шууд холбогдоно. Судалсан мэдлэг, ойлголтоо хэрхэн

ашиглаж буйд багш анхаарлаа хандуулан суралцахуйг хөтлөөрэй.

Нийгмийн бүтэц,

тогтвортой тал

10.1г. Хувь хүний үйлдэл ба

нийгэм хоорондын уялдаа

холбоог нийгмийн бүтцийн

үүднээс тайлбарлах

10.1д. Эх сурвалжаас

нийгмийн үзэгдэл, үйл

явдлын шалтгаан, үр

дагаврыг тодорхойлох,

10.1ж. Нийгмийн бүрдэл

хэсэг, тэдгээрийн уялдаа

холбоог тулгуур

ойлголтуудыг (статус, үүрэг,

эрх, хэм хэмжээ, бүлэг,

институт г.м) ашиглан

тайлбарлах,

10.1з. Хувь хүмүүс

хоорондын харилцан

үйлдэл ба нийгэм, нийгмийн

бүтэц хоорондын уялдаа

холбоог зураглан

тодорхойлох

Агуулгад холбогдох сурах бичгүүд дэх эх

сурвалжид тулгуурлан дараах хөтлөх

асуултад хариулах замаар агуулгыг

судална.

Хөтлөх асуултуудын жишээ:

- Би хэн бэ? Би нийгэмд ямар ямар

байр суурь эзэлж байна вэ?

- Нийгмийн байр суурь (статус) гэж юу

вэ?

- Нийгмийн дүр үүрэг (роль) гэж юу вэ?

- Нийгмийн бүтэц гэж юу вэ?

- Нийгмийн бүтэц ба соёл хоорондын

уялдаа холбоог тайлбарлана уу.

- Нийгмийн харилцаа, харилцан

үйлдэл гэж юу вэ? Хүмүүс хоорондох

харилцааны макро болон микро

түвшний ялгаа юунд байна вэ?

- Нийгмийн институт гэж юу вэ?

Институтчлэгдэнэ гэж юу вэ?

- Нийгмийн институтуудын хооронд

ямар харилцаа, уялдаа байдаг вэ?

- Нийгмийн чиг үүрэг (функц) гэж юу

вэ? Чиг үүргийн ямар төрлүүд байдаг

вэ?

- Нийгэм гэж юу вэ?

Социологичид нийгмийн бүтэц, институт ба

хувь хүний үйлдэл хоорондын уялдаа

холбоог хэрхэн тайлбарлаж байгааг сурах

бичгийн 8 дугаар тал дахь хүснэгтэн

даалгаврыг гүйцэтгэсэнээр ойлгоно. Мөн

энэ нь түүхэн байдлаар хэрхэн өөрчлөгдөж

буйг холбогдох асуултуудаар хэлэлцэнэ.



УБ.,

С.Түмэндэлгэр,

Д.Бямбажав, Д.Болормаа

(2006) Сургалтын

үнэлгээний олон

хувилбарууд: Нийгмийн

тухай мэдлэг хичээлийн

жишээн дээр. УБ.,

Н.Смелзер (2001)

Социологи (орч.ред

Ү.Нямдорж). УБ.

А.Гидденс (2006)

Социологи (орч.ред.

Д.Ганхуяг). УБ.


- Ажлын хуудас

(чиглүүлэх асуулт

бүхий)

- Үндсэн ойлголтуудыг

бичсэн карт

- Жишээ, тохиолдол, эх

сурвалж

Багшид зөвлөмж: Сурах бичгийн дасгал, даалгавруудыг зааврын дагуу гүйцэтгэхэд багш суралцахуйг

чиглүүлэх. Ойлголтуудын зураглалын хамгийн оновчтой гэж болох хувилбарыг урьдчилан бэлтгэсэн

байвал зохино. Энэ нь үнэлэхэд тань тустай. Ил, далд, сөрөг чиг үүргийг (функц), хувь хүмүүс хоорондын

харилцан үйлдэл ба нийгэм, нийгмийн бүтэц хоорондын уялдаа холбоог тодруулж болох жишээ,

6

тохиолдлыг бэлтгэхдээ суралцахуйн зорилтыг харгалзахын зэрэгцээ тохиолдол шинжлэх үе шатын дагуу

ажиллуулаарай.

Нийгэмшилт

10.1и. Дөнгөж төрсөн

хүүхэд хэрхэн

нийгэмшдэгийг тохиолдол

шинжлэж, онолын

тайлбаруудыг судлан,

жишээгээр тайлбарлах

10.1й. Мэдээлэл, эх

сурвалжийг судлан, хувь

хүний хөгжилд нөлөөлөгч

хүчин зүйлсийг тодруулан,

хариуцлагатай сонголт,

шийдвэр гаргахын ач

холбогдлыг дүгнэн бичих

10.1к. Гажуудлын шинж

чанарыг жишээ, тохиолдлыг

судлах замаар тайлбарлах

Жишээ, тохиолдлыг судлах замаар

нийгэмшилт гэж юу болох, ямар үе

шатуудын дагуу, ямар агентуудын нөлөөн

дор явагддаг болохыг дүгнэн хэлэлцэнэ. Ж:

Хайр халамжийн дутагдлын улмаас

хөгжлийн дутмагшилд өртсөн хүүхдийн

талаар тохиолдол шинжилж дараах

асуултуудын дагуу хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Дараах чиглүүлэх асуултыг ашиглаж болно.

- Уг тохиолдол юуны тухай өгүүлж байна

вэ?

- Хүүхдүүдэд ямар асуудал байна вэ,

тэд яагаад хөгжлөөр хоцрогдсон бэ?

- Юу, юу нөлөөлсөн бэ?

- Тэдний нийгэмшилт амжилттай

явагдахад нь дутмаг байгаа зүйлс юу

байна вэ? (нийгэмшиж буй орчны

ялгааг харьцуулах)

- Хүний нийгэмшилт хэрхэн явагддаг

тухай дүгнэлтээ бичнэ үү?

Сурагч тохиолдол шинжлэх явцдаа шинээр

эзэмшсэн ойлголтуудыг эх сурвалжид

тулгуурлан тодорхойлно.

Өсвөр үе, залуучуудын нийгэмшилтэд

тулгамдаж буй асуудлууд, тэдгээрийн

шалтгаан, шийдэх арга зам, тэдний үүрэг,

оролцоог нэмэгдүүлэх тухай шинжлэн

судлахад суралцахуйн үйл ажиллагааг

хэрэгжүүлнэ. Уг үйл ажиллагааны төгсгөлд

сурагч бүр амьдралын зорилго, хүмүүжил,

төлөвшил дэх ололт хийгээд саад

бэрхшээлийг тодруулан, цаашдаа өөртөө

хийх эерэг өөрчлөлтийн төлөвлөлтийг гаргах

зэрэг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ.

Хүмүүс хоорондын харилцаа, байгальтай

харилцаж буй байдал, хүүхэд, залуусын

хүмүүжил, төлөвшил, сонирхол, соёлын

даяаршил гэх мэт асуудлаар жишээ,

тохиолдолтой ажиллах замаар гажуудал гэж

юу болох, түүний нийгмийн мөн чанар,

нөлөөлөгч макро\микро хүчин зүйлс, нийгэмд

үзүүлэх эерэг\сөрөг үр дагаврын талаар

асуудал дэвшүүлэн судлана.

Судалсан үр дүндээ үндэслэн гажуудлын

мөн чанар, гэмт хэрэг, болзошгүй сөрөг

нөлөөллөөс өөрийгөө болон бусдыг

хамгаалах арга замуудыг дэвшүүлэн

хэлэлцэж, мэтгэлцээн өрнүүлнэ.



УБ.,


Социологи (орч.ред

Ү.Нямдорж). УБ.

Хүүхдийн төлөө үндэсний

газар, НҮБ-ын Хүүхдийн

сангийн цахим хуудас



(чиглүүлэх асуулт

бүхий)

- Үндсэн ойлголтуудыг

бичсэн карт

- Жишээ, тохиолдол, эх

сурвалж

7

Багшид зөвлөмж: Тохиолдол шинжлэх, шинжлэн судлах явцдаа үндсэн ойлголтуудыг танин мэдэхэд нь

туслах үйл ажиллагааг тусгайлан анхаараарай. Сурах бичгийн дасгал, даалгавар, багшийн номын арга

зүйн зөвлөмжийг ашиглана уу. Тухайлбал, Хувь хүний хөгжил, төлөвшил, нийгэмшилтэд тулгамдаж буй

асуудал, түүний мөн чанар, нөлөөлөгч макро\микро хүчин зүйлсийг тодруулахаар багуудад зохион

байгуулагдан “Асуудлын мод” аргаар ажиллаж, түүний нийгэмд үзүүлэх эерэг\сөрөг үр дагаврыг

тодруулан, тэдний үүрэг, оролцоог нэмэгдүүлэх талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх. Гэмт хэрэг, болзошгүй

сөрөг нөлөөллөөс өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах чадварт суралцуулахад суралцахуйг чиглүүлнэ.

СОЁЛ


Соёлын бүтэц

10.2а. Соёлын тухай

ойлголт, соёлыг

бүрдүүлэгч элементүүд,

тэдгээрийн уялдаа

холбоо, ялгааг тохиолдол

шинжлэж, онолын үзэл

баримтлалыг судлан

тайлбарлах

10.2б. Соёл нь угсаа

гарлыг нэгтгэдэг хүчин

зүйл болохыг эх

сурвалжуудад үндэслэн

нотлон тайлбарлах

10.2в. Монголын угсаатны

бүлгүүдийн соёлын

талаар өгүүлсэн тоон

болон чанарлаг

баримтуудыг ашиглан

тайлбарлах, дүгнэлт хийх

-Сурах бичиг дэхь дасгал, даалгаврыг

ажиллан соёлын тухай ойлголт, бүтцийг

холбогдох тулгуур ойлголтууд, соёлын

үзэгдлүүдийг судалсан онолын үзэл

баримтлал, эх сурвалжид үндэслэн соёл нь

угсаа гарлыг нэгтгэдэг хүчин зүйл болохыг

тайлбарлана.

-Домог, бэлгэ тэмдэг, уран сайхны өгүүлэл,

урлагийн бүтээл нь соёлын бүтцэд хамаарах

ойлголт болохыг тодруулж, эдгээрт мэдлэг,

зан заншил, бэлгэдэл, үнэлэмж, хэм хэмжээ

хэрхэн тусгагдсаныг нотлон хэлэлцүүлэг

өрнүүлнэ.

-Соёлын талаарх судалгааны материал,

судлаачдын боловсруулсан тайлан, өгүүлэл

дэх тоон өгөгдлүүд (хүснэгт, график, бүдүүвч

зэрэг)-ийг тайлбарлана.

-Соёлын бүтцэд хамаарах 1-2 төрлөөс

багаараа сонгон судалж, уг бүтээлд мэдлэг,

зан заншил, бэлгэдэл, үнэлэмж, хэм хэмжээ

хэрхэн тусгагдсаныг жишээгээр илэрхийлэн

хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

-Соёлын үнэ цэнэ, түүгээр бахархах,

хамгаалах, өвлөхийн утга учир, Монголын

угсаатны бүлгүүдийн соёлын талаар мэдээлэл

цуглуулан судалж, сурах бичгийн 48 дугаа

тал дахь эсээ бичих сэдвүүдээс сонгон эсээ

бичиж, мэтгэлцээн өрнүүлнэ.


(2017) Нийгэм судлал – Х

анги . УБ.,


Соёлын тодорхой

төрлүүдтэй холбоотой

мэдээлэл, баримт, эх

сурвалжууд / илбэ дом,

домог, шашин, урлаг,

шинжлэх ухаан гэх мэт

уран сайхны, гоо зүйн, ёс

суртахууны, оюуны

бүтээлүүд

Соёлын бэлгэдлийн онол

(Германы соёл судлаач

Э.Кассирер гэх мэт),

тайлбартай холбоотой

мэдээллээс

Соёлын нийтлэг шинжийн

тухай үзэл баримтлал

(Америкийн антропологич

Жорж Мёрдок гэх мэт)

Соёл, авир үйлдлийн тухай

философи-онолын

хандлага, тайлбаруудаас

Янз бүрийн угсаатны

бүлгийн ёс заншлын

ялгаатай байдлыг

харуулсан зурагт хуудас,

мэдээлэл, нийтлэл

Ердийн, шинжлэх ухааны,

урлагийн гэх мэт хэлний

онцлогийг харж болох

бичвэр

8

Монгол хэлний дархлаатай

холбоотой мэдээллүүд:

Монгол хэлний тухай хууль

УБ,, 2015.02.12

Монголын угсаатны музейн

үзмэр

Нийгмийн ухаан (10,11-р

анги)сурах бичгийн Соёл

бүлгийн материалууд

Багшид зөвлөмж: Соёл бол хүний эзэмшин өөриймшүүлж, түгээн дэлгэрүүлж, бүтээж байдаг цогц

ойлголт болохыг эх сурвалж, тохиолдол, судалгааны өгүүлэл зэргийг судлан шинжлэх замаар ойлгох,

соёлын үзэгдлүүдийг холбоо хамааралд нь авч үзэх, тайлбарлах, үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадварт

суралцахад нь үйл ажиллагааг чиглүүлнэ.

- Зураг, музейн үзмэр, домог, түүхэн мэдээлэл, бичвэр зэргийг цуглуулан судлах замаар аливаа

соёлын бүтээл, үйл ажиллагаанд шингэмэл үнэт зүйл, бэлгэдэл байдаг гэдгийг ойлгох, дүгнэлт хийн

ярилцах, тэдгээрийн үнэ цэнийг мэдрэхэд чиглүүлнэ.

- Судалж буй сэдвийн хүрээнд удирдамжид дурьдсан онолын мэдээллүүдийг нэмэлтээр ашиглаж

болно.

- Соёлын үзэгдлүүдийн утга учир, хэл дүрслэмж, чиг үүрэг /танин мэдэхүйн, харилцааны, хэм

хэмжээний гэх мэт/, зориулалттай холбоотой мэдээллийг сонгохдоо сурагчдын сонирхолд нийцсэн

сонголттой, хүртээмжтэй байхад анхаарна.

- Түүхийн хичээлийн мэдлэг, чадвараа ашиглах, холбоход анхаарч ажиллана. Тухайлбал: Монголын

түүхэн сэдэвт ном, зурагт үзүүлэн, музейн үзмэр, кино, дурсамж, баримт, эх сурвалж судлахад

чиглүүлнэ.

Соёлын ангилал

10.2г. Соёлын өвийн тухай

эх сурвалжийг судлан,

соёлын хэрэглээ, чиг

үүргийг тодруулах

10.2д. Эх сурвалжийг

судлан, соёлыг ангилах

үндэслэл, шалгуурыг

тодорхойлж, холбогдох

мэдээллийг статистикийн

энгийн аргачлалын дагуу

шинжлэх, дүгнэлт гаргах

10.2е. Хувь хүн, бүлэг,

байгууллага, улс

үндэстний соёлын

оролцоо, хэрэглээ, чиг

үүргийн хүрээнд асуудлыг

тодорхойлон, шийдлийн

хувилбарыг дэвшүүлэх

10.2.ё Соёлын өвд

холбогдох баримтыг

шинжлэж, хэрхэн

хамгаалах талаар өөрийн

саналыг дэвшүүлэх

- Орон нутгийнхаа соёлын өвийн талаар эх

сурвалж, материалыг төсөлт ажлын арга

зүйгээр судлана.

-Илбэ дом, домог, шашин, урлаг, шинжлэх

ухаан зэрэг нь хүн, нийгмийн амьдралыг өөр

өөрийн хэл, дүрслэлийн аргаар тусган

илэрхийлдэг мэдлэгийн хэлбэрүүд болохыг

“Нийгэм, нийгмийн харилцаа” бүлгээр судалж

мэдсэн судалгааны арга, аргачлалыг ашиглан

судална.

- Хувь хүн, бүлэг байгууллага, улс үндэсний

соёлын оролцоо, хэрэглээ, чиг үүргийг судлан

мэдэх нь яагаад чухал болох талаар асуулт,

таамаглал дэвшүүлэх, холбогдох мэдээллийг

судлана.

- Монголчуудын болон хүн төрөлхтний соёлын

өвийн талаар судалсан үр дүнгээ ТВ

нэвтрүүлэгч, сэтгүүлч, сурвалжлагч, музейн

тайлбарлагчийн дүрээр эсвэл сурвалжлага

хийх, дүрс бичлэг, баримтат кино, ханын

сонин, нэр томьёоны тайлбар толь бүтээх

зэргээр танилцуулна.



анги . УБ.,


Төсөлт ажлын арга зүй,

аргачлал, асуулга

Кино, жүжиг, ном, музейн

үзвэр, театр, урлагийн

төрөл жанрууд

Дэлхийн сонгодог

бүтээлүүд (уран зураг, уран

зохиол, хөгжим, дуурь,

балет зэргийн бичлэг,

түүхэн мэдээлэл, баримт,

эх сурвалжууд, баримтат

кино гэх мэт)

Монгол ардын аман домог,

зан үйл, нийгмийн дадал

уламжлал, археологийн

олдвор, соёлын биет болон

биет бус өвд бүртгэлтэй

үнэт зүйлс, бүтээлүүдийн

мэдээлэл, зураг, бичлэг,

баримт эх сурвалжууд

9

Нүүдлийн соёл иргэншлийн

тухай бичвэрүүд, баримт эх

сурвалжууд

Судалж буй сэдэвтэй

холбоотой судалгааны

материал, нийтлэлүүд

Сургуулийн “Монгол ёс

заншлын өргөө” танхим

Үзмэр, зураг, түүхэн

баримт, сонины нийтлэл,

мэдээлэл, хүмүүсийн

сэтгэгдэл, статистик тоо

баримт, ярилцлагын

тэмдэглэл, кино, бичлэг гэх

мэт)

Дэлхийн соёлын өвд

Монголчуудын оруулсан

хувь нэмэр, бүтээлүүдийн

мэдээлэл, зураг, баримт эх

сурвалжууд

Багшид зөвлөмж: Соёлын өв, түүний үнэ цэнийн талаар эргэцүүлэл хийх, эсээ бичих, өвлөх,

хамгаалахын утга учрын талаар өөрийн санаа бодлоо илэрхийлэх, бусад хүмүүстэй санал солилцох,

мэтгэлцэх, төсөлт ажил хийх зэргээр сурагчдын оролцоонд тулгуурлсан арга зүйгээр хичээлийн үйл

ажиллагааг чиглүүлэх. Тухайлбал, сургалтын арга зүйн хэсэгт буй “Монгол соёлын өв манай орон нутагт"

арга зүйгээр төсөлт ажил хийх боломжтой.

Сурагчдаар соёлын дурсгалт зүйл цуглуулуулах, музейн үзмэрийг ашиглах зэргээр бодит үзүүлэн хэрэглэх

зэрэг болно.

ЭРХ ЗҮЙ


Хүний эрх ба үндсэн

хууль

10.3а. Хүний эрхэм

чанарын тухай ойлголт,

онцлог шинжийг эх

сурвалжийг судлан


10.3б. Хүний эрхийн үзэл

баримтлал, зарчмыг

хүний эрхийн түгээмэл

тунхаглал зэрэг эх

сурвалжийг судлан,

тайлбарлаж бичих

10.3в. Монгол улсын

Үндсэн хуулийг судлан,

Үндсэн хуулийн суурь

зарчмуудыг тодорхойлох

- Хүний эрхэм чанарын тухай ойлголт, түүний

шинжийг тодорхойлохын тулд сурах бичгээс

гадна багшийн бэлтгэсэн нэмэлт мэдээллээс

дараах асуултуудыг тодруулан судалж

асуултын дагуу агуулгын зураглал хийнэ.

Хүний эрхэм чанар гэж юу вэ?

Хүний эрхэм чанарыг тодорхойлох

шинжүүдийг нэрлэж тайлбарлана уу?

Хүний эрхэм чанарыг тодорхойлсон

ямар эрх зүйн баримт бичгүүд байна

вэ?

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал баримт

бичгийг судлан дараах үйл ажиллагааг

гүйцэтгэнэ.

- Хүний эрхэм чанар, хүний эрх, эрх

чөлөө, хүний эрхийн зарчмууд хэрхэн

тусгагдсаныг зураглан тайлбарлах



анги . УБ.,


Хүний эрхийн түгээмэл

тунхаглал. 1948

Иргэний болон улс төрийн

эрхийн тухай олон улсын

пакт. 1966

Эдийн засаг, нийгэм,

соёлын эрхийн тухай олон

улсын пакт. 1966

Ханнс-Зайделийн сан.

Монгол Улсын Үндсэн

хуулийн тайлбар, 2009

Левин Лиа. Хүний эрх:

асуулт, хариулт, UNESCO

Publishing, УБ 2005

10

10.3г. Эх сурвалж,

тохиолдлыг шинжлэн, эрх

зүйд захирагдах ёсны

тухай жишээгээр


- Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд

тусгагдсан хүний эрхүүдийг ангилан

МУ-ын Үндсэн хуулинд хэрхэн

тусгагдсан байгааг тодорхойлон бичих

- Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал

баримт бичгийн үнэ цэнийг

илэрхийлсэн эсээ бичих

Монгол улсын Үндсэн хуулийг судлан дараах

асуултын дагуу постор илтгэл бэлтгэн

танилцуулж, хэлэлцэнэ.

- Үндсэн хууль хүмүүсийн өдөр тутмын

амьдралд хэрэглэдэг бүх хуулийн эх

сурвалж, үндэс суурь болдогийн учир

шалтгаан вэ?

- Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг

тодорхойлбол?

- Хуулийг хүндэтгэн сахин биелүүлэхийн

ач тус, давуу талууд юу вэ?

- Хүний эрхэм чанарыг хүндэтгэн, хүний

эрхийг хамгаалан, Үндсэн хууль болон

бусад хууль тогтоомжийг дагаж

мөрдөн эрх зүйд захирагдах ёсыг

амьдралд хэрэгжүүлэх нь яагаад чухал

вэ?

Мөнхсайхан О. Хүний

эрхэм чанар (human

dignity), өгүүлэл.

http://www.trends.mn/n/945

Иргэний эрх зүйн

харилцаа

10.3д. Бодит жишээ,

тохиолдлыг шинжлэн

судалж, иргэний эрх зүйн

харилцааны тулгуур

ойлголтыг мэдэх,

тэдгээрийн уялдаа

холбоог зураглан


10.3е. Гэрээ байгуулах

үндэслэл, арга хэлбэр,

нөхцөлийг эх сурвалж,

тохиолдлоос танин

мэдэж, иргэний эрх зүйн

харилцаанд оролцохдоо

эрсдлээс өөрийгөө болон

бусдыг хамгаалах талаар

санал дэвшүүлэх

10.3ё. Тохиолдол

шинжлэж, хөдөлмөрийн

гэрээ байгуулах, цуцлах,

дуусгавар болгох

нөхцлийг мэдэх, гаргасан

-Сурах бичгийн 57дахь талын 9 дүгээр

даалгаврын тохиолдлыг шинжлэн

хэлэлцэхдээ Иргэний эрх зүйн харилцааны

тулгуур ойлголтууд, тэдгээрийн уялдаа

холбоог зураглан тайлбарлах, ойлголтуудаар

нэр томьёоны тайлбар толь эсвэл карт

бэлтгэн танилцуулана.

-Гэрээ хэрхэн байгуулах талаар зөвлөмж

бичих

-хөдөлөмөрлөх нь хүний эрх үү?, эсвэл үүрэг

үү? асуултын дагуу багаар ажиллан

хүмүүстэй ярилцлага хийн, дүгнэлтээ

ангийнхандаа танилцуулна.

- Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах, цуцлах,

дуусгавар болох талаар тохиолдол шинжлэх

Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулахын ач

холбогдлыг сурвалжлан тэмдэглэл хөтөлж,

ангийнхандаа танилцуулж, ярилцана.



анги . УБ.,


Б.Буянхишиг. Иргэний эрх

зүйн удиртгал, УБ хот 2013

он

Иргэний хуулийн тайлбар

толь: Ерөнхий анги, ГТХН

УБ хот 2006 он

Л.Баасан Монгол Улсын

Хөдөлмөрийн эрхзүй

/ерөнхий анги /2000 он

С.Болормаа "Иргэдийн

хөдөлмөрлөх эрх ба хууль

тогтоомж" 2005 он

Л.Баасан Монгол Улсын

Хөдөлмөрийн эрхзүй

/ерөнхий анги /2000 он

Б.Уранцэцэг Хөдөлмөрийн

тухай Монгол Улсын хууль

/онол аргазүйн

тайлбар/2001 он 10-13 дах

тал

http://www.trends.mn/n/945

11

шийдлийнхээ эрх зүйн

үндэслэлийг тайлбарлах

С.Болормаа "Иргэдийн

хөдөлмөрлөх эрх ба хууль

тогтоомж" 2005 он

Багшид зөвлөмж: Иргэний эрх зүйн харилцаанд хэрхэн оролцвол зохих, бусдын эрхийг хүндэтгэн

үзэхийн ач холбогдлыг эргэцүүлэх, эсээ бичих, бусадтай санал солилцох, өөртөө тусган авч

амьдралдаа хэрэгжүүлэхэд агуулгыг чиглүүлнэ.

Сурах бичиг дэх тохиолдлыг шинжлэх явцдаа тухайн бүлэг сэдвийн агуулгыг илэрхийлсэн “Хуулийн цаг”

нэвтрүүлэг, видео хичээл бэлтгэх, төсөлт ажил хийх зэргээр сурагчдын бүтээлч оролцоонд тулгуурласан

арга зүйг сонгон хэрэгжүүлэх

Иргэн ба төрийн

харилцаа

10.3и. Эх сурвалжийг

судлан, захиргааны

байгууллагын үйл

ажиллагааны хэлбэр,

ангиллыг нэрлэж, хувийн

амьдралд хэрхэн

нөлөөлөхийг жишээгээр


10.3й. Захиргааны эрх

зүйн актад дүн шинжилгээ

хийх замаар тавигдах

шаардлагыг мэдэж,

иргэдийн амьдралд

үзүүлж буй нөлөөллийг

судлан дүгнэх

10.3к. Нийгмийн

хамгааллын эрх зүйн

зохицуулалтыг эх

сурвалжийг түшиглэн

судалж, тохиолдлыг

шинжлэн нийгмийн

даатгал, халамжийн

харилцаанд оролцох гол

үндэслэлүүдийг


-Хөтлөх асуултад хариулах, эх сурвалж

судлахдаа:

- Захиргааны байгууллага гэж ямар

байгууллагыг хэлдэг вэ?

- Захиргааны байгууллагаас ямар эрх

зүйн акт гардаг вэ?

- Захиргааны байгууллагаас гаргасан

акт нь нийгмийн харилцаанд хэрхэн

нөлөөлдөг вэ? асуултын дагуу

ярилцах, тэмдэглэл хөтлөх

-Захиргааны эрх зүйн актуудад (зарлиг,

тогтоол, захирамж, тушаал, шийдвэр, албан

даалгавар, албан шаардлага) харьцуулалт

хийх

-Тодорхой нэг захиргааны эрх зүйн актыг

шинжилж, захиргааны актад тавигдах

шаардлагуудыг тодорхойлоно.

-Шинжилсэн захиргааны акт нь хүчин

төгөлдөр эсэх талаар хэлэлцэнэ.

-Захиргааны актад тавигдах шаардлагыг

хангаагүй тохиолдолд ямар арга хэмжээг хэн

авдаг болохыг илрүүлэн ярилцана.

-Хүчин төгөлдөр бус захиргааны актыг

захиргааны байгууллага гаргасан тохиолдолд

ямар эрх зүйн үр дагавартайг жишээгээр


-Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр,

тэтгэмж авах эрх зүйн үндэслэл, халамжийн

харилцаатай холбоотой тохиолдол шинжлэх,

хэлэлцэх



анги . УБ.,



Хууль 1992 он.

Захиргааны ерөнхий хууль

2015 он

П.Одгэрэл. Захиргааны эрх

зүй 2012

Д.Ганзориг Захиргааны эрх

зүй тайлбар толь Уб 2002

О.Өнөрцэцэг Эрх зүйн

удиртгал Уб 2015 он

Багшид зөвлөмж: Захиргааны байгууллага иргэн хоёрын хооронд үүссэн харилцааг харуулсан

ойлгомжтой насны онцлогт тохирсон дүрс бичлэг бэлтгэн үзүүлж эрх зүйн актуудын ялгааг танин мэдэж

цаашид өөрийн амьдралд хэрэглэх хэрэгжүүлэхэд туслахад анхаарах.

-Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах замаар хөдөлмөрийн эрх зүйн харилцааны үндсэн асуудлуудад хандуулах,

эрх ашгаа хамгаалах зайлшгүй шаардлага үүсэх учир сурагчид өөрсдөө хөдөлмөрийн гэрээг байгуулж

байгаа талаар дүрд тоглуулан, итгэл үнэмшил төрүүлэхэд хичээлийн үйл ажиллагааг чиглүүлэх.

Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн зохицуулалттай холбоотой тохиолдол шинжлүүлэх, шинжилсэн үр дүнг

дүрт хэлэлцүүлэг, асуудлын мод зэрэг бүтээлч сэтгэлгээний аргаар танилцуулах боломжтойг анхаарна

уу. Дүрт хэлэлцүүлэг нь дүрийн тоглолт биш бөгөөд судалсан асуудлаа дүрийн өмнөөс, асуудлын мод

арга нь судалж буй асуудлын шалтгаан, үр дагавар, шийдэх хувилбарыг дэвшүүлэн хэлэлцүүлдэг арга.

12

ЭДИЙН ЗАСАГ


Макро эдийн засгийн

үндэс

10.4а. Эх сурвалжийг

судлан, үндэсний эдийн

засгийн нэгдмэл

үзүүлэлтүүд, тэдгээрийн

мөн чанар, онцлог ялгаа,

уялдаа холбоог

тайлбарлаж,

ойлголтуудын ялгааг

жишээгээр илэрхийлэх

10.4б. Орлого болон

зарлагын жишээгээр

эдийн засгийн нэгдмэл

үзүүлэлтүүдийг тооцоолох

10.4в. Эдийн засгийн

боломжийг дээд зэргээр

ашиглах тухай онолын

мэдлэгт үндэслэн

амьдрал үйл

ажиллагаандаа ашиглах

санаануудыг дэвшүүлэх

-ҮСХ-ны гаргасан мэдээлэлтэй ажиллан

макро эдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүдийг

нэрлэх, тэдгээрийн онцлог, холбоо хамаарал,

ялгааг бүдүүвчээр илэрхийлэн үзүүлэлт тус

бүр дээр тухайн оныхоо Монгол улсын эдийн

засгийн сүүлийн 3 сарын мэдээллийг

жишээлэн ярилцана.

-Монгол улсын хувьд эдийн засгийн сүүлийн

оны орлого, зарлагын жишээн дээр

тооцоолол хийнэ.

-Манай улсын хувьд эдийн засгийн боломж

юу вэ?, боломжоо дээд зэргээр хэрхэн

ашиглаж болох вэ?, асуултын дагуу асуудал

дэвшүүлэн ярилцах, шинэ санаа дэвшүүлэх,

бусад улс орны сайн туршлагаас суралцах

боломжтой юу? сэдвээр судлагаа хийн, үр

дүнгээр нь мэтгэлцэнэ.



анги . УБ.,


Төрийн эдийн засаг ба

нийгмийн үүргүүдийг ялгаж

бүтэцлэсэн бүдүүвч

Нийгмийн баялгийн

үйлдвэрлэлд төрийн

гүйцэтгэх үүргүүдийг

харуулсан зурагт хуудсууд

Ажилгүйдэл, ажил эрхлэлт,

түүний эдийн засгийн үр

дагаврыг тооцох арга зүй”

бүдүүвч

Инфляци, түүний өсөлт,

өсөлтийн хурдыг тооцох

арга зүй” бүдүүвч

Ажилгүйдлийг бууруулах,

инфляцийг

тогтворжуулах,бууруулах

талаар 2012-2016 онд авч

хэрэгжүүлэх арга хэмжээ,

хэрэгжилтийн ЗГ- ын тайлан

Санхүүгийн тогтолцоо

10.4г. Эх сурвалжийг

судлан, санхүүгийн зах

зээлд оролцогч талууд,

тэдгээрийн чиг үүргийг

ялгаж, уялдаа холбоог

бүдүүвчээр харуулах

10.4д Санхүүгийн зах

зээлд холбогдох

мэдээлэлд динамик

судалгаа хийж, дүгнэлт

гаргах,

10.4е.Судалсан мэдлэгтээ

үндэслэн санхүүгийн

харилцаанд ухаалгаар

оролцох

- Сурах бичиг болон бусад эх сурвалжаас

санхүүгийн зах зээл, санхүүгийн зах зээлд

оролцогч талууд, чиг үүргийнх нь талаар

судална.

- Тодорхой тохиолдол эсвэл өгөгдөл өгч

санхүүгийн оролцогчидтай хэрхэн

харилцах, тэдгээрийн эдийн үр ашиг,

онцлогийн талаар дүгнэлт гаргана.

- Санхүүгийн зах зээлд холбогдох

мэдээллийг Монгол банк, санхүүгийн

зохицуулах хороо, ҮСХ зэргийн эх

сурвалжаас авч днү шинжилгээ хийн,

грацик байгуулж үр дүнг тайлбарлана.

Макро эдийн засгийн

асуудлууд

- Өмнөх ангиудад түүх, нийгмийн ухааны

хичээлээр судалсан зүйлээ сэргээн санаж

түүхэн янз бүрийн үеүдэд төрийн эдийн

13

10.4ё. Макро эдийн

засгийн асуудлууд,

тэдгээрийг шийдвэрлэхэд

төрийн үүрэг оролцоог

онолын мэдлэгт үндэслэн

судалж, хэрэгжилтэд

үнэлэлт өгөх

10.4ж. Ажилгүйдэл,

инфляцид холбогдох

мэдээллийг шинжлэн,

эрсдлээс өөрийгөө

хамгаалах шийдэл

дэвшүүлэх

10.4з. Эдийн засгийн

амьдралд хууль, ёс зүйн

хэм хэмжээг даган

мөрдөхийн ач холбогдлыг

жишээгээр илэрхийлэх

засагт гүйцэтгэж байсан үүргүүдийг бичиж

тэмдэглэнэ.

- Тоглоомын дүрэм гэж юу болохыг

тайлбарлан ярилцах

- Нийгмийн баялгийн үйлдвэрлэлд төрийн

гүйцэтгэх үүргүүдийг нэрлэж бүдүүвчээр

илэрхийлнэ.

- Ажилгүйдэл, инфляцийн талаарх

судалгааны болон тоон мэдээлэл, тайлан,

эдийн засагчдын тайлбар, дүгнэлт зэргийг

судалж сүүлийн 5 жилийн тоон үзүүлэлтийг

нас, хүйс, боловсролын түвшин, мэргэжил,

байршил зэрэг үзүүлэлтийг графикийн нэг

хавтгайд дүрсэлж тайлбарлана.

- Судалсан үр дүндээ үндэслэн эрсдлээс

өөрийгөө хамгаалах санаа дэвшүүлэн

ярилцах, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх

- Хэлэлцүүлгийн үр дүнд үндэслэн

“Ажилгүйдэл, ядуурлын шалтгаан,

эрсдлийг бууруулахад хувь хүний оролцоо”

сэдвээр эсээ бичих

- Хэрэглээний сагсанд багтах бүтээгдэхүүн,

үйлчилгээг нэрлэж, тухайн сарынхаа

хэрэглээний үнийн индексийг тооцох,

хэрэглээгээ хянах аргачлал, зөвлөмж

боловсруулна.

- Хүн бүр эдийн засгийн амьдрал, үйл

ажиллагаанд оролцож байдгын хувьд та

өөртөө ямар зарчим, дүрэм баримталдаг

тухайгаа танилцуулах, ярилцах

- Эдийн засгийн амьдралд хууль

тогтоомжийг даган мөрдөхгүй байх нь хувь

хүн, нийгэмд ямар үр дагавар учруулж

болох жишээ, тохиолдолтой ажиллана.

- Эдийн засгийн амьдралд мөрдөх зарим

хууль, амжилттай ажиллаж буй бизнесмэн

хүмүүсийн сайн жишээ, туршлагыг судалж,

ач холбогдлыг харилцан ярилцах,

суралцах төлөвлөгөө боловсруулан

танилцуулна.

- “Эдийн засгийн хүрээний хууль,

тогтоомжийг мөрдөхөд бусдад би ямар

нөлөө үзүүлж чадах вэ?” сэдвээр эсээ

бичиж, санал бодлоо хуваалцана.

Багшид зөвлөмж: Статистикийн нээлттэй мэдээллийн сан-www.1212.mn болон бусад мэдээллийн эх

үүсвэрүүдээс сурагчдад мэдээлэл олж авахад туслан, тухайн цаг үеийн мэдээллийг ашиглан тооцоо

хийхэд туслах шаардлагатай. Бодит мэдээллийг сургалтад ашиглахад түлхүү анхаарах. ҮСХ, Эдийн

засгийн хүрээлэн (www.eri.mn), Монгол банк (https://www.mongolbank.mn), Санхүүгийн зохицуулах хороо

14

(www.frc.mn) хийсэн судалгааны тайланг өргөнөөр ашиглах.

.

УЛС ТӨР


Ардчиллын суурь

зарчим, иргэний улс

төрийн итгэл үнэмшил,

үнэт зүйл

10.5а. Ардчиллын тулгуур

үнэт зүйлсийг Монгол

улсын Үндсэн хуулин дахь

иргэний эрх үүрэг,

хариуцлагын тухай үзэл

баримтлалтай холбон


- Ардчиллын тулгуур үнэт зүйлийн тухай

өгүүлсэн жишээ, тохиолдолоос асуудал

дэвшүүлэх

- Асуудлыг шийдвэрлэхдээ Монгол улсын

үндсэн хуулинд заасан иргэний эрх,

үүрэг, хариуцлагын тухай үзэл санаатай

холбон тодорхой мэдээлэл цуглуулах

- Цуглуулсан мэдээллийг задлан

шинжилж, хэлэлцүүлэг хийх

- Дэвшүүлсэн асуудлыг шийдвэрлэхдээ

ардчиллын тулгуур үнэт зүйлс гэж юу

болохыг тодорхойлоно.



анги . УБ.,

ИБТ. Ардчиллыг бүх нийтэд

УБ.2000 он

ИБТ. Ардчиллын үндэс. УБ.,

2017


-Ардчиллын үнэт зүйлсийн

төлөвшилтэй холбогдох

УТБА-ийн харьцуулсан

судалгааны материал

http://www.academy.org.mn

-Ардчиллын тулгуур үнэт

зүйлсийн тухай онолын

мэдээлэл

-Ардчиллын үнэт зүйлстэй

хэрэгжилттэй холбогдох

мэдээлэл, жишээ

тохиолдол

-Монгол улсын төрийн

бүтэц, зохион байгуулалтыг

илэрхийлэн харуулсан

зураглал, схем

http://www.csc.gov.mn/

-Монгол улсын үндсэн хууль

1992 он. Төрийн байгуулал

-Төрийн байгууллагаас

гаргасан шийдвэрүүд

-Төрийн байгууллага, албан

тушаалтнуудаас гаргадаг

шийдвэр болон

шийдвэрийн төрөл

хэлбэрийн талаарх

мэдээлэл

-Төрөөс явуулж буй үйл

ажиллагааны талаар

сурагчдад ойр дөт,

ойлгомжтой, бодит баримт,

жишээ, тохиолдол

http://www.csc.gov.mn/

http://www.parliament.mn/

http://www.judcouncil.mn/

Багшид зөвлөмж: Энэхүү суралцахуйн зорилтын хүрээнд ардчиллын

тулгуур үнэт зүйлс болох иргэдийн оролцоо, тэгш эрх, нийтэд ил тод байх,

тайлагнах ёс, тогтмол, чөлөөт шударга сонгууль, эрх мэдээ хэтрүүлэхэд

хяналт тавих, хүний эрх, эрхийн тунхаглал, олон намын тогтолцоо,

хуулинд захирагдах ёсны тухай тодорхой жишээ, тохиолдолыг сонгон авч

Монгол улсын үндсэн хуулийн үзэл санаатай холбон судлахад анхаарна.

Ардчиллын үнэт зүйлсийг жишээ, тохиолдол шинжлэх явцдаа

сурагчдаар бие даан, өөрсдөөр нь судлуулахад анхаарна.

Сурагчдыг үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нөхцөл, боломж

олгоорой.

Сурагчдын үйл ажиллагааг ардчиллын үнэт зүйлсийн хүрээнд

чиглүүлээрэй.

Монгол улсын үндсэн хуулийн иргэний эрх, үүрэг, хариуцлагын

тухай үзэл санаанд суурилан ардчиллын суурь зарчим, үнэт

зүйлсийн талаар судалж, дүгнэлт хийх замаар иргэний улс төрийн

итгэл үнэмшил, үнэт зүйлийг өөртөө төлөвшүүлэхийг эрмэлзэх,

тодорхой санал санаачлага гарган хэрэгжүүлэх чадваруудыг нь

хөгжүүлэхэд анхаарна.

10.5б. Монгол улсад

ардчиллын тулгуур үнэт

зүйлс хэрхэн хэрэгжиж

байгааг судалгааны эх

сурвалж, баримт жишээнд

үндэслэн дүгнэлт хийх

- Монгол улсад ардчиллын үнэт зүйлс

хэрхэн хэрэгжиж байна вэ? асуулт

дэвшүүлж ярилцана.

- Сурагчид багт хуваагдан ардчиллын

тодорхой үнэт зүйлсийг сонгон хэрхэн

хэрэгжиж буй талаар хэлэлцэх

- Өөрсдийн дүгнэлтийг хийхэд

шаардлагатай баримт мэдээлэл, жишээ,

тохиолдолыг цуглуулан шинжлэх

- Мэдээллүүдийг тодорхой аргууд

ашиглан\вен диаграмм, хүснэгтийн,

график\ харьцуулж дүгнэлт хийх,

тэмдэглэл хөтлөх

http://www.judcouncil.mn/

15

- Багууд өөрсдийн дүгнэлтийг гаргах,

танилцуулах

http://zasag.mn/

-Төр засгаас иргэдэд үзүүлж

буй үйлчилгээтэй

холбоотой мэдээ мэдээлэл,

дүрс бичлэг

-Төр, засгаас иргэдэд

үзүүлдэг үйлчилгээний

төрөл, хэлбэр ангиллын

талаарх мэдээлэл

--ЕБС-ийн 10-р ангийн

сурах бичгээс холбогдох

мэдээлэл

Багшид зөвлөмж:

Ардчиллын үнэт зүйлсийн төлөвшилтэй холбогдох судалгааны

мэдээллүүдийг Улс төрийн боловсролын академийн вэб сайт болон

бусад эх сурвалжаас татан авч бэлтгэх боломжтой.

Багш хичээлээ төлөвлөж, хөтлөн явуулахдаа ардчиллын үнэт

зүйлсийн хүрээнд чиглүүлээрэй.

Суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд нийгмийн амьдралтай

нь холбон тайлбарлах, жишээ гаргах, тодорхой арга хэрэглэн

харьцуулах, бусадтай хамтран ярилцах боломжийг бүрдүүлээрэй.

Сурагчдаар үндэслэл нотолгоотой санал, дүгнэлтүүдийг дэвшүүлж

сурахад нь чиглүүлээрэй.

10.5в. Эх сурвалжийг

судлан, ардчиллын үнэт

зүйлсийн хэрэгжилтийн

талаар дүгнэх

- Судалгааны материалтай ажиллан

ардчиллын үнэт зүйлсийг хүмүүс юу гэж

үзэж байгаа, одоогийн төлөв байдал ямар

байгаа талаар эргэцүүлнэ.

- Ардчиллын үнэт зүйлсийг хэрхэн

хэрэгжүүлэх талаар хүүхэд бүр саналаа

илэрхийлж, багт хуваагдан хэлэлцэх

- Багууд саналаа тодорхой шалгуур гарган

эрэмбэлэх

- Эхний эрэмбийн шалгуурын дагуу судалж,

шийдэл, хувилбарыг боловсруулах

- Багийнханы дэвшүүлсэн хувилбарын

давуу, сул тал, хэрэгжих боломжийн

талаар танилцуулга бэлтгэнэ.

- Үр дүнг танилцуулж, бусдаас санаа

цуглуулан сайжруулна.

-

Төрийн эрх мэдэл

хуваарилалт ба засгийн

газрын үйл ажиллагаа

10.5г Төрийн эрх мэдэл

хуваарилах зарчмыг


хуульд тусгагдсан үзэл

баримтлалтай холбон


- Монгол улсын үндсэн хуулийн үзэл

баримтлал, холбогдох заалтуудыг судлах

замаар төрийн эрх мэдэл, бүтэц, зохион

байгуулалтыг зураглан илэрхийлнэ.

- Хэлэлцүүлгийн үр дүнд суурилан

парламент, засгийн газар, шүүх эрх

мэдлийн тухай мэдээллийг шинжлэх

- Шинжилгээндээ суурилан төрийн эрх

мэдлийг хуваарилах онолын үндэслэл,

Монгол улсын үндсэн хуулиар

баталгаажсан парламент, засгийн газар,

шүүхийн эрх, үүрэгтэй холбон дүгнэлт

хийж, тайлбарлана.

- Төрийн бүтэц, зохион байгуулалт, тэдгээр

нь хэрхэн ажилладаг талаар зураглал,

схемийг хамтран боловсруулж

танилцуулга хийнэ.


http://zasag.mn/

16

Сурагчдын үйл ажиллагааг ардчиллын үнэт зүйлсийн хэм

хэмжээний хүрээнд тэдний оролцоог чухалчлан зөв чиглүүлээрэй.

Төрийн бүтэц, зохион байгуулалтын талаар холбогдох мэдээлэлд

суурилан бие даан судлуулахад анхаарна. Төрийн эрх мэдэл

хуваарилах зарчим Монгол улсын үндсэн хуулинд хэрхэн

тусгагдсан үзэл санааг холбогдох мэдээлэлд тулгуурлан бие даан

судлахад нь анхаарна уу.

10.5д. Засгийн газрын үйл

ажиллагаа болон

шийдвэрийг төрөл,

хэлбэр, үүрэг

зориулалтаар нь ангилан,

хувь хүний болон

иргэдийн амьдралд

үзүүлж буй нөлөөллийг

судлан, дүгнэлт хийх

- Төрөөс батлан гаргаж буй шийдвэрүүд

хувь хүний болон нийт хүмүүсийн

амьдралд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? асуулт

дэвшүүлж ярилцана.

- Дэвшүүлсэн асуултын хүрээнд төрийн

байгууллагуудаас гаргасан 3-5 тодорхой

шийдвэрүүдийг хамтран хэлэлцэх замаар

сонгож авах

- Сонгож авсан шийдвэрүүдийг гаргаж буй

байгууллага, албан тушаалтан,

шийдвэрийн төрөл, хэлбэр, үүрэг

зориулалт зэргээр нь ялган ангилж, хувь

хүний болон нийт хүмүүсийн амьдралд

хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар

шалгуурын дагуу ангилах, схем

зураглалаар илэрхийлэх

- Судалсан шийдвэрийн дүн

шинжилгээндээ суурилан улс төрийн

нийцтэй хэлбэрээр оролцохын (нийгмийн

амьдралыг зохицуулж байгаа эрх зүй, ёс

суртахууны хэм хэмжээ, нийгмийн

гишүүдийн эрхэмлэдэг үнэт зүйлсэд

харшлахгүй) ач холбогдолын тухай

эргэцүүлэн ярилцаж, дүгнэлт гарган

өөрийн хүсэл эрмэлзэлээ илэрхийлнэ.


Төрийн байгууллагаас батлан гаргасан шийдвэрүүдээс оновчтой сонгож

ашиглана. Сонгосон шийдвэр нь хүүхдийн онцлогт нийцсэн ойлгомжтой

байхад анхаарна. Төрийн үйл ажиллагаа болон шийдвэрийг өөрийн

түвшинд дүн шинжилгээ хийж нийцтэй хэлбэрээр оролцох хандлага

төлөвшихөд анхаарна.

10.5е. Иргэд засгийн

үйлчилгээ авахад

шаардлагатай

мэдээллийг ашиглан,

тулгамдаж байгаа

асуудлыг хэрхэн

шийдвэрлэх талаар

зааварчилга, зөвлөмж

боловсруулах

- Төрөөс үзүүлж буй үйлчилгээний тухай

харуулсан зураг, мэдээ, мэдээлэл, дүрс

бичлэгээс үзэж, өөрсдийн санал

сэтгэгдэлээ илэрхийлж, эргэцүүлэн

ярилцах замаар асуудал дэвшүүлнэ.

- Дэвшүүлсэн асуудалд суурилан төрөөс

иргэдэд ямар, ямар үйлчилгээ үзүүлдэг

талаар нэрлэж, тодорхой шинжээр нь

ангилна.

- Сурагчид багт хуваагдан төрөөс иргэдэд

үзүүлдэг үйлчилгээний төрөл бүрээс

17

тодорхой бодит үйлчилгээг сонгон авч

мэдээлэл цуглуулах

- Сурагчид өөрсдийн чиглэл тус бүрээр

цуглуулсан мэдээллээ боловсруулалт

хийж, дүгнэлт гаргах

- Өөрсдийн үйл ажиллагаандаа хэрхэн

баримтлах талаар ярилцаж, шийдвэр

гаргах

- “Иргэдэд зориулсан төрийн үйлчилгээ”

гэсэн сэдвийн хүрээнд судалсан төрийн

үйлчилгээний чиглэлээр иргэдэд

зориулсан зааварчилгаа, санамж, зурагт

хуудас хийж танилцуулна.

Багшид зөвлөмж: Төрийн үйлчилгээний талаарх мэдээ мэдээллийг

оновчтой сонгож ашиглахад анхаарна. Төрөөс иргэдэд үзүүлж буй

үйлчилгээний талаарх мэдээллийг бэлтгэн ашиглана. Зочинтой ярилцах,

үйлчилгээг очиж эсвэл бичлэгээр үзэх, ажиглах нь үр дүнтэйг анхаарна.

Сурагчдын оролцоонд тулгуурлана.

ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦАА


Монгол улс ОУХ-ны

оролцогч

10.6а. Жишээ, тохиолдол,

эхийг шинжлэн, Монгол

улс олон улсын

харилцааны оролцогч

болохыг нотлох

10.6б. Орон нутгийн

төрийн болон төрийн бус

байгууллага олон улсын

харилцааны оролцогч

болохыг жишээ,

тохиолдол шинжилж,


10.6в. Иргэн бүр улсаа

төлөөлдөг гэдгийг

жишээгээр тайлбарлах

-Монгол улс ОУХ-ны оролцогч болох талаар

холбогдох эх шинжилж хэлэлцэнэ.

-Хэлэлцэх явцдаа ОУХ-ны оролцогчийн үүрэг,

үйл ажиллагаа, чиглэлийг тодорхойлж, үнэлнэ.

-Монгол улс ОУХ-ны оролцогч болох

ойлголтын зураглалыг сурагч бүрэн эрхт,

тусгаар тогтносон, НҮБ-ын гишүүн зэрэг

бүтцээр илэрхийлнэ.

-Орон нутаг, байгууллагын амьдралын бодит

жишээ, тохиолдлыг шинжилж, мэдээлэл

цуглуулах, үнэлэх замаар орон нутгийн

төрийн, төрийн бус байгууллага ОУХ-ны

оролцогч болохыг тайлбарлана.

- Иргэний улсаа төлөөлөгч болохын бодит

жишээ, тохиолдлыг шинжилж, мэдээлэл

цуглуулж, багаар дүрийн тоглолт хийнэ.



анги . УБ.,


Дэлхийн болон Монголын

карт, атлас

-Монгол улс ОУХ-ны

оролцогч болохыг

харуулсан схем

Монгол улсын ОУХ-ны

тухай кино, дүрс бичлэг

www.mfa.gov.mn

-Дэлхийн болон Монголын

карт, атлас

Алтанзаяа.,Л нар.(2013)

Нийгмийн ухаан сурах бичиг

5. УБ., 186-193 дахь тал

-Монгол улсын ОУХ болон

хамтын нийгэмлэг дэх

http://www.mfa.gov.mn/

18

Монгол улсын олон

улсын хамтын

нийгэмлэг дэх оролцоо

10.6г. Эх сурвалжуудыг

шинжлэн судлаж, Монгол

улсын хөрш улсуудтайгаа

харилцах гадаад

бодлогын онцлогийг


10.6д. Монгол улсын олон

улсын хамтын нийгэмлэг

дэх оролцоо, түүний

хэлбэр, чиглэлийг


үзүүлэлтүүдийг

томьёолох

10.6е. Эх сурвалжийг

судлан, олон улсын

нийтийн эрх ашгийг

хүндэтгэн үзэх тухай

эргэцүүлэмж бичих

-Манай улс хөрш аль улсуудтай ямар, ямар

чиглэлээр харилцдаг, хамтран ажилладаг

талаар сурагчид асуулт гаргаж, багаар

ярилцана.

-Манай улсын 2 хөрштэй харилцах гадаад

бодлогын нийтлэг, онцлогийг хүснэгтээр


-Манай улсын 2 хөрштэй харилцах чиглэлийг

улс төрийн, эдийн засгийн, хүмүүнлэгийн

буюу боловсролын, соёлын гэсэн чиглэл

бүхий бүдүүвчээр харуулах

-Манай улсын олон улсын хамтын нийгэмлэг

дэх оролцоотой холбогдох эх сурвалж,

баримт бичгүүдээс сонгосон эхийг шинжлэх

дасгал ажиллана.

-Олон улсын нийтийн эрх ашгийн талаар эсээ,

эргэцүүлэмж бичиж, өөрийн байр сууриа


оролцоо, хувь нэмрийн

тухай танилцуулга

-Манай улсын ОУ-ын

хамтын нийгэмлэг дэх үйл

ажиллагааны тухай кино,

дүрс бичлэг

www.youtube.com

Монгол улсын улс

төр, эдийн засгийн

гадаад харилцааны

хэлбэр

10.6ё. Монгол Улсын улс

төр, эдийн засгийн гадаад

харилцааны агуулга,

чиглэл, хэлбэрийг

жишээгээр тайлбарлаж,


10.6ж. Монгол улсын

эдийн засгийн гадаад

харилцааны зорилго,

чиглэлийг бодит жишээ,

статистик мэдээллийг

ашиглан тодорхойлох

-Монголын улс төрийн гадаад харилцааны

зорилго, чиглэлийн талаар асуулт гаргаж,

асуултын дагуу хосоор ярилцна.

- Монгол улсын эдийн засгийн гадаад

харилцааны зорилго, чиглэл, хэлбэрийг

амьдралын бодит жишээ, бүдүүвч,

диаграмаар илэрхийлж, багаар ярилцана.

-Эдийн засгийн гадаад харилцааны бүтцийг

диаграмаар илэрхийлэн тайлбарлана.



анги . УБ.,


-Монгол улсын улс төрийн

болон эдийн засгийн гадаад

харилцааны тухай

танилцуулга

-Монгол улсын улс төрийн

болон эдийн засгийн гадаад

харилцаатай холбогдох

кино, дүрс бичлэг, түүхэн эх

сурвалж, дурсамж

www.legal.info.mn

www.miningjournal.mn

-ХХ зууны ОУХ-ны

асуудлуудтай холбогдох

кино, дүрс бичлэг, түүхэн эх

сурвалж, баримт, дурдтгал

www.youtube.com


Сэдвийг сурагчдад асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлүүлэх аргаар судлуулж, энэ чиглэлийн ойлголт,

үнэлэлтэд хүрэх чадвартай болоход нь дэмжлэг үзүүлэх

http://www.youtube.com/

http://www.legal.info.mn/

http://www.miningjournal.mn/


19

Сэдвийн хүрээнд сурагчид асуулт гаргах, асуулт, асуудалдаа холбогдох мэдээллийг шинжлэн

судлах аргын үндсэн алхмуудаар бие даан цуглуулах, боловсруулах, үнэлэх, танилцуулахад нь

хөтлөх, туслах

Сурагчдын өдөр тутмын болон орон нутгийн амьдралын бодит жишээ, баримттай холбон улстөр,

эдийн засгийн гадаад харилцааны агуулга, чиглэлийг ярилцлага, хэлэлцүүлэгийн аргаар ойлгох,

илэрхийлэх чадвартай болоход нь дэмжих

Сэдвийг түүх, газарзүй, нийгэм судлалын хичээл, сэдэв хоорондын холбоонд тулгуурлан мэдлэг

бүтээх чадвар, хандлагатай болоход нь анхаарна.

ХI АНГИ



Нийгмийн судалгаа

11.1а. Нийгмийн талаарх тоон болон чанарлаг мэдээлэл цуглуулахыг мэдэж, тодорхой сэдэвт судалгаанд ашиглах 11.1б. Нийгмийн талаарх

өгөгдөлд статистикийн болон чанарлаг судалгааны аргачлалаар дүн шинжилгээ хийх, хүснэгт, график, бүдүүвч, зураглалаар нэгтгэн илэрхийлэх 11.1в. Нийгмийн талаарх

баримтуудын тайлбар бичих 11.1г. Нийгмийн үзэгдэл, үйл явцад шинжлэх ухаанч болон олон өнцгөөр хандаж байгаагаа аман,бичгэн хэлбэрээр нотлон харуулах

Тодорхой сэдэвт судалгаануудын талаарх мэдээллийг судлан, тоон болон чанарлаг нотолгоог бүрдүүлсэн аргуудыг таньж

мэдэх, ашиглах үйл ажиллагааг зохион байгуулна.

Тоон мэдээлэл цуглуулах арга:

- Асуулга

- Стандарт сурвалжлага

- Социометр болон тест

- Контент анализ - Нийгмийн туршилт г.м

Чанарын мэдээлэл цуглуулах арга:

- Ажиглалт

- Ганцаарчилсан ярилцлага

- Бүлгийн ярилцлага

- Баримт бичгийн чанарлаг

шинжилгээ г.м

Багаар чөлөөт сэдэвт судалгааг хийнэ. Энэ хүрээнд:

- Сэдэв сонгох, асуултаа

нарийвчлах, таамаглал

дэвшүүлэх,

- Үйл ажиллагааг төлөвлөх,

- Мэдээлэл цуглуулах аргаар

хэрэглэгдэхүүн боловсруулах

- Мэдээлэл цуглуулах

- Дүн шинжилгээ хийх (тоон

давтамж, хувийн жин, дундаж,

дисперс тооцох, харьцуулах,

график байгуулах, тайлбарлах)

- Тайлан, илтгэл бичих, илтгэх


(2017) Нийгэм судлал – ХI

анги . УБ.,


МУИС (1997) Социологийн судалгааны аргууд. УБ., Д.Нарантуяа (2015) УБ Чанарын аргын судалгаа www.forum.mn

www.1212.mn

Ажлын хуудас (чиглүүлэх асуулт бүхий)

Тодорхой судалгааны

эх сурвалж

Нийгмийн бүтэц, тогтвортой тал

11.1д. Нийгмийн давхраажилтын талаарх онолын тайлбаруудад тулгуурлан, нийгэмд өөрийн эзлэх байр суурь,

- Нийгмийн ялгарал, тэгш бус байдал, давхраажилтад холбогдох тохиолдол, зохиомжийг судлуулан, тэгш бус байдал давхраажилт яагаад бий болж байгаа, энэ нь хувь хүний амьдралд хэрхэн нөлөөлдөг, үүнийг арилгах боломж бий эсэхийн талаар хэлэлцэнэ.

- Нийгмийн давхраажилтын шалтгааныг тайлбарлах социологийн онолын



анги . УБ.,


С.Түмэндэлгэр, Д.Бямбажав, Д.Болормаа (2006) Сургалтын

http://www.forum.mn/

http://www.1212.mn/

20

түүнийг өөрчлөх суваг, боломжийг тодорхойлох 11.1е. Монголын нийгмийн давхраажилтад холбогдох асуудлыг түүхчлэн судлах, холбогдох мэдээлэлд статистикийн болон чанарын шинжилгээ, дүгнэлт хийх 11.1ё Нийгмийн категориуд (угсаатан, жендэр г.м)-ын талаар эх сурвалжийг судлан, тоон болон чанарын шинжилгээ хийн, тогтсон үзлийн талаарх нотлох, няцаах үндэслэгээг дэвшүүлэх 11.1ж. Өөрт болон бусдад

тохиолдсон тэгш бус байдалд холбогдох асуудлыг шүүмжлэлт хандлагаар тодорхойлж, асуудлыг хэрхэн шийдэх тухай тодорхой саналаа нотлох

тайлбаруудыг өгүүлсэн эх сурвалж судлан, түүний шалтгаан нөхцөл, хэмжих үзүүлэлтүүд, хэв маягийн талаар оюуны зураглал бүтээн, давхраажилттай холбоотой асуулт дэвшүүлнэ. Жишээлбэл, Хүүхдүүдийн сурах эрхэд давхраажилт нөлөөтэй юу? Сум/хорооны өрхийн орлогын ялгааг тодруулах нь. Орлогын ялгаанд боловсролын түвшин хэрхэн нөлөөлж байна вэ? Орлогын хэмжээнд гадаад хэлний чадвар нөлөөлдөг үү? Ямар ажил мэргэжил хамгийн нэр хүндтэй байна вэ? г.м. Дэвшүүлсэн асуултын хариуг олох судалгааг хийнэ.

- Монголын түүхийн I-V боть (2003), Монголын нийгмийн давхраажилтын талаарх судалгааны бүтээлийг уншиж судлан түүхэн өөрчлөлтийн талаар өөрийн үнэлэлт, дүгнэлттэй болно. Угсаатан, жендэр г.м. нийгмийн категорийн (нийтлэгийн) талаарх эх сурвалжийг судлах, эдгээрт холбогдох мэдээллээс хувийн жин, дундаж утга, хазайлтыг тооцоолох, үр дүнг тайлбарлах дасгалууд ажиллана.

- Нийгмийн харилцааны явцад бүтээгддэг, тогтсон үзэл, өрөөсгөл хандлага хэрхэн бий болдог, нийгмийн давхраажилттай хэрхэн холбогддог талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Энэ бүхний үр дүнд шударга ёсны өнцөгөөр тодорхой асуудалд хандсан, цаашдаа хэрхэн өөрчилбөл зохих талаар санал дэвшүүлсэн эсээ бичиж, хамгаална.

үнэлгээний олон хувилбарууд: Нийгмийн тухай мэдлэг хичээлийн жишээн дээр. УБ., Н.Смелзер (2001) Социологи (орч.ред Ү.Нямдорж). УБ. А.Гидденс (2006) Социологи (орч.ред. Д.Ганхуяг). УБ. http://www.1212.mn/ Ажлын хуудас (чиглүүлэх асуулт бүхий) Үндсэн ойлголтуудыг бичсэн карт Жишээ, тохиолдол, эх сурвалж

Нийгмийн өөрчлөлт 11.1з. Нийгмийн өөрчлөлтийн тухай онолын тайлбаруудын батлах, няцаах үндэслэлийг баримт түшиглэн дэвшүүлэх 11.1и. Эх сурвалжийг судлан, нийгмийн өөрчлөлтөд нөлөөлөгч гол хүчин зүйлсийг тодруулан, эрэмбэлэх, өөрийн үзэл бодлын үндэслэлийг хамгаалах 11.1й. Эх сурвалжийг судалж, нийгмийн хэв маяг тус бүрт илрэх онцлог хийгээд нийтлэг талыг тодруулан, шалгууруудын талаар санал дэвшүүлэх 11.1к. Нийгмийн өөрчлөлт

нь хувийн амьдралд

- Түүхэн хувьсгал, өөрчлөлтийн талаар өгүүлсэн эх сурвалж судлан энэхүү өөрчлөлт хэрхэн явагдсан, хувь хүний амьдралд хэрхэн нөлөө үзүүлдэг талаар таамаглал дэвшүүлэн судална.

- Нийгмийн өөрчлөлт хэрхэн явагддаг тухай өгүүлсэн эх сурвалжийг судлан, нийгмийн өөрчлөлт гэж юу болох, хэрхэн явагддаг, ямар хүчин зүйлс нөлөөлдөг болох зураглал үйлдэн, хэлэлцэнэ.

- Нийгмүүдийн талаар эх сурвалж судлан, тэдгээрийг хэрхэн ангилж болох шалгуур дэвшүүлэн, хэв маягчлах талаар багаар ажиллана.

- Нийгмийн хөдөлгөөн, хамтын зан үйл нь нийгмийн өөрчлөлттэй хэрхэн холбогдож байгаа талаар судалсан эх сурвалжуудаас дүгнэнэ.

- Нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэл, шилжилт, орчин үежих зэрэг ойлголтуудын холбоо, хамаарлыг эх сурвалжид тулгуурлан, ойлголтын зураглалаар тодорхойлно.



анги . УБ.,


Л.Алтанзаяа, Ч.Алтангэрэл, Д.Бямбажав ба бусад (2013) Нийгмийн ухаан V. УБ., С.Түмэндэлгэр, Д.Бямбажав, Д.Болормаа (2006) Сургалтын үнэлгээний олон хувилбарууд: мэдлэг хичээлийн жишээн дээр. УБ., Н.Смелзер (2001) Социологи (орч.ред. Ү.Нямдорж). УБ.

http://www.1212.mn/

21

хэрхэн нөлөөлдөгийг ойлгож, хувийн амьдрал хийгээд нийгмийн дэвшлийн төлөөх өөрийн оролцооны боломж, хувилбаруудыг дэвшүүлэх

А.Гидденс (2006) Социологи (орч.ред. Д.Ганхуяг). УБ. Бусад хэрэглэгдэхүүн:

- Ажлын хуудас (чиглүүлэх асуулт бүхий)

- Үндсэн ойлголтуудыг бичсэн карт

- Жишээ, тохиолдол, эх сурвалж

СОЁЛ


Соёлын үйлдвэрлэл,

үйлчилгээний байгууллагууд

11.2а. Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагуудын үйл ажиллагаа, чиг үүрэг, харилцан хамаарлын талаар судалж мэдэх 11.2б.Соёлын

үйлдвэрлэлийн ДНБ-д оруулж буй хувь нэмрийг тооцоолох, цаашид хөгжүүлэх санал, хувилбарыг дэвшүүлэх 11.2в. Хүрээлэн буй

орчноос соёлд хамаарах асуудлыг тодорхойлох, уг асуудлыг шийдэх хувилбаруудыг бүтээх, үнэлэлт өгөх, өөрийн хувь нэмрийг оруулах

- Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагуудын үйл ажиллагаа, чиг үүрэг тэдгээрийн уялдаа холбоо, хамааралд холбогдох мэдээлэл, жишээ, баримтуудыг судлан хэлэлцэнэ.

- Соёлын үйлдвэрлэлийн ДНБ-д оруулж буй хувь нэмрийг (сүүлийн 5 жилээр) статистикийн болон чанарын судалгааны аргачлалаар тооцоолох, үр дүнгээ инфографикаар илэрхийлнэ.

- Соёлын үйлчилгээний чанар, төрөл, хүртээмжийн талаар үнэлэлт өгнө.

- Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээг өргөжүүлэх соёлын нөлөөг дэлхий нийтэд таниулах талаар санал боловсруулж, хэлэлцэнэ.

- Хүрээлэн буй орчноос соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд хамаарах асуудлыг орон нутгийн болон Монгол улсын бодит жишээнд тулгуурлан төсөлт ажил хийнэ, үр дүнг танилцуулна.



анги . УБ.,

Нийгмийн ухаан (10,11-р

анги) сурах бичгийн Соёл

бүлгийн материалууд


Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний байгууллагуудтай холбоотой мэдээ, танилцуулга, нийтлэл, баримт, судалгааны материал www.1212.mn цахим хуудасны тоон мэдээлэл “Соёлын үйлдвэрлэл" үндэсний хөтөлбөр /Засгийн газрын 2015 оны 509 дүгээр тогтоолын хавсралт/ Улсын Их Хурлын 2012 оны 52 дугаар тогтоолоор баталсан“Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого” зэрэг баримт бичгүүд

http://www.1212.m/

22

Соёлын өөрчлөлт

11.2г. Жишээ, тохиолдлыг

судлах замаар соёлын өөрчлөлт, харилцан хамаарал, хожимдлын талаар тайлбарлах 11.2д. Хүмүүсийн харилцаа, хандлага хэрхэн өөрчлөгддөгийг түүхэн харьцуулалт, тоон болон чанарын судалгааны аргаар судлан тодорхойлох 11.2е. Орчин үеийн

соёлын өөрчлөлтөд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг жишээ баримтаар нотлон тайлбарлах

- Түүхэн баримт, эх сурвалж, жишээ, тохиолдлыг судлах замаар соёлын өөрчлөлт, хожимдлын талаар ойлгоно.

- Соёлын хожимдолт, түүнийг арилгах арга замын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

- Хүмүүсийн харилцаа, хандлагын өөрчлөлт нь соёлын өөрчлөлттэй хэрхэн холбоотой болохыг түүхэн харьцуулалт, тоон болон чанарын судалгааны аргаар судлан тодорхойлно.

- Орчин үеийн соёлын өөрчлөлтөд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодруулан, эрэмбэлнэ.

- Тохиолдол шинжлэх, баримт мэдээлэлтэй ажиллах замаар соёлын өөрчлөлтийн нийгэм, хувь хүний амьдралд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлж, тайлбарлана. Тухайлбал, гар утасны хэрэглээ ба хөгжил г.м.

Нүүдлийн соёл иргэншлийн тухай бичвэрүүд, баримт эх сурвалжууд Судалж буй сэдэвтэй холбоотой судалгааны материал, нийтлэлүүд Үзмэр, зураг, түүхэн баримт, сонины нийтлэл, мэдээлэл, хүмүүсийн сэтгэгдэл, статистик тоо баримт, ярилцлагын тэмдэглэл, кино, дүрс бичлэг гэх мэт http://www.forum.mn/

Монголчуудын соёл ба соёлын даяаршил

11.2ё. Мэдээлэл, баримт, эх сурвалжийг ашиглан Монголчуудын соёл ба соёлын даяаршил, соёлын эрх чөлөөг тайлбарлах 11.2ж. Эх орон, эх дэлхийг хайрлан хамгаалах, бусдын соёлыг хүндэтгэх, амьдралын зохистой зан үйлд суралцах талаар санаа дэвшүүлэх

- Монголчуудын соёл ба соёлын даяаршил, соёлын эрх чөлөөтэй холбоотой мэдээлэл, баримт, эх сурвалжийг соёлын даяаршил, соёлын эрх чөлөө, соёлын цочирдол, соёлын орон зай зэрэг тулгуур ойлголтуудыг ашиглан тайлбарлана.

- Тайлбарын үндэслэл, нотолгоог шүүн тунгааж хэлэлцэнэ.

- Жишээ, тохиолдол, эхийг шинжлэх замаар Монголчуудын соёл өвөрмөц бөгөөд соёлын даяаршилтай холбоотой болохыг тодорхойлно.

- Эх орон, эх дэлхийг хайрлан хамгаалах, бусдын соёлыг хүндэтгэхийн утга учрын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

НҮБ-ын хүний хөгжлийн 2004 оны илтгэл “Соёлын эрх чөлөө”

ЭРХ ЗҮЙ


Хүний эрх ба үндсэн хууль

11.3а. Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний болон олон улсын механизмыг судлан, хүний эрхийн зөрчлөөс сэргийлэх, эрх зөрчигдсөн тохиолдолд өөртөө

Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний болон олон улсын механизмыг нэмэлт материалд тулгуурлан судлана. - Эрх зөрчигдсөн тохиолдолд хүний эрхийг

хамгаалах ямар байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулдаг болохыг илрүүлнэ.

- Хүний эрх яагаад зөрчигддөг талаар асуудал дэвшүүлэн хэлэлцэнэ.

- Статистик тоо баримтад тулгуурлан Монгол улсад хүний ямар эрхүүд зөрчигдөөд байгааг графикаар харуулна.



анги . УБ.,


Ч.Өнөрбаяр Үндсэн Хуульт ёсны хөгжил, 2014 Д.Гангабаатар Үндсэн хуулийн эрх зүйн удиртгал,УБ., 2012


23

болон бусдад хэрхэн туслах тухай арга хэлбэрүүдийг тодорхойлох 11.3б. Үндсэн хуульт ёс болон эрх зүйд захирагдах ёсны харилцан хамаарлын талаар судалж мэдэх, өөрийн байр суурийг илэрхийлэх

- Дээрх хүний эрхийн зөрчлүүд гарахад нөлөөлж байгаа гол хүчин зүйлүүдийг хэлэлцэнэ.

- Хүний эрхийн зөрчлийг арилгах талаар явуулж байгаа үндэсний болон олон улсын механизмын үйл ажиллагааг судлан ярилцаж, дүгнэнэ.

- Үндсэн хуульт ёс болон эрх зүйд захирагдах ёсны талаар үзэл бодлоо илэрхийлэн тайлбарлаж, ярилцана.

- “Шударга хууль үйлчилдэг улсад эрх зүйт ёс оршин тогтнох ёстой” гэсэн сэдвээр хэлэлцэж, дүгнэн бичнэ.

МУ дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын тухай илтгэл ХЭҮК,УБ., 2011-2015 Хүний эрхийн зөрчил, http://www.mminfo.mn НҮБ түүний системийн байгууллага, http://www.slideshare.net/

Иргэний эрх зүйн харилцаа

11.3в.Тохиолдол

шинжлэх замаар эдийн ба эдийн бус баялагийн эрх болон үүргийн ялгааг тайлбарлах 11.3г. Өмчлөх бүрэн эрхийн агуулгыг тохиолдол шинжлэн тодорхойлох 11.3д. Оюуны өмчийн эрх зүйн зохицуулалтыг танин мэдэж, бусдын оюуны өмчид хүндэтгэлтэй хандахын ач холбогдлыг тодорхойлох 11.3е. Иргэний эрх зүйн ойлголт гэм хор болон эрүүгийн эрх зүйн ойлголт гэмт хэргийн ялгааг тохиолдол шинжлэн тайлбарлах

Сурагчид эдийн болон эдийн бус баялаг гэж юу болох талаар ярилцан түүний хэлбэрийг тодорхойлж, өмчийн эрх үүсэх үндэслэлийг гаргана.

- Өмчийг эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрх зүйн зохицуулалтыг тохиолдол шинжлэн судлах замаар тодорхойлон тайлбарлана.

- Өмчийн эрх зүйн харилцааны тодорхой нэг тохиолдолтой танилцан, шийдвэрлэх асуудлыг олж харна.

- Асуудлаа шийдвэрлэхэд шаардлагатай мэдээллийг цуглуулна.

- Цуглуулсан мэдээлэлдээ боловсруулалт хийж тохиолдлыг шийдвэрлэх арга замыг тодорхойлно.

- Тохиолдлыг шийдвэрлэх эрх зүйн үндэслэлээ нотлон тайлбарлаж, дүгнэлт хийнэ.

Дундын өмч болон хуваарьт өмчид юу юу багтах талаар өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлнэ. Оюуны өмчийн талаар багаар ярилцан түүний төрөл болох аж үйлдвэрийн өмч /industrial property/ болон зохиогчийн эрх /copyright/ өмчлөх хугацааг схемээр хийж бусаддаа танилцуулна. Гэмт хэрэг, гэм хор хоёрын ялгааг тайлбарлах, учир шалтгааныг тодорхойлохдоо: - Гэмт хэрэг, гэм хор гэж юу болох талаар

таамаглал дэвшүүлэн ярилцана.

- Таамаглалд тулгуурлан гэмт хэрэг, гэм хорын эрх зүйн үндэслэлийг эх сурвалжид түшиглэн тодорхойлно.

- Гэмт хэрэг, гэм хорын талаарх тохиолдолтой ажиллан ялгааг гаргаж дүгнэлт хийнэ.

Б.Буянхишиг. Иргэний эрх зүйн удиртгал, УБ хот, 2013 он Э.Байгал. Иргэний эрх зүйн ерөнхий анги, 2-р хэвлэл, 2011 он Монгол улсын иргэний хууль 2012 он Монгол улсын эрүүгийн хууль 2015 он,http://www.legalinfo. mn/law/details/11634 О.Өнөрцэцэг Эрх зүйн удиртгал УБ, 2015 он

Иргэн ба төрийн харилцаа

11.3ё. Эрх зөрчигдсөн

тохиолдолд хууль, шүүхийн байгууллагад өргөдөл, гомдол,

Сурагчид нэмэлт мэдээлэлд тулгуурлан захиргааны байгууллагад гомдол гаргах, захиргааны хэргийн шүүх болон бусад шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрх зүйн үндэслэлийг судлана. - Захиргааны байгууллагад хандан гомдол

гаргасан тохиолдолд урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааг хэрхэн хийж,

А.Эрдэнэцогт “Монгол Улсын Захиргааны процессын эрх зүй”. УБ., 2016 он Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль. 2016 он

http://www.mminfo.mn/

http://www.slideshare.net/

http://www.legalinfo/

http://www.legalinfo/

24

нэхэмжлэл гаргахад суралцах 11.3ж. Тохиолдол шинжлэн судлах замаар иргэний, захиргааны, эрүүгийн хэрэг маргааны ялгааг тодорхойлж, эрх зөрчигдсөн тохиолдолд эрхээ хамгаалан эрх зүйн харилцаанд оролцох

зөрчигдсөн эрхийг хамгаалдаг талаар бодит жишээгээр багаар ярилцан тайлбарлана.

- Тодорхой асуудал дэвшүүлэн эвлэрүүлэн зуучлах жишээ гарган дүрд тоглон үзүүлэх байдлаар дүгнэлт хийнэ.

- Захиргаа, эрүү, иргэний хэрэг маргааныг шүүхээр хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааны ижил болон ялгаатай талуудыг зураглал хийн харуулна.

- Эрх зөрчигдсөн тохиолдолд ямар арга замаар эрхээ хэрхэн хамгаалах талаар дүгнэн бичнэ.

http://www.legalinfo.mn/law/details11703 Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль, 2017 он

http://www.legalinfo.mn/law/details/12696 Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль, 2002 он http://www.legalinfo.mn/law/details/302



Төрийн эдийн засгийн бодлого

11.4а. Эх сурвалжийг судлан, төрөөс эдийн засгийг зохицуулах арга механизм, ач холбогдлыг тоочин бичих 11.4б. Төрийн эдийн

засгийн бодлогын баримт мэдээлэлд үндэслэн, үндэсний эдийн засгаа хөгжүүлэх хувилбарыг дэвшүүлэх 11.4в. Төрийн эдийн

засгийн ач холбогдлыг тодорхойлж, үр ашгийг нэмэгдүүлэх саналын үндэслэлийг тодорхойлох

- Төрөөс эдийн засгийг зохицуулах арга механизмыг нэрлэнэ.

- Тохиолдол шинжлэх, асуудал дэвшүүлж шийдвэрлэх, эх сурвалж баримт материалтай ажиллах замаар төрийн мөнгө, зээл, сангийн бодлогын мөн чанарыг ойлгоно.

- Төрийн сангийн болон мөнгөний бодлогын давуу, сул талуудыг тайлбарлана.

- Гадаад орнуудад төрөөс нийгэм, эдийн засгаа хэрхэн зохицуулж байгаа талаар мэдээлэл цуглуулж судлах

- Өөрийн болон гадаад орнуудын төрийн эдийн засагт гүйцэтгэж байгаа үүргүүдийн ялгаатай болон адил талуудыг харьцуулан судалж дүгнэнэ.



анги . УБ.,


Төрийн эдийн засгийн бодлого, түүний бүтцийг харуулсан бүдүүвч

Төрийн эдийн засгийн бодлогын үр дүнгийн талаарх сүүлийн жилүүдийн мэдээлэл (Монгол Улсын статистикийн эмхэтгэл, статистикийн мэдээллийн сан www.1212.mn болон бусад эх үүсвэр

-Бусад орнуудын төрийн эдийн засгийн бодлогын үр дүнгийн талаарх сүүлийн жилүүдийн мэдээлэл

-2012-2015 онд бичигдсэн сурах бичиг, багшийн ном, дасгал, тест болон сэдэвтэй холбоотой материалууд

Төрийн гадаад эдийн засгийн бодлого

11.4г. Эх сурвалжийг судлан, төрийн эдийн засгийн гадаад бодлогыг тодорхойлох 11.4д. Гадаад худалдааны төрөл, онцлог, ач холбогдлын талаар өгөгдөл, баримтыг шинжлэн байр сууриа илэрхийлэх 11.4е. Эх сурвалжийг ашиглан, үндэсний эдийн засгийн хөгжил дэх өөрийн хандлагаа эсээгээр илэрхийлэх

- Төрийн гадаад эдийн засагт гүйцэтгэх үүргүүдийг нэрлэнэ.

- Тохиолдол шинжлэх, асуудал дэвшүүлж шийдвэрлэх, эх сурвалж баримт материалтай ажиллах замаар төрийн гадаад эдийн засагт гүйцэтгэх үүргүүдийн мөн чанарыг ойлгоно.

- Статистикийн шинжилгээний зарим аргыг эзэмшиж агуулгын хүрээнд мэдээлэл цуглуулж динамик хандлага, бүтэц түүний өөрчлөлтөд шинжилгээ хийх, үр дүнг графикаар илэрхийлэх, тайлбарлах

- Агуулгын хүрээнд тодорхой чиглэлээр бичил судалгаа хийх, тайлагнана.

http://www.legalinfo.mn/law/details11703

http://www.legalinfo.mn/law/details11703

http://www.legalinfo.mn/l


http://www.legalinfo.mn/law/details/12696


25

- Гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалт, түүний эдийн засаг болон нийгэмд үзүүлэх эерэг болон сөрөг нөлөөллийн талаар эргэцүүлэх, өөрийн зүгээс шийдэлд хүрэх

- “Үндэсний эдийн засгаа дэмжихэд миний болон бидний оролцоо” сэдвээр эсээ бичнэ.

УЛС ТӨР


Улс төрийн үйл явц

11.5а. Иргэний нийгэм

түүний мөн чанар, үндсэн шинжийг тухай судлан өөрийн үүрэг, оролцоог тодорхойлох

- Иргэний нийгэм гэж ямар нийгмийг хэлэх вэ? Иргэний нийгмийн гол шинж чанар юу вэ? Иргэний нийгэм төлөвшин хөгжих үндсэн ямар нөхцөлүүд байдаг вэ? гэсэн асуулт дэвшүүлнэ.

- Дэвшүүлсэн асуултын хүрээнд иргэний нийгмийн мөн чанар, үндсэн шинжийн тухай онолын мэдээлэл уншиж танилцах Мэдээллийг дэвшүүлсэн асуултын дагуу шинжлэх

- Шинжилсэн мэдээллийг бодит амьдралын жишээ ашиглан тайлбарлана.

- Хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгэм байгуулахад иргэний үүрэг, оролцоо ямар байхыг тодорхойлоно.



анги . УБ.,


Тухайн агуулгад хамаарах жишээ, тохиолдол Монгол улсын үндсэн хууль. 1992 он ЕБС-ийн 11-р ангийн сурах бичгийн иргэний нийгмийн тухай агуулга

11.5б.Сонгууль,

сонгуулийн үндсэн зарчим, сонгуулийн системийн тухай эх сурвалжид үндэслэн тодорхойлж, улс төрийн ухамсартай сонголт хийх ач холбогдлыг шүүн тунгаах

- Сонгуульд оролцож саналаа өгөхийн ач холбогдолын тухай асуудал дэвшүүлэн хэлэлцэнэ.

- Дэвшүүлсэн асуудлаа шийдвэрлэхтэй холбогдуулан 1990 оноос өмнө бид ямар сонгууль зохион байгуулж байсан талаар ярилцах, ардчилсан сонгууль гэж юуг хэлэх вэ? зэрэг асуултад хариулах замаар сонгуулийн үндсэн зарчим, сонгуулийн систем, түүний хэлбэрүүдийн ижил төстэй тал, ялгааг задлан шинжилж, схемээр үзүүлнэ.

- Монгол улсын сонгуулийн системийн талаар мэдээлэл цуглуулж, харьцуулалт хийх

- Сонгуульд оролцож саналаа өгөх нь улс төрийн нийцтэй оролцооны хэлбэр болохыг тодорхойлж, улс төрийн ухамсартай сонголт хийхийн ач холбогдлыг шүүн хэлэлцэнэ.

http://www.gec.gov.mn/ ЕБС-ийн 11-р ангийн сурах бичгийн сонгуулийн талаарх агуулга

11.5в. Орчин үеийн

нийгэм, улс төрийн үйл явцад нөлөөлж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нөлөөг бодит жишээгээр хэлэлцэн дүгнэлт хийх

- Улс төр ба Хэвлэл мэдээллийн холбоог харуулсан тохиолдол шинжлэн хэвлэл мэдээлэл улс төрийн үйл явцын холбоо хамаарлын тухай асуудал дэвшүүлэх

- Багт хуваагдан олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээлэл нь иргэд сонгогчдын улс төрийн боловсролд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлоно.

ЕБС-ийн 11-р ангийн сурах бичгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбогдох мэдээлэл Тухайн агуулгад хамаарах жишээ, тохиолдлыг орон нутаг,

http://www.gec.gov.mn/

26

- Багаар ажиллан гаргасан нөлөөллийн хэлбэрүүдийг жишээ гаргах, зургаар илэрхийлэх, схемээр үзүүлэх, дүрд тоглох зэргээр бүтээлчээр илэрхийлэх

- Олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн эерэг тал болон улс төрийн явцуу ашиг сонирхлын зорилгоор ашиглаж болохыг ойлгож, гарч болзошгүй сөрөг нөлөөний талаар харьцуулалт хийнэ.

- Олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллээр үзэл бодлоо илэрхийлэх, өөрсдийн зан үйлд ажиглагдаж буй зарим сөрөг дадал, сонирхлыг тодруулах, түүнийгээ өөрчлөх, аливаа эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх талаар хэлэлцэн дүгнэлт хийнэ.

хүүхдийн онцлогтой уялдуулан олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс сонгон бэлтгэх

Улс төрийн институт

11.5г. Улс төрийн систем, түүний бүтэц, бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг Монголын улс төрийн систем, түүний шийдвэр гаргах үйл явцад тулгуурлан тодорхойлох

- Улс төрийн систем, түүний бүрдэл хэсгүүдийн тухай Монгол улсын жишээн дээр хэлэлцэнэ.

- Хэлэлцүүлгийн үр дүнд тулгуурлан улс төрийн институтын бүтцийг тодорхойлохын тулд Д.Истон, Г.Алмондын улс төрийн системийн загваруудад шинжилгээ хийж, бүрдэл хэсэг бүрийн онцлогийг тайлбарлана.

- Улс төрийн шийдвэр гаргах механизм хэрхэн ажилладагыг харуулах замаар улс төрийн институтын гүйцэтгэх үүрэгт эдгээрийн ялгааг тогтооно.

- Улс төрийн систем, тэдгээрийн бүрдэл хэсгүүд нь хэрхэн ажилладаг талаар зураглал, схем хамтран боловсруулж, энгийн жишээ, баримтаар танилцуулга хийнэ.

ЕБС-ийн нийгмийн ухааны сурах бичиг дэх улс төрийн системийн талаарх мэдээлэл

11.5д. Улс төрийн институтууд болох парламент, улс төрийн нам, сонирхлын бүлгийг үйл ажиллагаа, чиг үүргээр нь ангилан холбоо хамаарлыг задлан шинжлэх, дүгнэх

- Улс төрийн институт болох парламент, улс төрийн нам, сонирхлын бүлэг нь хувь хүний болон нийт хүмүүсийн амьдралд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? асуудал дэвшүүлж ярилцана.

- Дэвшүүлсэн асуудлын хүрээнд дээрх институт тус бүрийн үйл ажиллагааны талаар хамтран хэлэлцэх

- Парламент, улс төрийн нам, сонирхлын бүлгийн онцлог шинж, хэлбэр, үйл ажиллагаа, чиг үүрэг зэргээр нь ижил төсөөтэй болон ялгаатай талыг вен диаграмм ашиглан гаргах, хувь хүний болон нийт хүмүүсийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж байдаг талаар тодорхой шалгуурын дагуу ангилах, схем зураглалаар илэрхийлэх

- Улс төрийн бичил бүлэг, дугуйлан нь олон түмний нам болох хүртэлх үйл явцын шугаман схем хийж, сонирхлын бүлэг, улс төрийн нам зэрэг ойлголтуудыг тодорхойлон, тайлбарлана.

27



Монгол улс ба ОУХ-ны улс бус оролцогч

11.6а. Олон улсын харилцааны улс бус оролцогч тус бүрийн үйл ажиллагааны онцлог, уялдаа холбоог тодорхойлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх 11.6б. Улс бус

орлцогчдын талаар жишээ, эх сурвалжийг судлан, өөрийн улсын амьдралд үзүүлэх нөлөөллийг тодорхойлж, үнэлэлт өгөх

- Сурагчид гаргасан асуултуудынхаа дагуу ОУХ-ны улс бус оролцогчид (ТББ, шашны бүлэглэл, Үндэстэн дамнасан корпораци, Террорист бүлэглэл)-ын талаар мэдээлэл цуглуулж, боловсруулалт хийн, үнэлэлт өгч, өөрсдийн байр суурийг бие биендээ харилцан танилцуулна.

- Сурагчид багаар ажиллаж өөрийн улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа ОУБ-уудын чиг үүрэг, ажиллагааны талаар асуулт гаргана. Баг бүр асуултанд хариулж, үр дүнг хэлэлцэнэ.

- Олон улсын ТББ-ын олон талт хамтын ажиллагааны арга, механизм болон өөрийн улс дахь нөлөөллийн талаар асуудал дэвшүүлж, мэдээлэл цуглуулж, түүндээ хувийн үнэлэлт өгнө.

С.Түмэндэлгэр ба бусад (2017) Нийгэм судлал – ХI анги . УБ.,

Алтанзаяа.Л нар (2013) Нийгмийн ухаан сурах бичиг 5. УБ


Монгол улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал. УБ.,2011 Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал. УБ.,2011 Дэлхийн болон Монголын улс төрийн карт, атлас Улс бус оролцогчийн тухай танилцуулга ТББ, шашны бүлэглэл, Үндэстэн дамнасан корпораци, Террорист бүлэглэлд холбогдох кино, дүрс бичлэг, түүхэн баримтууд www.legal.info.mn www.miningjournal.mn

Монгол улсын олон улсын хамтын нийгэмлэг дэх

оролцоо

11.6в. Монгол улсын “гуравдагч хөрш”-тэй харилцах, “төвийг сахих” гадаад бодлогын талаар төрөөс батлан гаргасан баримт бичгийг судлан, ач холбогдлыг тодорхойлох 11.6г. Монгол улс ба НҮБ, бусад олон улсын байгууллагын хамтын ажиллагааны талаар мэдээлэл цуглуулан, шинжилж, үнэлэлт өгөх

- Сурагчид “гуравдагч хөрш”-ийн бодлого, төвийг сахих гадаад бодлогын талаар холбогдох баримт бичиг, тохиолдлыг судлан шинжлэх алхмуудын дагуу шинжилнэ, үнэлэлт өгнө.

- Тухайн тохиолдлын шинжилгээнд тулгуурлан “гуравдагч хөрш” (Өрнө, Дорнын хөгжингүй орнууд)- ийн бодлого, төвийг сахих талаар гадаад бодлогод заасан бүх улстай тэнцвэртэй, нээлттэй харилцах зарчмыг хэлэлцэх асуултууд гаргаж, түүний дагуу хэлэлцэнэ.

- НҮБ-ын өнөөдрийн үйл ажиллагааны талаар шинэ мэдээлэл цуглуулж, танилцуулга хийнэ.

Монгол улсын гадаад харилцааны

“зөөлөн хүч”-ний бодлого

11.6д. Монгол улсын “зөөлөн хүч”-ний бодлогын агуулга, чиглэлийг асуудал шийдвэрлэх замаар судлан тайлбарлах 11.6и. Монгол улсын боловсрол, соёл, спорт, хүмүүнлэгийн гадаад харилцааны үйл ажиллагааны талаар эх

- Соёл, спортын төрлөөр олон улсад нэрд гарсан өөрийн улсын алдартнуудаас сурвалжлага, ярилцлага авч, тэдний үйл ажиллагааг Монгол улсын зөөлөн хүчний бодлогын агуулга, чиглэлтэй холбон тодорхойлж, энэ талаар хосоор харилцан танилцуулга хийнэ.

- Боловсрол, соёл, спорт, хүмүүнлэгийн гадаад харилцааны үйл ажиллагааны талаар а.Агуулга, б.Чиглэл, в.Үр дүн гэсэн шалгуур үзүүлэлтийн хүрээнд өөрсдийн санал дэвшүүлж, хэлэлцэнэ.

http://www.legal.info.mn/

http://www.miningjournal.mn/

28

сурвалжийг судлан, байр сууриа илэрхийлэх


Эл бүлэг сэдвийг сурагчдад улс орны гадаад харилцааны тухай олон нийтийн хэвлэл

мэдээллийн мэдээ, жишээ, баримтыг тайлбарлуулах, мөн асуудал шийдвэрлүүлэх аргаар

судлуулж, энэ чиглэлийн мэдлэг, ойлголт, чадвар, хандлагатай болоход нь анхаараарай.

Бүлэг сэдвийн хүрээнд сурагчид асуулт гаргах, асуулт, асуудал дэвшүүлэх, түүнийгээ

шийдвэрлэх үндсэн алхмуудаар гүйцэтгэж, үр дүнгээ танилцуулахад нь хөтлөж, туслаарай.

Сурагчдын өдөр тутмын болон орон нутгийн амьдралын бодит жишээ, баримттай холбон манай

улсын улстөр, эдийн засаг, хүмүүнлэгийн гадаад харилцааны агуулга, чиглэлийг ярилцлага,

хэлэлцүүлэгийн аргаар ойлгох, илэрхийлэх чадвартай болоход нь дэмжих

Бүлэг сэдвийг түүх, газарзүй, нийгэм судлалын хичээл-судлагдахуун болон сэдэв хоорондын

холбоонд тулгуурлан төсөл бичих, түүнийхээ дагуу судалгаа хийх, тайлагнах, илтгэх чадвараа

хөгжүүлэхэд нь анхаарна.

Сонгон судлах нийгмийн ухаан

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

X АНГИ Нийгэм судлал

ШУДАРГА ЁС

10.1 ШУДАРГА ЁСНЫ ҮНЭЛЭМЖ, ТҮҮНИЙ ШАЛГУУР


10.1а. Мэдээлэл, эх

сурвалжийг судлах замаар

шударга ёс гэж юу болохыг

ойлгох

10.1б. Шударга ёсны

нийгэм, ёс зүй, эрх зүйн

утгын уялдаа холбоог

танин мэдэх

10.1в. Тэгш эрх, ялгаатай

байдалд хүлээцтэй хандах,

эрхэм чанар зэрэг

ойлголтуудын холбоог


-Шударга ёсны талаарх философи, ёс зүй,

социологи, улс төрийн шинжлэх ухаан, эрх

зүйн талаас нь авч үзсэн тайлбар бүхий

мэдээлэл, эх сурвалжийг судална.

-Холбогдох ойлголтуудын хоорондын холбоог

зураглан тайлбарлана.

-Тэгш эрх, ялгаатай байдалд хүлээцтэй хандах,

эрхэм чанар зэрэг ойлголтууд болон

тэдгээрийн холбоо хамаарлыг ойлголтын

зураглалаар харуулна.

Ц. Гомбосүрэн. (2008)

Ёс зүй УБ.,

М.Золзаяа Ёс зүй

2015 он

Ж.Раулс. Зүй ёсны

онол

Ч.Алтангэрэл нар

(2012). Авилгын эсрэг

боловсрол. УБ.,

Иргэний боловсролын

төв (2014) Шударга ёс.

Сургалтад зориулсан

гарын авлага

Шударга ёс (АТГ-ын

эрдэм шинжилгээний

сэтгүүл) сэтгүүлийн

дугаарууд

www.hamtdaa.mn

Бусад хэрэглэгдэхүүн


10.1г. Нийгмийн бодит

байдал, хүмүүс хоорондын

харилцааг шударга ёсны

үнэлэмжээр үнэлэн дүгнэх,

өөрийн үйл ажиллагаанд

баримтлах зарчмуудыг

дэвшүүлэх

-Эхийг судлах замаар нийгмийн бодит байдал,

хүмүүс хоорондын харилцааг үнэлэн дүгнэх

шударга ёсны үнэлэмжийн шалгууруудыг


-Тодорхой жишээн дээр шударга ёсны

шалгууруудыг ашиглан үнэлэн дүгнэх дасгал,

даалгавар ажиллана.

http://www.hamtdaa.mn/

29

- Эх

- Тохиолдол

Багшид зөвлөмж: “Тохиолдол шинжлэх”, “Экстемп илтгэл” бичих, “ Мэтгэлцээн”-ий аргуудаас сонгон

хэрэглэнэ. Суралцахуйн зорилт-үйл ажиллагаа-үнэлгээ гэсэн гурамсан холбоог сайтар хангаж ажиллах

ба сурагчийн үйлд эдгээр нь нэгэн зэрэг хэрэгжиж байх ёстойг анхаараарай. Эхийг судлах замаар

шударга ёсны ойлголтод хүрэхэд нь туслаарай. Энэхүү үйл ажиллагаа нь судлагдахууны дараа

дараагийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх урьдач нөхцөл болохыг анхаарна уу. Уг хичээл нь шударга ёсны

үнэт зүйлс, түүний шалгуураар нийгмийн бодит байдлын тодорхой асуудлуудад хандан, үнэлэлт

дүгнэлт өгч, өөрийн үйл ажиллагаа, хандлагаараа нийгэмд шударга ёсны үнэт зүйлсийг хэвшүүлэхэд

анхаарах тул сургалтын үйл ажиллагааг зохион байгуулж, хөтлөхдөө сурагч бүрт хичээлд оролцох, үзэл

бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгоход анхаарах нь зүйтэй. Энэ нь тэдний шударга ёсны үнэлэмжийн

төлөвшилд чухал үр нөлөөтэй юм. Асуудлуудыг авч үзэхдээ нийгмийн нэг шинжлэх ухааны үүднээс

тусгайлан үзэхээсээ илүүтэй салбар хоорондын интеграци хандлагаар авч үзэхийг зорьж буй тул

суралцахуйн үйл ажиллагааг төлөвлөхдөө энэ хандлагаар боловсруулах нь зүйтэй. Сургуулийн эрх

зүйн болон нийгэм-соёлын орчны хувьд энэхүү хичээлээр зорьж буй үнэт зүйлсийн төлөвшилд хувь

нэмэр оруулахуйц байлгахаар анхаарвал зохино.

Бүлгийн үнэлгээ, зорилт, шалгуур ба жишиг даалгавар

Үнэлгээний зорилт Үнэлгээний шалгуур

А. Шударга ёсны үнэт зүйлсийн үүднээс

хийгээд нийгмийн ухааны танин мэдэхүйн

дагуу эргэцүүлэх, үнэлэлт өгөх, нийгмийн

ухааны хэлээр ярих, бичих

- Судлах агуулгаас асуулт, асуудлыг олж, таамаглал

дэвшүүлэх;

- Баримт, нотолгоонд тулгуурлан шударга ёсны

шалгуураар үнэлэлт дүгнэлт өгөх;

- Шударга ёс, тэгш эрх, ялгаатай байдал, эрхэм зэрэг

тулгуур ойлголтуудыг үнэн зөв тодорхойлох,

тэдгээрийн уялдаа холбоог оновчтой тайлбарлах

Б. Шударга ёс хийгээд судлах асуудалд

холбоотой мэдээлэлтэй ажиллах

- Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх;

- Цуглуулсан мэдээллээ нэг болон хоёр хүчин

зүйлээр бүлэглэх, дэд сэдэвт хуваах, бүдүүвчээр

илэрхийлэх,

- Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын

утгыг тайлбарлах,

В. Сонирхож судлах, идэвх зүтгэл - Сургалтын хүрээнд болон сургалтаас гадуур бие

даан болон бүлгээр үйл ажиллагаа явуулахаар

санаачлага гаргах

Жишиг даалгавар

Даалгавар 1. Дараах эхтэй танилцан, доорх асуултад хариулан бичээрэй.

Шударга ёс нь нийгмийн суурь үнэт зүйл буюу хүмүүсийн өдөр тутмын амьдрал, үйл

ажиллагаанаас эхлээд эрх зүй, хуульт ёсны тогтолцоо зэрэг нийгмийн бүхий л харилцааг

хамардаг. Монгол улсын Үндсэн хуулийн суурь үндсэн зарчмууд нь нийгмийн харилцааг

зохицуулж буй улс төр, эдийн засаг, эрх зүй, ёс зүй, социологи, олон улсын харилцаа зэрэг

нийгмийн харилцааны гол үндэс болж шударга ёсыг тогтооход чиглэгддэг. Монгол улсын

Үндсэн хуульд тунхагласнаар нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа тус хуулийн зорилго

бол иргэний ардчилсан нийгмийг байгуулж, хөгжүүлэх явдал юм. Иргэний ардчилсан

нийгмийн гол үнэт зүйл нь шударга ёс юм. Иймд нийгмийн харилцаанд шударга ёс бий

болно гэдэг нь бид иргэний ардчилсан нийгмийг байгуулж байна гэсэн үг юм. Нийгмийн

харилцаанд шударга ёс бүрэлдсэн эсэхийг түүний шалгуур үзүүлэлтээр тодорхойлж болох

30

юм. Шударга ёсны шалгуур нь Үндсэн хуулийн 14-р зүйлд заасан Үндсэн хуулийн суурь

зарчмын илрэл болдог. Үүнд:

- Хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх

- Ялгаварлан гадуурхахгүй байх

- Иргэдийн оролцоо

- Иргэдийн хяналт

- Авилгалтай тэмцэх

- Эдийн засгийн ил тод байдал

Монгол улсад сүүлийн жилүүдэд шударга ёсны зарчмыг үнэт зүйлээ болгосон Авлигын эсрэг

хууль, Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай, Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл

авах эрхийн тухай хууль, Төсвийн тухай, Шүүхийн шинэчлэлийн багц хуулиуд, Нийтийн

албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс

урьдчилан сэргийлэх тухай зэрэг хуулиуд батлагдлаа. Тухайлбал: Ашиг сонирхлын зөрчил

үүсэх, үндэслэлгүй хөрөнгөжих, эрх мэдлээ урвуулан ашиглах, давуу байдал олгох зэрэг

авлигын шалтгаан, нөхцөл болсон зөрчил, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх

боломж эрх зүйн хувьд бүрдэх эхлэл тавигдсан.

Шударга ёсны онол, хандлага. Шударга ёсны тухай ойлголт ёс зүй, философи, эрх зүй,

эдийн засаг гэх мэт нийгэм-хүмүүнлэгийн бүх шинжлэх ухаанд онцгой байр суурь эзэлдэг.

Шударга ёс гэсэн ойлголт нь Латин хэлний aequitas- тэгш, адилхан, алагчлалгүй шударга

гэсэн утгатай. Орчин үед энэ ойлголтод “адил хэмжээтэй”, “хувь ижил”, “хуулийн өмнө эрх

тэгш”, “хүмүүст алагчлалгүй хандах” гэсэн утгуудыг багтаан ойлгож байна. Шударга ёс нь

хүмүүс нийгмийн харилцаанд оролцож өгч, авахдаа адил тэнцүү, ижил хэмжээтэй байна

гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Шударга ёсны онолд хоёр үндсэн хандлага давамгайлдаг.

Нэгдүгээрт, хүн бүр ижил төрдөггүй, тэд нийгмийн байдал, эд хөрөнгөөрөө ялгаатай өөр өөр

орчин нөхцөлд төрж өсдөг. Гэхдээ тэдний ялгаатай байдлыг үл харгалзан тэгш боломж

олгох нь шударга ёс мөн гэж үзэх хандлага / Жон Роулс /. Эл хандлага ёсоор шударга ёс нь:

- Ялгаатай зарчим

- Шударга тэгш боломж гэсэн хоёр үндсэн зарчмаас бүрддэг.

Энэ зарчмын илрэл бол эрх тэгш байдлын илрэл, жишээ нь, дэлхийн ихэнх улс орон

боловсролын бодлогодоо суурь боловсролыг үнэгүй олгоно гэсэн хэм хэмжээгээр илэрч

хэрэгждэг.

Хоёрдугаарт, шударга ёс бол хүмүүст байдаг сайн чанар бөгөөд зан суртахууны нэгэн

салшгүй хэсэг гэж үздэг /хэм хэмжээний онолын гол төлөөлөгч Кельзен/. Шударга ёс нь

хүмүүсийн харилцаа, хандлагад илэрч байдаг.

Шударга ёсны үнэлэмжийн шалгуур:

Нийгмийн бодит байдлыг шударга ёсны дараах шалгуураар ашиглан үнэлэх нь олонтаа.

1) Бүх хүмүүст адил тэгш боломжийг (оролцох, харилцах, хүртэх, ашиглах, эзэмших

г.м) олгосон эсэх,

2) Оролцогч бүх хүмүүст үзэл бодол, санаагаа илэрхийлэх адил тэгш боломж

олгогдсон эсэх

3) Асуудлыг олон талаас нь харж, үнэлж цэгнэсэн эсэх

4) Оролцогчид хамтран ажиллах боломжийг бүрдүүлсэн эсэх

31

5) Хүмүүсийн зан үйлийг үнэлэх, хянах, шагнаж шийтгэхдээ адил тэгш хандах зарчмыг

баримталсан эсэх

a. Шагнаж урамшуулах хийгээд шийтгэх дүрэм журам, бодлогыг хэн тогтоосон

бэ?

b. Хэний сайн тал илүүтэй ажиглагдаж байна вэ?

c. Хэний сул тал илүүтэй ажиглагдаж байна вэ?

d. Хэнийг илүүтэй сайшааж байна вэ?

e. Хэнийг илүүтэй шийтгэж байна вэ?

6) Хэн нэгнийг тогтсон буюу хэвшмэл ойлголтоор тодорхойлж байгаа эсэх

7) Асуудлын шийдэлд хэний эрх ашгийг юуны түрүүнд харгалзаж, хэний эрх ашиг

гадна үлдэж байна вэ?

8) Цөөнхийн дуу хоолой, оролцоо, хүсэл зориг, эрх ашгийг тусгах талаар анхаарч

байгаа эсэх

9) Асуудлыг шийдэхдээ олон талын эрх ашгийн уулзвараас буюу нийгмийн бүлгүүдийн

ялгааг харгалзаж байгаа эсэх

10) Нийгэмд шударга ёсыг хэрэгжүүлэх талаар талуудын оролцоог хангах, адил тэгш

боломж олгох, мэдээллээр адил тэгш хангах, хамтран ажиллах, эрх ашгийн

уулзвар дээр шийдлийг гаргаж буй эсэх зэргийг тухайн нөхцөл байдал, асуудлын

онцлог зэргийг харгалзан үнэлэлт, дүгнэлт өгдөг.

Доорх асуултад хариулна уу.

А) Шударга ёс гэж юу вэ?

Б) Шударга ёс нь ямар зарчмуудтай вэ? Тэдгээрийн утгыг тайлбарлана уу.

Даалгавар 2. Тохиолдлыг шинжлэх замаар шударга ёсны шалгуурыг боловсруулна уу.

Энэтхэгт нэгэн эмэгтэй зүрхний өвчтэй байсан тул 5 хүүхдээ мэс заслын аргаар

төрүүлжээ. Тэрээр ахиж хүүхэд төрүүлэхийг хүсээгүй тул үрийн сувгаа боолгох мэс засалд

орох хүсэлтэй ч эмч нь эрүүл мэндийн хувьд мэс засалд орох боломжгүй гэж үзэв.

Ингээд нөхөрт нь хандаж, үрийн сувгаа боолгохыг хүссэн байна. Гэвч нөхөр нь

зөвшөөрөөгүй байна.

Тохирох шалгуурыг сонгон жагсаана уу.

Шалгуурууд Шалгуурын тайлбар

Даалгавар 3. Тохиолдлыг шударга ёсны шалгуураар үнэлэн дүгнэнэ үү.

а) Шударга ёсны шалгуураар үнэлнэ үү.

Шалгуур Зохистой, яагаад Зохисгүй, яагаад

32

б) Тохиолдол дахь асуудлыг шударга ёсны хувьд зохистой шийдэх ямар боломж байна вэ?

10.2. ГАЖУУДАЛ БА НИЙГМИЙН ХЯНАЛТ


10.2а. Тохиолдол

шинжлэх замаар

нийгмийн гажуудлыг

шударга ёсны

шалгуураар шинжлэх,

шүүн тунгаах,

-Гажуудал түүхэн болон орон зайн ялгаа бүхий

нийгмүүдэд хэрхэн өөрчлөгдөж ирсэн тухай

тохиолдол шинжилнэ.

-Тохиолдолд шударга ёсны шалгуураар үнэлэлт

дүгнэлт өгнө.

А.Гидденс

Социологи. УБ.,

Ц.Болд, Г.Түмэннаст

(2006) Гэмт хэргийн

нийгэм. Социологи

(МУИС-ийн эрдэм

шинжилгээний бичиг)

Уб., 81-85-р тал

Л.Алтанзаяа,

Ч.Алтангэрэл нар

(2012). Авилгын эсрэг

боловсрол. УБ.,

- ажлын хуудас

- эх

- тохиолдол г.м

10.2б. Нийгмийн

үзэгдэл, үйл явдалд

хэвшмэл үзлээр

хандахаас зайлсхийх,

бусдын эрхэм зэргийг

хүндэтгэх, алагчлалаас

татгалзах


дэвшүүлэх.

-Эхийг судлах замаар гажуудлын нийгмийн

бүтэц, соёлтой хэрхэн холбогддог болон

харьцангуй мөн чанартай болохыг тодруулна.

- Тухайн жишээ, тохиолдол нь шударга, шударга

бус эсэх талаар мэтгэлцэнэ.

Багшид зөвлөмж: Тохиолдол, эхийг шинжлэх, мэтгэлцэх явцдаа шинэ ойлголтуудын талаар зөв

ойлголт бүхий болоход нь туслаарай. Шударга ёсны нийгмийн утга нь тэгш эрхийг хүлээн зөвшөөрч

буюу бүх хүнд адил тэгш хандахыг хэлдэг. Нийгэмд эзэлж буй байр суурь, гүйцэтгэж буй үүргээсээ

үл хамааран тэгш эрхтэй бөгөөд нийгмийн баялаг, үнэ цэнтэй зүйлээс хүртэх адил тэгш эрхтэй буюу

боломжтой байхыг илэрхийлнэ. Ийнхүү нэгдүгээрт, шударга ёс нь нийгмийн баялаг, үнэ цэнтэй

зүйлийг хүмүүсийн байр суурийн ялгааг үл харгалзан, хэрхэн хуваарилах вэ гэдгийг шийдэх зарчим

юм. Хоёрдугаарт, шударга ёс нь хууль, шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй буюу буруутай этгээдийг тогтоосон

эрх зүйн дагуу буруушаахдаа адил тэгш байх зарчмыг мөрдөхийг хэлнэ. Энэ утгаараа шударга ёс нь

нийгэмд эмх цэгц, дэг журам тогтох үндэс болдог. Ерөнхийдөө шударга ёс нь нийгмийн харилцаанд

оролцогчдыг адил тэгшээр үнэлэхийг хэлдэг. Жишээ нь, хоёр ажилтны нэг нь ажил үүргээ тааруу

биелүүлж, нөгөө нь үүргээ давуулан гүйцэтгэснийхээ төлөө адил цалин хөлс авах тохиолдолд

ажилтнууд ажил үүргээ адил биелүүлэх ёстой гэсэн “адил тэгш үүргийн зарчим”-тай зөрчилдөх тул

шударга бус юм. Жижиг хулгайн гэмт хэргийг илрүүлэн шийтгэж байгаа атлаа авилгын гэмт хэргийг

илрүүлэн шийтгэж чадахгүй байгаа нь бүх хүн хууль шүүхийн өмнө адил тэгш байх зарчимтай

сөргөлдөж байгаа тул шударга бус юм. Уг хичээлийг тохиолдол шинжлэх арга зүйгээр хөтлөн

явуулбал илүү тохиромжтой. Тохиолдлыг сонгохдоо: Нийгмийн гажуудлын хувьд тухайн цаг үеийн

олонх, ноёрхогч хэсгийнхний соёл, ашиг сонирхолтой үл нийцэх зан үйл, үйлдэл, зөрчил, төлөв

байдалд холбогдох асуудлыг хөндсөн байх, Буруутгагдах эсвэл зөвтгөгдөх үндэслэлийг шударга

ёсны үнэлэмжээр шүүн хэлэлцэх боломжтой байх шаардлагыг хангавал зохино. Түүнчлэн

мэтгэлцээн, зочинтой ярилцлага (жишээлбэл, улс төрийн хэргээр хэлмэгдэж байсан зочин урих) зэрэг

бусад арга зүйг хослуулан хэрэглэх нь илүү тохиромжтой.


33


А. Шударга ёсны үнэт

зүйлсийн үүднээс хийгээд

нийгмийн ухааны танин

мэдэхүйн дагуу эргэцүүлэх,

үнэлэлт өгөх, нийгмийн

ухааны хэлээр ярих, бичих

- Эх, тохиолдлоос асуулт, асуудал дэвшүүлэх

- Баримт, нотолгоонд тулгуурлан гажуудлын харьцангуй чанар,

шударга ёсны шалгуураар үнэлэлт дүгнэлт өгөх;

- Нийгмийн бүтэц, соёл, гажуудал, нийгмийн хяналт, шударга ёс

зэрэг ойлголтуудын холбоог тайлбарлах

Б. Шударга ёс хийгээд

судлах асуудалд холбоотой

мэдээлэлтэй ажиллах

- Мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх;

- Дүн шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг тайлбарлах,

В. Сонирхож судлах, идэвх

зүтгэл

- Нийгмийн ухааны сургалтын болон сургалтаас гадуур бие даан

болон бүлгээр үйл ажиллагаа явуулахаар санаачлага гаргах


Даалгавар 1. Тохиолдол шинжлэх

Дараах шинж бүхий тохиолдлыг олж, боловсруулахад анхаараарай.

1) Түүхэн ёсоор гажуудлын утга нь өөрчлөгдсөн. Жишээлбэл, Коперникийг шатаасан

тухай, Н.Манделла “террорист” гэсэн зүйл ангиар шийтгэгдэж байсан тухай гэх мэт

2) Нэг нийгмийн хувьд гаж, нөгөөд нь гаж биш үнэлэгддэг тухай

Тохиолдлын жишээ. Нельсон Мандела террорист мөн үү?

Мандела 1918 онд Мвезо хэмээх тосгонд төрсөн. Тэрээр Мандела овгийнх бөгөөд түүнийг төрөхөд

Ролихлахла гэж нэр өгсөн байна. Дуудахад амар болгож, сургуулийн багш нар англи нэр өгдөг байсан

учир түүнийг Нельсон гэж нэрлэсэн гэнэ. 1944 онд Өмнөд Африкийн (ӨА) Үндэсний Конгрессийн

Залуучуудын лигт элсэн орж, төд удалгүй тус хөдөлгөөны удирдагчдын нэг болсон юм. Хэдийгээр

энхийн аргаар жагсаж байсан ч Өмнөд Африкийн эрх баригчид олон нийтийн жагсаал цуглаанд

оролцох эрхийг нь удаа дараа хасаж байжээ. Мөн 1960 онд Шарпевиллийн жагсаалын үеэр цагдаа нар

69 хар арьстныг буудаж хөнөөсөн нь тэмцэгчдийн тайван жагсаалд цэг тавьж, зэвсэглэсэн

ажиллагааны эхлэлийг тавьсан. Ийнхүү тэднийг ӨА–ийн эрх баригчид тэднийг алан хядагч хэмээн

тодорхойлж, 1962 онд түүнийг зэвсэг хэрэглэсэн, эвдэн сүйтгэх үйл ажиллагаа явуулсан, ӨА-ийн бусад

улсуудыг эзлэн түрэмгийлэхээр завдсан хэмээн баривчилжээ. "Би цагаан арьстнууд хар арьстай

хүмүүсийг дарлахын эсрэг тэмцсэн. Би хүн бүхэн тэгш эрхтэй, бие биеэ хүндэлсэн, ардчилсан, чөлөөт

нийгмийг дээдэлдэг" гэж шүүх ажиллагааны үеэр хэлж байсан. 1964 онд болсон шүүх хурлаар

Манделад нөхдийнх нь хамтаар бүх насаар нь хорих ял оноов. Түүнийг шоронд хоригдож байх үед

Өмнөд Африк болон дэлхийн бусад оронд түүнийг шоронгоос суллахын төлөөх хөдөлгөөн өрнөж

эхэлсэн ажээ. 24 жилийн дараагаар ӨА-ийн ерөнхийлөгч Фредерик Вильям Клерк 1990 онд түүнийг

шоронгоос суллах тухай шийдвэр гаргасан юм. Үүний дараа тэрээр ӨАБНУ-ын 9 дэх ерөнхийлөгчөөр

1994-1999 онд ажилласан байна.

Тохиолдлыг дараах алхмаар шинжлээрэй.

1) Тохиолдолд ямар асуудлыг хөндсөн байна вэ? Тэрхүү асуудлын шалтгаан нь юу вэ?

2) Тохиолдол дахь гол баатрыг шийтгэсэн шийтгэл нь шударга уу? Яагаад?

3) Гажуудал нь харьцангуй мөн чанартай гэдэг нь юу гэсэн утгатай вэ?

34

Даалгавар 2. Эхийг шинжлээрэй.

Гажуудал нийгмийн бүтэц, давхраажилт, соёлтой холбогдож байгаа тухай утга бүхий

эх

Мэдээлэл 1. Нийгмийн гажуудал нь харьцангуй мөн чанартай. Учир нь нэг нийгэмд

буруутгагддаг зүйл, нөгөөд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдаг. Жишээ нь, ижил хүйстэнтэйгээ

гэрлэхийг баруун Европын олон улс оронд хүлээн зөвшөөрсөн байхад, зарим улсад “гаж

этгээдүүд” хэмээн олонх нь үзэн яддаг. Түүхэн тодорхой цаг үед буруушааж байсан зүйл

өнөөдөр хэвийн зүйл болсон байдаг. Жишээ нь, “дэлхий нарыг тойрдог” гэсэн санааг

дэвшүүлснийхээ төлөө Коперник шийтгэгдэж байсан бол өнөөдөр үүнийг мэдэхгүй хүнийг

“боловсролгүй” хүн байна гэж тооцно. Ийнхүү аливаа соёл нь “юу зөв, сайн, эерэг” болохыг

тогтоож өгдөг тул соёлын ялгаатай нийгмүүдийн хувьд ялгаатай гажуудал оршин байна гэсэн

үг. Түүнчлэн гажуудлыг тайлбарладаг “Хаяг наахуйн онол”-ынхон гажуудагч хийгээд

гажуудагчийг тогтоогч хоорондын харилцаанд анхаарлаа хандуулах ба өөрсдийн эрх ашиг,

үзэл суртлаа нийгэмд хэрэгжүүлэхийг хүсэгч эрх мэдэлтнүүд, дээд ангийнхан тэдгээрээс

ялгаатай эрх ашигтай хэсгийнхний зан үйлд “гаж” гэсэн хаяг наадаг хэмээн тайлбарладаг. Энэ

тохиолдолд ноёрхогч ангийн хувьд л “гаж” болохоос, үнэн хэрэгтээ нийгэмд хор хөнөөл

учруулагч гаж этгээд мөн үү гэсэн асуудал дэвшигдэнэ. Иймээс тэгш эрхийн төлөө тэмцэгч

олон мянган хүмүүс тухайн цаг үедээ Н.Манделагийн адилаар “террорист”, “шуламанд

хорлогдсон”, үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлсэн зэрэг нэр хоч зүүж, ял зэм хүлээж

байсан билээ.

Дараах асуултын дагуу шинжилнэ.

1) Эхийн гол санаа шударга ёстой хэрхэн холбогдож байна вэ?

2) Нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэхэд нийгмийн гишүүд яах ёстой вэ?

3) Нийгмийн хяналтын механизмыг хэрхэн шударга болгох вэ?

Даалгавар 3. Мэтгэлцээн

Дараах шийдлүүдээс сугалуулан, мэтгэлцээн өрнүүлнэ.

- Гажуудал нь төрөлхийн мөн чанартай юу?

- Цаазаар авах ялыг халах нь зүйтэй.

- Гэмт хэрэг ба нийгмийн давхраажилт

- Авилгатай тэмцэх хамгийн үр дүнтэй арга г.м

Мэтгэлцээн явуулах аргачлал.

- Багт хуваагдах.

- Шийдлийг судлах. Энэ хүрээнд багууд шийдлийн талаарх боломжит

хувилбаруудыг тодруулах үүднээс сонгосон сэдэвт холбогдох, онол, эмпирик

судалгааны нотолгоо, шийдэлд холбогдох үндсэн тулгуур ойлголтууд зэргийг

судална.

- Сонгосон сэдвээр 2 баг эсрэг, тэсрэг санаа дэвшүүлэн түүнийгээ хамгаалах

зарчмаар явагдана. Нэг баг нь дэмжих, нөгөө нь няцаах үндэслэлийг дэвшүүлнэ.

- 2 баг харилцан бие биенийхээ үндэслэлийг дэвшүүлсний дараагаар эсрэг багийн

үндэслэлийг няцаах илтгэлийг бэлтгэнэ.

- Багууд нэгтгэсэн санаагаа танилцуулна.

35

- Эцэст нь тухайн сэдвийн хүрээнд юу сурсан талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Ингэхдээ мэтгэлцэх явцдаа анхны үзэл бодол хэрхэн өөрчлөгдсөн тухайгаа

дүгнэнэ.

- Шинээр мэдсэн тулгуур ойлголтуудаа жагсаан бичиж, зохих тодорхойлолтыг

бичнэ. Мөн тэдгээрийн хоорондын уялдаа холбоог тайлбарлана.

Тайлбар: Үнэлэх аргачлалыг” Багшийн ном. Нийгэм судлал (Сонгон судлах X, XI, XII анги

“) УБ., 2018 номны тухайн бүлгийн Үнэлгээ хэсгээс үзнэ үү.

10.3.СОЁЛЫН ОЛОН ЯНЗ БАЙДАЛ, ХАРИЛЦААН ДАХЬ ШУДАРГА ЁСНЫ ҮНЭЛЭМЖ


10.3.1а. Соёлын олон янз

байдалд хандах шударга ёсны

үнэлэмжийн утга холбогдлыг

эх сурвалж, баримт бичиг

шинжлэх замаар ойлгох, танин

мэдэх

10.3.1б. Жишээ, тохиолдол,

мэдээлэлтэй ажиллах замаар

соёлын олон янз байдлын

зэрэгцэн орших боломж,

нөхцөлийг тодорхойлох,


10.3.1в. Тохиолдол шинжлэх,

мэдээлэл, баримттай ажиллах

замаар оюуны соёлын хүрээнд

тулгамдаж буй асуудлыг

судалж, шударга ёсны

үнэлэмжээр шүүн тунгаах,

шийдлийг дэвшүүлэх

10.3.1г. Соёлын олон янз

байдал нь хүн төрөлхтний

салшгүй шинж, нийтлэг өв

гэдгийг хүлээн зөвшөөрч,

соёлын олон төрлийг

хамгаалах, дэмжих, ижил тэгш

үнэлж, хүндэтгэхийн утга учрыг

тайлбарлах.

-Соёлын аливаа үзэгдэлд шударга

ёсны үнэлэмжийн шалгуурын дагуу

дүн шинжилгээ хийнэ.

-Жишээ, тохиолдол шинжлэх

замаар соёлын ялгаварлан

гадуурхалт, харийн соёлын нөлөө,

соёлын хожимдолттой тэмцэх,

түүнийг арилгах арга замын талаар

хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.


замаар соёлын олон төрлийг

хөгжүүлэхэд соёлын харилцаа,

шударгаар бүтээн туурвих чадвар

нэн чухал үүрэгтэй талаар

ярилцана.

-Орон нутгийнхаа соёлын

үйлдвэрлэлийг дэмжих, бэхжүүлэх,

түгээн дэлгэрүүлэх арга хэлбэр,

орчин нөхцөлийн талаар байр

суурь, үзэл бодлоо илэрхийлнэ.

Оюуны өмч, зохиогчийн

эрхийг хамгаалах талаар

баримт бичиг

Иргэний боловсрол (10-12-р

анги) хичээлийн сурах бичиг,

багшийн ном

Соёл хоорондын харилцааны

эерэг, сөрөг үр дагаварыг

харуулсан мэдээлэл, нийтлэл,

тохиолдол

www.legalinfo.mn “Соёлын

өвийг хамгаалах тухай хууль”

2014 оны 5 дугаар сарын 15-

ны өдөр

АТГ-аас зохион байгуулж буй

“Шударга нийгмийн төлөө

хамтдаа” хөтөлбөр

http://www.iaac.mn

Авлигатай тэмцэх газраас

эрхлэн гаргадаг "АТГ.мон"

мэдээллийн хуудас

Багшид зөвлөмж: Соёл хоорондын харилцаан дахь ялгаварлан гадуурхалтай холбогдох мэдээ,

нийтлэл, баримт, тохиолдолтой ажиллахдаа асуудлыг эерэг, сөрөг талаас нь авч үзэхэд багшийн

асуулт чиглүүлэг болохыг анхааран хичээлээ төлөвлөнө. Тулгуур ойлголтыг тодорхойлох даалгаврын

гүйцэтгэлд уян хатан хандах, өөрөөр хэлбэл, сурагч бүтээлч оролдлого хийсэн байхад хангалттай гэж

үзэж, оновчтой тодорхойлолт бүтээхэд туслан дэмжинэ. Соёлын олон янз байдалд хандах шударга

ёсны үнэлэмжийн утга холбогдлыг илэрхийлсэн дүрс бичлэг үзэж ярилцах, хүмүүсийн сэтгэгдэлд

анализ хийх, өөрийн байр сууриа илэрхийлэх зэрэг өөрийн суралцахуйг дэмжсэн үйл ажиллагаа

хийлгэхэд анхаарна. Хичээлээс гадуурх үйл ажиллагааны цагтай энэ сэдвийн хүрээний үйл ажиллагааг

холбох, ялангуяа орон нутгийнхаа иргэдийн соёлыг судлан үнэ цэн, ач холбогдлыг тодорхойлоход

http://www.iaac.mn/

36

суралцахуйг чиглүүлнэ. Орон нутгийн музейн сургалт хариуцсан ажилтантай хамтран ажиллах

боломжтой.

Энэхүү бүлэг нь 10 дугаар ангийн соёлын бүтэц, ангилал хэмээх сэдвийн агуулгыг шударга ёсны

ойлголттой холбон гүнзгийрүүлсэн 2 үндсэн сэдвээс бүрдэнэ. Эдгээр сэдэв нь орчин цагийн соёл дахь

бодит өөрчлөлт, түүнээс үүдэлтэй асуудалд тулгуурласан сэдвүүд тул холбогдох баримт бичиг, эх

сурвалж, ном, гарын авлагыг заавал уншиж судлах нь зүйтэй. Сэдэв бүрт байнга хэрэглэгдэх соёлын

олон янз байдал, соёлын илэрхийлэл, хүлээцтэй байх гэсэн ойлголтууд нь соёлын хувьд өөр өөр

нийгэм оршин байгааг хүчээр нэгтгэхээс илүүтэй эвлэлдэн зохицох замаар бүх соёл зэрэгцэн орших

боломжтой гэх хандлагыг илэрхийлж байна.

- Агуулга нь бусад бүлгийн агуулгатай давхардахгүй байх зорилгоор соёл хоорондын харилцаанд дахь

шударга ёсны асуудал, цахим ертөнц дэх шударга ёсны асуудал, оюуны өмчид хандах шударга ёсны

асуудлууд багтаж байна. Биологийн төрөл зүйл нь дэлхий дээр амьдрал удаан хугацаанд үргэлжлэхэд

зайлшгүй шаардлагатай амин чухал хүчин зүйл болж байдгийн адил соёлын олон янз байдлыг хүн

төрөлхтний амьдралаас салгаж болохгүй аж. Хүний нийгэм дэх ялгаатай амьдралын замнал, тодорхой бүс

нутаг дахь дахин давтагдашгүй соёл, эсвэл дэлхийн нэгдмэл соёл гэж зэрэгцүүлэн тодорхойлох хандлага

нь шударга ёсны асуудалд зүй ёсоор хүргэдэг. Иймд бүлгийн даалгавруудтай ажиллахдаа соёлын олон янз

байдалд хандах шударга ёсны үнэлэмжийг шалгуур болгох нь зүйтэй. Бүлгийн агуулгыг түүхийн мэдлэгтэй

холбох нь илүү үр дүнтэй. Тухайлбал, улс, үндэстэн, хувь хүнийг үзэн ядах, шударга бус хандах, үл тоох,

нийгмийн хүрээнээс шахах, зайлуулах үйлдлийн улмаас хүнийг боолчлох, худалдах, анги давхаргад хуваах,

ялгаварлах, үндэс угсааг “цэвэрлэх” нэрийн дор үй олноор устгах,эсвэл нэг бүлэг, үндэстэн, улс бусдаас

ангид, тэргүүнд байх ёстой гэж үзэх зэргээр хүний оршихуйг шууд үгүйсгэж байсан олон баримт хүн

төрөлхтний түүхэнд бий. Соёлын, угсаатны, арьсны, бэлгийн, шашны, оюун санааны ялгаатай байдлыг

үнэлэх, эдгээрээс үл хамааран хоорондоо харилцах, уг харилцаагаа улам тэлэх, нийгмийн олон бүлгийн

харилцан адилгүй санаа бодлыг асуудлын шийдвэрт тусгах, хувийн онцлогоос хамааран урьд өөрийгөө

нээлттэй байж чадаагүй хүмүүсийг манлайлах боломжийг олгох, дэмжих зэргээр бусдыг хүлээн зөвшөөрөх

гэх мэт соёл эзэмшүүлэхэд сургалтын үйл ажиллагааг чиглүүлнэ.



А. “Соёлын олон янз

байдал, харилцаан дахь

шударга ёсны үнэлэмж”

агуулгын хүрээнд сэтгэх,

эргэцүүлэх,нийгмийн

ухааны хэлээр

илэрхийлэх

- Соёлын олон янз байдал, хүлээцтэй байдал, соёлын хожимдол

гэсэн ойлголтуудыг шударга ёс хэмээх ойлголттой холбон


- Илтгэх ярих, мэтгэлцэхдээ тулгуур ойлголтуудыг жишээ

баримтаар тайлбарлах, зөв оновчтой хэрэглэх,

- Санаагаа бичгээр болон амаар илэрхийлэхдээ шинжлэх ухааны

хэлийг хэрэглэх,

- Эх сурвалж, баримт, мэдээлэлд түшиглэн соёлын олон янз

байдал нь хүмүүсийн эв нэгдэл, нийгэмд эзлэх байр суурь,

үүргийг дээшлүүлэхэд ач холбогдолтой гэдгийг нотлон


Б. Соёлын олон янз

байдал, харилцаанд

шударга ёсны

хэрэгжилтийг

илэрхийлсэн


чадварын эзэмшилт

- Судалгаа, шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг


- Таамаглалыг нотлоход шаардлагатай мэдээллийг сонгож,

хэрэглэх,

- Асуудалд шударгаар хандах арга барилд суралцах

- Шаардлагатай эх сурвалж, мэдээлэл цуглуулах, сонгох, хэрэглэх;

- Үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх

сурвалжийг сонгох, боловсруулах,

37

- Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх;

- Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн

мэдээллийг уншиж, тайлбарлах;

- Хичээл дээр бусдын үзэл бодлын ялгаатай байдлыг хүндэтгэх,

нөхдийнхөө саналыг сонсох, хүлээцтэй хандах бүтээлч,

шүүмжлэлтэй хандах, бусдын саналыг баяжуулах, саналаа

дэвшүүлэх

В. Судалсан агуулгыг

сонирхож судлах,

оролцох хандлага,

идэвх зүтгэл

- Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн ухааны чиглэлийн

үйл ажиллагаанд оролцох санал гаргах

- Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө

гаргах

- Бусдад эерэгээр нөлөөлөх, бусдын ялгаа, эрхэм зэргийг хүндэтгэх,

- Тодорхой үнэт зүйлсийн үүднээс соёлын үзэгдлийг сайшаах,

буруушаах үндэслэлийг дэвшүүлэх,


Даалгавар 1. Үзэл баримтлалд дүн шинжилгээ хийж хариултыг бичээрэй.

Этноцентризм \үндэстэн төвт үзэл\.

Газар зүйн их нээлтүүд гарсан үеэс өрнөдийн

соёл судлаач эрдэмтэд Ази, Африк, латин Америк

болон далайн буурай хөгжилтэй, бөглүү улс

орнуудад очиж тэндхийн хүн ам, арьстан

үндэстний соёлыг судлах болжээ. Тэд эхэн үедээ

очсон газар орныхоо соёлын хоцрогдмол,

бүдүүлгийг гайхаж олон ном бичиж өрнөдийнхнийг

хошууруулж байв.

Өөрийнхөө соёлыг бусдынхаас дээгүүр гэж үзэж,

өөр соёлын дотор өссөн хүмүүсийн зан байдал,

итгэл үнэмшлийг өөрийн соёлын үүднээс үнэлэх

хандлагыг этноцентризм буюу үндэстэн төвт үзэл

гэнэ.

Хүмүүс өөрсдийн тайлбар, үзэл, ёс заншлыг үнэн,

зөв тохиромжтой бөгөөд ёс суртахуунлаг гэж

боддог. Зөвхөн өөрийн аж төрөх ёсыг “зөв” гэж үзэж

өөр аж төрөх ёсыг хачин, бүдүүлэг гэж үзэх, өөрийн

шашинд хүчээр оруулахыг хичээх зэрэг нь

этноцентризмын илрэлүүд юм.

Этноцентризм бусад нийгэм, бүлгийн зан байдлыг

өөрийнхөө соёлын жишгээр үнэлдэг.

Соёлын релятивизм.\Соёлын харьцангуйн үзэл\.

Бусад хүмүүсийн зан үйл, аж төрөх ёсыг өөрийн

үнэлэмжийн дагуу тайлбарлах юм бол бид түүнийг

ойлгож чадахгүй. Соёл болгон өөрийн бие даасан

ертөнц бөгөөд түүнийг зөвхөн өөрийнх нь үүднээс

ойлгож, хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Тухайн соёлын

зан үйлийг өөрсдийнх нь үнэлэмж, итгэл

үнэмшлийн үүднээс авч үзэх ёстой гэж үздэг үзлийг

соёлын харьцангуйн үзэл гэнэ. Энэ үзэл өөр өөр

нийгмийн орчин нь өөр хэм хэмжээ, үнэлэмжийг

төрүүлдэг, иймээс бусад соёлыг “хачин”, “сонин”

гэж үл тоомсорлохоос илүү ойлгох ёстой гэж үзнэ.

Харьцангуйн үзэл соёлын тодорхой шинж ёс

суртахуунтай эсэх талаар асуудаггүй, харин тэр нь

хүмүүсийн амьдралд ямар хэрэгтэй байна гэдгийг

авч үздэг. Зарим үндэстэн хөгширч хүч чадалгүй

болсон настай хүнийг хүйтэнд хөлдөж мөнхрөг гэж

орхидгийг хүн судлаачид олж тогтоожээ. Эрдэмтэд

энэ зан үйлийг цаатан соёлын орчинд шинжлэн

үзэхэд түүнийг хүнлэг ёс гэж үздэг байжээ.

Харьцангуйн үзэл нь соёл бүрийн зан үйлийн хэм

хэмжээ, дүрмийг адилхан хүндэтгэвэл зохино гэж

үздэг.

Даалгавар Хариулт

Эдгээр үзэл баримтлалаар ямар асуудлыг

тайлбарласан бэ?

38

Этноцентризм болон релятивизмын гол ялгааг

бодит жишээ, баримтад түшиглэн тайлбарлана

уу?

Үзэл баримтлалуудыг шударга ёсны үнэлэмжийн

шалгуурын дагуу үнэлж, өөрийн дүгнэлтийг

бичээрэй.

Даалгавар 2. Мэдээллийг уншиж, дараах гурван алхмын дагуу даалгаврыг хийгээрэй.

Мэдээлэл

1960-аад онд нийгмийн хэрэгцээ материаллаг баялаг- машин тэрэг, хувцас хунар, радио

хэрэгслээр амьсгалж байсан бол орчин үеийн хүн цахим программ, техник, технологи, дэлхийг

хэрсэн мэдээллийн сүлжээний гадна өөрийгөө төсөөлөхөө больжээ.

... Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар цахим мэдээллийн орон зайн гол шинж нь бодит

байдал, өөрөөр хэлбэл, хүмүүсийн амьдрал, харилцаа зохиомол ертөнцөд бүрэн баригдаж,

бүрэн автсан байдал хэмээн үзсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, бидний ахуй, амьдрал угтаа

мэдээллийн их урсгалд умбаж, түүгээр бүрэн тодорхойлогдох болсон ажээ.

Харилцааны хэрэгсэл нь холынхныг ойртуулахдаа ойрынхныг холдуулж байдаг онцлогтой

гэдгийг ч судлаачид тэмдэглэдэг. Хүмүүсийн уулзаж ярилцах, дэргэд байх явдлыг телевиз үзэх

үйлдэл орлож, үйл явдлын оронд дуулиан гол сэдэв болдог байна. Мэдээллийн харилцаа нь

“эрхэм дээд”, “доод”, “үнэн”, “худал”, “гадаад”, “дотоод” гэсэн хязгаарыг үгүйсгэж, биднийг өөрийн

гэсэн үйл ажиллагааны чиг хандлага, өөрийн гэсэн мэдрэмж, өвөрмөц хэл бүхий бусдын, гадны

хүрээ рүү биднийг улам бүр татан оруулсаар байна. Үүнтэй холбоотой, хүмүүсийн ертөнцийг

үзэх үзэл, үнэлэмжийн тогтолцоог орвонгоор нь эргүүлж, хүн төрөлхтний нийтлэг үнэт зүйлс үгүй

болж байна гэсэн хандлага ч байдаг. Бас телевиз, сонин хэвлэл нь нийгмийн мэдээллийн эрүүл

орчинг бэхжүүлэх үүргээ биелүүлэх нь битгий хэл сөрөг нөлөө ч үзүүлэх бололцоотой.

Тухайлбал, цэнхэр дэлгэцээр цаг үргэлж цацагдах болсон хүчирхийлэл, аллага хядлагын сөрөг

нөлөөг дурдаж болно. Ийм байдлаар, саяхнаас бүрэлдэн бий болоод байгаа шинэ цахим

мэдээллийн орчин нь соёл иргэншлийн хөгжлийг хурдасгах явцдаа шинэ шинэ асуудал,

түгшүүрийг үүсгэсээр байна. Эдгээрээс заримыг нь дурьдвал:

- нийгмийн тэгш бус байдлын шинэ хэлбэр бий болж байна. Мэдээллийн хувьд баялаг улс

орны оюун санааны эзлэн түрэмгийлэл нь мэдээллээр хомс улс үндэстний соёл, онцлогт аюул

учруулах

- хувь хүний сэтгэлзүйн аюулгүй байдалд хурцаар нөлөөлөх

- улс төр, урлагийн бүтээгдэхүүн бие даасан зүйл болж, бүтээлээсээ хөндийрөх, утга

гажуудах, хүнийсэх явдал үүсэх зэрэг сөрөг үр дагаврууд ажиглагдаж байна. (“Харилцааны

цахим орчин философийн судлагдхуун болох нь” Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын

эмхтгэл)

Алхам 1: Мэдээллийг дараах үзүүлэлтээр шинжилнэ үү.

Их сургуулийн оюутан Б бие даалтын ажлаа хийх гэж ахаасаа тусламж хүсэв. Ах нь

дүүгийнхээ сэдэвт холбогдох зургаан ном, бас судалгааны тайлан авч ирж өгөв. Б

бие даалтын ажлаа хийж дуусгаад ахдаа үзүүлэхэд ах нь үзэж байснаа “чи нэг л

номоос ганц ишлэл ч авахгүйгээр хуулжээ. Америкийн бүх шатны сургуулиудад өөр

хүний ажлыг нэрийг нь ишлэхгүйгээр ингэж хуулсан бол хулгай хийж, хуурч байгаатай

39

адилтган үзэж сургуулиас нь хөөх хүртэл шийтгэдэг” гэж хэлэв. Харин Б “энэ чинь

манайд байдаг л үзэгдэл шүү дээ, яагаад болохгүй гэж” хэмээн гайхшрав.

Даалгавар 3: Тохиолдлыг зааврын дагуу шинжлээрэй.

а) Тохиолдолд шударга ёсны ямар сэдэв, асуудал хөндөгдөж байна вэ?

.........................................................................................................................................................

б) Асуудлын шалтгааныг тайлбарлана уу?

.......................................................................................................................................

в) Энэхүү асуудал нь ямар үр дагаварт хүргэх вэ?

.......................................................................................................................................

г) Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэх арга замын талаар саналаа бичээрэй

Гол санаа Хэнд зориулсан Зорилго, шалтгаан Шударга ёсны ямар асуудлыг

дэвшүүлсэн бэ?

Алхам 2: Цахим орчны нөлөөлөлтэй холбоотой дараах дүгнэлттэй та бүхэн санал нийлэх үү? Яагаад?

Хариултаа жишээ, баримтаар нотлон тайлбарлаарай.

а. Мэдээллийн харилцаа нь “эрхэм дээд”, “доод”, “үнэн”, “худал”, “гадаад”, “дотоод” гэсэн хязгаарыг үгүйсгэж

байна гэдгийг юу гэж ойлгох вэ?.

Миний бодол (нотолгоо бүхий тайлбар):

-

б. Цахим орчин нийгмийн тэгш бус байдлын шинэ хэлбэрүүдийг бий болгож байна. Цахим орчин хувь хүний

сэтгэлзүйн аюулгүй байдалд хурцаар нөлөөлж байна гэсэн 2 асуудлаас нэгийг сонгон асуудлын шалтгаан,

үр дагавар, шийдэх арга замыг бичээрэй.

Шалтгаан:

Үр дагавар:

Шийдэх арга зам:

Алхам 3: “Цахим мэдээллийн орчин ба шударга ёс” сэдвээр судалгаа хийх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө

боловсруулна уу?

40

........................................................................................................................................................

д) Судалсан тохиолдлын гол санаанд үндэслэн сэдвийн тулгуур ойлголтуудыг

тодорхойлон тайлбарлаарай.

Тулгуур ойлголтуудаа тодорхойлон бичнэ үү.

.....................................................................................................................................................

е. Судалсан үр дүнг зөвлөмж хэлбэрээр танилцуулна уу.

Даалгавар 4. Баримтыг шинжилж, дүгнэлтүүдийг шударга ёсны үнэлэмжийн шалгуурын

дагуу шинжилж, өөрийн байр суурийг бичээрэй.

Энэтхэгийн эзэмшил нутаг болох андаманы арлуудын ширэнгэн ойд хар арьст нэгэн овог

амьдардаг. Тэд аж ахуйдаа хүй нэгдлийн үеийн арга барилыг хэрэглэж, ан гөрөө хийж, жимс ногоо

түүх зэргээр өл залгадаг байна. Энэ овгийн нэг хэсэг болох Жарва омгийнхон Андаманы арлуудад

суурьшихаар ирсэн хүмүүсээс бүрэн тусдаа байж, ямар нэг хэлхээ, холбоонд орохоос үргэлж

зугтаадаг байв. Иймд Энэтхэгийн засгийн газар энэ омгийн амьдарч байгаа нутгийг хүн ам гаднаас

суурьших, мод огтлох зэрэг аж ахуйн хэрэг хөтлөхөөс бүрэн чөлөөлжээ.

Мэдээж хэрэг антропологич эрдэмтэд үүсэл, хөгжлийг судлах сайхан боломж гарч байгааг

алдаагүй байна. Тэд энэ нутаг дэвсгэрт байнга ирж, тэдэнд зоруйлсан даавуу, цагаан будаа, гадил

жимс зэрэг гарын бэлгүүдийг тэнгэсийн эрэг дээр орхидог байв. 1974 оны хоёрдугаар сард энэ

омгийн нэг бүлгийнхэн харийн хүмүүсийн өгсөн бэлгийг анх авчээ. Ийнхүү байнгын, харилцаа

холбоо тогтоох зам тавигдав. Жарва омгийнхон харийн хүмүүсийн өгсөн бэлгийг хүлээн авч, оронд

нь ойгоос түүсэн зүйлээ авчирч өгдөг болов. Ийнхүү хэлхээ холбоо тогтоосны үр дүнд хоёр өөр

соёл нүүр тулан уулзсан байна. Энэ хоёр соёл хоёулаа өнөөдөр оршиж байна.

Дүгнэлт, санал

Хүй нэгдлийн нийгмийн соёл

бол хоцрогдсон соёл. Өнөөгийн

соёл бол шинжлэх ухаан

техникийн асар их ололтыг

ашиглаж байна. Тохилог

дулаан байшинд компьютер

асаачихаад сууж байх нь агуйд

амьдарснаас дээр л байж

таарна. Өнөөгийн хүн олон

зуун сая хүнтэй нэгэн зэрэг

телевизрээр томоохон

уралдаан тэмцээн үзэж гар

утас барин цахим техник

ашиглаж байна.

Ард түмэн өөрийн соёлын

хүрээндээ л илүү эрх

чөлөөтэй, аз жаргалтай

байна. Тэгээд ч гартаа чулуун

сүх барьчихаад тэр үеийн

арслан заан агнана гэдэг

өнөө үед товчлуур даран

аливааг удирдахаас хүнд

байсан байж таарна. Иймд

хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс

биднээс илүү санаачлагатай,

зориг тэвчээртэй, илүү

ухаалаг байсан.

Тэдний нүдээр бидний олон

үйлдэл гайхлыг төрүүлэх нь

гарцаагүй. Ялангуяа байгальтай

тогтоосон харьцаагаа эвдсэн,

онгон байгаль гэсэн ойлголт

хязгаараа алдсан байгааг

гайхна. Орчин үеийн хурдацтай

хөгжил дунд яг л "робот" шиг

амьдрах хүн төрөлхтөн зарим

зүйлээс залхаж эхэлж байна.

Онгон цэвэр байгальдаа яарч

тэвдэлгүй зоргоор амьдрахыг

хүсэгчид ч байна.

Баримтын гол санаа: ......................

Дэвшүүлж буй асуудал: .................................

Дүгнэлт, саналын талаарх миний байр суурь: ....................................

41



10.4. ҮЛ ЯЛГАВАРЛАН ГАДУУРХАХ


10.4.1а. Хууль,

шүүхийн өмнө хүн бүр

тэгш эрхтэй байх, гэм

буруутай үйлдлийн

төлөө заавал

хариуцлага

хүлээлгэдгийг

тохиолдол шинжлэх

замаар нотлон


10.4.1б. Шүүхээр хэрэг

маргаанаа шударгаар

шүүлгэх эрх зүйн


дэвшүүлэх,

10.4.1в. Шүүхийн

шийдвэрт шударга

ёсны үнэлэмжээр

хандаж, эрхээ

хамгаалах чиглэлээр

үзэл бодлоо

илэрхийлэх.

- Хүнийг эрхэлсэн ажил, боловсрол, нийгмийн

байдал, албан тушаалаар нь ялгаварлан гадуурхаж

болохгүй талаар эрх зүйн зохицуулалтыг эх

сурвалжаас олж мэднэ.

-Хүний хийсэн гэм буруутай үйлдэлд хууль шүүхийн

үүднээс тодорхой хариуцлага хүлээлгэдэг болохыг

нэмэлт мэдээлэл ашиглан судлана.

-Шүүхийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй болохыг тохиолдол

шинжлэн судлах замаар нотлон тайлбарлаж,

дүгнэлт бичнэ.

-Шүүхийн тогтолцоо, бүтэц, бүрэлдэхүүн, чиг үүрэг,

эрх хэмжээний талаарх ойлголтуудыг эх сурвалжтай

ажиллах замаар танин мэднэ.

-Шүүх хэрэг маргааныг шударгаар хянан

шийдвэрлэж байгаа эсэхэд өөрийн үзэл бодлыг

илэрхийлж нотлон тайлбарлана.

-Тохиолдолд шинжлэх замаар хэрэг маргааныг

шударгаар шүүлгэх эрх зүйн үндэслэлийг гаргаж

дүгнэлт бичнэ.

-Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийн талаар

тодорхой ойлголттой болгох зорилгоор дараах

бичлэгийг үзүүлэн сэдэлжүүлнэ. http://www.mn-

nhrc.org/index.php?newsid=560

Сурагчдад дараах асуултыг тавьж харилцан

ярилцана.

a. Хүүхэд та бүхэн үзэл бодлоо чөлөөтэй

илэрхийлэх эрхтэй юу?

b. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг

олон улсын ямар гэрээ конвенцоор

баталгаажуулсан байдаг вэ?

c. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь мэдээлэл

олж авах эрхтэй хэрхэн холбогддог вэ?

d. Үзэл бодлоо илэрхийлэх, эсхүл мэдээлэл

олж авахад хөндлөнгөөс хяналт тавихыг

хуульчилсан байдаг уу?

e. Үзэл бодлоос шалтгаалан хүний эрхийг

хязгаарлаж болох уу?

f. Хувь хүн болон хүүхдийн үзэл бодлоо

чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хэрэгжүүлэхэд

тавигдах үндсэн шаардлагууд юу вэ?

Ашиглах эх сурвалж:


хууль 1992 он

-Хүний эрхийн түгээмэл

тунхаглал, Төрийн

мэдээлэл сэтгүүл,

Тусгай дугаар, I боть, Уб

2004

-Иргэний улс төрийн

эрхийн олон улсын пакт.

1966.

http://gender.gov.mn/huuli

/ -Мэдээллийн ил тод

байдал ба мэдээлэл

авах эрхийн тухай хууль.

2011,

www.legalinfo.mn/law/

Монгол улсад хүний

эрхийг хамгаалах

үндэсний хөтөлбөр, Уб

2003


Ажлын хуудас

(чиглүүлэх асуулт бүхий)

Судалгааны баримтууд

Сэдэвтэй холбогдолтой

тохиолдолууд

http://www.mn-nhrc.org/index.php?newsid=560

http://www.mn-nhrc.org/index.php?newsid=560

42

g. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг

ямар орчин нөхцөл байдалд хэрэгжүүлэх

боломжтой вэ?

h. Мэдээллийн аюулгүй байдал ба иргэдийн

эрх, эрх чөлөө хоорондоо холбоотой юу?

i. Цахим ертөнц дэх үзэл бодол хяналтгүй

байх нь зөв үү?

“Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн хэрэгжилт”

сэдвээр эсээ бичнэ.

Багшид зөвлөмж: Сургалтыг шинжлэн судлах,

асуудал шийдвэрлэх, тохиолдол шинжлэх арга

барилаар явуулахын хамт шинжлэх ухааны

ойлголтуудын мэдлэгийг орхигдуулахгүй байхад

анхаарна. Эрх зүйн хичээлийн агуулгыг аль болох

бусад хичээлийн агуулгатай интеграцичлан судлах.

Иргэд хоорондын харилцаа, иргэн ба төрийн

харилцааг судлахдаа тохиолдол шинжлэх арга зүйг

ашиглах нь илүү тохиромжтой. Сурагчийн ялгаа,

хэрэгцээ (жендэр, угсаатан, нийгмийн байдал,

сурлагын амжилтын түвшин, хөгжлийн бэрхшээл

зэрэг)-г тодорхойлон, түүнийг тооцсон сургалтын

стратегийг сонгон, сурагч бүрийн сурлагын ахиц,

дэвшилд нөлөөлөхийг анхаарна.



А. Судалсан агуулгын

хүрээнд сэтгэх,

эргэцүүлэх

(imagination), нийгмийн


илэрхийлэх (write and

present);

- Хэн ч хууль, шүүхийн өмнө онцгой давуу эрх эдлэхгүй байх ёстойг

нотлон харуулсан эсэх

- Шүүхийн тогтолцоо, бүтэц, бүрэлдэхүүн, чиг үүрэг, эрх хэмжээний

талаарх ойлголтуудыг эзэмшсэн эсэх

- Шударга хараат бус шүүхээр шүүлгэх эрх зүйн үндэслэлүүдийг зөв

оновчтой гаргасан эсэх

- Тэгш эрхийн талаарх мэдлэг мэдээлэлтэй байж хуулийн дагуу үүрэг,

хариуцлагаа ухамсарлан эрх тэгш байдлыг амьдралд хэрэгжүүлэх нь

чухал болохыг илтгэн харуулсан мэдээлэл цуглуулах, мэдээлэлтэй

ажиллах, боловсруулах, дүнг нэгтгэн шинжилгээ хийсэн эсэх

Б. Судалсан агуулгатай

холбоотой


ур чадварын эзэмшилт

- Асуудлаа шийдвэрлэхийн тулд шаардлагатай мэдээлэл хайн олж,

мэдээллээ нэгтгэн уншиж, тайлбарлаж чадаж буй эсэх

- Үл ялгаварлан гадуурхах байдал нь хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх

тэгш байх зарчим, эрх зүйн харилцаанд эрх тэгш оролцох асуудал

гэдгийг холбон ойлгож үндэслэлтэй тайлбарлаж байгаа эсэх

- Эрх зүйн үүднээс шударга ёс, тэгш эрхийн талаарх ойлголтуудыг

тайлбарласан эсэх

- Судалж буй асуудлын дагуу нотолгоо бүхий тайлбар, шийдэл хийсэн

явц ба үр дүнг ойлгомжтой, тодорхой илэрхийлсэн эсэх

43

В. Судалсан агуулгыг



идэвх зүтгэл зэрэгт

гарч буй ахиц, хөгжлийг

илрүүлэх

- Судалсан үр дүнгээ бүдүүвч, хүснэгт, зураглал зэрэг бүтээлч хэлбэрээр

илэрхийлсэн эсэх

- Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн талаарх эх сурвалжуудыг судлан эсээ

бичих эсэх

- Нийгмийн амьдралд тохиолдож байгаа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх

зөрчигдөж байгаа бодит жишээнд тулгуурлан, дүгнэлт хийж, түүнийг

шийдвэрлэх арга замыг тайлбарласан эсэх


Даалгавар 1. Даалгавар 1: Дараах зургийг ажиглан тус бүрийн утга санаа, илэрхийлж буй

асуудлыг тодруулан асуудал дэвшүүлэн тайлбарлан бичээрэй.

Даалгавар 2. Даалгавар 2: Дээрх гурван зургийг тус тусад нь асуудал дэвшүүлэн

тайлбарласан бол одоо энэ гурван зургийн харилцан хамаарлыг олж, үндэслэлийг

тайлбарлаарай

1.

.......................................................................................................................................................

2.......................................................................................................................................................

Даалгавар 3. Дараах хүснэгтийн асуултын дагуу хариулана уу?

“...Хүн бүр хуулийн өмнө

тэгш эрхтэй” Арван

нэгдүгээр зүйл 1 дэх

хэсэг

Бидний амьдралд

яагаад хэрэгтэй

байдаг

Хуулийн ач холбогдол Энэ хуультай

дүйцэх зан заншлын

хэм хэмжээг бичнэ

үү?

Даалгавар 4: Дараах тохиолдлыг уншаад нөхцөл байдалд дүгнэлт хийн ярилцаж энэ

бэрхшээлийн шалтгааныг сайтар нягтлан, асуудлыг шийдэх оновчтой арга боловсруулах

төлөвлөгөө гаргах ба хамгийн чухал гэж үзэж байгаа 1-2 шалтгаан, арга замыг тэмдэглэн

бичиж, бусадтай саналаа солилцоорой.

44

Тохиолдол Уг тохиолдлын гол асуудал

болсон зүйл түүний шалтгаан

нь:

Миний бодлоор асуудлыг

шийдвэрлэх арга зам нь:

Ц сонинд гарсан зарын дагуу

нэгэн дэлгүүрт худалдагчаар

орохоор менежертэй

уулзахад “уучлаарай,

манайх үйлчилгээний

байгууллага, зөв төрхтэй,

царайлаг, өндөр эмэгтэйг

авна, та шаардлага

хангахгүй байна” гэжээ. Ц -

ийн хувьд ямар эрх нь

хөндөгдсөн бэ?

Даалгавар 5: Чиний гаргасан арга зам, таамаглал хамгийн зөв гэдгийг нотлох 3 үндэслэл

гаргана уу?

1.

2.

3.



10.5. ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТ БА АМЬДРАЛЫН ЧАНАР


10.5а. Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарлыг шударга ёсны үнэлэмжийн үүднээс шинжлэх, 10.5б. Нийгмийн бүтэц, соёл дахь ялгаатай байдал нь эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамааралд нөлөөлдгийг тодорхойлох 10.5в. Эдийн засгийн өсөлтөөс иргэн бүр хүртэх боломжоор тэгш хангагдсан эсэхийг судлан үзэл бодлоо нотлон хамгаалах

-Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын

чанарын хамаарлын хүрээнд тулгамдаж

буй асуудлуудыг дэвшүүлэн ярилцана.

-Багуудад хуваагдан сонгосон асуудлыг

тодорхойлох, шийдлийг дэвшүүлэхэд

шаардлагатай мэдээлэл, эх

сурвалжуудыг цуглуулж, боловсруулж,

шинжилнэ.

-Шийдлийн хувилбаруудаа

боловсруулан, харьцуулах замаар

шийдлээ дэвшүүлнэ.

-Дэвшүүлсэн шийдлээ бусдадаа

танилцуулж, хэлэлцүүлэн хамгаалахын

зэрэгцээ бусдын шийдэлд үнэлэлт

дүгнэлт өгөн, бусдаасаа суралцана.

ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн

10-12-р ангийн “Нийгмийн

ухаан” сурах бичиг

Холбогдох статистик

баримтууд

ҮСХ, ДБ-ны Өрхийн нийгэм-

эдийн засаг: Ядуурлын дүр

төрх судалгааны тайлангийн

баримтууд

Нийгмийн давхраажилтын

судалгааны баримтууд

Хүний эрхийн нэр томъёоны

товч тайлбар толь. УБ.,1996

Вэб сайт:


www.1212.mn

http://www.sonin.mn/

http://www.news.mn

http://www.time.mn/

http://www.gogo.mn/

Багшид зөвлөмж: Эдийн засгийн тоон болон чанарын өсөлтийн онцлог ялгааг гаргуулж өсөлтийг тооцох

аргачлал эзэмшүүлэх, “Эдийн засгийн өсөлтөөс иргэд тэгш хүртэх” тухай ойлголтыг шударга ёсны


http://www.1212.mn/


http://www.news.mn/

http://www.time.mn/

http://www.gogo.mn/

45

үүднээс тайлбарлах,“Нийгмийн баялгаас иргэд тэгш хүртэх” тухай ойлголтыг шударга ёсны үүднээс

тайлбарлах,“Хэн илүү хөдөлмөрлөнө тэр илүүг хүртэнэ” гэсэн хандлагыг төлөвшүүлэх, Төрийн

халамжийн бодлогын давуу, сул талуудын талаар эргэцүүлэн бодож, сул талуудыг даван туулах

боломжит хувилбаруудыг боловсруулж сурах. Уг сэдвээр салбар хоорондын хандлагыг дараах

байдлаар хэрэгжүүлэхэд анхаарах. Тухайлбал,

- Нийгэм, нийгмийн харилцаа: Бүтцийн ялгаатай байдал эдийн засгийн өсөлтөөс хүртэх тэгш бус

боломж, нөхцөлийг бүрдүүлдэг

- Соёл: Соёлын ялгаатай байдал нь эдийн засгийн өсөлтөөс хүртэх тэгш бус боломж, нөхцлийг

бүрдүүлдэг. Соёлын ялгаатай байдал нь амьдралын чанарын ялгаатай хэмжүүрийг бий болгодог.

- Улс төр: Орлогыг дахин хуваарилах бодлогын шийдэл нь амьдралын чанарын өсөлтөд нөлөөлж

байдаг. Бодлогын шийдэл нь улс төрийн систем, дэглэм, эрх мэдлийн хуваарилалт, оролцогч

субьектүүдийн харилцан нөлөөллөөс хамаардаг.

- Эрх зүй: Амьдралын чанарт холбогдох хүний эрхүүдийг хэрхэн хангаж баталгаажуулсан байдлаас

шалтгаална. Орлогын дахин хуваарилалтыг эрх зүйн хувьд хэрхэн шийдсэнээс хамаарна.

- Олон улсын харилцаа: Олон улсын хэмжээнд эдийн засгийн өсөлтийг хүртээмжтэй, тогтвортой

үзүүлэлтээр хэмжих ойлголт харилцан адилгүй байгаа нь шударга ёсны асуудалд хүргэж байна.

Сурагчид тодорхой асуудлуудыг үнэлэхдээ эдийн засгийн шинжилгээний олон янзын арга,

аргачлалыг ашиглаж сурах, эдийн засгийн бодит байдлыг бие даан шинжлэх чадвар эзэмших нь

чухал юм. Нөгөө талаар тэд тухайн шинжлэх ухааны талаар хэр зэрэг гүнзгий мэдлэг, чадвартай

болсноо өөрсдөө үнэлэх, дүгнэх боломж олгох. Харин багшийн хувьд сурàгчдын эзэмшсэн

мэдлэг, чадварыг бодитой үнэлэхэд анхаарах.



А. Нийгмийн ухааны

танин мэдэхүйн үе

шатны дагуу

эргэцүүлэх, сэтгэх,

нийгмийн ухааны

хэлээр илтгэх, бичих

- Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарлыг шударга ёсны

үнэлэмжийн үүднээс шинжлэх

- Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарлыг нэг хүнд ногдох

ДНБ болон орлого хуваарилалттай холбож судлан тодорхойлсон эсэх

- Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилалтын

талаарх төрөөс гаргаж буй шийдвэр, тэдгээрийн иргэдэд үзүүлж буй

нөлөөллийн талаар асуудал дэвшүүлэн судалсан эсэх

- Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарал, тэгш хүртээмжийн

хуваарилалтыг тодорхой баримт, жишээн дээр судлан тайлбарлаж буй

байдал

- Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах талаар

судалж, тодорхой шинжээр нь ангилж, ялган таньж чадаж буй эсэх болон

хувийн дүгнэлт гаргаж буй байдал

Б. Нийгмийн

амьдралтай холбоотой


-Нийгмийн бүтэц, соёл дахь ялгаатай байдал нь эдийн засгийн өсөлт ба

амьдралын чанарын хамааралд нөлөөлдгийг тодорхойлох мэдээлэл эрж хайх,

цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, үр дүнг нь харьцуулалт, тайлбар, бүдүүвч,

схем, зураглал гаргах зэрэг бүтээлч үйлээр илэрхийлэх байдал

- Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанарын хамаарал, тэгш хүртээмжийн

хуваарилалтыг тодорхой баримт, жишээн дээр судлан таамаглалаа

нотолж буй үндэслэл, ур чадвар

- Бусад багуудын шийдлийн талаарх үнэлгээ дүгнэлтэд анализ хийж буй

эсэх

46

В. Нийгмийн үзэгдэл,

үйл явдлыг сонирхож

судлах, оролцох

эрмэлзэл, идэвх

зүтгэл, үнэт зүйлс,

хандлагаа илэрхийлэх

- “Эдийн засгийн өсөлт ба амьдралын чанар” хичээлээс суралцсан хувийн

дүгнэлт

- Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах нь зөв

үү?, эсвэл оруулсан хувь нэмрээр нь ялгаатай хуваарилах нь зөв үү?

сэдэвт хэлэлцүүлэг дэх оролцоо

- Эдийн засгийн өсөлтөөс иргэн бүр хүртэх боломжоор тэгш хангагдсан

эсэхийг судлан үзэл бодлоо нотлон хамгаалахад гаргаж буй санаачлага

- Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилалтын

талаарх төрөөс гаргаж буй шийдвэр, үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцох

боломжуудыг судалж, энэ чиглэлээр зааварчилга, санамж гарган

бусаддаа танилцуулж буй байдал

- Нутаг орныхоо эдийн засгийн өсөлт болон гэр бүлийнхээ амьдралын

чанарт хэрхэн хувь нэмэр оруулах талаар өөрийн хувилбар санал,

санаачлага гаргаж буй байдал

Жишиг даалгавар:

Жишиг даалгавар боловсруулах арга зүй:

Нэгж

хичээл

Сэдэв, сэдвийн

чиглэл

Хичээлийн үе

шат Сурагчийн үйл ажиллагаа

Хичээл – 1

40 минут

Дараах асуудлыг

дэвшүүлэн, аль

хариултыг сонгон

хамгаалах вэ?

Эдийн засгийн

өсөлтийг иргэддээ

тэгш, хүртээмжтэй

хуваарилах нь зөв

үү эсвэл оруулсан

хувь нэмрээр нь

ялгаатай

хуваарилах нь зөв

үү?

1.Асуудал

дэвшүүлэх

Нийгэм судлалын заавал судлах агуулгын

хүрээнд судлах эдийн засгийн өсөлт, ДНБ, нэг

хүнд ногдох ДНБ, төсвийн хуваарилалт,

өрхийн орлого, ажилгүйдэл зэрэгт

тулгуурласан тохиолдол, бичил видео зэргийг

ашиглан аль нэг хариултыг сонгон таамаглал

болгон дэвшүүлнэ.

Хичээл -2

40 минут

2. Мэдээлэл

цуглуулах

Таамаглалаа батлахад шаардлагатай

мэдээлэл, эх сурвалжийг сонгон бэлтгэнэ.

Үүнд:

Үндсэн хууль ба бусад хууль,

Сурах бичиг,

Тохиолдол,

Холбогдох статистик баримтууд

ҮСХ, ДБ-ны Өрхийн нийгэм-эдийн

засаг: Ядуурлын дүр төрх

судалгааны тайлангийн баримтууд

Нийгмийн давхраажилтын

судалгааны баримтууд

Холбогдох цахим сурвалжууд

(www.1212.mn г.м)

Шог зураг гэх мэт

Хичээл -3

40 минут

3.Мэдээлэл

боловсруулах,

шинжлэх

Таамаглалаа батлахад нь туслах чиглүүлэх

асуулт бүхий ажлын хуудсыг ашиглан, эх

сурвалж, мэдээллээс шаардлагатайг нь

тодорхойлон, багцалж, хураангуйлна.

Баримтуудыг харьцуулан, шинжилнэ.

Хичээл -4

40 минут

4.Дүгнэлт,

шийдвэр гаргах

Хариултын үндэслэлээ дэвшүүлж, хамгаалах

хийгээд бусад тайлбарыг няцаах зэргээр

http://www.1212.mn/

47

шийдвэрлэх хувилбарыг ялгаатай байдлаар

дэвшүүлнэ.

Хичээл -5

40 минут

5.Нийтийн

хэлэлцүүлэг

хичээл

Багууд шийдлээ танилцуулна.

Харилцан бие биендээ асуулт, тавьж

хэлэлцэнэ.

Дээрх 5 хичээлийн үнэлгээний ажлын хуудсыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэж

болно. Үүнд:

Ажлын хуудас 1. Сурагчид нийгмийн өмнө тулгамдаж буй онцлог асуудлыг тодорхойлох.

Багууд дараах асуултын дагуу судлах асуудлаа тодорхойлно.

1. Асуудлыг юу гэж ойлгож байна вэ?

........................................................................................................................................................

2. Асуудлыг шийдэх ямар таамаглал дэвшүүлж байна вэ?

.......................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................

Ажлын хуудас 2.Сурагчдын багаараа хэлэлцэн гүйцэтгэнэ.

Сурагчид сонгож авсан асуудлын хүрээнд хамааралтай мэдээлэл цуглуулах

Дараах шалгуурыг үндэслэж мэдээллээ цуглуулна.

1. Таамаглалаа батлахад ямар, ямар мэдээлэл шаардлагатай байна вэ?

.......................................................................................................................................................

2. Тэдгээр мэдээллийг хайж болох ямар ямар боломж, нөөц байгааг тодорхойлох

.....................................................................................................................................................

3. Олж авч буй мэдээлэл тань хэр зэрэг найдвартай бөгөөд баталгаатай вэ?

....................................................................................................................................................

4. Шаардлагатай мэдээллээ хэрхэн цуглуулах вэ?

.....................................................................................................................................................

Ажлын хуудас 3.1. Мэдээлэл боловсруулах үйл ажиллагаа

№ Таамаглалыг батлах

баримтууд, түүний

агуулгыг жагсаан

бичнэ үү

Таамаглалыг няцаах

баримтууд, түүний агуулгыг

жагсаан бичнэ үү

Зөвшилцөж, шүүн хэлэлцэх

шаардлагатай баримт мэдээллийг

жагсаан бичнэ үү

1

2

3

4

Ажлын хуудас 3.2..

Таамаглалын нотолгоонд тань нийцсэн\нийцээгүй баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх /Уг ажлын

хуудасны хувьд нүд бүрийг заавал гүйцэтгэж ажиллахыг шаардахгүй, харин нийтийн болон хувийн

амьдралын аль нэгэнд нь баримт мэдээллээ хамаатуулах ёстой/

Таамаглалаа баталсан дүгнэлтэд хүрсэн бол Таамаглалаа няцаасан дүгнэлтэд хүрсэн бол

Үндэслэлүүд: Үндэслэлүүд:

48

-

-

-

-

Багийн ажлын дүгнэлт гаргаж, нийтийн хэлэлцүүлэгт бэлтгэх

Ажлын хуудас 4.

Зөвшилцөж шүүн хэлэлцэх шаардлагатай баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх /уг ажлын хуудасны

хувьд эерэг ба сөрөг нөлөөллийг нотлохдоо аль болох өгүүлбэрээр бичүүлж сурагчдаар /багийн

гишүүнээр/ тайлбар хийлгүүлж авах

Бусад багуудын шийдэл Санал нийлэх тал Санал нийлэхгүй тал

1

2

3

4

Хэлэлцүүлгээс хүрч буй дүгнэлт:

........................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

Нэмж унших, судлах зүйлээ тодорхойлох: (бусад бүлгийн өнцнөөс харах)

..........................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

Багууд “Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах нь зөв үү?, эсвэл

оруулсан хувь нэмрээр нь ялгаатай хуваарилах нь зөв үү ?” сэдэвт хэлэлцүүлгийн үр

дүнгийн талаар дэвшүүлсэн таамаглал, шийдлүүд, хариултын үндэслэлээ дэвшүүлж,

хамгаалах хийгээд бусад тайлбарыг няцаах зэргээр шийдвэрлэх хувилбарыг ялгаатай

байдлаар дэвшүүлж, нэгдсэн дүгнэлтэд хүрнэ.

Ажлын хуудас 5.

Зөвшилцөж шүүн хэлэлцэх шаардлагатай баримт мэдээллийг дүгнэн үзэх

Бусад багуудын шийдэл Санал нийлэх тал Санал нийлэхгүй тал

1

2

3

4

Хэлэлцүүлгээс хүрч буй дүгнэлт:

........................................................................................................................................................

Нэмж унших, судлах зүйлээ тодорхойлох:

...........................................................................................................................................................

Багууд “Эдийн засгийн өсөлтийг иргэддээ тэгш, хүртээмжтэй хуваарилах нь зөв үү эсвэл

оруулсан хувь нэмрээр нь ялгаатай хуваарилах нь зөв үү” сэдэвт хэлэлцүүлгийн үр дүнг

бусад бүлгээр дэвшүүлсэн таамаглал, шийдлүүдийн талаар асуулт, хариулт явуулж үзэл

бодлоо хамгаалах, зөвшилцөхөөс гадна хичээлийн үр өгөөж, сэтгэл ханамжийг дүгнэнэ.

49



10.6. ШУДАРГА ЁС БА АВИЛГА


10.6.1a.Тохиолдолд

шударга ёсны үүднээс

шинжилгээ хийн

авилгад холбогдох

асуудлыг тодорхойлох

-Жишээ тохиолдол судлан шударга ёсны

шалгуураар авилгад холбогдох асуудлыг

тодорхойлно.

-Шударга ёсны үүднээс авилгад холбогдох

асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэн ямар үүрэг

хүлээх талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

-Хэлэлцүүлгийн төгсгөлд сурагч бүр үзэл

бодлоо илэрхийлнэ.

Авилгын эсрэг хууль. 2006

Авилгын эсрэг үндэсний

хөтөлбөр. 2002

2003-10 НҮБ Авилгын эсрэг

конвенци

Сурах бичиг

“Баадай болон түүний гэр

бүл” нийтийн албанд

нийтийн болон хувийн ашиг

сонирхлын зөрчлөөс

урьдчилан сэргийлэх тухай

хуулийн хялбаршуулсан

гарын авлага. АТГ 2014 он

http://www.iaac.mn


10.6.1б. Авилгын

нийгэм, улс төр, эдийн

засаг, соёлд үзүүлэх

сөрөг үр нөлөөг

тодорхойлох,


-Сурагчид хос хосоороо авилгын сөрөг үр

дагаварын талаар ярилцана.

-Авилгаас үүдэн гарах сөрөг үр нөлөөг

нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын

хүрээгээр ялган тодорхойлно.

-Салбар хүрээгээр ялгасан үр дагаврыг

жишээ гарган тайлбарлана.


“Сайн засаглалын төлөөх

сайн туршлага” гарын

авлага. АТГ 2014 он

http://www.iaac.mn


10.6.1в. Авилгаас

зайлсхийх иргэний

санаачлагын хувилбар

дэвшүүлэн хамгаалах

-Авилгаас зайлсхийх арга замуудыг судлах

замаар мэтгэлцээний шийдэл


-Дэвшүүлсэн шийдлээ хамгаалах эсвэл

няцаан мэтгэлцэнэ.

-Сурагчдын мэтгэлцсэн шийдлүүдээс

сонгон хэрэгжүүлэх санаачлагын талаар

нийтээр хэлэлцэнэ.


Авилгын мөн чанар,

шалтгаан, хор хөнөөл.

Гарын авалга. АТГ

http://www.iaac.mn


Багшид зөвлөмж: Сонгон судлах хичээлээр авилгыг судлахдаа шударга ёсны шалгуур ашиглаж

байгааг анхаараарай. Авилгын талаар тодорхойлолт өгөхөөс урьтаж сурагчдаар жишээ, тохиолдолтой

ажиллах замаар өөрсдийн тодорхойлолтоо бүтээх боломж бүрдүүлэх. Тус хичээлийн агуулгын дийлэнх

хэсэг нь авилгыг тодорхойлохоос хальж авилга үүсэх шалтгааныг задлан шинжлэх зорилготой. Мөн

сурагчид авилгаас зайлхийх нь шударга ёс болохыг ойлгон ухаарч түүнээс зайлхийх санал,

санаачлагын хувилбар дэвшүүлэхэд хичээлийн зорилго чиглэнэ. Авилга хэмээх ойлголт нь өргөн

хүрээтэй бөгөөд нийгэм, улс төр, эдийн засгийн салбарыг хамардаг нийгмийн үзэгдэл болох талаас нь

шударга ёсны шалгуур ашиглан тодорхойлно. Авилгыг тодорхойлохын зэрэгцээ дээрх салбаруудад

ямар сөрөг үр нөлөө авчирч болохыг сурагчдаар тодорхойлуулах, тайлбар хийх боломжийг

бүрдүүлээрэй. Мөн сурагчид авилгаас зайлсхийх арга замуудын талаар ярилцаж, хэрэгжүүлэх боломж,

гарцыг эрэлхийлэн бүтээлчээр ажиллахад багш чиглүүлнэ. Авилгын асуудлыг шударга ёсны

хэмжүүрээр судлан шинжлэхэд багш хичээлд дараах арга зүйн зарчмуудыг хэрэгжүүлээрэй.

- Авилгад холбогдох асуудал, үндсэн ойлголтын талаар шаардлагатай мэдлэг эзэмших, тэдгээрийг

өөрсдийн болон бусад улс орнуудын нөхцөл байдалтай холбон тайлбарлах чадварт суралцах

http://www.iaac.mn/

http://www.iaac.mn/

http://www.iaac.mn/

50

- Шударга ёсны авилгад холбогдох тулгамдсан, онцлог асуудлуудыг ойлгон тайлбарлах, шинжлэх,

дүгнэх, мэтгэлцэх зэргээр оюуны чадвараа хөгжүүлэх

- Авилгын талаар мэдэж цуглуулсан баримт нотолгоог шударга ёсны бусад ойлголт, мэдлэгтэй

холбон нэгтгэх, харгалзан баяжуулах, харилцан үндэслэх арга барилд суралцах

- Шударга, авилгагүй нийгмийн үйл ажиллагаанд бүтээлч, шүүмжлэлтэй, идэвхтэй, ухаалаг

оролцох хандлага эзэмших

- Авилга, шударга ёсны асуудлаар бие даан судалгаа хийх чадвараа хөгжүүлэх зорилгоор

нийгмийн ухааны болон бусад хичээлийн шинэ мэдлэг эзэмших, эх сурвалжуудыг ашиглах

чадвартай болох. Ярилцлага, мэтгэлцээн, сорил, эсээ, бүтээлийн сан, судалгааны болон бусад

төрлийн тайлан зэргийг ашиглан авилгыг шударга ёсны хэмжүүрээр дүгнэж үнэлэх арга барилд

суралцахад нь анхаарна уу.



А. Шударга ёс ба авилгын

талаар эргэцүүлэх, сэтгэх

нийгмийн ухааны хэлээр бичих,

илтгэх;

- Жишээ тохиолдлоос авилгын асуудлыг ялган харж, дүгнэж буй

эсэх

- Шударга ёсны шалгуур ашиглан авилгыг тодорхойлсон эсэх

- Авилгын төрөл, хэлбэр, шалтгааныг ялган тодорхойлсон эсэх

Б. Авилгыг шударга ёс ба

нийгмийн амьдралтай

холбоотой мэдээлэлтэй

ажиллах

- Авилга үүсэн гарах нөхцөл шалтгааныг нийгмийн салбар бүрт

ялгаатайгаар тодорхойлсон эсэх

- Янз бүрийн эх сурвалжаас авилгад холбогдох асуудлыг ялган

харж, тодорхойлсон эсэх

- Авилга ба шударга ёсны утга холбогдлыг шүүн тунгааж өөрийн

үзэл бодлын үндсэн дээр бүтээлчээр илэрхийлсэн эсэх

В. Авилгын асуудлыг шударга

ёсны шалгуур ашиглан

сонирхож судлах, оролцох

хандлага, идэвх зүтгэл, үнэт

зүйлс, хандлагаа илэрхийлэх

- Авилгын асуудлыг мөн чанар, утга холбогдлыг шударга ёсны

шалгуураар тодорхойлон шийдвэрлэхийн ач холбогдлыг үнэлж

дүгнэсэн эсэх

- Авилгын асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэний оролцооны төрөл

хэлбэрүүдийг бусдаасаа ялгаатай тодорхойлсон эсэх

- Авилгад шүүмжлэлтэй хандаж түүнийгээ илэрхийлж буй

байдал

Жишиг даалгавар:

Тохиолдолд шударга ёсны үүднээс шинжилгээ хийн авилгад холбогдох асуудлыг


Даалгавар 1.

Асуулт Хариултаа бичээрэй

Авилгын шалтгаан юу вэ?

Авилгын ямар хэлбэрүүд байна вэ?

Авилга хэрхэн бий болдог вэ?

Авилгаас зайлсхийхэд хууль тогтоогчид

ямар үүрэгтэй вэ?

Авилгаас зайлсхийхэд би ямар үүрэгтэй

вэ?


51

Төрөл Энэхүү үйлдэл нь иргэдийн

амьдралд ямар сөрөг үр дагавар

авчирч болзошгүй вэ?

Энэхүү үйлдэл нь улс орны

амьдралд ямар сөрөг үр

дагавар авчрах вэ?

Албан үүргээ гүйцэтгэхдээ эрх

мэдлээ урвуулан ашиглах

Албан үүргээ гүйцэтгэхдээ бэлэг

шууд ба шууд бусаар хүлээн авах

Албаны мэдээллийг хувьдаа

ашиглах

Аливаа сурталчилгаанд албан

үүрэг, нэр төрөө ашиглах

Шийдвэр гаргахад нөлөөлөхийг

оролдох



10.7. УЛСУУДЫН ОРЛОГЫН ЯЛГААТАЙ БАЙДАЛ


1.Улсуудын орлогын

ялгаатай байдал:

10.7.1а. Статистик,

судалгааны өгөгдөхүүн

ашиглан улсуудыг

орлогоор нь ангилж,

нийгэм, эдийн засаг,

соёлын ялгаатай байдлын

шалтгааныг тодорхойлж,

тулгамдсан асуудлыг

шийдвэрлэх арга замыг

санал болгох

10.7.1б. Жишээ баримт, эх

сурвалжид үндэслэн

даяаршлаас үүдэн

гүнзгийрч буй тэгш бус

байдлыг шударга

зохицуулах олон улсын

хамтын ажиллагааны арга

хэрэгслийн талаар ойлгох,


-Дэлхийн банкнаас гаргасан улсуудыг

орлогоор нь ангилсан мэдээлэлд

шинжилгээ хийж, нийгэм, эдийн засаг,

соёлын ялгаатай байдлыг

тодорхойлно. Эдгээрийн шалтгаан,

шударгаар шийдвэрлэх арга замын

талаар хосоор болон багаар

мэтгэлцэж, санал дэвшүүлнэ.

-Улсуудын хөгжлийн ялгаатай байдал

нь даяаршлаас үүдсэн болон эдгээрийг

шударгаар зохицуулах олон улсын

хамтын ажиллагааны арга хэрэгслийн

талаар асуултууд гаргаж, түүний дагуу

багийн хэлэлцүүлэг хийнэ.

- Мөн асуултуудад тулгуурлан

шударгаар зохицуулах арга хэрэгсэлд

холбогдох мэдээллийг баримт, эх

сурвалжаас цуглуулж, боловсруулж,

үнэлж, танилцуулна.

- Холбогдох гадаад мэдээний

тойм (телевиз, радио, сонин

бусад тогтмол хэвлэлийн г.м.)

-Монгол улсын үндэсний

аюулгүй байдлын үзэл

баримтлал УБ.,2010

- Холбогдох дүрс бичлэг, кино,

зургууд www.youtube.com

- Олон улсын хамтын

ажиллагааны тухай гэрээ,

хэлэлцээр, холбогдох дүрс

бичлэг, дурсамж

-Дэлхийн улсуудын хөгжлийн

талаар Дэлхийн банк, Олон

улсын валютын сангаас

гаргасан тайлан, мэдээ

-Дэлхийн 2030 он хүртэлх

тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр

www.un.org.

-Улс орнуудын хөгжлийн

тайлан www.imf.org


http://www.un.org/

http://www.imf.org/

52

-Улс орнуудын орлогоор нь

ангилсан ангилал

www.worldbank.org

-МУ-ын тогтвортой хөгжлийн

үзэл баримтлал 2030 он

хүртэл, УБ. 2016

www.legalinfo.mn

Багшид зөвлөмж: Эл хичээлээр сурагч шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, тохиолдол шинжлэх,

бие даан суралцах, бүтээлчээр сэтгэх, үйлдэх, оролцох үйл ажиллагааг идвэхтэй хэрэгжүүлэхийг

анхаарах. Үүнд: Судлах асуулт, асуудал, таамаглалыг дэвшүүлэх, тэдгээрийг шийдэх, нотлох үйл

ажиллагааг төлөвлөх, холбогдох мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, хэлэлцэх, үнэлэх, танилцуулах,

шинэ санаа гаргах, түүнийгээ дахин судлах, эрэл хайгуул хийх зэргээр шинжлэн судлах ажиллагаа нь

циклээр тасралтгүй явагддагийг анхаараарай. Улсуудын орлогын ялгаатай байдлыг шударгаар

зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга хэрэгсэл, зарчмыг оролцогч бүрийн эрх ашиг,

хүртэх ач тус, эрх тэгш болон ялгаатай байдал зэрэг онцлог, нэмэлт үүрэг зэргийг харгалзан

хэрэгжүүлдэг, үнэлдэгийг анхаараарай. Мөн улсуудын орлогын ялгаатай байдлын илрэл тухайлбал,

хямрал, зөрчил, гажуудлыг засч залруулахад хор хохиролтой үйлдэлд шударга хариу өгөх явдал

гэдгийг анзаараарай. Гэм буруутай гэдэг нь оролцогчдын харилцааг зохицуулсан гэрээ, хэлэлцээр,

конвенци, хууль, дүрмийг зөрчсөн үйлдлүүд юм. Хор хохирол гэдэгт оролцогчдын тусгаар тогтнол,

бүрэн эрхт байдал, иргэний эрх, эрх чөлөө жишээлбэл, амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, амар амгалан

байдалд учруулсан хохирол, сүйтгэлтэй үйлдлийг ойлгоно. Эдгээрийг засч залруулах арга нь

урьдчилан сэргийлэх, гэм бурууг тогтоох, хор хохирлыг зөв ялгах болон таслан зогсоох, хариуцлага

хүлээлгэх зэрэг болно. Улсуудын орлогын ялгаатай байдлыг шударгаар засч залруулах, шударага

шийдвэр гаргахыг анхаараарай. Шударга бус явдлыг засах, зөв шийдвэр гаргахын тулд шаардлагатай

асуултад хариулах, холбогдох бодитой мэдээлэл цуглуулах, шинжлэх, хор холбогдол, үр дагаврыг зөв

тодорхойлох, оролцогчдын нэр хүнд, эрхийг хүндэтгэх, алагчлахгүй, ялгаварлахгүй, тогтоосон хэм

хэмжээ, дэг журмыг баримталсан шударга шийдвэр гаргахыг анхаарна уу. ОУХ-ны хамтын

ажиллагааны нэг тулгамдсан асуудал бол улсуудын орлогын ялгаатай байдал бөгөөд түүнээс үүдэлтэй

улс төр, эдийн засгийн зөрчилтэй асуудлууд даяаршлын үйл явцтай уялдан улам бүр хурцдаж байна.

Үүнээс үүдэн хөгжингүй, хөгжиж буй улс орнуудын хоорондын хөгжлийн ялгаа улам бүр гүнзгийрч,

даяаршлыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн дэлхийн улс орнуудад үе үе өрнөх болсон нь өнөө үед түгээмэл

болсон онцлогтой. Олон улсын санхүүгийн хямралын сөрөг нөлөө хөгжиж буй орнуудад илүүтэй тусч,

үр дүнд нь ядуурал, өлсгөлөн, эрүүл мэнд г.м. асуудлууд глобал асуудал болон хувирч, түүнийг олон

улсын хамтын хүчин чармайлтаар шийдвэрлэх гарцаагүй шаардлага гарч ирж байна. Тиймээс

улсуудын орлогын ялгаатай байдлыг шударгаар зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга,

ажиллагааг улам бүр боловсронгуй болгож, олон улсын бодлого, шийдвэр гаргах түвшинд хөгжиж буй

орнуудын оролцоо, санал, бодлогыг ижил түвшинд, шударгаар авч үзэх хэрэгцээ, шаардлага гарч ирж

байгааг анхаарах нь чухал юм.



А. Улсуудын орлогын

ялгаатай байдлын талаар

эргэцүүлэх, ойлгосноо


- Улсуудын орлогын ялгаатай байдлын шалтгаан, үр дагаврыг

жишээ, баримтаар тодорхойлж чадаж буй эсэх

http://www.worldbank.org/

http://www.legalinfo.mn/

53

- Даяаршлаас үүдэлтэй тэгш бус байдлыг шударгаар

зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга

хэрэгслийн талаар нэрлэн, тайлбарлаж буй эсэх

Б. Улсуудын орлогын

ялгаатай байдалтай


ажиллах

- Улсуудын орлогын ялгаатай байдлын шалтгаан, үр

дагаварын талаар мэдээллийг уншиж, тохирох арга

хэрэгсэлийг ашиглан боловсруулалт хийж чадаж буй эсэх

- Даяаршлаас үүдэлтэй тэгш бус байдлыг шударгаар

зохицуулах олон улсын хамтын ажиллагааны арга

хэрэгсэлүүдэд дүн шинжилгээ хийж чадаж буй эсэх

В. Улсуудын орлогын

ялгаатай байдалтай

холбогдох үзэгдэл, үйл

явдлыг судлах, оролцох

хандлага, идэвх зүтгэл

- Улсуудын орлогын ялгаатай байдал, даяаршлаас үүдэлтэй

тэгш бус байдлыг шударгаар зохицуулах олон улсын хамтын

ажиллагааны арга хэрэгслийн талаар өөрийн хувийн

үнэлэмж, байр сууриа нэгтгэн илэрхийлж буй эсэх


Даалгавар 1. “Хөгжиж буй орнуудын (ХБО) эдийн засгийн өсөлт баян орнуудтай

харьцуулахад илүү хурдацтай өсөж байгаа явдал нь орлогын ялгааны бууралт нийтлэг

болж байна гэж зарим судлаачид, ялангуяа барууны тодорхой улс төрийн хүрээнийхэн

үздэг. Гэвч энэ нь цөөхөн хэдэн орон, зарим бүс нутагт (Азийн барууд, ЗӨА-ийн бүс нутаг)

хамааралтай бөгөөд ХБО-ын хөгжлийн хурдац дээрх улсынхаас ихээхэн доогуур хэвээр

байна. Бодит байдал дээр түргэн хөгжиж буй цөөхөн орнууд л баян улсуудын түвшинд

ойртож харин олонх буурай улсууд тэднээс улам хоцорсоор байна. Энэ нь сэтгэл

ханамжгүй байдал, глобалчлалын эсрэг үзэл санааг хөөрөгдөх суурь болоод зогсохгүй

эдийн засаг, худалдааны болон санхүүгийн цаашлаад улс төрийн ноцтой зөрчилд ч

хүргэхгүй гэх газаргүй юм.

Эх сурвалж: Г.Баасанхүү Олон улсын харилцааны үндэс ба даяаршил (хамтын бүтээл) УБ., 2016.92

дахь тал

Асуулт:

1. Хөгжиж буй орнуудын орлогын ялгаа, бууралтын талаарх хоёр хандлагыг нэрлэж тайлбарлана уу.

2. Баян улсууд болон буурай хөгжилтэй улсуудын орлогын ялгаа ихсэж байгаагийн үр дагавар юу вэ? Таны бодол?


“Даяаршлын гол тулгуурууд нь эдийн засаг (гадаад худалдаа, капитал, хөрөнгө оруулалт,

үндэстэн дамнасан корпорациуд өргөжин тэлэх) мэдээллийн сүлжээ, шинжлэх ухаан,

технологи гэж үзэж болно. Хөгжингүй орнууд өөр хоорондоо капитал, техник, технологи

оруулж гаргах, чанартай бараа худалдах, худалдан авах, өндөр мэргэжилтэй ажилчид,

инженер техникч, эрдэмтэд шилжин ажиллахад зах зээлээ нээлттэй байлгах зэргээр

глобалчлалд оролцож байгаа бол бага буурай орнууд хөдөө аж ахуйн болон эрдэс түүхий

эд, бага хөлсөөр гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ажиллуулж ажлын байраар хангах, төсөвт

орлого оруулах сонирхлоор эдийн засгийн даяаршилд оролцож байна. Гадаадынхан тухайн

орныг хөгжүүлэхэд мөнгө зарцуулах бус, ашиг олохоор хөрөнгө оруулдаг болохоор татвар

бага төлөхийн тулд түүхий эдэд нь анхан шатны боловсруулалт хийж зөөх нь элбэг тул

буурай орнууд даяаршилд орохдоо бусдын түүхий эдийн хавсарга, хямд ажиллах хүчний эх

54

сурвалж, чанаргүй барааг өндөр үнээр худалдан авах зах зээл нь болж, ард иргэд нь

ажилтай ч ядуу зүдүү, төсөв нь тарчиг хомс үлдэхийг үгүйсгэх аргагүй юм”

Асуулт:

1. Эхэд буурай хөгжилтэй орнууд эдийн засгийн даяаршилд оролцох боломжийг

хэрхэн тодорхойлсон вэ?

2. Буурай хөгжилтэй орнууд даяаршихад учирч болох эрсдлүүд юу вэ?

Тайлбар: Үнэлэх аргачлалыг” Багшийн ном. Нийгэм судлал (Сонгон судлах X, XI, XII анги “)

УБ., 2018 номны тухайн бүлгийн Үнэлгээ хэсгээс үзнэ үү.

XI АНГИ Нийгэм судлал

СОНГОН СУДЛАХ : МОНГОЛЫН НИЙГЭМ

Нэг. Нийгмийг салбар хоорондын хандлагаар судлах (Монголын нийгэм”-ийг салбар

хоорондын болон нийгмийн тодорхой ухааны ухааны үүднээс гэсэн 2 хандлагаар судлах тул суралцахуйн зорилтын кодын 11.1. нь салбар хоорондын хандлагын код,11.2. тодорхой ухааны хандлагын код болно.)


1.Нийгмийн хамгааллын тэгш хүртээмж

11.1.1а. Монголын нийгмийн хамгааллын бодлого нь тэгш хүртээмжтэй эсэхэд үнэлэлт өгөх, 11.1.1б. Нийгмийн хамгааллын

тодорхой үйлчилгээний тэгш

хүртээмжид нөлөөлөгч хүчин

зүйлс, үр дагаврын талаар

дүгнэлт гаргах, тэгш

хүртээмжийг сайжруулах санал

дэвшүүлэх.

-Нийгмийн хамгааллын бодлого, тэгш хүртээмж, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээ зэрэг ойлголтуудыг тайлбарлана.

-Нийгмийн хамгааллын үйлчилгээтэй холбоотой жишээ, тохиолдол ажиллана.

-Тохиолдолд тулгуурлан тэгш хүртээмжид нөлөөлөх хүчин зүйлс, үр дагавар, тэгш хүртээмжийг хэрхэн сайжруулах талаар асуудал дэвшүүлэн хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

- Судалгааны материал - Өдөр тутмын сонин,

хэвлэлийн материал

- Багшийн ном. Нийгэм

судлал Уб.,2018 он

2.Хот, хөдөөгийн асуудлууд

11.1.2а. Жишээ, тохиолдол, эх сурвалжид тулгуурлан хот, хөдөөгийн амьдрал, үйл ажиллагаанд гарч буй асуудал, түүний учир шалтгааныг тодруулж тайлбарлах 11.1.2б. Хүн амын шилжих хөдөлгөөнтэй холбоотой хот, хөдөөд тулгамдаж буй асуудлын үр дагаврыг тодорхойлж шийдлийг дэвшүүлэх

-Баримт, мэдээлэлд түшиглэн

монголын нийгэм дэх хот хөдөөгийн

амьдрал, үйл ажиллагааны өнөөгийн

байдлыг ойлгож тайлбарлана.

-Жишээ, тохиолдол, эх сурвалжид

тулгуурлан хот, хөдөөд тулгарч буй

асуудлыг илрүүлж, ярилцах,

тэдгээрийн учир шалтгаан, үр дагавар,


-Статистик мэдээлэл, баримтад

тулгуурлан хүн амын шилжих

хөдөлгөөнтэй холбоотой хот, хөдөөд

тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх

- Монгол хүний хөгжлийн

илтгэл 2015

- Хүний хөгжлийн

илтгэлүүд

- Бүс нутаг, хөдөөгийн

хөгжлийн бодлого

- Монгол улсын

тогтвортой хөгжлийн

үзэл баримтлал-2030

- Статистик баримт,

мэдээлэлүүд

- Багшийн ном Уб.,2018

он

55

арга замын талаар санал бодлоо


-Орон нутагт явуулж буй бодлого,

байгаль орчны онцлогийг хүмүүсийн

амьдрал, үйлдвэрлэлтэй холбон

судалж, орон нутгаа хөгжүүлэх арга

замын талаар эргэцүүлэн ярилцана.


Монголын нийгэм дэх хот хөдөөгийн хүмүүсийн амьдрал, үйл ажиллагаатай холбоотой баримт,

мэдээлэлд тулгуурлан тэдний амьдралын хэв маяг, орчин нөхцөл, ирээдүйн хөгжлийн чиглэл,

бэрхшээл, тулгамдаж буй асуудлыг судлан илрүүлэх, хөгжлийн гарц, арга замыг тодорхойлон

ярилцах замаар асуудлыг судлан ойлгоход багшийн арга зүйгээ чиглүүлнэ.

Хүн амын шилжих хөдөлгөөний шалтгаан, эерэг, сөрөг үр дагаврын талаар тоон мэдээлэл,

судалгааны материал, судлаачдын дүгнэлт, ард иргэдийн санал бодол зэрэг бодит эх сурвалж,

мэдээллийг судлах замаар асуудлыг тодорхойлж шийдлийг дэвшүүлэхэд суралцахуйн үйлийг

чиглүүлэх

Сурагчдын ажиллах мэдээлэл, эх сурвалжийг төрөөс явуулж буй нийгмийн халамж, хамгааллын

бодлого (ажил эрхлэлт, эрүүл мэнд, боловсрол, суралцах хөгжих боломж), эрх зүйн баримт

бичиг, статистик мэдээлэл, орон нутгийн ард иргэдтэй хийсэн ярилцлага, хэлэлцүүлэгийн

тэмдэглэл зэрэг бодит мэдээлэлтэй ажиллуулахад анхаарна.

Амьдрах чадвар болон бусад судлагдахууны хөтөлбөрүүдтэй холбон хичээл төлөвлөнө.

Орон нутгийн төрийн байгууллагааар зочлох, иргэд, олон нийттэй уулзаж ярилцах зэргээр

сургалтын орчныг танхимын бус хэлбэрээр өргөжүүлэх боломжтой.

3.Гэр бүлийн харилцаан дахь шилжилтийн үр нөлөө

11.3а. Нийгмийн шилжилттэй холбоотой гэр бүлийн харилцаанд үүсэж буй асуудлуудыг тодорхойлох 11.3б. Эдгээрээс тодорхой

асуудлыг сонгон судалж, үр

дагаврыг тодорхойлон


дэвшүүлэх

-Гэр бүлийн харилцаанд үүсэж байгаа

асуудлыг баримт мэдээ, эх сурвалжид

тулгуурлан тодорхойлж ярилцана.

-Тохиолдол шинжлэх замаар шилжилт

хөдөлгөөн гэр бүлийн харилцаанд

хэрхэн нөлөөлж байгааг илрүүлэх,

тэдгээрийн учир шалтгаан, үр

дагаварыг тодорхойлно.

-Гэр бүлийн харилцаан дахь тодорхой

нэг асуудлыг сонгон судалгааны үр

дүн, статистик тоо баримтад

тулгуурлан нийгмийн шилжилттэй

холбоотой үүсэн гарч буй асуудлыг

шийдвэрлэх арга замын талаар

саналаа дэвшүүлнэ.

-Нийгмийн шилжилтээс үүдэн бий болж

байгаа гэр бүлийн харилцаан дахь

асуудлыг хооронд нь харьцуулан

судлаж дүгнэлт хийнэ.

- Монгол улсын Үндсэн


- Гэр бүлийн тухай хууль

1999 он

-Гэр бүлийн

хүчирхийлэлтэй тэмцэх

тухай хууль 2004 он

- Д.Тунгалаг Гэр бүлийн ёс

суртхуун, Уб, 2000 он

-Хүүхдийн эрхийг

хамгаалах тухай хууль

1996 он

- О.Өнөрцэцэг Гэр бүлийн

эрх зүй, Уб 2014 он

-Багшийн ном Уб.,2018 он


56

Гэр бүлийн эрх зүйн мэдлэгт тулгуурлан гэр бүлийн хүрээнд үүссэн асуудалд эрх зүйн үүднээс

хандаж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх, тодорхойлох, тайлбарлах, бусдад зөвлөгөө өгөх, эрх зүйн

шийдэл гаргах, тодорхой арга замуудыг сонгож хэрэглэх чадварыг эзэмшүүлэх

Гэр бүлийн эрх зүйн агуулгыг бусад агуулгатай холбон интеграцчлан тайлбарлаж нийгэм,,

эдийн засаг, соёл, олон улсын харилцаатай уялдаатайгаар судлахад анхаараарай..

4.Зах зээл дэх хэрэглэгч

11.1.4а. Хүний хэрэгцээ ба хэрэглээний талаар нэгдсэн ойлголттой болох 11.1.4б. Хэрэглэгчдэд шаардлагатай мэдээллийн эх үүсвэрүүдийг ашиглан тэдгээрээс өөртөө хамгийн чухал гэсэн мэдээллийг олж авах чадвартай болох 11.4в. Хэрэглэгчийн эрх зөрчигдсөн тохиолдолд эрхээ хамгаалах чадварт суралцах

-Дэлгүүрèéн хүнñнèé áүтээгдэхүүнèé шошго, тэмдэгтүүдèéн çорèóлалтûг танèх аялал çохèон áаéгóóлж, áагóóдûн дóнд энэ чиглэлээр АХА, тэмцээн çохèоно.

-Хүнñнèé нэмэлт áүтээгдэхүүн (Å èндекñ) áолон генèéн ººрчлºлттэé áүтээгдэхүүнèé (GMO) талаар мэргэжлèéн хүмүүñтэé ярèлцлага çохèон áаéгóóлна.

-Хүнñнèé хэрэглээнèé норм áа çохèñтоé хэрэглээ, хооллолтûн ñоёлûн талаар матерèал ñóдалж таéлагнана.

-Хүмүүñèéн çºâ, áóрóó хэрэглээ, “Баяр ёñлолûн үеèéн хэрэглээ”, “Баéгалü экологè áа çохèñтоé хэрэглээ” ñэдâээр ярèлцлага мэтгэлцээн çохèон áаéгóóлна.

- Хүнñнèé áүтээгдэхүүнèé шошго, тэмдэгтүүдèéг харóóлñан çóрагт хóóдаñ

- Хүнñнèé хэрэглээнèé норм, норматèâ

- Хэрэглэгчèéн эрхèéг хамгаалах тóхаé Ìонгол óлñûн хóóлü

- Сэдâèéн дагóó çохèон áаéгóóлах тэмцээнèé óдèрдамж Зар ñóрталчèлгаанû

тóхаé Ìонгол Улñûн

хóóлü

- Багшийн ном

Уб.,2018 он


Мэдээллийг ашиглах, түгээх, хадгалах талаар èргэд ººрñдºº харèóцлагатаé áаéж áèе даан ñóралцах нü эрñдлээñ ººрèéгºº хамгаалах, мэдлэг чадâараа дээшлүүлэх гол арга юм гэдэгт суралцахуйг чиглүүлнэ.

Сурагчдын ажиллах мэдээлэл, эх сурвалжийг төрөөс явуулж буй нийгмийн халамж, хамгааллын бодлого (ажил эрхлэлт, эрүүл мэнд, боловсрол, суралцах хөгжих боломж), эрх зүйн баримт бичиг, статистик мэдээлэл, орон нутгийн ард иргэдтэй хийсэн ярилцлага, хэлэлцүүлэгийн тэмдэглэл зэрэг бодит мэдээлэлтэй ажиллуулахад анхаарна.

Амьдрах чадвар болон бусад судлагдахууны хөтөлбөрүүдтэй холбон хичээл төлөвлөнө.

Орон нутгийн төрийн байгууллагааар зочлох, иргэд, олон нийттэй уулзаж ярилцах зэргээр сургалтын орчныг танхимын бус хэлбэрээр өргөжүүлэх боломжтой.

5.Хөдөлмөр эрхлэлт ба ажилгүйдэл

11.1.5а. Монгол улс дахь ажил эрхлэлтийн асуудлыг нийгэм, соёлын өөрчлөлттэй холбон судалж дүгнэлт хийх 11.1.5б. Статистик мэдээлэл,

эх сурвалжид тулгуурлан

ажилгүйдлийг бууруулах арга

замыг орон нутгийнхаа

жишээн дээр хэлэлцэн

шийдвэрлэх хувилбар

дэвшүүлэх

-Монгол улсын статистикийн тоо

баримтад суурилан ажил эрхлэлт,

ажилгүйдлийн түвшинг тооцоолж,

ажил эрхлэлтийн түвшин өсөх, буурах

хандлага, түүнд нөлөөлдөг хүчин

зүйлсийн талаар асуулт дэвшүүлж,

бодит баримтыг шинжлэн хэлэлцэх

-Нийгэм соёлын өөрчлөлт нь хөдөлмөр

эхлэлтэд хэрхэн нөлөөлж буйг судлан

тодорхойлох, дүгнэлт хийж, жишээ

баримтаар тайлбарлах

-Статистикийн болон судалгааны тоо

баримтад тулгуурлан хөдөлмөрийн зах

зээл дээр хамгийн их эрэлт

-Хөдөлмөрийн яам болон

харьяа газар хэлтэсийн

цахм хаягуудаас мэдээлэл

сонгон ашиглах

http://www.mol.gov.mn/

-Улсын бүртгэл,

статистикийн газрын цахим

хаяг http://ubseg.gov.mn/

-Монгол улсын

хөдөлмөрийн төв биржийн

цахим хаягаас мэдээлэл

ашиглах

http://www.mol.gov.mn/

http://ubseg.gov.mn/

57

хэрэгцээтэй байгаа ажил,

мэргэжлүүдийн тухай мэдээлэл

цуглуулж, харьцуулалт хийх

-Хөдөлмөрийн биржээс ажил эрхлэлт,

ажилгүйдэлтэй холбогдох мэдээлэл

цуглуулах, ажилгүйдлийг бууруулах

арга замыг ярилцаж, санал дэвшүүлэх

-Улс төрийн институтүүдийн (

парламент, улс төрийн нам,

сонирхолын бүлэг..) ажилгүйдлийг

бууруулах чиглэлээр хийж буй төсөл

хөтөлбөр, шийдвэрүүдийн талаар

мэдээлэл цуглуулж, тодорхой

үзүүлэлтээр судлан,шинжилгээ хийх

-Гадаад хүчин зүйлсийг ашиглан

ажилгүйдлийг бууруулах ямар арга

замууд байдаг талаар мэдээлэл

цуглуулж, Монгол улсад аль нь

тохиомжтой талаар хэлэлцэх

-Ажилгүй хүмүүст тусалхад зориулж

500 сая төгрөгний тусламжийг ямар

нэгэн байгууллагаас та бүхэнд

үзүүлсэн гэвэл, үүнийг хэрхэн

зарцуулах талаар ангиараа хэлэлцэж,

төсөл боловсруулах

-ЕБС-ийн 11-р ангийн

сурах бичиг, гарын

авлагаас хөдөлмөрийн зах

зээл ба ажилгүйдэлтэй

холбогдох онолын

мэдээлэл

-Өдөр тутмын зарын

сонины мэдээлэл

-Багшийн ном Уб.,2018 он


Хºдºлмºр эрхлэлтèéг эдèéн çаñгèéн оéлголт гэж үçдэг яâцóó оéлголтооñ ñалж, энэ нü олон шèнжлэх óхаанû ñалáар хооронд ñóдлагддаг гэдгèéг áагш та юóнû ºмнº анхаарах шаардлагатаé.

Заавал судлах агуулгаар судлах суралцагчдын нийгэм, нийгмийн харилцаа, эдийн засаг, соёл,

улс төр, эрх зүй, олон улсын харилцааны үндсэн ойлголтыг Монголын нийгмийн асуудлыг тойрч

гүнзгийрүүлэхэд анхаараарай.

Заавал судлах агуулгаар эзэмших суралцагчдын бие даан сурах арга барил, үнэт зүйл,

холбогдох ойлголтыг Монголын нийгмийн асуудлыг тойрч гүнзгийрүүлэн эзэмшүүлэхэд нь

анхаараарай.

6.Мэдээллийн даяаршил

11.1.6а. Орчин үеийн мэдээллийн хэрэгслүүдийг ач холбогдлоор нь эрэмблэж, нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын мэдээллийн даяаршлаас үүсэх нөлөөг тодорхойлох 11.6б. Олон нийтийн

мэдээллийн сүлжээний

хэрэглээ, түүнээс үүдэлтэй

нийгэм, эдийн засаг, соёлын

асуудлуудыг шинжлэн судалж,

үнэлэлт өгөх, санал дэвшүүлэх

-Хүмүүсийн өдөр тутам хэрэглэдэг

мэдээллийн хэрэгслүүдийг (телевиз,

радио, интернет сайт, тогтмол хэвлэл

г.м.) жагсаан бичиж, хамгийн түгээмэл

хэрэглэх байдал, ач холбогдлын

дарааллаар нь эрэмблэж ярилцана.

-Мэдээллийн даяаршлын хэрэглээ (гар

утас, фэйсбүүк, твиттер г.м.), түүний

нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын

эерэг, сөрөг үр дагаврыг багаар болон

хосоор хэлэлцэж, үнэлэлт өгнө.

- Нийгэм дэх мэдээллийн

сүлжээг харуулсан бүдүүвч

зураг

- Холбогдох мэдээллийн

хэрэгслийн төрлүүдийн

зураг, бүдүүвч (телевиз,

радио, тогтмол хэвлэл,

мэдээллийн сайтууд г.м.)

- Хувь хүн мэдээлэл

боловсруулах когнитив

зураглал

58

- Мэдээллийн даяаршилд

холбогдох дүрс бичлэг,

кино сайтууд

www.youtube.com

Багшид зөвлөмж: Мэдээллийн даяаршлын нөлөө, түүнийг зохицуулах олон улсын хамтын

ажиллагааны арга хэрэгсэл, зарчмыг оролцогч бүрийн эрх ашиг, хүртэх ач тус, эрх тэгш болон

ялгаатай байдал зэрэг онцлог, нэмэлт үүрэг зэргийг харгалзан хэрэгжүүлдэг, үнэлдэгийг анхаараарай.

Мөн мэдээллийн даяаршлыг олон талаас нь харуулсан сургалтын хэрэглэгдэхүүн

боловсруулж сургалтандаа ашиглах нь өгөөжтэй болно. Тухайлбал, нийгэм дэх

мэдээллийн сүлжээг харуулсан бүдүүвч зураг, холбогдох мэдээллийн хэрэгслийн

төрлүүдийн зураг, бүдүүвч (телевиз, радио, тогтмол хэвлэл, мэдээллийн сайтууд г.м.),

хувь хүн мэдээлэл боловсруулах ойлголтын зураглал зэргийг өргөн ашиглах нь чухал.

Эдгээрийн талаарх мэдээллийг нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, мэргэжлийн

байгууллага, ном сурах бичгээс ашиглаж болно.

Мэдээллийн даяаршлыг үнэлэх, мэдээлэлд тулгуурлан зөв шийдвэр гаргахад

холбогдох бодитой мэдээлэл цуглуулах, шинжлэх, үр дагаврыг тодорхойлох,

мэдээллийг солилцох талаар тогтоосон хэм хэмжээг баримтлахыг анхаараарай.

Монголын нийгэмд тулгамдаж буй асуудлуудыг Монгол улсын статистикийн тоо баримт,

судалгаанд үндэслэн тооцоолж, нөлөөлж буй нийгмийн хүчин зүйлсийг тодорхойлно

Монголын нийгэмд тулгамдаж буй асуудлуудыг нийгэм, соёл, улс төр, олон улсын

харилцаа, эдийн засгийн шинэчлэл, өөрчлөлттэй холбон судалж дүгнэлт хийнэ.

Жишээлбэл, ажил эрхлэлтийн асуудлыг эрх зүйн ухааны талаас ажил эрхлэлтэд

иргэдийн хөдөлмөрийн эрх зүйн харилцааны тухай мэдлэг, ойлголт нөлөөлдөг эсэхийг

судлан дүгнэлт хийх, эдийн засгийн ухааны талаас нь хөдөлмөрийн биржийн тухай

мэдээлэлд суурилан ажилгүйдэл түүнийг бууруулах арга замыг өөрийн амьдарч буй

орон нутгийн жишээн дээр хэлэлцэн өөрсдийн хувилбарыг дэвшүүлэх, улс төр

судлалын үүднээс нь улс төрийн институтүүдийн( парламент, улс төрийн нам,

сонирхолын бүлэг..) ажилгүйдлийг бууруулах чиглэлээр хийж буй үйл ажиллагаа,

шийдвэрүүдэд шинжилгээ хийх, олон улсын харилцааны онол ,хандлага талаас нь

хөрөнгө оруулалт зэрэг гадаад хүчин зүйлсийг ашиглан ажилгүйдлийг бууруулах арга

замыг судлах гэх мэтээр салбар хоорондын хандлагаар судална.


№ Үнэлгээний зорилт Шалгуур

1 Нийгмийн ухааны

танин мэдэхүйн дагуу

эргэцүүлэх, сэтгэх




present)

1. Өнөөгийн Монголын нийгэмд тулгамдаж буй (нийгмийн тэгш бус

байдал, соёлын дархлааг, даяаршил, ажилгүйдэл, шилжилт

хөдөлгөөн, сүүдрийн эдийн засаг гэх мэт ) асуудлыг нийгмийн бодит

асуудалтай холбон тайлбарлах,

2. Төрийн байгууллагуудаас дээрх асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд

хэрэгжүүлж буй бодлого, төсөл, хөтөлбөр, үйл ажиллагаануудад

боловсруулалт, дүн шинжилгээ хийж, танилцуулах

3. Санаагаа бичгээр болон амаар илэрхийлэхдээ шинжлэх ухааны

хэлийг хэрэглэх

2 Нийгмийн амьдралтай

холбоотой


4. Монгол улсын статистикийн тоо баримтад тулгуурлан монголын

нийгмийн бодит асуудалд буй (нийгмийн тэгш бус байдал, соёлын

дархлааг, даяаршил, ажилгүйдэл, шилжилт хөдөлгөөн, сүүдрийн


59

ур чадварын эзэмшилт эдийн засаг гэх мэт ) нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодорхойлох, үр

дагаварыг таамаглах, бууруулах арга замын талаар байр сууриа


5. Судалж буй асуудлын хүрээнд дүн шинжилгээ хийхдээ тодорхой

баримт нотолгоонд тулгуурлах, үр дүнг тайлбарлах, дүгнэх, үндэслэх;

6. “Экстемп илтгэл” бичих, Ялгаатай байдлын анализ- GAP анализ хийх,

“Постор илтгэл” бэлтгэх, “Зочинтой ярилцлага” “ Мэтгэлцээн”-ий

аргуудаас сонгон хэрэглэх

7. Эх сурвалж, мэдээлэл цуглуулах, сонгох, хэрэглэх;

8. Үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг

сонгох, боловсруулах,

9. Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх;

10. Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлсэн


11. Судалж буй асуудлын хүрээнд бусдын үзэл бодлын ялгаатай байдлыг

хүндэтгэх, нөхдийнхөө саналыг сонсох, хүлээцтэй хандах бүтээлч,

шүүмжлэлтэй хандах, бусдын саналыг баяжуулах, саналаа

дэвшүүлэх

3 Нийгмийн үзэгдэл, үйл

явдлыг сонирхож

судлах, оролцох


12. Монголын нийгэмд тулгамдаж буй (нийгмийн тэгш бус байдал,

соёлын дархлаа, даяаршил, ажилгүйдэл, шилжилт хөдөлгөөн,

сүүдрийн эдийн засаг гэх мэт ) асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн ямар

санал санаачилга, бодит хөшүүрэг байгаа талаар өөрсдийн саналыг

дэвшүүлж буй эсэх

13. Өөрийн үзэл бодолдоо тууштай үнэнч байх, үндэслэлтэй хамгаалах


Даалгавар 1. 2005-2006 он, 2011 болон 2012 онд 2000 гаруй хүний дунд явуулсан

социологийн судалгаануудын үр дүнд тулгуурлан хот, хөдөөгийнхний өрх амьдралдаа өгсөн

үнэлгээнд асуултын дагуу дүн шинжилгээ хийх

Өрхийн амьдралын үнэлгээ

Оршин

суугаа газар

Хангалуун Дутагдаж

гачигдах

юмгүй

Өмсөх

идэхээ

болгодог

Хоолоо

болгоод,

бусад

зүйлд

хүрдэггүй

Юм юмаар

гачигддаг

Өлөн

зэлмүүн

амьдардаг

Хот 2,1 13,2 38,9 36,2 8,0 1,4

Хөдөө 1,5 11,5 36,9 34,5 11,7 4,0

Судлагдсан өрхийн 73,7 хувьд нь нэгээс доошгүй ажилгүй хүн байсан бөгөөд тэдний 77 хувь нь болох

1151 хүн ажил эрж байна гэж хариулжээ. Ажил эрж буй хүмүүсийн 15 хувь нь ажлын байр олдоно

гэсэн бол үлдэх 85 хувь нь ажил олдохгүй байна гэжээ. Хотын төвд оршин суугчдын 48,3 хувь, сумын

төвийнхний 82,8 хувь нь үнэхээр ажилд оръё гэж бодсон ч ажил олдохгүй байна гэжээ.

Монголын нийгмийн өөрчлөлт. УБ.2013. 189 дэх тал

Асуулт Хариулт

Судалгааны дүн ямар асуудлыг илтгэн

харуулж байна вэ?

60

Хот, хөдөөгийнхний амьдралаа үнэлсэн

байдал хэр зэрэг ялгаатай байна вэ?

Дүгнэлт хийгээрэй

Ажил, хөдөлмөр эрхлэх боломж нөхцөл

хэр зэрэг ялгаатай байна вэ? Эдгээр

ялгаанд нөлөөлж буй хүчин зүйлсэд юу

юу багтах вэ?

Хот хөдөөгийн ялгаатай байдлаас гарч

болох үр дагаварыг тоочин тайлбарлана

уу?

Даалгавар 2: Дараах зургийг ажиглан тус бүрийн утга санаа, илэрхийлж буй асуудлыг

тодруулан асуудал дэвшүүлэн тайлбарлан бичээрэй.

Даалгавар 3: Дээрх гурван зургийг тус тусад нь асуудал дэвшүүлэн тайлбарласан бол одоо

энэ гурван зургийн харилцан хамаарлыг олж, үндэслэлийг тайлбарлаарай.

1.......................................................................................................................................................

2......................................................................................................................................................

Даалгавар 4: Дараах тохиолдлыг уншаад асуултын дагуу шинжлэн, асуудлыг шийдэх

оновчтой арга боловсруулах төлөвлөгөө гаргах хамгийн чухал гэж үзэж байгаа 1-2 шалтгаан,

арга замыг тэмдэглэн бичиж, бусадтай саналаа солилцоорой.

Тохиолдол

Төрсөн ах дүү хоёрын аав нь 1994 онд, ээж нь 2001 онд нас барсан тул тэд бүтэн өнчин үлдэж

61

ээжийнх нь ах болох “У” асран хамгаалагчаар тогтоогджээ. Гэвч “У” нь хүүхдүүдэд анхаарал халамж

төдий л сайн тавьдаггүй, тэднийг гадуурхаж байсны улмаас түүний том ах нь гэр орноосоо дайжин хэд

хоногоор сураггүй алга болдог байжээ. Тэрээр тухайн нутаг дэвсгэрт байгаа хараа хяналтгүй хүүхдийн

бүртгэлд орсон төдийгүй түүний дүү ч “У”-гийн гэрт хамт амьдрахад хүндрэлтэй болсон.


Бүтэн өнчин 2 хүүхдийн эрх ашгийг хэрхэн

хамгаалах вэ? Энэ нөхцөлд хэрэгжүүлэх

хамгаалалтын арга, хэлбэрийг тодорхойлж

түүний онцлогийг хуулийн холбогдох заалтыг

иш татаж тайлбарлана уу?

Тэдгээрийг “хүнд нөхцөлд байгаа хүүхэд” гэж

үзэх үү? Хамгаалалтын ямар арга хэлбэрээр

тэдний эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах вэ?

Асран хамгаалагч болох “У”-гийн үйлдэлд

дүгнэлт хийнэ үү.

Уг тохиолдлын гол асуудал болсон зүйл

түүний шалтгаан нь юу вэ?

Таны бодлоор асуудлыг шийдвэрлэх ямар

арга зам байна вэ?

Даалгавар 5: Эхийг уншиж, асуултын дагуу шинжлээрэй

Хурд

XXI зуун бол мэдлэг, мэдээллийн зуун. Мэдээллийн эрин. Мэдээлэл нь дэлхий ертөнцийг асар

хурдтайгаар нэгдэн нягтрууллаа. Ийм нэгдэл нягтралыг даяаршил хэмээн нэрлэх ба дэлхийд

хуримтлуулсан, хуримтлуулж буй мэдлэг мэдээллийг хоёр үе шатаар ангилан авч үзжээ. Профессор

Чой Паулынхаар бол Адамын үеэс дэлхийн II дайн хүртлэх хүн төрөлхтөний хуримтлуулсан олон

мянганы тэр мэдлэг мэдээллээс II дайнаас хойшхи 70 орчим жилд хуримтлагдсан мэдлэг мэдээлэл нь

илүү их аж. Хүмүүс хэт завгүй болсон нь эдүгээ хурдтай түгж тархаж буй мэдлэг мэдээллийг гүйцэх,

үгүйдээ хол хаягдахгүй байхтай нь холбоотой. Мэдлэгийн цар хүрээний насны богиносолт гэдгийг

профессор Чой их өвөрмөцөөр, гаргаж маш энгийнээр тайлбарлав. Жишээ нь, 1960 онд ХААИС

төгсчээ гэж бодъё, тэр нөхөр тэтгэвэртээ гаран гартлаа санаа амар ажиллаж амьдраад айх аюулгүй

өнгөрдөг байж. Өөрийгөө хөгжүүлэх онцын шаардлага тулгарахгүй гэсэн үг. Учир нь мэдлэгийн цар

хүрээ урт настай байснаас тэр. 1970 онд техникийн их сургууль төгссөн хүн мөн нэгэн адил өөрийгөө

хөгжүүлэх онцын шаардлага гардаггүй байв. Тэтгэвэртээ гартлаа зовлон багатай ажилланаа гэсэн үг.

Гэтэл 1980-аад оноос мэдлэгийн нас богиносож эхэлжээ. Амьдралын баталгаа 45 нас хүртэл, цаашаа

өөрийгөө хөгжүүлэхгүй бол явахгүй болжээ. Их хурдтай хямрал ойртож буйг 1980-аад он хүмүүст

мэдрүүлж өгчээ. 1960 оных 60 хүртлээ, 1970 оных 50 хүртлээ, 1980 оных 45 хүртлээ ажиллаж болдог

байсан бол 1990 оны мэргэжилтэн хичнээн онц төгсгөөд 5 жил ажиллав уу үгүй юү, өөрийгөө хөгжүүлэх

ацан шалааны өмнө тулж очив оо. Олж авсан мэдлэгийн чинь нас огцом богиносчээ гэсэн үг. Эдүгээ

хэрэв Та өөрийгөө хөгжүүлэхгүй л бол их сургууль төгсгөөд 10 жил хүрэв үү, үгүй юү ажилдаа гологдож,

7-8 жилийн дараа өөр газар бараадсан нь дээр болдог үе иржээ. Ихээхэн хичээл зүтгэл гарга гэсэн

үг.

Одоогийн шаардлага юу билээ. Хэрэв Та нэр төртэй ажил олж хийе л гэвэл их сургуулийн

дипломоос гадна гүйлгэн ухаантай, пентиумаас өндөр түвшинд хурдтай сэтгэдэг байх шаардлагатай

болж байна. Залуу боловсон хүчин гээд нас заагаад байдаг нь цаанаа учиртай. Мэдлэг мэдээлэл хэт

хурдтай хөгжиж буй тул шинэ соргог мэдлэгийг хурдан гүйцэж чадах залуу хүнийг нийтээрээ

хүсэмжилдэг болсных. Одоо бол 35 нас хүрээ л бол тэтгэвэрт гартлаа яана даа хэмээн зовинодог

болсон байна. Хэдий Та бүх чадлаараа сурч хөдөлмөрлөж байгаа ч мэдлэгийн нас дэндүү богино

болсон тул гүрийгээд байхаас аргагүй. Ингээд дэлхий даяараа насан туршийн боловсролын бүтэц,

тогтолцоо руу оров. Дээр үед бол тогтсон хугацаанд (залуудаа) боловсрол эзэмшсэн бол хангалттай

62

гэж тооцогдож байсан тэр түүх хуучирлаа. Одоо насан туршдаа сурахаас аргагүй болжээ. Сурснаа

байнга шинэчлэн, шат ахиулж, байнга шинийг сурч боловсрохоос өөр замгүй.

Мэдлэгийн хувьсгал энэ зууныг нөмөрлөө. Ихээхэн хурдтай идэвхтэйгээр эл хувьсгал өрнөлөө.

Эл хувьсгал ашиг тусаас гадна аюул дагууллаа. Маш олон хүн энэ хувьсгалд хөлөө, ухаанаа алдлаа.

Эл хувьсгал их хурдаар дэлхий ертөнцийг холбож, маш нарийн холбоосоор хүн төрөлхтөнийг боймлож

авчээ. Энэ нь дэлхийн ертөнцийг асар хурдтайгаар нэгдэн нягтруулж, дэлхий аажмаар нэгдэн нэгдсээр

нэг тогтолцоотой болох ба хүн ард тэр тогтолцооныхоо эрхшээлд улам бүр орох юм байна. Мэдлэг

мэдээлэл нь амьдрал аж төрлийг илүү хялбар дөхөм болгосон боловч илүү түвэгтэй, завгүй,

асуудалтай болгожээ. Баригдмал зүйлээс чөлөөтэй болох бус харин ч илүүгээр эрх чөлөөгөө хүлүүлж

байна.

(Проф.Д.Баярхүү http://bayarkhuu.niitlelch.mn/content/6522.shtml )

Даалгавар Гүйцэтгэл

ХХI зуун мэдлэг, мэдээллийн зуун

болох талаар өөрийн үндэслэгээ

болгож 3-аас доошгүй бодомжийг

томьёолно уу.

Мэдлэг, мэдээлэл асар хурдан

шинэчлэгдэж байгаагаас хувь хүн,

ажилтнуудад ямар бэрхшээл учирч

байна вэ? Бэрхшээлийг гэтлэх талаар

байр сууриа илэрхийлнэ үү?

Мэдлэг, мэдээллийн зуунд өөрийгөө

хэрхэн боловсруулах вэ? Таны бодол,

үнэлэлт?

“Мэдээллийн нийгэм” гэсэн сэдвээр

илтгэл бичиж, багаар мэтгэлцээрэй

Сорил:

Сорилыг гүйцэтгэх аргачлал: Сорилыг анхааралтай уншаад зөв хариуны өмнөх дугаарыг

дугуйлан тэмдэглээрэй.

1. Нийгмийн сүлжээний онолын тухай ойлголт аль нь вэ?

а.Олон тооны хэрэглэгчид хоорондоо мэдээлэл солилцох, мэдээллийн эх сурвалжид нэвтрэх

боломжийг хангадаг тогтолцоо

б.Нийгмийн гишүүдийн хооронд бий болсон харилцаа холбоо, харилцан үйлдлийн тогтолцоо

в.Нийгмийн гишүүдийг холбож байгаа уялдаа холбооны объектив бодит хэлбэр, загвар

г.Дээрх бүгд зөв

Тайлбар: Үнэлэх аргачлалыг” Багшийн ном. Нийгэм судлал (Сонгон судлах X, XI, XII анги “)

УБ., 2018 номны тухайн бүлгийн Үнэлгээ хэсгээс үзнэ үү.

Хоёр. Нийгмийн асуудлыг нийгмийн тодорхой ухааны үүднээс судлах (Монголын

нийгэм”-ийг салбар хоорондын болон нийгмийн тодорхой ухааны ухааны үүднээс гэсэн 2 хандлагаар судлах тул суралцахуйн зорилтын кодын 11.1. нь салбар хоорондын хандлагын код,11.2. тодорхой ухааны хандлагын код болно.)

http://bayarkhuu.niitlelch.mn/content/6522.shtml

63



1. Ядууралд хүргэх гол

шалтгаан юу вэ?

11.2.1а. Ядуурлын учир шалтгааныг тайлбарлах онолын хандлагуудыг судлах 11.2.1б. Судалгааны эх

сурвалжийг шинжлэн, Монгол

дахь ядуурлын шалтгааны

талаар тодруулан, ядуурлыг

бууруулах талаар өөрийн

хувилбарыг дэвшүүлэн

хамгаалах.

-Баримт, мэдээлэлд тулгуурлан ядуурлын

шалтгааныг тайлбарлах онолын үзэл

хандлагуудыг судлан ойлгоно.

-Жишээ, тохиолдол, судалгааны

материалыг шинжлэх замаар ядуурлын

шалтгаан, үр дагаврыг тодорхойлно.

-Ядуурлыг бууруулах арга замын талаар

хувилбар дэвшүүлэн танилцуулна.

-Ядуурлыг бууруулахад төрөөс баримталж

буй бодлогын болон эрх зүйн баримт бичгийг

судлан асуудлыг шийдвэрлэх арга замын

талаар хүмүүст (орон нутгийн удирдлага,

иргэд, олон нийт гэх мэт) санал бодлоо


- Багшийн ном.

Нийгэм судлал

(Сонгон судлах X, XI,

XII анги “) УБ., 2018

- Ядууралтай холбоотой

онолын үзэл

хандлагуудын тайлбар

- Монгол хүний

хөгжлийн илтгэл 2015

- Хүний хөгжлийн

илтгэлүүд

- Бүс нутаг, хөдөөгийн

хөгжлийн бодлого

- Монгол улсын

тогтвортой хөгжлийн

үзэл баримтлал-2030

- www.1212.mn цахим

хуудас

- Статистик баримт,

мэдээлэлүүд


Судалж буй асуудалтай холбоотой онолын үзэл хандлагууд, баримт, мэдээллийг судлах замаар

ядууралд хүргэсэн шалтгаан, үр дагавар, шийдэх арга замын талаар өөрийн хувилбарыг

дэвшүүлэн хамгаалах үйл ажиллагааг хөтлөн явуулахад багш арга зүйгээ чиглүүлнэ.

Ядууралд хүргэх гол шалтгаан юу вэ? асуудалтай холбоотой онолын хандлагууд, бодлогын

баримт бичиг, статистик мэдээлэл, судалгааны материал, судлаачдын дүгнэлт, иргэдийн санал

бодол, ярилцлага, хэлэлцүүлэгийн тэмдэглэл зэрэг бодит эх сурвалж, мэдээллийг асуудлыг

судлан тодорхойлох гол хэрэглэгдхүүн болгон ашиглана.

Ядуурлын асуудлыг нийгмийн ухааны салбар шинжлэх ухаан дундын (нийгэм, эдийн засаг,улс төр,

соёл судлал, олон улсын харилцаа гэх мэт )хандлагаар судлахаар төлөвлөнө.

Амьдрах чадвар болон бусад судлагдахууны хөтөлбөрүүдтэй холбон хичээлээ төлөвлөнө.

Орон нутгийн төрийн байгууллагаар зочлох, иргэд, олон нийттэй уулзаж ярилцах, хэлэлцүүлэг

өрнүүлэх, судалсан үр дүнгээ танилцуулах зэргээр сургалтын орчныг танхимын бус хэлбэрээр

өргөжүүлэх боломжтой.

2.Хүүхдийн нийгэмшилд кино ямар нөлөөтэй вэ?

11.2.2а. Хүүхдийн нийгэмшилд нөлөөлөгч агентуудын үүрэг, нөлөөг насны онцлогтой холбон тайлбарлах, 11.2.2б. Хүүхдийн

нийгэмшилд киноны үзүүлэх

эерэг, сөрөг нөлөөг

тодорхойлох, болзошгүй

эрсдлээс өөрийгөө болон

-Хүүхдийн нийгэмшилд нөлөөлөгч

агентуудыг нэрлэх, үүрэг, нөлөөг судалж

хүүхэд бүрийн насны онцлог, сонирхолтой

холбон тайлбарлана.

-Жишээ, тохиолдол, судалгааны

материалыг шинжлэх замаар хүүхдийн

нийгэмшилд киноны үзүүлэх эерэг, сөрөг

нөлөөг тодорхойлно.

-Энэ талаар гарч болзошгүй эрсдлээс

өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах тухай

санал, санаачилга дэвшүүлнэ.

Эх сурвалж, баримт

мэдээлэл, үзэл

баримтлалууд

Бодлогын болон эрх зүйн

баримт бичгүүд

Багшийн ном. Нийгэм

судлал (Сонгон судлах

X, XI, XII анги “) УБ.,

2018

64

бусдыг хамгаалах тухай

санал дэвшүүлэх.

-Хүүхдийн нийгэмшилд гэр бүл, найз нөхөд,

эцэг эхийн үүрэг оролцоо чухал болох

талаар ярилцлага өрнүүлнэ.

-Хүүхдийн нийгэмшилд нөлөөлөгч

агентуудын үүрэг, нөлөөг сайжрууулах

талаар төрөөс баримталж буй бодлогын

болон эрх зүйн баримт бичгийг судлан

асуудлыг шийдвэрлэх арга замын талаар

хүмүүсд (орон нутгийн удирдлага, иргэд,

олон нийт гэх мэт) санал бодлоо



Хүүхдийн нийгэмшилд нөлөөлөгч агентууд (гэр бүл, найд нөхдийн бүлэг, хүүхэд гэр бүлийн

хөгжлийн төв, төрийн бус байгууллагууд) - ын үүрэг, нөлөөг судлан илрүүлэх, өөрийнхээ болон

бусдын хөгжлийг агентуудын үйл ажиллагаагаар хэрхэн хангах боломжтой, киноны эерэг, сөрөг

нөлөөлөл, болзошгүй эрсдэлээс өөрийгөө болон бусдыг сэргийлэх талаар арга ухаанд

суралцахад нь үйл ажиллагааг чиглүүлнэ.

Судалж буй асуудалтай холбоотой төрөөс баримтлах бодлогын болон эрх зүйн баримт бичиг

судлан шинжлэх замаар хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн өрнүүлнэ. Тухайлбал, хэрэгжилтэд (манай

сургууль, орон нутагт, улсад)

Хүүхдийн нийгэмшилд киноны үзүүлэх эерэг, сөрөг нөлөөг тодорхойлох, эрэмбэлэх, болзошгүй

эрсдлээс өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах тухай санал дэвшүүлэх, өөрийн үзэл бодлоо

илэрхийлэх, хувилбарыг бусдад танилцуулах зэрэг бүтээлч үйлд чиглүүлнэ.

Судалж буй асуудлын талаар баримт, мэдээлэл, дүрс бичлэг, кино сан, архивын материал,

судлаачдын дүгнэлт бодит эх сурвалжид тулгуурлан суралцахуйгаа хөтлөхөд чиглүүлнэ.

Судалж буй асуудлын хүрээнд гэр бүл, найз нөхөд, эцэг эхийн үүрэг оролцоо чухал болох талаар

ярилцлага өрнүүлнэ.

www.legalinfo.mn зэрэг цахим хаягаас судалж буй асуудалтай холбогдох эх сурвалжийг хайх,

сонгох, боловсруулахад сурагчдын бие даах ажлыг чиглүүлэх боломжтой.

Судалсан зүйлийнхээ хүрээнд төсөл бичиж хамгаалах, тайлан, илтгэл бичих, мэтгэлцэх, постор

бэлтгэх зэрэг бүтээлч үйлд чиглэсэн даалгавраар сурагчдын суралцахуй, бие даалтыг үнэлэх

боломжтой.


№ Зорилт Шалгуур

I Судалсан агуулгын






present);

1. Ядуурлын учир шалтгааныг тайлбарлах онолын хандлагуудыг судлах,

2. Судалгааны эх сурвалжийг шинжлэн, Монгол дахь ядуурлын

шалтгааны талаар тодруулан, ядуурлыг бууруулах талаар өөрийн

хувилбарыг дэвшүүлэн хамгаалах

3. Илтгэх ярих, мэтгэлцэх, хэлэлцүүлэг өрнүүлэхдээ ядуурал, ядуурлын

шалтгаан, үр дагавар зэрэг тулгуур ойлголтуудыг жишээ баримтаар

тайлбарлах, зөв оновчтой хэрэглэх,

4. Санаагаа бичгээр болон амаар илэрхийлэхдээ шинжлэх ухааны

хэлийг хэрэглэх,

65

II Судалсан агуулгатай


ажиллах ур чадварын

эзэмшилт;

5. Судалж буй асуудлын талаар баримт, мэдээлэл, дүрс бичлэг, кино

сан, архивын материал, судлаачдын дүгнэлт бодит эх сурвалжийн

утгыг тайлбарлах,

6. Судалж буй асуудлаа нотлоход шаардлагатай мэдээллийг сонгож,

хэрэглэх,

7. Шаардлагатай эх сурвалж, мэдээлэл цуглуулах, сонгох, хэрэглэх;

8. Үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг

сонгох, боловсруулах,

9. Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх;

10. Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн


11. Хичээл дээр бусдын үзэл бодлын ялгаатай байдлыг хүндэтгэх,

бүтээлч, шүүмжлэлтэй хандах, бусдын саналыг баяжуулах, саналаа

дэвшүүлэх, эерэгээр харах

III Судалсан агуулгыг




12. Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн ухааны чиглэлийн үйл

ажиллагаанд оролцох санал гаргах

14. Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө гаргах

15. Бусдад эерэгээр нөлөөлөх, бусдын санал бодол, сонирхолын ялгаа,

эрхэм зэргийг хүндэтгэх,

16. Өөрийн үзэл бодолдоо тууштай үнэнч байх, үндэслэлтэй хамгаалах


Даалгавар 1. Судалгааны үр дүнд тулгуурлан дараах асуултын дагуу дүн шинжилгээ

хийгээрэй.

Асуулт:

- Энэхүү судалгаа ямар асуудлыг илтгэн харуулж байна вэ?

66

- Хот, хөдөөгийн хүмүүсийн ядуурлын хамралтын хувь зэрэг ялгаатай байна вэ?

- Эдгээр ялгаанд нөлөөлж буй хүчин зүйлсэд чиний бодлоор юу юу багтах вэ?

- Ядуурлын шугамын өөрчлөлтөд үндэслэн тайлбар бичнэ үү.

Тайлбар бичих хэсэг:

.....................................................................................................................................................................

....

Даалгавар 2. Мэдээллийг уншаад ядуурлын шалтгаан, үр дагавар, шийдэх арга замыг

“Асуудлын мод”-оор дүрслэн бичих бөгөөд ядуурлыг бууруулах арга замыг төлөвлөсөн үйл

ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулан танилцуулна уу. Хүснэгт 1-ийг ашиглаарай.

Бидэнд "ядуурал" асуудал болж байна.

Дэлхийн аль ч улс оронд ажил хөдөлмөр эрхлэлтийг ядуурлаас гарах гол арга зам гэж үздэг.

Ядуу хүмүүс цорын ганц үндсэн баялаг эзэмшдэг. Тэр нь ажиллах чадвар. Ядуус энэ баялгаа

хэрхэн үнэ хүргэж “худалдах”-аас амьдрал ахуйгаа өөд татах боломж хамаарна. Тэгвэл

судалгаанаас харахад ядуусын дийлэнх нь бас ч зүгээр суусангүй, ямар нэг эдийн засгийн

үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж. Гэвч ажиллаад авч байгаа цалин хөлс бага, тэр нь амьжиргаанд

нь хүрэлцдэггүй нь ядуурлаас гарч чадахгүй байгаагийн нэг шалтгаан болжээ. Монголын

ядуучуудад тулгарч байгаа, ядуурлын төвшин дорвитой буурахгүй байгаа нэг шалтгаан нь

ингэж ажил эрхлэлтийн тоо, ажлын байр нэмэгдэж буйгаас хамаарахгүй харин цалин

хөлсний хэмжээ бага байгаатай холбоотой юм.

Байдал ийм тул гадаадаас оруулж ирдэг ажиллах хүчний урсгалыг сааруулах, илүү өндөр

цалин хөлстэй ажлын байруудад монголчуудыг ажиллуулахад чиглэсэн бодлого хэрэгтэй.

Иргэдэд нарийн мэргэжил эзэмшүүлэх сургалт, хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх, гадаадад

ажиллаж сурч байгаа өндөр мэргэжилтэй хүмүүсээ эх оронд нь татан авчрах арга хэмжээ

хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Ядуурлыг сааруулахгүй байгаа бас нэг шалтгаан нь хэт

хавтгайрсан халамж. Халамжид зарцуулсан мөнгө инфляцийг хөөрөгдөж, бараа,

үйлчилгээний үнэ өсгөдгөөс хүн амын орлого багатай хэсэгт нэмэр бус нэрмээс болох

шинжтэй болжээ. Тиймд нийтийг хамруулж хавтгайруулсан бус алс бөглүү хязгаар нутгийн

малчид, хүн амын халамж үнэхээр шаардлагатай эмзэг хэсэгт чиглэсэн тусгай арга хэмжээ

авч, бусад иргэдийн боловсрол, мэргэжлийг дээшлүүлж цалин орлого сайтай салбарт

ажиллуулах нь чухал болно.

Эх сурвалж: http://www.news.mn/r/71747

http://www.news.mn/r/71747

67

Зураг 1: Асуудлын мод

Хүснэгт 1: Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний загвар

Үйл ажиллагааны нэр:

Зорилго:

Хүрэх үр дүн

Хүрэх үр

дүн

№ Төлөвлөсөн үйл

ажиллагаа

Хугацаа Хэн хариуцах Хамрах

хүрээ

Биелэлт, үр дүн

1

2

3

4

5

Шийдэх арга зам

68

Даалгавар 3: Ядуурлын учир шалтгааныг тайлбарлах онолын хандлагуудад өргөн

хэрэглэгддэг дараах тодорхойлолтын утга санааг шүүн тунгааж, тодорхой жишээ авч

тайлбарлаарай.

Тайлбар

Ядуурал бол

Даалгавар 4: Дараах мэдээллийг уншаад ядууралд хүргэж буй хүчин зүйлийг чухлаас чухал

бус руу эрэмбэлэн бичиж үндэслэлийг тайлбарлана уу.

Мэдээлэл

1989 онд Мери Месенжер Девиэс “Зурагт хүүхдэд сайн зүйл үү?” гэдэг номдоо зурагтаар үзүүлдэг

балмад явдлууд хүүхдүүдэд ямар нөлөө үзүүлдгийг анхааран судалжээ. Энд цочирдох, цагаатгах,

мэдрэмжгүй болох гэсэн дэлгэцийн балмад явдлын гурван зөрчилтэй явдлын нөлөөг авч үзжээ.

Цочирдол гэдэг бол хүмүүс илүү мэдрэмтгий болох үйл явц юм. 1960-аад оны сүүлч, 70-аад оны

эхээр Америк хүмүүс бараг орой болгон зурагтын мэдээгээр биет аллагын үйлдлийг үзэх болжээ.

Тэдэнд Вьетнамын дайныг өмнөх ямар ч дайныг үзүүлээгүй аргаар харуулжээ. Америкчууд иргэд ба

цэргүүдийн зовлонг үзээд мэдрэмтгий болж энэ цочирдол, жигшил зэвүүцэл нь америкийн цэргийг

татаж авахад хүргэсэн нийтийн эсэргүүцэл өрнөхөд тусалжээ.

Цагаатгал гэдэг бол бид сэтгэл хөдлөлөө сулруулах, арилгах үйл явц юм. Дэлгэцээр балмад явдал

үзэх нь бид балмад сэтгэл хөдлөлөө гэм хоргүйгээр бууруулах юм уу, арилгахад тус болдог учраас

сайн зүйл гэж хэлдэг хүмүүс бий. Бид тэдгээрийг уран сэтгэмждээ эдэлж өнгөрдөг гэнэ.

Мэдрэмжгүй болох гэдэг бол нэгэн цагт бид хүний зовлонд мэдрэмжгүй болох үйл явцыг хэлнэ.

Балмад хөтөлбөрүүдийг үзэх нь бидэнд ийм нөлөө үзүүлж болно. Бид хүний зовлонг мэдрэх чадвараа

алдаж, балмад явдал нь бидний хүсдэг хэвийн зүйл мэт итгэдэг болчихож магадгүй юм. “BOZO

тоглоом” гэдэг алдарт туршилт мэдрэмжгүй болох энэ нөлөөг нотолжээ. Бага насны хүүхдүүдэд том

тоглоом руу хүүхдүүд алх барин довтолж байгааг харуулсан кино үзүүлжээ. Дараа нь яг кинонд

үзүүлсэнтэй адил тоглоом бүхий өрөөнд хүүхдүүд юу хийхийг ажигласанд олон хүүхэд дэлгэцээр

үзсэнтэйгээ адил балмад авирласан байна.

Шийдвэрлэх асуудал:

1. Баг бүр зурагтаар үзүүлдэг сөрөг мэдээлэл, киноноос болж цочирдол, цагаатгал, мэдрэмжгүй болж байгаа нэг тохиолдол, жишээг сонгож ярилцаарай

2. Та нарын сонгосон тохиолдол, жишээ аль нөлөөлөлд хамаарах вэ? Яагаад? 3. Хүмүүсийн ёс суртахуунлаг байдлыг дээшлүүлэхийн тулд телевизүүд юу хийгээсэй гэж бодож

байна? Асуудал дэвшүүлсэн Постор илтгэл бичиж танилцуулаарай. 4. Илтгэл бичихдээ дараах зураглалын дагуу бичнэ үү. (Асуудал-Шалтгаан-Үр дагавар-Шийдэх

боломж)

69

Ажиллах заавар:

Хамгийн чухал гэж бодсон 1

зүйлийг 1-рт, 2-рт 2 зүйл, 3-

рт 3 зүйл, 4-рт 2 зүйл, 5-рт 1

зүйлийг шаталсан хэлбэрээр

бичнэ.

Өөрийн бичсэнийг бусадтай

харьцуулан ярилцаж,

дугаарласан зүйлээ адил

болгох, эсвэл өөр байгаагийн

учрыг жишээ, баримтаар

нотлоорой.



СОЁЛ


1.Даяаршлын нөхцөлд үндэснийхээ дархлааг хэрхэн хадгалж үлдэх вэ?

11.2.1а. Жишээ, тохиолдол, эх сурвалжид тулгуурлан үндэсний өв соёл бол тухайн үндэстний дархлаа болдог гэдгийг нотлон тайлбарлах 11.2.1б. Соёл уламжлалтайгаа холбогдох, үндэснийхээ дархлааг бэхжүүлэхэд эх хэлний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох, хамгаалах талаар өөрийн хувилбарыг дэвшүүлэх

-Үндэсний өв соёл бол тухайн

үндэстний дархлаа нь болдог

гэдгийг жишээ, тохиолдолтой

ажиллах замаар нотлон


-Үндэсний дархлааг бэхжүүлэхэд

эх хэлээ мэдэхийн ач холбогдол

үнэ цэнийг тодорхойлох, түүх,

соёлыг өвлөн авах болон бүтээн

байгуулахын ач холбогдлыг

ярилцана.

-Эх сурвалж, мэдээлэл, жишээ

тохиодолд тулгуурлан хотжилт,

даяаршлаас хамааран уламжлалт

амьдрах ёс, соёл хэрхэн

өөрчлөгдөж байгааг судалж шүүн

хэлэлцэнэ.

Эх сурвалж, баримт мэдээлэл, үзэл

баримтлалууд

Соёлын бодлогын баримт бичгүүд

Нийгэм, соёлын хөгжил, хүмүүсийн

аж амьдралд түүхэн гавьяа

байгуулсан хүмүүс болон өнөө үед

уламжлагдан ирсэн соёлын өвийн

тухай мэдээллүүд

Домог хууч яриа, уран зохиол,

бичгийн соёлын эх сурвалж,

дурсгалууд

Төрөөс баримтлах Монгол хэлний

хууль

“Монголын нууц товчоог мөнхөд

эрхэмлэн дээдлэх” тухай Монгол

улсын ерөнхийлөгчийн 23 дугаар

70

-Үндэснийхээ соёлын онцлог,

түүгээр бахархах, дээдлэхийн

учрыг тайлбарлах, өөрийн үнэлэлт

дүгнэлт өгнө.

-Морин хуур, Монголын нууц

товчоо зохиолыг дээдлэх талаар

Ерөнхийлөгчийн зарлигийн

хэрэгжилтэд (манай гэр бүлд,

сургууль дээр, орон нутагт, )

шинжилгээ хийнэ.

зарлиг 2004 оны 2 дугаар сарын 18-

ны өдөр Улаанбаатар хот

Ерөнхийлөгчийн шийдвэр

Морин хуураа дээдлэн, дэлгэрүүлэх

тухай Монгол улсын ерөнхийлөгчийн

17 дугаар шийдвэр

2002 оны 2 дугаар сарын 11-ний

өдөр Улаанбаатар хот


Үндэсний дархлааг бэхжүүлэхэд өв соёл дархлаа болдог, эх хэлээ мэдэхийн ач холбогдол үнэ цэнийг

тодорхойлох, түүх, соёлыг өвлөн авах болон бүтээн байгуулахын ач холбогдлыг тайлбарлан

ярилцахад үйл ажиллагааг чиглүүлнэ. Тухайлбал, Монгол хэл,бичгийн шалгалтыг ЕБС төгсөгчдөөс

авдаг болсоны ач холбогдол сэдвээр ярилцах,

Даяаршлын нөхцөлд үндэснийхээ дархлааг хадгалж үлдэхэд чиглэсэн төрөөс баримтлах бодлогын

болон эрх зүйн баримт бичиг судлан шинжлэх замаар хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн өрнүүлнэ. Тухайлбал,

Морин хуур, Монголын нууц товчоо зохиолыг дээдлэх талаар Ерөнхийлөгчийн зарлигийн

хэрэгжилтэд (манай гэр бүлд, сургууль дээр, орон нутагт, )

Үндэснийхээ дархлааг бэхжүүлэхэд эх хэлний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох, хамгаалах талаар

өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, хувилбарыг дэвшүүлэх зэрэг бүтээлч үйлд чиглүүлнэ.

2.Соёлын үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх замаар улс орон хэрхэн хөгжиж болох вэ?

11.2.2а. Монголын уламжлалт өв соёлыг үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чиглэлээр хөгжүүлэх, сурталчлан таниулах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгцээ, шаардлагыг тодорхойлох 11.2.2б Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чиглэлээр төсөл бичиж хамгаалах

-Монголын соёлын үйлдвэрлэлийн өнөөгийн

байдал, чиг хандлага, асуудлын онцлог

талыг харьцуулж, ойлгоно.

-Улс орны соёлын бодлогын ач холбогдол,

үүргийг тодорхойлон тайлбарлана.

-Монгол ахуй, уламжлалт өв соёлоо

хөгжүүлэх, сурталчлахын тулд шийдвэрлэх

шаардлагатай асуудлуудыг илрүүлэх,

шийдвэрлэх арга замын талаар үзэл бодлоо


-Соёлын үйлдвэрлэлийн бодит салбарыг

/шинжлэх ухаан, боловсрол, урлаг, олон

нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, аялал

жуулчлал, шашны гэх мэт/ сонгон авч, өнөө

үеийн нийгмийн амьдрал, соёлын

өөрчлөлттэй хэрхэн холбогдож байгааг

тодруулж, ач холбогдол, үнэ цэнийг нь


Монгол улсын "Соёлын үйлдвэрлэл" үндэсний хөтөлбөр. 2015 он

Бусад улс орны соёлын хөгжлийн бодит жишээ, баримтууд

www.legalinfo.mn “Соёлын өвийг хамгаалах тухай хууль” 2014 оны 5 дугаар сарын

15-ны өдөр

Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого батлах тухай 2012 оны 5 дугаар сар ын 22-ны өдөр УИХ-ын 52 дугаар тогтоол

71

-Соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний

чиглэлээр төсөл бичиж хамгаална.


Монгол ахуй, уламжлалт өв соёлын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чиглэлээр хөгжүүлэх, сурталчлан

таниулах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох суралцахуйн зорилтыг

түүх, нийгмийн ухаан судлагдахууны заавал судлах хөтөлбөрөөр олж авсан мэдлэг, чадвартай

холбон хөгжүүлэхэд анхаарна.

Монголын соёлын үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал, цаашдын чиг хандлага, тулгамдаж буй

асуудлын талаар мэдээлэл, тоон баримт, эрдэмтдийн судалгаа, судлаачдын дүгнэлт зэрэгт

тулгуурлан судалж ойлгоход суралцахуйг хөтөлнө.

www.legalinfo.mn зэрэг цахим хаягаас судалж буй асуудалтай холбогдох эх сурвалжийг хайх, сонгох,

боловсруулахад сурагчдын бие даах ажлыг чиглүүлэх боломжтой.

Судалсан зүйлийнхээ хүрээнд төсөл бичиж хамгаалах, тайлан, илтгэл бичих, мэтгэлцэх, постор

бэлтгэх зэрэг бүтээлч үйлд чиглэсэн даалгавраар сурагчдын суралцахуй, бие даалтыг үнэлэх

боломжтой. Соёлын агуулга, мөн чанарын тухай мэдлэгтээ тулгуурлан орчин цагийн байгаль,

нийгмийн үйл явцад жилээс жилд олширсоор буй сөрөг үзэгдлүүд аюул, мөхлийн сэрэмжлэгүүд дунд

оршин тогтнож байгаа монголын уламжлалт соёлын өөрчлөлтийн чиг хандлагыг эргэцүүлэх,

ухаалгаар залах, энэ чиглэлд монгол хүний гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлагыг дээшлүүлэх нь монголын

нийгмийн тулгамдсан асуудлын нэг мөн. Энэхүү бүлгийн агуулга нь нэгдүгээрт, орчин үеийн дэлхийн

даяаршлын үйл явц, хоёрдугаарт, өнөөг хүртэл төрөлх сонгодог утгаар нь хадгалсаар яваа нүүдэлч

малчдын соёл, Монголчуудыг бусад үндэстнээс ялгаж өгдөг гол хэв шинж, дархлааны нэг тулгуур

багана болох монгол хэл, бичгийн соёл, гуравдугаарт, хүн өөрөө оршин байж, хүн хүнээрээ байх,

нийгэм хөгжин дэвших гол түлхүүр болох соёлын салбарын хөгжлийн асуудлыг хамарч байна.

Бүлгийн агуулга нь өнөө үед соёлын талаар явуулж байгаа төрийн бодлогыг судалж Монгол соёлоо

хүн төрөлхтөнд хүргэж таниулах, соёлын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл, өв соёлоороо

зөвхөн бахархах төдийгүй, түүнийг хэрхэн ойлгож, уламжилж, дэлгэрүүлэх, хөгжүүлэхийн ач

холбогдол, арга замыг эрэлхийлэх зорилго давамгайлж байгаагаараа бусад агуулгаас ялгарах юм.




хүрээнд сэтгэх, эргэцүүлэх


ухааны хэлээр илэрхийлэх

(write and present);

1. Үндэсний соёлын дархлаа, даяаршил ба соёл, соёлын

хожимдол гэсэн ойлголтуудыг Монголын нийгэм хэмээх

ойлголттой холбон тайлбарлах,

2. Илтгэх ярих, мэтгэлцэхдээ тулгуур ойлголтуудыг жишээ

баримтаар тайлбарлах, зөв оновчтой хэрэглэх,

3. Санаагаа бичгээр болон амаар илэрхийлэхдээ шинжлэх

ухааны хэлийг хэрэглэх,




эзэмшилт

4.Судалгаа, шинжилгээний үр дүн, мэдээлэл баримтын утгыг


5.Мэдээллийг нотлоход шаардлагатай мэдээллийг сонгож,

хэрэглэх,

6.Эх сурвалж, мэдээлэл цуглуулах, сонгох, хэрэглэх;

7.Үйл ажиллагааг төлөвлөх, тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх

сурвалжийг сонгох, боловсруулах,

72

8.Олсон мэдээллээ уншиж ойлгох, бүлэглэх, төрөлжүүлэх;

9.Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр

илэрхийлэгдсэн мэдээллийг уншиж, тайлбарлах;

10.Судалж буй асуудлын хүрээнд бусдын үзэл бодлын ялгаатай

байдлыг хүндэтгэх, нөхдийнхөө саналыг сонсох, хүлээцтэй хандах

бүтээлч, шүүмжлэлтэй хандах, бусдын саналыг баяжуулах,

саналаа дэвшүүлэх




зэрэгт гарч буй ахиц,

хөгжлийг илрүүлэхэд

оршино.

11.Хичээлийн болон хичээлээс гадуурх нийгмийн ухааны

чиглэлийн үйл ажиллагаанд оролцох санал гаргах

12.Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх

төлөвлөгөө гаргах

13. Бусдад эерэгээр нөлөөлөх, бусдын ялгаа, эрхэм зэргийг

хүндэтгэх,

14.Өөрийн үзэл бодолдоо тууштай үнэнч байх, үндэслэлтэй

хамгаалах


Даалгавар 1. Хүний тухай орчин үеийн үзэл баримтлалд өргөн хэрэглэгддэг дараах

тодорхойлолтын утга санааг шүүн тунгааж, тодорхой жишээ авч тайлбарлаарай

Даалгавар Тайлбар

М.Хайдеггер “Хүн бол хэлэнд өгөгдсөн

оршихуй”

В. Гумбольдт “Хэл бол тухайн ард түмний

оюун ухаан”

Даалгавар 2: Мэдээллийг уншиж, асуултын дагуу шинжлээрэй.

“Бүтээлч үйлдвэрлэл, соёлын үйлдвэрлэл гэж хэлэх ялгаагүй. Нэг л утга юм. Бүтээлч

гэдэг нь тодотгол бөгөөд өргөн утгаараа бол бүтээлч хүнийг бий болгох соёлын

үйлдвэрлэл юм. Бүтээлч бус сүйтгэгч үйлдвэрлэлүүд байна. Соёлын буюу бүтээлч

(creative) үйлдвэрлэл гэхээр оюуны өндөр чадамжтай, уран бүтээлчийн онцгой

авьяас, сэтгэлийн эерүү, энэрэхүй шинжийг гүн гүнзгий тээсэн, байгальд болон хүн

төрөлхтний нийтлэг эрх ашигт хор хөнөөлгүй, хүний эрх зөрчихгүй, хувь хүнд, тухайн

үндэстэн, угсаатны бүлэгт болоод нийгэмд үр өгөөжтэй үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хэлж

байгаа юм. Хүний эрх, зохиогчийн эрх хангагдсан, хадгалагдсан, урлагийн

мэргэжлийн өндөр ур, түвшинд хийгдсэн, үндэсний гоц гойд шинжийг хадгалсан,

дахин давтагдашгүй шинжтэй үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хүрээг соёлын бүтээлч

үйлдвэрлэл гэнэ.

Зөвхөн ашгийн төлөө явж байгаа бизнес, эдийн засаг ардаа нийгмийн сөрөг үр

дагавартай байдгийг дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрсөн. Хэдэн зуу, мянга, сая,

тэрбумаар үйлдвэрлээд ашиг хөөгөөд байтал эцэс сүүлд нь үйлдвэрлэгч хүн хүртэл

өөрөө “хог” болох боллоо. Хүний оронд машин ажил хийж, хэдэн тэрбум долларын

73

ашиг олох болсны хэрээр хэдэн сая хүн ажилгүй болж амьдрал, амжиргаа нь хүндэрч

байна. Энэ бол бүтээгч бус “сөнөөгч” үйлдвэрлэл. Тэгэхээр өнөөдөр хүн төрөлхтөн

аливаа шинэ мэдлэг, оюуны нөөц бололцоон дээр суурилсан үйлдвэрлэл, хөгжлийг

дагадаг болъё гэх болсон”.

"Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл" олон улсын чуулганы материалаас.

2015 оны 05 сарын 20-21.

Уб.


Соёлын үйлдвэрлэл гэж юуг хэлэх вэ?

Соёлын үйлдвэрлэлийн тодорхой төрлийг сонгон

авч бүтээлч байх шалгуурт нийцэх эсэхийг

үндэслэн тайлбарлана уу?

Монгол улсын “Соёлын үйлдвэрлэл” үндэсний

хөтөлбөрийг (2015 он) уншиж зорилго, зарчим,

зорилт, хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, хэрэгжилтийг

үнэлэх шалгуур үзүүлэлт гэсэн хэсгүүдээс нэгийг нь

сонгон авч илтгэл бэлдэж хэлэлцүүлээрэй.

Даалгавар 3. Дараах ярилцлагыг уншаад чухал санааг тэмдэглэн авч “Монгол үндэсний өв соёл

бол монгол үндэстний дархлаа мөн” сэдвээр эсээ бичихдээ ашиглаарай.

Өв соёлоо алдсан ард түмэн үндэсгүй ногоо шиг мөхдөг

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, бурханч лам Г.Пүрэвбат

Үндэсний тусгаар тогтнолын баталгаа болдог өв соёлын хамгааллын асуудал

өнөө үед ямар түвшинд байна гэж та үнэлж байна?

- Улс орон болгон үндэсний өв соёлоо хуульчлан хамгаалдаг. Үүнийг нь төрийн бодлогоор

дэмждэг. Харамсалтай нь Монголд энэ нь бүр эсрэг маягтай байна. Үндэсний шашин соёлоо

бусад шашинтай адилтгаад л, бүр эрх тэгш байх ёстой ч гээд байх шиг. Энэ бол үндэсний

дархлаа алдагдаж буйн гай юм л даа. Бусад оронд үндэсний урлаг, соёл, түүх, бүх нандин өв

соёлоо хамгаалаад, хэрэв тэдгээрийг нь гүтгэн доромжлож, гуйвуулж, муушаасан тохиолдолд

хуулиар хариуцлага тооцдог төрийн механизм үйлчилж байдаг. Соёлын хосгүй үнэт зүйлс гэж

амьгүй эд зүйлсийг хэлдэг. Тэгвэл гадныхан өв соёлоо хамгаалж хадгалж байгаа хүмүүс, тээгч

нараа “амьд эрдэнэ” гэж үзэж хамгаалдаг гээд бод доо. Тэднийгээ байнгын хангамжинд

байлгаж, өвлөн үлдээх эрхийг нь хамгаалаад зогсохгүй, тухайн хүн дэргэдээ суралцсан хүнд

их дээд сургууль төгссөнтэй адилтгах диплом хүртээх хүртэл эрх дарх эзэмшиж байдаг. Ингэх

л юм бол тухайн үндэстний өв соёл устдаггүй, улам бүр үлддэг., хоногшдог, дархлаа нь

болдог байна. Тэгэхээр үндэсний тусгаар тогтнолын баталгаа болох хамгийн чухал нөхцөл нь

өв соёл гэдгийг тэд ойлгосон байна шүү дээ.

- Өв соёлтойгоо л байж монгол улс, монгол хүн байна гэдгийг та алхам бүр сануулж

байна. Даяаршилд яаж монголоороо үлдэх вэ?

- Би монгол хүн мөн үү гэдэг бол монгол газар шороон дээр төрж, монгол цустайгаараа

болдоггүй. Хэдийгээр монгол газар шороон дээр төрж, судсаар нь монгол цус гүйж байгаа ч

сэтгэл зүрхээ өөр соёлд худалдаж, бусдын гар хөл болсон байж болно. Даяаршил гээд байгаа

чинь соёлын дайн юм шүү дээ. Үндэстэн гэдэг юм байхгүй болно. Тэсэж үлдэх үү гэдэг

74

асуудал нь бид өв соёлоо хэрхэн авч үлдэхээс л шалтгаална. Овог, угшил, түүх, монгол бичиг

үсгээ хэр мэддэг, өөртөө хэр шингээсэн байна гэдэг дээрээс монгол хүн мөн эсэх шалгуур

тавигдана. Соёл өөрөө ийм агуу. Соёлоор байлдан дагуулах онол дэвшүүлсэн суутангууд ч

бий. Даяаршлын дайнд сонгодог соёлоор бид байлдан дагуулах уу, хүн төрөхтөн байгаль

дэлхий, нийгмийн эсрэг үхширмэл соёлоор байлдан дагуулах уу гэдэг бол харин асуудал шүү.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Пүрэвбаттай хийсэн ярилцлага. Ярилцсан Б.Хандмаа 2010

оны 05 сарын 11.

Даалгавар 4: Хүснэгтэд 4 ойлголтын тодорхойлолтыг өгчээ. Дараах ойлголтуудаас

тодорхойлолтод тохирохыг сонгон, хүснэгтэд нөхөж бичнэ үү.

соёлын өв соёлын үйлдвэрлэл соёл

даяаршил соёлын олон төрөл соёлын оролцоо

сөрөг соёл соёлын нэвтрэлт дэд соёл

Тодорхойлолт Ойлголт

Нийгмийг бүрдүүлэгч бүлгүүдийг ялгаж байгаа хэм хэмжээ, үнэт зүйлийн

систем

Соёлын зүйл нэг бүлгээс нөгөөд, нэг нийгмээс нөгөөд дэлгэрэх үйл явц

Соёлын илэрхийллийг агуулсан буюу тээж явдаг үйл ажиллагаа, бараа

бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ

Түүхэн тодорхой цаг үеийг төлөөлж чадах түүх, соёл, урлаг, шинжлэх

ухааны ач холбогдол бүхий эд зүйлс



ЭРХ ЗҮЙ


1.Иргэн төрийн захиргааны байгууллагад хандан өргөдөл гомдлоо хэрхэн гаргаж шийдвэрлүүлэх вэ? 11.2.1а. Тохиолдол шинжлэх замаар төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх арга замыг дэвшүүлэх

11.2.1б. Өргөдөл, гомдлоо гаргаж

шийдвэрлүүлэхтэй холбоотой

жишээ, тохиолдлыг шинжлэн,

өөрийн гаргасан саналын эрх

зүйн үндэслэлийг хамгаалах

- Өргөдөл, гомдлоо гаргаж

шийдвэрлүүлэх эрх нь иргэд төрийн

байгууллага болон түүний албан

тушаалтнуудын үйл ажиллагаанд хяналт

тавих арга болохыг нэмэлт мэдээлэл

ашиглан тайлбарлана.

- Төрийн багууллага, албан тушаалтанд

хандан өргөдөл, гомдол, нэхэмжлэл

гаргах загвар хийж сурна. ( ямар нэгэн

тулгамдсан сэдэв, асуудал сонгон)

-Өргөдөл, гомдлыг хүлээж аван

шийдвэрлэх, хугацаандаа

шийдвэрлээгүй тохиолдолд төрийн

захиргааны байгууллага, албан

тушаалтанд ямар арга хэмжээ авдаг

болохыг жишээ, тохиолдлыг шийдвэрлэх

замаар ойлгож мэдэж авна.

Хүний эрхийн түгээмэл

тунхаглал, 1948


хууль. 1992

Иргэдээс төрийн

байгууллага, албан

тушаалтанд гаргасан

өргөдөл,

гомдлыг шийдвэрлэх

тухай хууль. 1995

Захиргааны ерөнхий

хууль. 2015

Захиргааны хэрэг хянан

шийдвэрлэх тухай хууль.

2004

Эдгээрийг

www.legalinfo.nm сайтаас

дэлгэрэнгүй татан авч

http://www.legalinfo.nm/

75

- Өргөдөл, гомдлоо гаргаж

шийдвэрлүүлэх эрх нь өөрсдийн

зөрчигдсөн эрхийг төрөөр хамгаалуулах,

түүнчлэн хууль ёс, нийгмийн дэг журмыг

сахиулах олон талын ач холбогдолтой

болох талаар өөрийн санал дүгнэлтийг

бичнэ.

.

хичээлдээ ашиглах

жишээ нь: өргөдөл,

гомдол гаргах загвар

Багшид зөвлөмж: Иргэн төрийн захиргааны байгууллагад хандан өргөдөл, гомдол гаргах,

шийдвэрлүүлэх үйл явцыг сурагчдад ойлгуулах үүднээс иргэн газар өмчлөх эрхээ хэрэгжүүлэхэд тулгарч

байгаа асуудлыг харуулсан тохиолдолыг сонгон авч ажиллуулах, эрх зүйн үндэслэлийг тайлбарлуулах

2.Монгол улсад хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх хэрэгжиж байна уу? 11.2.2а. Хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн хэрэгжилтэд шүүмжлэлтэй хандаж өөрийн саналыг дэвшүүлэх 11.2.2б. Монгол улс дахь эрүү шүүлт, хүнлэг бус, хэрцгий, доромж хандлагаас ангид байх эрхийн хэрэгжилтийн талаарх судалгааны материалд дүн шинжилгээ хийж дүгнэх

-Хүний хувийн халдашгүй, чөлөөтэй байх

эрхийг хамгаалах үндэслэлийг тодорхой

жишээн дээр


-Хувь хүний амьдралд халдашгүй байх эрх

яагаад чухал талаар үндэслэл нотолгоо

дэвшүүлэн мэтгэлцэнэ.

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд

оролцогч хүний хувийн халдашгүй чөлөөтэй

байх эрхийг хангахад анхаарах асуудал юу

байх талаар өөрийн саналыг гарган

тодорхой жишээгээр тайлбарлана.

-Эрүү шүүлт, хүнлэг бус, хэрцгий, доромж

хандлагаас ангид байх эрхийн хэрэгжилтэд

статистикийн болон чанарын судалгааны

аргачлалаар дүн шинжилгээ хийж, хүснэгт,

график, бүдүүвч гарган, зураглан үзүүлнэ.

-Хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн

хэрэгжилтийн талаар багаараа хэлэлцэн

тодорхойлж, энэ эрхийг хязгаарлаж болох

эсэх талаар өөрийн санал дүгнэлтийг гарган

дэвтэр дээр бичнэ.

- Хүний эрхийн түгээмэл

тунхаглал. 1948

- Иргэний болон Улс

төрийн эрхийн тухай

Олон улсын пакт. 1966

- Аливаа хэлбэрээр

саатуулагдсан болон

хоригдсон хүмүүсийг

хамгаалах зарчмуудын

цогц. 1988

-Эрүүдэн шүүх болон

бусад хэлбэрээр

хэрцгий, хүнлэг бусаар

буюу

хүний нэр төрийг

доромжлон харьцаж

шийтгэхийн эсрэг

конвенц. 1984

-Хувь хүний нууцын


- Ubseg.gov.mn улсын

бүртгэл статистикийн

ерөнхий мэдээлэл


Хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийг баталгаажуулсан олон улсын гэрээ конвенцын заалтыг

тайлбарлан Монгол улсын хууль тогтоомжид хэрхэн тусгагдсан талаар эх сурвалж дээр

ажиллуулан тодорхойлуулах

Хүний эрхийн үндэсний комиссоос гаргадаг “Хүний эрх” сэтгүүлийн дугааруудыг ашиглан Монгол

улс дахь хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийлгэх



76







present);

- Өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх нь иргэдийн эрхээ хангах

гол арга болохыг үндэслэлтэйгээр тайлбарлах

- Нэмэлт мэдээлэл ашиглан хязгаарлах үндэслэл, хязгаарлалтаас

үүсэх үр дагаварыг илрүүлэх

-- Хүний хувийн халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхийг хамгаалах

үндэслэлийг тодорхой жишээгээр нотлон тайлбарлах

- Хувь хүний амьдралд халдашгүй байх эрх яагаад чухал талаар

үндэслэл дэвшүүлэн нотлох


холбоотой


ур чадварын эзэмшилт

- Төрийн багууллага, албан тушаалтанд хандан өргөдөл, гомдол,

нэхэмжлэл гаргах загвар ашиглан өргөдөл, гомдол гаргах

- Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцогч хүний хувийн

халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийг хангахад анхаарах асуудлыг

тодорхой жишээгээр тайлбарлах




идэвх зүтгэл зэрэгт

гарч буй ахиц,

хөгжлийг илрүүлэхэд

оршино.

- Жишээ, тохиолдлыг шийдвэрлэх замаар дараагийн шатны үйл

ажиллагааг илрүүлэх

- Монгол улс дахь хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн хэрэгжилтэд

статистикийн болон чанарын судалгааны аргачлалаар дүн шинжилгээ

хийсэн эсэх, хүснэгт, график, бүдүүвч гарган, зураглан үзүүлэх

- Тодорхой тохиолдолд хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх

зөрчигдсөн эсэхэд анализ хийх ур чадвар эзэмших


Даалгавар 1. Дараах ойлголтыг тайлбарлан бичээрэй.

Даалгавар Тайлбар

Өргөдөл

Гомдол

Хүсэлт

Төрийн захиргааны

байгууллага

Зөрчигдсөн эрхээ

хамгаалах

Даалгавар 2. Мэдээллийг уншиж, асуулт, даалгаврын дагуу ажиллаарай.

77

Иргэн нь эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь хөндөгдсөн ямар ч асуудлаар төрийн байгууллагад

өргөдөл, гомдол гаргах эрхтэй. Харин нийгмийн ямар харилцаанд оролцож байгаагаас хамаарч хандах

төрийн байгууллага нь өөр өөр байна. Нөгөө талаас иргэдээс өргөдөл, гомдол гаргах эрхээ

хэрэгжүүлэх нөхцлийг бүрэн хангасан байх ёстой. Өргөдөл, гомдлыг бичгээр буюу амаар биечлэн

гаргана. Амаар биечлэн гаргасан өргөдөл, гомдлыг хүлээн авч байгаа этгээд тэмдэглэн авч, өргөдөл,

гомдол гаргагчийн гарын үсгийг зуруулна. Гарын үсгээ зурж чадахгүй бол энэ тухай тэмдэглэнэ.

Өргөдөл, гомдлыг амаар, бичгээр гаргахаас гадна цахим сүлжээ буюу интернетээр, утсаар хандан

гаргаж болно. Иймд иргэд эдгээр боломжуудыг сонгон ашиглаж өргөдөл, гомдлоо гаргаж болно. Ямар

хэлбэрээр гаргаснаас хамаарахгүйгээр захиргааны байгууллага, албан тушаалтан түүнийг хугацаанд

нь, хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй байдаг.

"Захиргаа, иргэдийн хоорондын харилцаа” гарын авлага

Уб 2012 он http://www.legalinfo.mn/uploads/irgediin. Хуудас 53-54

Асуулт, даалгавар Хариулт

Иргэн төрийн захиргааны

байгууллагад хандан

өргөдөл, гомдол гаргах

шалтгаан юу вэ?

Өргөдөл, гомдолыг ямар

хэлбэрээр гаргадаг вэ?

Өргөдөл, гомдолын

төрийн захиргааны

байгууллага ямар

хугацаанд, хэрхэн

шийдвэрлэдэг вэ?

Даалгавар 3. Тохиолдол шинжлэн судлах

Зөвшөөрөлгүй барьсан барилгаа захиргааны шийдвэрийг хүлээн авсан өдрөөс хойш 6

долоо хоногийн дотор зайлуулах тухай газрын албанаас акт гарган иргэнд үүрэг болгосон

мэдэгдэлд уг иргэн гомдол гаргажээ. Тэрээр гомдолдоо 6 долоо хоногийн хугацааг 12 долоо

хоног болгож өгөхийг хүсчээ. Үүнийгээ иргэн өөрийн хүчээр нүүлгэх хүсэлтэй байгаа тул 6

долоо хоногт багтахгүй гэж үндэслэв. Энэ тохиолдолд уг иргэний гомдол үндэслэлтэй юу?

Гомдлоо хаана гаргах вэ?

Тайлбар:Үнэлэх аргачлалыг” Багшийн ном. Нийгэм судлал (Сонгон судлах X, XI, XII анги




78

1.Үндэсний үйлдвэрлэлийг хэрхэн хөгжүүлэх вэ?

11.2.1а. Үндэсний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн төлөв байдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэн орчны (SWOT) шинжилгээ хийх 11.2.1б. Судалгааны эх сурвалжид үндэслэн Монголын үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх талаар шийдлүүдийг боловсруулах 11.2.1в. Үндэсний үйлдвэрлэлийн өсөлтөд хувь хүний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох

Монгол улсын үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн онцлог, түүний давуу болон сул талыг ярилцана. Үндэсний үйлдвэрлэлийн өнөөгийн төлөв байдлын талаарх мэдээлэлд үндэслэн орчны (SWOT) шинжилгээний дүгнэлтэд үндэслэн хөгжлийн гарцын талаар санал боловс руулан танилцуулна. Үндэсний үйлдвэрлэлийн хөгжилд иргэн хүний оролцоо, үүргийн талаар мэтгэлцээн өрнүүлнэ.

-“Нийгмийн ухаан Y” сурах бичиг. 2013 он. -“Нийгмийн ухаан YI” сурах бичиг. 2014 он. -Монгол Улсын статистикий н эмхэтгэл. ҮСХ. 2010-2018 он -www.1212.mn -www.open-government.mn -ААН, байгууллагуудыг салбар болон ажилчдын тоогоор ангилсан мэдээлэл -Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ашиглалтын мэдээлэл, судалгааны материалууд -Монгол Улсын үндэсний үйлдвэрлэлийн хөгжлийн талаар мэдээлэл -Банкууд, тэдгээрийн үйл ажиллагаа, зээлийн хэлбэрүүд, зээл олгох журам - Монгол Улсын төсөв, гадаад худалдаа, гадаад өр, зээл, авлигын индексийн талаар мэдээлэл

2.Орон нутгийн эдийн засгийн бүтэц, түүнийг өөрчлөх ямар боломжууд байна вэ?

11.2.2а. Тухайн орон нутгийн эдийн засагт холбогдох статистик мэдээлэлд бүтцийн шинжилгээ хийн, давуу болон сул талуудыг тодруулах 11.2.2б. Эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх боломжит хувилбаруудыг дэвшүүлэх, эдийн засгийн үр өгөөжийг нь тооцоолон, байр сууриа хамгаалах. 11.2.2в. Тухайн орон нутгийн эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгоход хувь хүний үүрэг, оролцоог тодорхойлох

Орон нутаг дахь үйлдвэр, үйлчилгээний газруудыг салбар болон хэмжээгээр ангилж бүтцийг тодорхойлон ярилцан өнөөгийн байдалд дүгнэлт хийнэ. Орон нутгийн төсвийн орлого, зарлага тэдгээрийн бүтэц, байгаль, хүн, капиталын нөөцийн тоо хэмжээ, чанарын түвшин, тэдгээрийн ашиглалт зэргийг судална. Судалсан үр дүнд үндэслэн орон нутгийн эдийн засаг, бизнесийн ирээдүйтэй чиглэлүүд, үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжит хувилбаруудыг боловсруулан танилцуулна. Хувь хүний үүрэг, оролцоо чухал болохыг илэрхийлсэн эсээ бичиж, танилцуулна.

- Нийгмийн ухаан Y” сурах бичиг. 2013 он. -“Нийгмийн ухаан YI” сурах бичиг. 2014 он. -Монгол Улсын статистикий н эмхэтгэл. ҮСХ. 2010-2018 он -www.1212.mn Агуулгад холбогдох судалгааны материалууд -Орон нутгийн үйлдвэрлэлийн хөгжилд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг шинжлэх ажлын хуудас, эх сурвалж

Багшид зөвлөмж: Онолын хувьд: Үйлдвэр, үйлчилгээний газруудыг салбар болон овор хэмжээгээр ангилж сурах, нийгэм, эдийн засгийн үзэгдэлд бүтцийн шинжилгээ хийх арга зүй эзэмших, ажиллах хүч, ажилгүйдэл, үйлдвэрлэлийн нөөц, банк, төсөв, татварын талаарх онолын ойлголтоо бататгахад үйл

ажиллагааг чиглүүлээрэй. Хэрэглээний хувьд: Мэдээлэл цуглуулж анализ хийх, орон нутгийн эдийн засгийн бүтцэд дүгнэлт хийх. Эдийн засгийн хөгжлийн асуудлуудыг шийдэх арга замыг олон хувилбараар сэтгэж боловсруулахад анхаарна. Энэ сэдвийн хүрээнд суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд мэдээлэл, судалгааны нэлээд их хэмжээний материал сургалтын хэрэглэгдэхүүн болж

79

ашиглагдана. Тухайлбал, Тухайн орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН, байгууллагууд, тэдгээрт ажиллагчдын мэдээлэл, орон нутгийн ажиллах хүч, ажилгүйдлийн судалгааны материал, тухайн орон нутгаас төрж гарсан бизнесмэнүүдийн намтар, туршлагыг судлуулах, тэдний хөдөлмөрийг үнэлэх, хүндэтгэх эрмэлзэлтэй болгоход хичээлийг чиглүүлж ажиллах нь чухал. Бизнест амжилт олсон гадаадын хүмүүсийн намтар, зохиол судлуулах нь сурагчдад бизнес эрхлэх сэдэл төрүүлэх ач холбогдолтой болохыг анхаарна уу.

УЛС ТӨР


1.Ардчилсан сонгуулийн зарчмууд хэр зэрэг хэрэгжиж байна вэ? 11.2.1а. Сонгуулийн дүн мэдээнд тулгуурлан, ардчилсан сонгуулийн зарчмын хэрэгжилтэд холбогдох асуудлыг тодорхойлох 11.2.1б. Асуудлыг ардчилсан сонгуулийн зарчмуудын үүднээс шинжилж, шийдвэрлэх хувилбаруудыг дэвшүүлэх

УИХ-ын сонгуулийн сүүлийн 3 удаагийн үйл явцыг харуулсан баримттай /зураг, нийтлэл, захиа, тоон өгөгдөл, эх сурвалж, хүмүүсийн сэтгэгдэл/-тэй ажиллан дараах асуултын дагуу хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Үүнд:

a) Сîíãóóëèéí áàéãóóëëàãà õàðààò áóñ àæèëëàõ ÷àäâàðòàé ýñýõýä ýðãýëçñýí ¿ë èòãýõ áàéäàë þóíààñ ¿¿äýëòýé вэ?

b) Цààøèä ýíý ýðãýëçýýã àðèëãàõ ямар арга замууд байна вэ?

c) Сîíãóóëèéí ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿íä èòãýõ îëîí íèéòèéí èòãýлèéã íýìýãä¿¿ëýõ чиглэлд ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé вэ?

d) Сонгуулийг ил тод нээлттэй байлгахын ач холбогдол юу вэ? Олон улсын ямар туршлага байна вэ?

-Улс төрийн шинжлэх ухаан. Ерөнхий редактор Ц.Ганболд. УБ.,2001 - Улс төр судлал. I дэвтэр. Редактор Б.Дэлгэрмаа. УБ.,1996 - Улс төр судлал. II дэвтэр. Редактор Б.Дэлгэрмаа. УБ.,2001 - Цанжид А. Улс төрийн шинжлэх ухаан. УБ., 1996 - Базарпүрэв С. Улс төрийн шинжлэх ухаан. Хураангуй лекц. УБ.,2005 -Монголын нийгмийн өөрчлөлт. 2013 он -Аристотель. Улс төр. Б.Даш-Ёндон орчуулга. 2006 он


Ардчилсан сонгуулийн чөлөөтэй байх, шууд байх, тэгш байх, бүх нийтийн байх, саналаа нууцаар

гаргах зарчимууд хэрхэн хэрэгжиж байгааг харуулсан жишээ, тохиолдол сонгон хэрэглэнэ үү.

Сонгуулийн ерөнхий хорооны албан ёсны веб сайтаас сонгуулийн дүн мэдээг авч ашиглах

боломжтой.

Хэлэлцүүлэг маргаан, мэтгэлцээний төгсгөлд энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхэд иргэд ямар үүрэгтэй

байх талаар дүгнэн сурагчид өөрсдийн зан үйл, оролцоогоо хянах, зөв чиглүүлэх замаар асуудлыг

шийдвэрлэх боломжтойг ойлгуулан тайлбарлана.

80

2.Хөдөөгийн иргэд хот руу нүүх шалтгаан юу

вэ?

11.2.2а. Оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрх, түүний хэрэгжилтийг судлах 11.2.2б. Эх сурвалжийг судлах замаар хөдөөгийн иргэд хот руу нүүх шалтгааныг тодорхойлох 11.2.2в. Орон нутгийг

хөгжүүлэх бодлого,

удирдлагын үйл

ажиллагааны шилжих

хөдөлгөөнд үзүүлэх үр

нөлөөг судлан дүгнэх

-Монгол улсын үндсэн хуулийн холбогдох

заалтуудыг багшийн урьдчилан

боловсруулсан шалгуурын дагуу судалж, үр

дүнг ярилцана.

-Оршин суух эрхээ хэрэгжүүлснээс үүдэн

гарах сөрөг үр дагавын талаар асуудал

дэвшүүлэн хэлэлцэнэ.

-Хэлэлцүүлгийн төгсгөлд сурагчид өөрсдийн

боловсруулсан шалгуурт үндэслэн Монгол

улс дахь оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох

эрхийн хэрэгжилтэд дүн тавина.

-Суралцахуйн зорилтын хүрээнд нийтлэлч Б.

Баабарын “Уг нь бид бултаараа

хөдөөнийхөн” нийтлэлд анализ хийнэ.

-Сурагчид иргэдийн хот руу нүүх болсон

шалтгаан- үр дагаварын хамаарлыг ашиглан

дээрх асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар

санал дэвшүүлнэ.

-Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг

дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын үйл

ажиллагааны үр дүнг хэрхэн тооцох вэ?

Сэдвээр асуудал дэвшүүлэн хэлэлцэнэ.

-Иргэдийн хот руу шилжих хөдөлгөөн ба орон

нутгийн удирдлагын үйл ажиллагааны

хоорондын хамаарлыг тогтоон диаграммаар


-Орон нутгийн хөгжлийн бодлого,

удирдлагын үйл ажиллагааны шилжих

хөдөлгөөнд үзүүлэх үр нөлөөний талаар

сурагчид санал дүгнэлт боловсруулна.

Ашиглах эх сурвалж:

Монгол улсын үндсэн

хууль. 1992

УИХ-ын сонгуулийн


Ерөнхийлөгчийн

сонгуулийн тухай хууль.

1993

Хүний эрх. Олон улсын

гэрээ хэлэлцээрүүдийн

эмхтгэл. УБ.,1998

Хүний эрхийн нэр

томъёоны товч тайлбар

толь. УБ.,1996







Иргэдийн хот суурин газар нүүх болсон шалтгааныг нийгэм, улс төр, иргэдийн амьжиргаа талаас

нь тайлбарлах практик түгээмэл байдаг. Тэгвэл энэхүү хичээлээр орон нутгийн удирдлагын үйл

ажиллагаа үр дүнгүй байгаагаас төр засаггүй, хил хязгааргүй шилжин нүүх хандлага Монгол улсаас

гадаад улс руу болон орон нутгаас хот рүү шилжих хөдөлгөөнөөс харагдаж байна. Иргэд орон

нутгийнхаа удирдлагын үйл ажиллагааг хянах, оролцох, сайжруулах замаар энэхүү шилжилт

хөдөлгөөнийг зохицуулахад хувь нэмрээ оруулах боломжтой талаас хичээлийг чиглүүлнэ.

Ардчилсан сонгуулийн зарчим алдагдвал сонгууль хиймэл, ардчилсан бус сонгууль болох тухай

судлаачдын бүтээл, эх сурвалж ашиглан сурагчдад тайлбарлах нь зүйтэй. Мөн аливаа ардчилах

үйл явцын үндсэн механизм нь сонгууль боловч бүх сонгууль ардчилсан байж чаддаггүй нь дээрх

зарчим алдагдсанаас үүдэлтэй.



81

Тухайн орон нутгийн удирдлагын үр ашиггүй үйл ажиллагааны үр дүнд иргэд хот суурин газар

шилжин нүүх шалтгаан болох талаас нь тайлбарлана. Үндсэн хуульд заасан Монгол улсын засаг,

захиргаа түүний нэгжийн удирдлагын үйл ажиллагааг судлах замаар иргэдийн шилжих

хөдөлгөөний шалтгааныг олж тодорхойлох боломжтойгоор хичээлийг зохион байгуулахад

анхаараарай.

Ардчилсан сонгуулийн тухай үндсэн ойлголт, шаардлагатай мэдлэг эзэмших, тэдгээрийг өөрсдийн

болон бусад орнуудын нөхцөл байдалтай холбон тайлбарлах чадварт суралцах,

Ардчилсан сонгуулийн зарчимд холбогдох тулгамдсан, онцлог асуудлуудыг ойлгон тайлбарлах,

шинжлэх, дүгнэх, мэтгэлцэх зэргээр оюуны чадвараа хөгжүүлэх,

Оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхийн талаар мэдэж цуглуулсан баримт нотолгоог шударга

ёсны бусад ойлголт, мэдлэгтэй холбон нэгтгэх, харгалзан баяжуулах, харилцан үндэслэх арга

барилд суралцах,

Ардчилсан сонгууль, хүний эрхийн хэрэгжилтийн асуудлаар бие даан судалгаа хийх чадвараа

хөгжүүлэх зорилгоор нийгмийн ухааны болон бусад төрлийн шинэ мэдлэг эзэмших, эх

сурвалжуудыг ашиглах чадвар эзэмших

Сэдвийн онцлог, суралцагчдын сурах сэдэл сонирхолд үндэслэн Баримт бичиг судлах арга,

Ярилцлага, Хэлэлцүүлэг, Тохиолдол шинжлэх, Илтгэл хэлэлцүүлэх, Марафон бичлэг хийх,

мэтгэлцэх зэрэг аргуудыг хослуулан ашиглаарай.



I. Судалсан агуулгын

хүрээнд сэтгэх, эргэцүүлэх


ухааны хэлээр илэрхийлэх

(write and present);

Ардчилалын сонгуулийн зарчмуудыг судлан ялгаа ба ижил

төсөөтэй талуудыг тодорхойлох

Ардчилсан сонгуулийн зарчмуудыг хэрэгжүүлэхэд иргэн

ямар үүрэг хариуцлага хүлээх тухайд ямар нэг санал,

дүгнэлт, таамаглал гаргах

Оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхийг судлан

хэрэгжилтийг дүгнэх

Иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнд аналз хийж, шалтгааныг


II. Судалсан агуулгатай



эзэмшилт;

Ардчилсан сонгуулийн талаар буюу шинээр юу мэдэхийн

хүсэж буйгаа тодорхойлох

Оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхийн хэрэгжилтийг

жишээ баримтад тулгуурлан дүгнэх

Иргэдийн шилжилт хөдөлгөөний шалтгаан, үүсэн гарах үр

дагавыг өөрсдийн санал, дүгнэлтэд үндэслэн дүгнэх

III. Судалсан агуулгыг


хандлага, идэвх зүтгэл зэрэгт

гарч буй ахиц, хөгжлийг

илрүүлэх

Ардчилсан сонгуулийн үнэ цэнийг дүгнэн, эрхэмлэх

Ардчилсан сонгуулийн зарчмуудыг хэрэгжүүлэх хүсэл

эрмэлзлэлтэй болох, өөрийнхөөрөө бүтээлчээр


Иргэдийн оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхийг

хүндэтгэж буйгаа илэрхийлэх

Ширгэдийн шилжилт хөдөлгөөний шалтгааныг оновчтой

тодорхойлох арга хэлбэрийг эрэлхийлэх

82

Даалгавар 1. Нийтлэлийг анхааралтай уншиж асуултын дагуу шинжлээрэй. Нэмэлт

мэдээллийг ашиглаарай.

“Уг нь бид бултаараа хөдөөнийхөн”

Зохиогч, нийтлэлтч Б. Баабар

Саяхан хөдөөний хоёр залуу хотод ирж дээрэм хийжээ. Таксинд суун жолоочийг нь боомилж

хөнөөчихөөд машинийг нь өөрийн болгов. Ердөө маргааш нь дээрмийн тэргээ зах дээр зарах гэж

байгаад баригдах нь тэр. Хот гэхээр л учир замбараагаа алдсан юм байдаг гэж бодсон бололтой.

Жолоочийг нь алдаггүй юм, зүгээр л айлгадаг учиртай, машин нь цаанаа бүртгэлтэй байдаг тул

ноймортой юутай хээтэй нь зардаггүй юм, "махалдаг"ёстой гэж хоёр гайхалд хэн ч хэлж өгсөнгүй.

Хот хөдөө хоёр бол шал өмнөө соёл. Наад зах нь хулгай дээрэм нь хүртэл өөр. Хотод хөдөлмөрийн

хуваарь гээч юм бий. Хулгайч нар нь хүртэл тагтных, халаасных, дэлгүүрийнх гэх байтугай цоож

гаргадаг, хаалга эвддэг, цонх янзалдаг, тааз цоолдог гээд мэргэшээд явчихна. Хүн тааралдвал

хонь гаргаж байгаа юм шиг ил задгай аашилдаг гэж хаа байхав.

Ерөнхийдөө бид бүгдээрээ хөдөөнийхөн. Тавиад оны үед сургууль ном хөөж орж ирэгсэд анхны

хотыхон байлаа. Миний эцэг эх тэр үед л хотод анх орж ирсэн хөдөөний залуус. Тэднээс өмнө 30-

аад оны үед хотод орж ирэгсэд хуйгаараа буудуулж баахан өнчин хүүхэд л үлдээсэн байх. Миний

үеийнхэн анхны хотын уугуул иргэд болон мэндэлж эхэлсэн. Жараад оны дөч, тавин мянгат, микр,

комбинатын хулигаанууд ч гэдэг. 1960 онд Монгол анх удаа сая хүнтэй, Улаанбаатар анх удаа 100

мянган иргэнтэй болжээ. Нэгдэлжих хөдөлгөөн буюу нүүдэлчдийн хөрөнгө хураах их компанит

ажил өрнөсөн нь хот руу зугтах их нүүдлийг үүсгэсэн юм. Ингэж Монголд анхны Полертари анги

үүслээ. Аав ээжийн маань хамаг хамаатан садангууд энэ үед хотод дүрвэн орж ирсэн. Анхны хот,

анхны хотын иргэдийг төлөвшүүлэх их компанит ажил ч энэ үед л өрнөсөн. Соёлын гурван их

довтолгоон! Б. Цэнддоо олон жил энэ талаар судалгаа хийсний үр дүнд буй болсон "Соёлын

довтолгоо: Анхны хэт гүрнээс сүүлчийн нүүдэлчин" номыг заавал олж үзээрэй. Бид нэг сёлоос

нөгөө соёл руу шилжсэн түүхийг гайхалтай сайхан зураглажээ. Монголчууд шилжилт хийснээр үл

барам өөрсдийн шинэ соёлыг буй болгосон юм.

20-р зуунд Монголд болсон бүх үйл явдлаас магадгүй хамгийн аугаа нь энэхүү хүмүүсээ өнөөгийн

иргэншилд аваачсан соёлын их хувьсгал байлаа. Чухам үүний үрээр Монголчууд арьс өнгөний

өвчнөөс салж, дотуур хувцас хэрэглэж, усанд тогтмол орж, биеийн ариун цэврийг сахиж, бичиг

үсэгт тайлагдаж, хотжиж, иргэншсэн билээ. Хэдийгээр энэ үйл явц нугалаа, завхрал, хүчирхийлэл

албадлага, захиргаадалт дагуулсан боловч эцсийн дүндээ бид үй олон 20-р зууны иргэдтэй болж

иргэншин соёлжсон. Нэгдэлжүүлсэн, атрыг эзэмшсэн, капитализмыг алгасуулсан гэдгээ Ю.

Цэдэнбал өөрийн хийсэн хамгийн том гавъяа гэж үхэн үхтлээ боддог байсан авч үнэндээ түүний

хамгийн том бүтээл бол өнөөгийн иргэншсэн монголчууд билээ. Зөвхөн энэ гавъяа нь түүний бүх

нүглийг цайруулахаар барахгүй түүхийн зөвтгөл нь болно. 1990 ноы хувьсгал, 1992 оны шинэ

үндсэн хууль монголчуудад өөрийн оршин суух газраа өөрөө сонгох эрхтэй болгосноор 15 жилийн

дотор нийслэл хотын хүн ам хоёр дахин их боллоо. Хэдхэн хоногийн өмнө хөдөөний эрүүл улаан

хацартай хотын мээр (Батбаяр) маань сая дахь иргэнээ бараг л өөрөө эх барьж авлаа. Хүн

нэмэгдвэл хүнс нэмэгдэнэ. Хүн олшрох хэрээр шинэ хэрэглээ, шинэ зах зээл буй болж эдийн

засгийн өсөлт улам эрчимжинэ. Тэртэй тэргүй 20-40 сая малаас дээшийг багтаах бэлчээрийн

багтаамж байхгүй, үүнээ дагаад хагас саяас дээш нүүдэлчид Монголд багтахгүй. ДНБ-д эзлэх мал

аж ахуйн хувь эрс буурч байна. Нэг л үгээр хэлбэл төвлөрөл, хотжилт, иргэншил мандтугай.

Машинаа тавиад бөгс өндийнгүүт хиртэй алчуураар халтардуулчихсан нэгэн үйлчилгээний хөлс

нэхэн ядаргаатна. Хотын жорлон төв талбай руугаа ойртсоор... хот хөдөөгийн соёл тэс өмнөө. Яриа

нь хүртэл " Юутай? -Юу ч үгүй? " гэсэн мэндчилгээ хөдөөнийхний 45 минут үргэлжилдэг цаг

агаарсаг мэдчилгээнээс илүү мэдээлэл агуулдаг. Гарвалаараа бид бүгдээрээ хөдөөнийхөн. Гэхдээ

түрүү зуунд хотжиж чадсан нь сүүлчийнхдээ тусалмаар. Хотын захиргаа улаан хацарлачихаад

хөдөөнийхнийг гадуурхаж, оруулахгүй энээ тэрээ болж байхаар хотод яаж амьдрах талаар зааж

өгмөөр. Учир нь хот бол хамтын амьдрал. Хөдөөнөөс ялгаатай нь хүмүүс нь нийтлэг эрх ашигтай,

83

нийтлэг гамшигтай. Гялгар уут, машины дугуй түлсний хохирлыг саяуулаа амсаж байна шүү дээ. "

Би Монгол хүн, бичиг мэддэггүй, биеэ угаадаггүй, бэлгэвч хэрэглэдэггүй, билэг танхай, би хөдөөний

хүн" зөв байхаа, зөв байх.

Эх сурвалж: 2011 он. www.baabar.mn

Асуулт хариулт

Монгол улсын иргэд оршин суух

газраа чөлөөтэй сонгох эрхтэй юу?

Нийтлэлийн аль хэсэгт энэ тухай

дурьдагсан бэ? Өгүүлбэрээр иш

татна уу?

Энэхүү эрхээ хэрэгжүүлнээс гарах үр

дагавар бий юу? Өөрийн дүгнэлтээ

бичнэ үү

Даалгавар 2. Дээрх нийтлэлд үндэслэн иргэд хот руу нүүх болсон шалтгааныг задлан

шинжлээрэй. Шалтгаанаа нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын гэх зэргээр ялгаж бичнэ үү?

Нэмэлт мэдээллийг ашиглаарай.

Үнэлэх аргачлалыг” Багшийн ном. Нийгэм судлал (Сонгон судлах X, XI, XII анги “) УБ.,

2018 номны тухайн бүлгийн Үнэлгээ хэсгээс үзнэ үү.



1.Хөрш улсууд болон

гуравдагч хөрштэй

харилцах тулгамдсан

асуудлыг шийдвэрлэх

зарчим, арга зам юу вэ?

Хөрш улсуудтай харилцах бодлого, Зөөлөн хүчний бодлого, “Гурав дахь хөрш”-ийн бодлого, Тэнцвэртэй харилцах зарчим, үндэстэн дамнасан корпараци, технологийн солилцоо зэрэг ойлголлтыг эх сурвалж, жишээ, тохиолдол ажиллах замаар тайлбарлан ярилцана.

- Хөрш болон гурав дахь

хөрштэй харилцах талаарх

мэдээллийн лавламж

Иргэд хот руу

нүүх болсон

шалтгаан юу

вэ?

Нийгэм:

Эдийн засаг:

Улс төр:

Соёл:

http://www.baabar.mn/

84

11.2.1а. Хоёр хөрштэйгээ

тэнцвэртэй харилцах


засаг, соёлын гол

асуудлуудыг олж,


дэвшүүлэх

11.2.1б. Монгол улсын

гуравдагч хөршийн

харилцааг спорт, соёл,

хүмүүнлэгийн чиглэлээр

хөгжүүлэх зорилтуудыг

мэдээллийн эх сурвалжид

тулгуурлан шинжилж,

дүнгэлт хийх.

Монгол улсын гадаад бодлогын орчинг ХХ, ХХI зууны хөрш орнуудад өрнөсөн хувьсгал, түүний нөлөө, үр дагавартай холбон тайлбарлана. Тэнцвэртэй харилцахын чухлыг илэрхийлсэн эсээ бичиж, бусдадаа танилцуулна. Монгол улсын гуравдахь хөрш улсуудтай

харилцах зөөлөн хүчний бодлогыг (спорт,

соёл, хүмүүнлэг г.м.) эх сурвалж, судалгааны

материал шинжилж, өөрийн дүгнэлтээ


- Монгол улсын үндэсний


баримтлал УБ., 2010

- Монгол улсын Гадаад

бодлогын үзэл баримтлал

УБ, 2011

- Холбогдох дүрс бичлэг,

кино, зургууд

www.youtube.com


ажиллагааны тухай гэрээ,

хэлэлцээр, холбогдох дүрс

бичлэг, дурсамж

-ҮДК-уудын ангилал,

байршил, гарал үүслийн

талаарх статистик мэдээ,

баримт

-МУ-ын ЗГ-ын хэрэгжүүлэгч

байгууллага хөрөнгө

оруулалтын газар

http://investmongolia.gov.mn/

-Үндэсний статистикийн

мэдээллийн нэгдсэн сан

www.1212.mn

2. Үндэстэн дамнасан

корпораци манай улсад

хамаатай юу?

11.2.2а. Улс бус оролцогч

болох ҮДК манай улсын


засаг, соёлд ямар нөлөө

үзүүлэх талаар мэдээлэл

цуглуулж, боловсруулж,

танилцуулах

11.2.2б. ҮДК технологийн

солилцооны гол чиглэл

болохыг нийгэм, улс төр,

эдийн засаг, соёлын

талаарх эх сурвалжид

шинжилгээ хийж,

тодорхойлох, үнэлэлт

өгөх

Судалж буй агуулгатай холбоотой тоон мэдээлэлд тулгуурлан график зохион тайлбарлана. ҮДК-ийн өнөөгийн байдлын талаар “Гадаадын хөрөнгө оруулалттай тусгай

зөвшөөрөл эзэмшигчдийн бүтэц” (улсаар, 2018) баримтыг шинжилж, дараах асуултын дагуу ярилцана. Үүнд:

a) Монгол дахь ГХО-ын 50 хувийг дан ганц БНХАУ улс эзэлж байгаа шалтгаан юу вэ?

b) Монгол дахь ОХУ-ын хөрөнгө оруулалт 1,52 хувь эзэлж байгаа шалтгаан юу вэ?

c) Нэг улсаас хөрөнгө оруулалт илт давамгайлахын сөрөг талууд юу вэ?

Дээрх ярилцлагын тэмдэглэлд үндэслэн ҮДК-ын Монгол улсад үзүүлэх эерэг, сөрөг нөлөө, шийдэх арга замыг дэвшүүлсэн эсээ бичиж, танилцуулна. Даяаршлын нөхцөлд МУ-ын тэнцвэртэй гадаад бодлого баримтлах зарчим хэрэгжих

- Эх сурвалж, мэдээлэл

- Багшийн ном Уб.,2018

он


http://www.1212.mn/

85

боломж нөхцлийн талаар мэтгэлцээн өрнүүлнэ.

Багшид зөвлөмж: Судалж буй агуулгын хүрээнд 1911, 1921, 1990 оны хувьсгалт тэмцлийн үр дүнг

тусгаар тогтнол, ОУХ-ны нөхцөл байдалтай холбон үзэх нөхцөл байдлын судалгаа хийх, видео бичлэг,

баримтат кино үзэж, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх, зочин урьж тусгаар тогтнол, улсын аюулгүй байдлын аль нэг

сэдвээр илтгэл сонсох, Монголын үндэсний түүхийн музейгээр аялах зэргээр бүтээлч, оролцоонд

тулгуурласан арга зүйгээр хичээлээ төлөвлөн хэрэгжүүлээрэй.

Тус хичээлээр сурагчийг шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх, бие даан суралцах,

бүтээлчээр сэтгэх, үйлдэх, оролцох үйл ажиллагаанд тасралтгүй суралцахад нь бодитой

чиглүүлнэ.

Хичээлд дараах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Үүнд:

-Сурагч багшийн өгсөн заавал унших материалыг бүтээлчээр унших,

-Судлах асуулт, асуудал, таамаглалыг дэвшүүлэх

-Асуулт, асуудал, таамаглалыг шийдвэрлэх үйл ажиллагааг төлөвлөх

-Төлөвлөсөнөө хэрэгжүүлэх мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, нотлох,хэлэлцэх

-Үр дүнгийн танилцуулга, тайлбар, шинэ санааг дэвшүүлэх, мэтгэлцэх г.м

Судлах агуулгын хүрээнд баримт, эх сурвалжаас мэдээлэл цуглуулж, боловсруулж, үнэлж, танилцуулах ажлыг гүйцэтгэнэ.


“Хөршүүд, гуравдахь хөрш болон Үндэстэн дамнасан корпорациуд манай улсад хэр хамаатай

юу?” суралцахуйн зорилтын үнэлгээний матриц

Үнэлгээний

зорилт

Үнэлгээний шалгуур

үзүүлэлтүүд

- Хөршүүд болон гуравдахь хөршийн талаар

танин мэдэхүйн дагуу эргэцүүлэн сэтгэх,

ОУХ-ны ойлголтоор илэрхийлэх

-Хөршүүд болон гуравдахь хөршийн харилцаа,

хамтын ажиллагааг зарчим, ач холбогдлоор

тайлбарлаж буй байдал

- Хөршүүд болон гуравдахь хөрштэй

холбогдох мэдээлэлтэй ажиллах чадвар

эзэмшилт

-Хөршүүд болон гуравдахь хөршийн харилцаа,

хамтын ажиллагаатай холбогдох мэдээллийг олж,

боловсруулж, солилцож буй байдал

- Үндэстэн дамнасан корпорацийн үйл

ажиллагаа, түүнтэй холбогдох үзэгдэл, үйл

явдлыг судлах, оролцох хандлага, идэвх

зүтгэл

-Үндэстэн дамнасан корпорацийн нөлөө, үр дагаврыг

үнэлэх талаар орчин үеийн мэдээлэлтэй ажиллах

хүсэл, сонирхолтой болж буй байдал


1.Мэдлэг илрүүлэх даалгавар

Сорил:

Ажлын хуудас 1

Сорилыг гүйцэтгэх аргачлал:

86

Сорилыг анхааралтай уншаад зөв хариуны өмнөх дугаарыг дугуйлан тэмдэглээрэй

Монгол улс хоёр хөрштэйгээ харилцахад баримталдаг гол зарчим нь:

а. Найрамдалтай харилцах

б. Энхийг эрхэмлэх

в. Тэнцвэртэй харилцах

г. Бүгд буруу

“Гуравдагч хөрш”-д аль нь хамаарах вэ?

а. ОХУ

б. БНХАУ

в. Өрнө, дорнын өндөр хөгжилтэй улсууд

г. Бүгд зөв

2. Чадвар илрүүлэх даалгавар

ҮДК-ийн тоон өсөлтийн талаарх дараах мэдээллийг ашиглан баганан диаграмм хийж,

шалтгааныг тайлбарлана уу?

1939 онд 30 ҮДК

1970 онд 7000 ҮДК

1976 онд 11000 ҮДК (86000 салбартай)

1990 оны дунд үед 37000 ҮДК (200000 салбартай)



Олон улсын харилцааны үндэс ба даяаршил (хамтын бүтээл) 2016, 299 дахь тал

3.Хандлага илрүүлэх даалгавар

Түүхэн эх сурвалж шинжлэж, үнэлэлт өгөх

1946 онд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад гишүүнээр элсэх тухай Бүгд Найрамдах

Монгол Ард Улсын Засгийн газрын анхны өргөдлийг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын

Ерөнхий нарийн бичгийн даргын газар 1946 оны 6 дугаар сарын 24-нд хүлээж аваад 27-нд

хэвлэлд нийтлэн, манай өргөдлийг Аюулгүйн Зөвлөлийн шинэ гишүүн элсүүлэх асуудал

эрхэлсэн комисс 1946 оны 8 дугаар сарын 6-нд болсон хуралдаан дээр Бүгд Найрамдах

Монгол Ард Улсын өргөдлийг авч хэлэлцээд Монголын тухай нэмэлт мэдээ авахаар

төлөөлөгчид ирүүлж хариу авах асуулт гаргасан ба Монголыг НҮБ-д элсүүлэхийг

хойшлуулсан байдаг.

БНМАУ НҮБ-д элссэн тухай тэмдэглэл

Улаанбаатарын цагаар 1961 оны 10 дугаар сарын 28-ны өглөөний 4.00 цагаас Бүгд

Найрамдах Монгол Ард Улсыг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад элсүүлэх тухай Аюулгүйн

Зөвлөлийн рекоммендацийг хэлэлцэж эхлэв.

Зөвлөлтийн төлөөлөгч Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг Нэгдсэн Үндэстний

Байгууллагад элсүүлэх тухай 5 минутын товч үг хэлэв. Дараа нь Чан Кай-шийн төлөөлөгч

Гадаад Монгол бол Зөвлөлтийн колони бөгөөд айл хөрш улсын муж нутаг тийш довтлогч

түрэмгий улс учир манай төлөөлөгчид санал хураалцахад оролцохгүй гэв.

87

Ерөнхий Ассамблейн даргаас үг хэлэх хүнгүй бол Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүнээр элсүүлсэн гэж тооцох уу гэхэд 91 улсын

төлөөлөгч оролцсон Ерөнхий Ассемблейн танхим нижгэнэтэл алга ташив. Алга ташсан

явдлыг баталсанд тооцох уу гэж мөн даргаас давтан хэлэхэд бас дахин алга ташив. Чингээд

Улаанбаатарын цагаар 1961 оны 10 дугаар сарын 28-ны өглөөний 4 цаг 15 минутад Бүгд

Найрамдах Монгол Ард Улсыг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага дахь хууль ёсныхоо байрыг

эзэлж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын ёслолын хэлтсийн дарга ноён Дэнү манай

төлөөлөгчдийг зохих байранд нь урьж суулгав.

Манай Улсыг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад оруулах саналыг илээр улс бүр дээр

асуувал эсэргүүцэх буюу татгалзах улс байсан боловч Ерөнхий Ассамблейн дийлэнх олны

дэмжлэгийг эвдэж чадахгүйгээ мэдсэн учир дуугүй өнгөрөв.

Тэмдэглэсэн О.Дамдиндорж Нью-Йорк, 1961 оны 10 дугаар сарын 26, АНУ

Эх сурвалж: НҮБ ба Монгол улс (түүхэн баримт бичгийн эмхэтгэл).,

УБ, 2008 110 дахь тал

Асуулт:

1. БНМАУ НҮБ-д элсэх өргөдлөө анх өгсөнөөс хойш хэдэн жилийн дараа НҮБ-д

элссэн бэ? Үүний шалтгаан юу вэ? Таны бодол?

2.Монголыг НҮБ-д элсэхэд манай хоёр хөрш хэрхэн дэмжсэн бэ? Өөрийн үнэлэлт

өгнө үү?

3.Чан Кай-шийн төлөөлөгч манай улсыг НҮБ-д элсүүлэх санал хураалтад яагаад

оролцоогүй вэ? Хувийн байр сууриа илэрхийлнэ үү?



XII анги: Сонгон судлах Нийгмийн тодорхой шинжлэх ухаанууд

Нэг. Социологи

Суралцахуйн зорилт Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1. Социологийн

удиртгал

12.1.1а. Социологийн шинжлэх

ухааны хөгжлийн түүхэн

замналын талаар мэдлэгтэй

болох

12.1.1б. Социологийн

нийгмийн зан үйл, үйлдлийг

судлах хандлагын онцлогийг

ойлгох

12.1.1в. Нийгмийн бодит

байдлыг судлах социологийн

судалгааны логик, арга,

аргачлалыг бүдүүвчээр


-Социологийн судлагдахуун, түүний

түүхэн хөгжлийн талаарх эх сурвалжийг

судална.

-Социологийн шинжлэх ухааны

мэдлэгийн бүтцийг эх сурвалжаас

тодруулан хэлэлцэнэ.

-Социологийн хандлагын онцлогийг

тодорхой судалгааны жишээн дээр

тулгуурлан тодорхойлно.

-Социологийн судалгааны арга зүй,

аргачлалын талаар судалгааны

жишээгээр тодруулан хэлэлцэнэ.


Социологи.

Улаанбаатар

A.Гидденс (2006)

Социологи.

Улаанбаатар

С.Түмэндэлгэр,

Д.Бямбажав,

Д.Болормаа (2006)

Сургалтын

үнэлгээний олон

хувилбарууд:

Нийгмийн тухай

мэдлэг хичээлийн

жишээн дээр. УБ.

Нэмэлт унших

материалууд:

Кравченко А.И (1999)


2. Нийгмийн бүтэц ба

соёл

12.1.2а. Хувь хүний үйлдлийн

бүтцийн хийгээд соёлын талыг

-Жишээн дээр ажиллан, хүний үйлдлийн

бүтцийн ба соёлын талыг тодруулан,

зураглал үйлдэнэ.

88

тодруулах, тулгуур

ойлголтуудыг мэдэх

12.1.2б. Нийгмийн үзэгдэл, үйл

явдлын жишээнээс бүтэц,

соёлын хүчин зүйлсийг

тодруулах, уялдаа холбоог нь


-Нийгмийн бүтэц, соёлын талаарх

социологийн онолын тайлбаруудыг

судална.

-Тодорхой тохиолдолд функциональ

шинжилгээ хийн болзошгүй сөрөг үр

дагавраас сэргийлэх зөвлөмж


Радугин (2003)


Отгоннасан В (ред).

(1993) Социологийн

аргууд. УБ.,

Мөнхбат O (2008)

Социологийн

онолууд: сонгодог үе

ба орчин үе. УБ.,

Ц.Пүрэв. Монголын

нийгмийн

социологиор

шинжлэхүй. 2013.

Уб.,

ШУА. (2013)

Монголын нийгмийн

өөрчлөлт. Уб.,

3. Нийгмийн харилцан

үйлдэл

12.1.3а. Хүмүүс хоорондын

харилцааг тайлбарлах бэлгэ

тэмдгийн харилцан үйлдлийн

онол, солилцооны онолын

ялгааг тодруулах

12.1.3б. Харилцан үйлдлийг

ажиглаж үр дүнг тулгуур

ойлголтыг ашиглан


-Билэг тэмдгийн харилцан үйлдлийн

онол, солилцооны онолын нийгмийн

харилцан үйлдлийг тайлбарлах үзэл

баримтлалыг судална.

-Гол ялгааг бүдүүвчээр илэрхийлнэ.

-2 ба түүнээс дээш хүмүүс хоорондын

бичил түвшний харилцааг ажиглан,

тэмдэглэл хөтөлнө.

-Ажиглалтын үр дүнг онолуудын үүднээс

харж тайлбарлана.

-Тулгуур ухагдахуунуудыг ойлголтын

зураглалаар илэрхийлнэ.

4. Бүлэг, байгууллага

12.1.4а. Бүлэг, байгууллагын

мөн чанар, үндсэн шинжүүд,

төрөл хэв маягийг тодруулан,

онолын ойлголт, зарчимд

тохируулан тайлбарлах,

12.1.4б. Бүлэг, байгууллага ба

хувь хүн хоорондын харилцан

нөлөөллийг жишээн дээр

судлан, дүгнэх

-Жишээ, эх сурвалжийг судлах замаар

бүлэг гэж юу болохыг тодорхойлно.

-Р.Мертоны бүлгийн үндсэн шинжүүдийн

талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

-Жишээнээс байгууллага гэж юу болох,

түүний үндсэн төрлүүдийн талаар

судална.

-Бүлэг, байгууллагын хувь хүнд үзүүлэх

нөлөөг судалгааны үр дүнд тулгуурлан


5. Хувь хүн ба нийгэм

12.1.5а. Нийгэмшилт,

гажуудлын талаарх

социологийн онолын

тайлбаруудыг судлан, жишээ

тохиолдлыг шинжлэхдээ

ашиглах

1-.1.5б. Өсвөр үеийнхний

нийгэмшилт, гаж зан үйлд

холбогдох асуудлыг хүйс,

нутагшилт зэрэг хүчин зүйлстэй

холбон судлах,

12.1.5в. Өсвөр үеийнхний

эрсдэлт зан үйл, хөгжлийн

хоцрогдлыг хэрхэн шийдвэрлэх

талаар саналаа дэвшүүлэх

-Нийгэмшилтийн мөн чанарыг,

тайлбарлах социологийн тайлбаруудыг

харьцуулан судална.

-Судалгааны өгүүллээс нийгэмшилтийн

үе шат, нөлөөлөгч агентуудын талаар

хэлэлцэнэ.

-Нийгмийн гажуудлын талаарх

социологийн болон бусад тайлбаруудыг

харьцуулан судалж, өөрийн үзэл

баримтлалыг дэвшүүлнэ.

-Нийгмийн гажуудлын талаарх

мэдээлэлд хүйс, байршлын хүчин

зүйлсээр дүн шинжилгээ хийх

-Эрсдэлт зан үйлээс урьдчилан

сэргийлэх арга замуудын талаар

мэтгэлцэх эсвэл эсээ бичиж,


6. Нийгмийн тэгш бус

байдал

12.1.6а. Нийгмийн

давхраажилт, угсаатан,

-Нийгмийн давхраажилтыг мөн чанарыг

тайлбарлах социологийн онолын

хандлагуудыг судлан, ялгааг нь

хэлэлцэнэ.

89

жендэрийн тэгш бус байдлын

уялдаа холбоо хийгээд тэгш

бус байдалд хүргэж буй

шалтгаан, хувийн амьдралд

үзүүлэх нөлөөллийг


12.1.6б. Тэгш бус байдлыг

хэрхэн бууруулах талаар

үндэслэл, нотолго бүхий

саналаа дэвшүүлэх

-Судалгааны өгүүллийг судлах замаар

нийгрмийн давхраажилтын хувийн

амьдралд үзүүлэх нөлөөний талаар

дүгнэлт гарган танилцуулна.

-Нийгмийн категори ба давхраажилт

хоорондын уялдаа холбооны талаар

социологийн тайлбаруудыг судлан,

өөрийн дүгнэлтэд хүрнэ.

-Тэгш бус байдлыг нэмэгдүүлж буй гол

хүчин зүйлсийг судалгааны баримт

түшиглэнг тодорхойлох хэлэлцүүлэг

өрнүүлнэ.

-Ядуурлыг бууруулах гол арга замуудын

талаар мэтгэлцээн зохион байгуулна.

7. Нийгмийн

институтууд

12.1.7а. Нийгмийн

институтуудын нийгмийн чиг

үүрэг, харилцан хамаарлыг

социологийн тайлбаруудад

тулгуурлан бүдүүвчээр


12.1.7б. Эх сурвалж, жишээ,

баримтаас тухайн

институтуудын хүрээнд

тулгамдаж буй асуудлуудыг


12.1.7в. Тодорхой жишээн дээр

“үйлдэл институтчлэгдэх” үйл

явцыг тайлбарлах,

-Эх сурвалжийг судлан, нийгмийн

институтын талаар социологийн онолын

тайлбаруудыг харьцуулан хэлэлцэнэ.

-Гэр бүл, боловсрол, шашин, эрүүл мэнд

зэрэг институтийн хүрээнд тулгамдаж буй

асуудлуудыг социологийн үүднээс

хэлэлцэн, шийдэх боломжуудыг -

тодруулах судалгааг гүйцэтгэнэ.

-Жишээгээр институтчлэгдэх үйл явцыг

тайлбарлан, зураглал боловсруулан


8. Нийгмийн өөрчлөлт

12.1.8а. Түүхэн эх сурвалжаас

нийгэм хэрхэн өөрчлөгддөг

болохыг тодруулан, нөлөөлөгч

гол хүчин зүйлсийг


1.1.8б. Нийгмийн өөрчлөлтийг

тайлбарлах социологийн

тайлбаруудыг судлан, түүхэн

баримтыг тохируулан


12.1.8в. Жишээ, эх сурвалжид

тулгуурлан нийгмийн

хөдөлгөөн, хамтын зан үйлийн

талаар судлан, нийгмийн

өөрчлөлттэй холбогдох

хамаарлыг шүүн тунгаах.

-Түүхэн эх сурвалжийг хөтлөх асуултын

тусламжтайгаар судлан, асуултад

хариулан хэлэлцэнэ.

-Социологийн тайлбаруудын онцлог,

нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг судалгааны

өгүүллээс тодруулна.

-Хамтын зан үйлийн төрөл, хэлбэрийн

талаар жишээнээс тодруулан, ижил

төстэй жишээг боломжит эх сурвалжаас

хайх, олох, социологийн үүднээс тайлбар

ном бэлтгэнэ.

-Хувьсал, хувьсгалын ялгаа, хувьсгалын

жишээг социологийн үүднээс шинжлэн



90


i. Социологийн үүднээс

эргэцүүлэх, социологийн

хэлээр бичих, илтгэх

1. Асуулт, асуудлыг олж харж, таамаглалыг дэвшүүлэх;

2. Судалсан агуулгын хүрээний асуулт, асуудлыг нотолгоонд тулгуурлан

хариулт, шийдлийг олох;

3. Судалсан агуулгад холбогдох үзэгдлийг цогц холбоонд нь

тайлбарлах;

4. Хэд хэдэн хувилбарыг харьцуулж, үндэслэл сайтай хувилбарыг

сонгож хамгаалах,

5. Судалсан ойлголтуудыг үнэн зөв тодорхойлох,

6. Ойлголтуудын уялдаа холбоог тайлбарлах, бүлэглэх, багцлах,

зураглах,

7. Судалсан ойлголтуудаа ашиглан хэлэлцэх, бичих, илтгэх.

ii. Мэдээлэлтэй ажиллах 1. Шаардлагатай мэдээллийн агуулгын хүрээг тодорхойлох;

2. Шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах үйл ажиллагааг төлөвлөх,

тохиромжтой арга хэрэгсэл, эх сурвалжийг сонгох,

3. Мэдээллийг нэг болон хоёр хүчин зүйлээр бүлэглэх,

4. Мэдээлэлд статистикийн болон чанарлаг энгийн шинжилгээг хийх,

зураг дүрслэл, бүдүүвч, хүснэгтээр дүрслэх.

5. Бүдүүвч, хүснэгт, ишлэл, жишээ, зураглал зэргээр илэрхийлэгдсэн

мэдээллийг тайлбарлах.

iii. Социологийн үүднээс



байгаагаа болон нийгмийн

үнэт зүйлсийг эрхэмлэж

байгаагаа илэрхийлэх

1. Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух,

2. Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө

гаргах

3. Бусдад эерэгээр сайн үйлийн аянд оролцох, санаачлага гаргах

4. Зөвхөн өөрийн олсон хариултыг хамгаалахын хамт бусдын ялгаатай

үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа харуулах

5. Шударга ёс, хүмүүнлэг ёс, хүний эрхийн үүднээс нийгмийн үзэгдэл,

явцыг сайшаах, буруушаах үндэслэлийг дэвшүүлэх,


Даалгавар 1. Нийгмийн бүтэц IQ-ийн түвшинд нөлөөлдөг үү?

Даалгавар 2. Хөлсгүй хөдөлмөр ба эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүд

Хүснэгт. Ажлын нэг өдөрт буюу ажилтай өдрийн 24 цагт хүн амын хөлсгүй хөдөлмөрийн үйл

ажиллагаануудад зарцуулж буй дундаж цаг, хүйсээр, цаг, минутаар (ҮСХ, 2000. Цаг

ашиглалтын туршилтын судалгаа. 22 дугаар тал)

1900-аад оноос хүний сэтгэн бодох чадварыг тодорхойлох тестүүдийг ашиглах

болжээ. АНУ-д цагаачлан ирсэн англиар ярьдаггүй Итали, Польш зэрэг

үндэстнүүдийн IQ-ийн түвшин дундаж түвшин болох 100 онооноос доогуур байв.

Мөн хар арьстнуудын дундаж түвшин цагаан арьстнуудынхаас доогуур байлаа.

Японд Буракуми хэмээх цөөнх дундаж түвшинээс доогуур үзүүлэлттэй байв.

Харин цагаан арьстнуудад үрчлэгдэн өссөн хар арьст хүүхдүүд, АНУ-д

цагаачлан очсон Буракумичуудын IQ-ийн түвшин дундаж түвшнээс доогуур биш

хэвийн байв. Мөн дундаж давхраанаас дээд давхрааны хар арьстнуудын IQ-ийн

түвшин дундажаас доогуур үзүүлэлт үзүүлсэнгүй. Ийнхүү олон социологич

нийгмийн статус ба IQ-ийн түвшин хооронд хамаарал байгааг тогтоожээ

(Вандер Занден Ж: 96).

91

Үйл ажиллагаа Эрэгтэйчүүдийн зарцуулж

буй дундаж цаг

Эмэгтэйчүүдийн дундаж

зарцуулж буй цаг

Гэрийн ажил 1 цаг 45 минут 3 цаг 49 мин

Хүүхэд, өндөр настан, өвчтөн

асрах, зочдод үйлчлэх,

16 мин 45 мин

Олон нийтийн сайн дурын

ажилд оролцох, бусдад

туслах

5 мин 3 мин

Нийт 2 цаг 6 мин 4 цаг 37 минут

Дээрх хүснэгт дэх мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийн дараах 2 асуултад хариулна уу.

1. Эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн тодорхой үйл ажиллагаануудад зарцуулж буй цагийн

зөрөөг нийгмийн бүтэцтэй холбон тайлбарлана уу.

2. Өрх гэр бүл дэх жендэрийн харилцааны дүр төрхийг тодорхойл.

3. Эмэгтэй хүн хөлсгүй хөдөлмөрийн үйл ажиллагаануудад эрэгтэйчүүдээс илүү цаг

зарцуулж байгаа нь шударга зүйл үү гэсэн асуултад хариулна уу.

Даалгавар 3. Доорхи чанарын судалгааны мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийн, дараах

асуултад хариулна уу.

1. Шилжиж ирэгсдэд ямар асуудлууд тохиолдож байна вэ?

………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………

2. Асуудлыг шийдвэрлэхэд дөхөм үзүүлдэг нийтлэг илэрч буй хүчин зүйлс юу байна

вэ?

“Ах дүү нараасаа мєнгє зээлээд наймаа хийж хувиараа жижиг бизнес

эхэлсэн. Нийт сая гаруй тєгрєг 8-9 хувийн хүүтэйгээр зээлээд одоо эргүүлээд єгч байгаа, бараг

дууссан. 1 жил орчим болж байна” (Д, эмэгтэй, нас 29, хувийн бизнес эрхэлдэг, бүртгэлгүй

шилжигч, СХД)

“Хотод таньдаг хүн байхгүй бол ажил олдоход их хэцүү. Жишээ нь манай нєхєр одоо болтол

ажилгүй байгаа. Ажил ерєєсєє олдохгүй байгаа” (С, эмэгтэй, нас 26, үсчин, СХД)

"Булган аймгаас ирээд 2 жил болж байгаа. Би хєдєєнєєс ирээд шууд

ажилд орсон. Гэхдээ таньдаг хүнээрээ дамжуулж орсон болохоор хамаагүй амар байсан" (Ц,

эмэгтэй, нас 39, СХД)

“Шилжиж ирээд хүүхдээ сургуульд оруулах бол хамгийн хэцүү

асуудал.. Багтахгүй, ачаалал ихтэй байна гээд ер халгаадаггүй. Тэгээд

таньдаг хүнээ гуйж байгаад гэрээсээ хол, харьяалалын бус сургуульд хүүхдээ оруулсан” (Ц,

эмэгтэй, нас 39, СХД)

“Үзүүлье гэсэн үедээ таньдаг эмч дээрээ очиж үзүүлдэг. Харин яг харьяаллын єрхийн эмнэлэгтээ

очиж үзээгүй” (Ч, эмэгтэй, нас 33, ажилгүй, бүртгэлгүй шилжигч, СХД) /Эх сурвалж: ХАССТ:

2004/

92

Даалгавар 4. Орон нутгийн төрийн удирдлагын байгууллагыг шинжлэх нь

1. Амьдарч буй сум, дүүргийн Засаг даргын тамгын газарт (ЗДТГ) шийдвэр гаргах үйл

явц хэрхэн явагддаг вэ?

2. Шийдвэр гаргах үйл явцад хэн, хэн (хэдэн хүн) оролцдог вэ?

3. Тус байгууллагад тань эрх мэдэл төвлөрсөн байна уу?

4. Эрх мэдлийн төвлөрөл эс төвлөрөл нь та бүхний ашиг сонирхлоо хэрэгжүүлэхэд

хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

5. Сум, дүүргийн Засаг даргын тамгын газар нь ямар хэв маягийн байгууллага байна

вэ?

Даалгавар 5. Шалтгаант холбоо хаана нь илэрч байгааг тодруулна уу.

1. Нэгэн оюутан хэд хэдэн шалгалт өгөхөд нь даваа гаригийн шалгалтанд өндөр оноо авч

харин баасан гаригийн шалгалтуудад бага оноо авсан ажээ. Харин тэр оюутан долоо

хоногийн амралтын өдрүүдээр сайн амрч чаддаг байсан бол өдрүүдэд олон

шалтгалтад бэлдэж ядардаг байжээ.

2. Энэтхэг улсын төрөлт 1960-аад оны сүүлч хүртэл эрс нэмэгдсэн байна. Харин 1970

онуудад буурчээ. Энэ нь АНУ-д машин үйлдвэрлэл 1960-д оны сүүлч хүртэл өсөөд

1970 онуудад буурсан үетэй давхцаж байна. Энэхэгийн засгийн газар төрөлтийг хянах

хөтөлбөрийг 1970 гаргасан байна. Мөн энэ үед АНУ машины импортын нээлттэй

бодлого хэрэгжүүлж эхэлжээ.

а. Долоо хоногийн ямар гаригт шалгалт өгөх нь амжилттай дүн авах эсэхэд нөлөөлж байна

уу эсвэл өөр хүчин зүйл үү?

б. Энэтхэгийн төрөлтөд АНУ дахь импортын машины тоо хэрхэн нөлөөлсөн бэ? Өөр

хувилбар байна уу?

Даалгавар 6. Азийн нэгэн улсад охидыг сургуульд хамруулахад анхаарч ажиллаж байгаа ч

11-ээс дээш насны охид сар бүр тодорхой хугацаагаар хичээл тасалж байсан нь тэдгээрийн

сурлагын амжилт, сайн боловсрол олж авахад нь саад учруулж байв. Таслалтын

шалтгааныг тодруулахад охид, эмэгтэйчүүдийн биеийн юмыг “бузар” зүйл гэж үздэг тул

тодорхой хугацаанд гэр орон, нийтийн газраас дайжих ёстой ажээ.

1. Аль нь хүйст хамаарах асуудал вэ? Аль нь жендэрт хамаарах асуудал вэ? 2. Хэний ямар эрх зөрчигдөж байна вэ? 3. Энэ эрхийг хангахад ямар, ямар саад учирч байна вэ? 4. Энэхүү саад бэрхшээлийг арилгах ямар арга зам байж болох вэ?



Хоёр. Логик

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл

ажиллагаа

Хэрэглэгдэхүүн

1.Логик бол зөв сэтгэх

дүрэм, зарчмуудын тухай

шинжлэх ухаан болох нь

12.2.1а. Хэллэгүүдийн утга

санааг шинжлэх замаар

сэтгэхүйд хууль үйлчилдэг

болохыг ойлгох,

-Маш энгийн хэллэгүүдэд дүн

шинжилгээ хийх замаар зөв

бурууг нь тогтоож, зөв, буруу

гэж үнэлэх шалтгааныг

тодруулна.

Ердийн, маш энгийн хэлэн

илэрхийллүүдээс бүрдсэн

дасгал бүхий ажлын хуудас

Логикийн шинжлэх ухааны

судлагдхуун, үүсэл

93

12.2.1б. Логикийн шинжлэх

ухааны хөгжлийн түүхэн

тоймыг мэдэх,

12.2.1в. Бодол санааны

оновчтой, зөв, үнэн

магадтай байх шаардлагад

түлгуурлан логикийг судлах

хэрэгцээ, ач холбогдлын

талаар байр сууриа

илэрхийлэх.

-Дасгал ажиллах замаар

хэллэгүүдийн үндэслэгээ ба

дүгнэлтийг ялгах, алдаатай

дүгнэлт байх аваас учир

шалтгааныг тодруулна.

-Мэдээлэлтэй ажиллаж

логикийн шинжлэх ухааны

үүсэл хөгжлийн тоймыг

илэрхийлсэн хүснэгт зохионо.

-Дасгал ажиллах, жишээ

тохиолдол судлан шинжлэх

замаар зөв сэтгэлгээний

шалгуурыг тодорхойлж, логик

арга зүйн ач холбдогдлын

талаар байр сууриа


хөгжлийн түүхэн тоймыг

харуулсан бичвэр

Логикийн гарын авлага,

сурах бичиг

Багшид санамж:

- Судалж буй сэдвийн хүрээнд мэдээлэл ашиглах, маш энгийн хэлэн илэрхийлүүдээс бүрдсэн дасгал ажлууд, эрдэмтэн, судлаачдын бүтээл, дүгнэлттэй ажиллах замаар сэтгэлгээний соёлд суралцахын чухал болохыг ойлгоход суралцахуйн үйл ажиллагааг чиглүүлнэ.

- Дасгал ажиллаж, хэллэгийн зөв бурууг тодорхойлон өөрийн үзэл бодлоо нотлох, бусдын саналыг сонсох, шүүн тунгаах, баяжуулах, няцаах байдлаар хэлэлцүүлэг , мэтгэлцээн өрнүүлнэ.

- Сурагчдын ажиллах дасгал, баримт, мэдээллийг сонгохдоо тэдний суралцах арга барил, сонирхолд нийцсэн, сонголттой, хүртээмжтэй байх талыг анхаарна.

2.Логикийн хэлний онцлог

12.2.2а. Хэл бол

сэтгэлгээний илрэх хэлбэр

гэдгийг тайлбарлах,

үндэслэх,

12.2.2б. Ердийн болон

шинжлэх ухааны хэллэгтэй

ажиллах замаар

тэдгээрийн ялгаа, чиг

үүрэг, харилцан хамаарлыг


12.2.2в. Хэллэгүүдийг

задлан шинжилж, логик

алдааг илрүүлэх замаар

өөрийн үг, яриандаа

хяналт тавьж байх

хэрэгцээ, шаардлагын

талаар саналаа

илэрхийлэх,

-Онолын тайлбарт дүн шинжилгээ

хийх замаар хэл бол сэтгэхүйн

илрэн гарах хэлбэр, оршин байх

зайлшгүй нөхцөл болохыг нотлон


-Мэдээлэлтэй ажиллах замаар

ердийн болон шинжлэх ухааны

хэлний ялгааг тодруулна.


логикийн хэлний онцлогийг

илрүүлж, зарим гол

ойлголтуудын утга санаа,

онцлогийг тайлбарлана.

-Өөрийн сэтгэн бодохуйд хяналт

тавих, үндэслэх, магадлах, яриа

болон бичгийн соёлоо

дээшлүүлэх талаар хэлэлцэж

өөрийн байр сууриа илэрхийлнэ.


холбоотой бичвэр материал,

нийтлэл

Дасгал ажлууд /сонины

нийтлэл, мэдээлэл,

хүмүүсийн сэтгэгдэл,

ярилцлагаас ашиглаж болно.



Янз бүрийн шинжлэх ухааны

мэдээ, мэдээллэл

94

Багшид зөвлөмж: Жишээ, тохиолдал, дасгал ажиллах явцдаа хэллэг, худал, үнэн, зөв,

буруу, хэллэгийн агуулга, хэлбэр, логик тэмдэгт тулгуур ойлголтуудыг ялган ойлгоход

дэмжлэг үзүүлнэ.

- Хэллэгүүдийг задлан шинжилж, логик алдааг илрүүлэх замаар өөрийн үг, яриандаа хяналт тавьж байх хэрэгцээ, шаардлагыг ухаарч ойлгоход суралцахуйг чиглүүлнэ.

- Хэллэгийн үнэн магадтай эсэхийг шүүн тунгаах, баримт жишээ авч үндэслэн нотлох, өөрийн байр сууриа илэрхийлэх боломжийг сурагчдад олгоно.

- Зохиомол хэлний онцгой төрөл болох логикийн хэлний мөн чанарыг ойлгож, хэрэглэхэд суралцахуйг биглүүлнэ.

3.Ойлголт,

ойлголтуудын харилцаа

12.2.3а Бодлого, дасгал

ажиллах замаар ойлголт

гэж юу болохыг

тайлбарлаж ойлголтуудын

агуулга ба багтаамжийн

харилцааг бүдүүвчээр

дүрслэх, ойлголтын

агуулгыг ерөнхийлэх ба

хязгаарлах

12.2.3б Мэдээлэлд дүн

шинжилгээ хийх замаар

ойлголтыг хуваарилах,

ангилах логик арга зүйг

мэдэх,

12.2.3в. Нийгмийн ухааны

тодорхой ойлголтуудыг

ангилах замаар ойлголтыг

ангилахад гарч болох

алдаа, түүнээс сэргийлэх

арга замын талаар

зөвлөмж бичих,

-Ойлголтын гол ба гол бус

шинжийг илрүүлэх дасгал

ажиллах замаар ойлголт гэж юу

болохыг тодорхойлно.


ойлголтын агуулга ба багтаамж

гэснэ ойлголтуудын ялгааг

илрүүлнэ.


ойлголтын төрөл, дүрс гэсэн

ойлголтуудыг утга санааг ойлгож


-Ойлголтуудын багтаамжийг

хязгаарлах, ерөнхийлэх үйлдэл

хий дасгал ажиллаж тайлбарлана.

-Ойлголтуудын харилцааг

бүдүүвчээр илэрхийлж,


-Нийгмийн ухааны сурах бичгээс

тодорхой бүлэг сонгон авч үндсэн

ойлголтуудыг ангилах үйлдэл

хийж, тулгарч буй бэрхшээл,

түүнээс сэргийлэх арга замын

талаар байр сууриа илэрхийлж,

зөвлөмж бичнэ.

Шинжлэх ухааны ойлголт,

ердийн хэлний нэр томьёо,

ашиглан боловсруулсан

дасгал бүхий ажлын хуудас


холбоотой бичвэр материал,

нийтлэл

Ойлголтын агуулга,

багтаамжийг хязгаарлах,

ерөнхийлэх дасгал бүхий

ажлын хуудас

Ойлголтуудын төрөл,

дүрсийг харуулсан бүдүүвч

зургууд /Эйлерын тойрог/



Ойлголтын хуваарь,

ангиллыг харуулсан бүдүүвч

зураг


- Жишээ, тохиолдал, дасгал ажиллах явцдаа ойлголт, ойлголтуудын харилцаа, ойлголтын төрөл, дүрс, багтаамж, агуулга, хязгаарлал, ерөнхийлэл гэсэн тулгуур ойлголтуудыг ялган ойлгоход дэмжлэг үзүүлнэ.

- Бусад хичээлийн мэдлэг, чадвараа ашиглах, холбоход анхаарч ажиллана. Өөрөөр хэлбэл, сурагчдын мэддэг, танил ойлголтуудтай ажиллахад чиглүүлэх.

- Ойлголтын ангилах үйлдэл нь уншиж буй зүйлээ задлан шинжлэх, тодорхой шалгуурын дагуу нь эрэмбэлэх, хуваах зэрэг арга зүйд сургаж, бүтээлчээр ойлгож өөрийн санаа бодлыг дэвшүүлэхэд чухал ач холбогдолтой гэдгийг ойлгоход дэмжлэг үзүүлнэ.

- Ярих болон бичихдээ ойлголтын олон утгат байдлаас аль болох зайлсхийх шаардлагыг хэлэлцэж ойлгоход дэмжлэг үзүүлнэ..

- Судалж буй сэдвийн хүрээнд зөвлөмжид логикийн ном, сурах бичгийн мэдээллийг

ашиглана.

95

4.Ойлголтын

тодорхойлолт

12.2.4а. Баримт,


замаар ойлголтыг

тодорхойлох логик арга

зүйн зарчмуудыг мэдэх

12.2.4б. Өгөгдсөн

тодорхойлолтуудыг

задлан шинжлэх замаар

тодорхойлолтын логик

бүтцийг нээн илрүүлэх,

12.2.4в. Шинжлэх ухааны

ойлголтыг тодорхойлоход

баримтлах дүрмүүдийг

тайлбарлах, гарч болох

алдааг илрүүлэх

-Ердийн болон шинжлэх ухааны

мэдээлэлтэй ажиллах замаар

ойлголтыг тодорхойлох гэдэг нь

тухайн ойлголтын агуулгыг нээн

илрүүлэх логик үйлдэл болохыг

жишээгээр тайлбарлана.


тодорхойлолтын логик бүтцийг

илрүүлнэ.


тодорхойлолтын дүрмийн

шаардлагуудыг тайлбарлана.

-Өгөгдсөн тодорхойлолтууд

дүрмийн шаардлага хангаж байгаа

эсэхэд дүн шинжилгээ хийж, байр

сууриа үндэслэн тайлбарлана.

-Шинжлэх ухааны ойлголтуудаас

сонгож, тодорхойлолт өгч, тулгарч

буй бэрхшээл, түүнээс сэргийлэх

арга зам, ойлголтыг тодорхойлох

логик арга зүй эзэмшихийн ач

холбогдол сэдвээр илтгэл

хэлэлцүүлнэ.

Янз бүрийн үинжлэх

ухааны

тодорхойлолтуудаас

бүрдсэн дасгал ажлууд


холбоотой бичвэр

материал, нийтлэл



Тодорхойлолтын бүтцийг

харуулсан бүдүүвч зураг


- Жишээ, тохиолдал, дасгал ажиллах явцдаа аливаа ойлголтыг дүрмийн шаардлагыг баримтлан тодорхойлох арга зүйд суралцахад нь дэмжлэг үзүүлнэ.

- Бусад хичээлийн мэдлэг, чадвараа ашиглах, холбоход анхаарч ажиллана. Өөрөөр хэлбэл, сурагчдын мэддэг, танил ойлголтуудын тодорхойлолтыг задлан шинжлэхэд чиглүүлнэ.


ашиглана.

- Ойлголтыг тодорхойлоход гарч болох алдаа, түүний үр дагаврын талаар байр сууриа

илэрхийлэх, ойлголтыг тодорхойлох арга зүй эзэмшихийн ач холбогдлыг ойлгоход

хичээлийн үйл ажиллагааг чиглүүлэх

- Дасгал ажиллах, мэтгэлцэх явцад гарч буй үг, хэллэг, ойлголтуудад тайлбар өгч, чиглүүлэх.

- Өмнөх сэдвийн хүрээнд эзэмшсэн мэдлэгээ ашиглахад чиглүүлэх, тухайлбал, тодорхойлолтыг ангилах үйлдэл хийх гэх мэт.

5.Бодомж

12.2.5а. Бодомж, түүний

төрөл, логик бүтцийг

жишээн дээр үзүүлж,

логикийн хэлээр илэрхийлэх

12.2.5б. Дасгал ажиллах

замаар логик холбоосуудыг

-Дасгал ажиллах замаар өгүүлбэр ба

бодомжийн ялгааг тодруулна.

-Бодомжийн бүтэц, энгийн ба нийлмэл

бодомжийн ялгааг илрүүлэх дасгал

ажиллана.

Энгийн болон

шинжлэх ухааны

хэлээр бичигдсэн

эхийг ашигласан

дасгал ажлууд

Өдөр тутмын

сонины мэдээлэл,

богино өгүүлэл,

96

зөв хэрэглэхийн ач

холбогдлыг шүүн хэлэлцэх,

12.2.5в. Тоо, чанараар

ялгаатай бодомжуудын

харилцааг квадрат ашиглан

дүрсэлж тайлбарлах

-Тоо, чанараар ялгаатай бодомжуудын

харилцааг квадрат ашиглан дүрсэлж


-Бодомжийг тэмдгийн хэлээр

илэрхийлэх, модаль бодомж зохиох

дасгал ажиллана.

-Логик холбоосуудыг зөв хэрэглэх,

бичгийн хэлний найруулгад тавигдах

шаардлагын талаар хэлэлцүүлэг

өрнүүлнэ.

богино хэмжээний

зохиол.

Судалж буй

сэдэвтэй холбоотой

бичвэр материал,

нийтлэл

Логикийн гарын

авлага, сурах бичиг

Логик холбоосуудын

утгын ялгааг

харуулсан бүдүүвч

зураг


- Өмнөх сэдвийн хүрээнд эзэмшсэн мэдлэгээ ашиглахад чиглүүлэх, тухайлбал, бодомж хэмээх ойлголтыг тодорхойлох, ангилах үйлдэл хийх гэх мэт.

- Жишээ, тохиолдал, дасгал ажиллах явцдаа логик холбоосын утга санааг ойлгож зөв хэрэглэх, бичгийн соёлоо дээшлүүлэх эрмэлзлийг дэмжиж ажиллана.

- Жишээ, тохиолдол, дасгал ажиллах явцдаа логикийн хуулийн шаардлагыг мөрдлөгөө болгохыг анхааран чиглүүлнэ.


ашиглана.

- Өөрийн байр суурийг илэрхийлэх, санаагаа илэрхийлэх боломжийг сурагчдад олгоно. - Тодорхой сэдэв сонгон авч мэтгэлцээн, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх, сурагчид нэг нэгнийхээ

яриа болон бичвэрт дүн шинжилгээ хийх, бичлэг хуурцаг сонсож шүүн тунгаах зэрэг арга замаар ярих болон бичихдээ логик алдаа гаргахүй байх, санаагаа хоёрдмол утгагүй, оновчтой, тодорхой илэрхийлэх нь хувь хүний соёлын чухал үзүүлэлт гэдгийг ухаарч ойлгож, яриа, бичгийн соёлоо дээшлүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх


ашиглана.

- Өөрийн байр суурийг илэрхийлэх, санаагаа бүдүүвч, жишээнд үндэслэн нотлох боломжийг сурагчдад олгоно.

6.Логикийн үндсэн

хуулиуд

12.2.6а. Жишээ, тохиолдол

шинжлэх замаар логикийн

үндсэн хуулиудын утга

санаа, мөрдлөгөөг мэдэх,


1.2.6б. Хэллэгийн үнэн,

худал байх, зөв, буруу байх

нөхцөлүүдийг тодорхойлох

дасгал ажиллах,

1.2.6в. Санаагаа зөв

оновчтой илэрхийлэхэд

тулгардаг бэрхшээлийн

талаар хэлэлцэх,

шийдвэрлэх арга замын

талаар санал дүгнэлт гаргах


хууль хэмээх ойлголтын

философи утга холбогдлыг

ойлгоно.


замаар логикийн үндсэн

хуулиудын утга санаа,

мөрдлөгөөг тайлбарлана.

-Логикийн хуулиудыг ашиглан

хэллэгийн үнэн, худал байх, зөв,

буруу байх нөхцөлүүдийг

тодорхойлох дасгал ажиллана.

-Бодол санаанд логикийн хууль

үйлчилдэг, нэг бодомжоос нөгөө

нь тодорхой зүй тогтлын дагуу

бий болдог гэдгийг баримт

жишээгээр тайлбарлана.

Логикийн үндсэн хуулийн

зарчим, шаардлагыг

илрүүлж болохуйц энгийн

хэллэгээс бүрдсэн дасгал

ажлууд






Логикийн үндсэн 4 хуулийг

бичиж хананд байрлууна.

97


- Жишээ, тохиолдал, дасгал ажиллах явцдаа логикийн хуулийн шаардлагыг мөрдлөгөө болгохыг анхааран чиглүүлнэ.


ашиглана.

- Өөрийн байр суурийг илэрхийлэх, санаагаа илэрхийлэх боломжийг сурагчдад олгоно. - Тодорхой сэдэв сонгон авч мэтгэлцээн, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх, сурагчид нэг нэгнийхээ

яриа болон бичвэрт дүн шинжилгээ хийх, бичлэг хуурцаг сонсож шүүн тунгаах зэрэг арга замаар ярих болон бичихдээ логик алдаа гаргахүй байх, санаагаа хоёрдмол утгагүй, оновчтой, тодорхой илэрхийлэх нь хувь хүний соёлын чухал үзүүлэлт гэдгийг ухаарч ойлгож, яриа, бичгийн соёлоо дээшлүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх

7.Оюун дүгнэлт

12.2.7а. Баримт,


замаар үндэслэгээ ба

дүгнэлтийн хамаарлыг

шинжлэн оюун дүгнэлтийн

төрлүүдийг тодорхойлох,

1.2.7б. Дасгал ажиллах

замаар дүгнэлт, гаргалгаа

хийх аргачлалуудыг турших,

хэрэглэх

-Хими, физик, математик, биологи,

түүхийн шинжлэх ухааны

нээлтүүдэд логик анализ хийх

замаар дүгнэлт хийсэн арга замыг

шүүн хэлэлцэнэ.

-Дасгал ажиллах замаар дедукци,

индукци, аналоги оюун

дүгнэлтүүдийн онцлогийг ойлгож


-Тохиолдол шинжлэх, асуудал

шийдвэрлэх замаар дүгнэлт,

гаргалгаа хийх аргачлалуудыг

туршиж, хэрэглэнэ.

Оюун дүгнэлтийн төрөл

хэлбэрийг тодорхой

харж болохуйц жишээ,

тохиолдол, дасгал

ажлууд






Оюун дүгнэлтүүдийн

гаргалгааны бүдүүвч

схемийг хананд

байрлууна.

Янз бүрийн шинжлэх

ухааны нээлтүүд


- Жишээ, тохиолдолтой ажиллан дедукци, индукци, аналоги оюун дүгнэлтийн ялгааг ойлгож тайлбарлахад чиглүүлнэ.

- Жишээ, тохиолдол, дасгал ажиллах явцдаа оюун дүгнэлт хийж буй арга аргачлалыг судлан, өөриймшүүлэхэд сурагчдыг чиглүүлнэ.


ашиглана.

- Өөрийн байр суурийг илэрхийлэх, санаагаа илэрхийлэх боломжийг сурагчдад олгоно. - Тодорхой тохиолдол сонгон, асуудлыг шийдэхдээ оюун дүгнэлт хийх логик арга зүйг

ашиглахад дэмжлэг үзүүлнэ. - Бусад хичээлийн мэдлэг, чадвараа ашиглах, холбоход анхаарч ажиллана. Ялангуяа,

байгалийн шинжлэх ухааны нээлтүүдийг хийсэн арга аргачлалыг анхаарах, ойлгоход нь чиглүүлэх, тодорхой нээлтийг жишээ болгон судлахад чиглүүлнэ.

- Танин мэдэхүй, судлан шинжлэх ажилд оюун дүгнэлтийн гүйцэтгэх үүргийг ойлгож, судалгааны арга зүй эзэмшихэд нь дэмжлэг үзүүлнэ.

8.Асуулт, хариултын

логик

12.2.8а. Мэдээлэлтэй

ажиллах замаар асуулт

хэмээх ойлголтыг


-Мэдээлэл, баримттай ажиллах

замаар шинэ мэдлэг бүтээхэд

асуултын гүйцэтгэх үүргийн талаар

хэлэлцэнэ.

-Дасгал ажиллах замаар асуултын

бүтэц, төрөл, асуултыг зөв тавих

Асуултын мөн чанарыг

ойлгохуйц жишээ

тохиолдол, дасгал

ажлууд

98

12.2.8б. Асуулт ба

асуудлын ялгааг

тодруулах,

12.2.8в. Бодлого, дасгал

ажиллах замаар асуулт ба

хариултын харилцан

хамаарлыг тайлбарлах

нөхцөл шаардлагын тухай ойлгож,


-Орчин үед хүн төрөлхтний өмнө

тулгамдаж буй асуудлуудыг

томьёолон хэлэлцэх замаар асуулт

ба асуудлын гол ялгааг тодруулан,

байр сууриа илэрхийлнэ.






Багшид зөвлөмж: Жишээ, тохиолдол шинжлэн асуултын мөн чанар, асуудлаас ялгарах

онцлогийг ойлгох, тайлбарлахад чиглүүлнэ. Асуултыг зөв оновчтой тавьж сурахад

суралцахуйг чиглүүлнэ. Судалж буй сэдвийн хүрээнд зөвлөмжид логикийн ном, сурах бичгийн

мэдээллийг ашиглана. Өөрийн байр суурийг илэрхийлэх, санаагаа илэрхийлэх боломжийг

сурагчдад олгоно. Тодорхой тохиолдол сонгон, асуудлыг шийдэхдээ оюун дүгнэлт хийх логик

арга зүйг ашиглахад дэмжлэг үзүүлнэ. Шинэ мэдлэг бүтээхэд асуултын гүйцэтгэх үүргийг

ойлгоход нь дэмжлэг үзүүлнэ. Судлан шинжлэх ажилд асуудлын гүйуэтгэх үүрэг, асуудлыг

илрүүлэх, дэвшүүлэх, шийдвэрлэх арга замын талаар мэтгэлцээн, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх,

эрдэмтдийн бичсэн өгүүлэлд дүн шинжилгээ хийж, асуудал түүний шийдлийг олох гэх мэт

олон аргаар ажиллахад чиглүүлнэ. Яриа, бичгийн хэлний соёлд логик арга зүйн гүйцэтгэх

үүргийг ойлгож, өөрийн яриа, болон бусдын яриа бичигт шүүмжлэлтэй хандахад хяналт тавьж

чиглүүлнэ.



Логикийн шинжлэх

ухааны хүрээнд сэтгэх,


(imagination), логикийн

хэлээр илэрхийлэх

(write and present)

- Логик бол зөв сэтгэх дүрэм зарчмын тухай шинжлэх ухаан болохыг тодорхойлох

- Дасгал ажиллах замаар хэллэгүүдийн үндэслэгээ, дүгнэлтийг ялган зааглах, алдаатай дүгнэлтийн учир шалтгааныг тодруулах

- Энгийн хэллэгүүдийн зөв бурууг нь тогтоож, засварлах замаар сэтгэхүйд хууль үйлчилдэг болох талаар хэлэлцэх

- Судалж буй сэдвийн хүрээнд мэдээлэл, энгийн хэлэн илэрхийлүүдээс бүрдсэн дасгал ажлууд, эрдэмтэн, судлаачдын бүтээл, дүгнэлттэй ажиллах

- Ойлголтуудын харилцан хамаарлыг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч зургуудыг олж, тус бүрийн үндэслэлийг тайлбарлах.

- Баримт мэдээлэлд тулгуурлан өөрийн үзэл бодлоо нотлох, няцаах байдлаар илэрхийлэх, хэлэлцүүлэг , мэтгэлцээн өрнүүлэх

- Хими, физик, математик, биологи, түүхийн шинжлэх ухааны нээлтүүдэд логик анализ хийх замаар дүгнэлт хийсэн арга замыг шүүн хэлэлцэх

Сэтгэлгээний логиктой


ажиллах чадварын

эзэмшилт

- Хэл ба сэтгэхүйн асуудал, ойлголт, бодомж, формаль логикийн үндсэн хуулиуд, оюун дүгнэлт, асуулт, хариултын логиктой холбоотой онолын м хандлагуудыг судлах

- Онолын тайлбарт дүн шинжилгээ хийх замаар хэл бол сэтгэхүйн илрэн гарах хэлбэр, оршин байх зайлшгүй нөхцөл болох талаар тайлбарлах

99

- Бодлого, дасгал ажиллах замаар ойлголт гэж юу болохыг тайлбарлаж ойлголтуудын агуулга ба багтаамжийн харилцааг бүдүүвчээр дүрслэх

Логикийн асуудлыг




- Тохиолдол шинжлэх, асуудал шийдвэрлэх замаар дүгнэлт, гаргалгаа хийх аргачлалуудыг туршиж, хэрэглэх.

- Яриа, бичгийн хэлний соёлд логик арга зүйн гүйцэтгэх үүргийг ойлгож, өөрийн яриа, болон бусдын яриа бичигт шүүмжлэлтэй хандаж байр сууриа илэрхийлэх

- Орчин үед хүн төрөлхтний өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг томьёолон хэлэлцэх замаар асуулт ба асуудлын гол ялгааг тодруулан, байр сууриа илэрхийлэх.

- Бие даан гүнзгийрүүлэн судлах асуулт асуух, судалсан, танин мэдсэн үр дүнгээ илтгэх

- Сурч мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан өөрийгөө хөгжүүлэх төлөвлөгөө гаргах


Хичээлийн сэдэв:

Сурагчийн нэр: Анги:

Даалгаврыг гүйцэтгэх санамж:

Энэхүү ажлын хуудас нь сурагч таны суралцахуйн хөтөч, ажлын дэвтэр тул даалгаврын өгөгдөл, гүйцэтгэх хугацааг сайтар баримтлан ажиллаарай.

Тэмдэглэл бичих хэсэгт өөрийн санаа бодол, эргэцүүлэл, дүгнэлтээ бичихдээ аль болох үндэслэл, нотолгоотой бичээрэй.

Тухайн даалгаврын хариултыг бичихдээ өгөгдсөн зайг баримтална гэдгийг анхаараарай.

Даалгавар 1: Дараах хэллэгийн аль нь зөв, аль нь буруу вэ гэдгийг шүүн тунгааж бусадтай

саналаа солилцоорой.

1. Бүх барилгачин бол тамирчин мөн, иймээс тамирчдын зарим нь барилгачин мөн. 2. Хэрвээ би Увс аймагт очвол Увс нуурыг үзнэ. Би Увс нуурыг үзээгүй. Иймээс би Увс аймагт

очиж байгаагүй. 3. Бүх тогоруу бол загас биш. Бүх загас бол амьтан мөн. Иймээс бүх тогоруу бол амьтан биш. 4. Бүх түүхчид бол судлаач мөн. Бүх философичид бол судлаач мөн. Иймээс бүх түүхчид

бол философичид мөн. 5. Манай ангийн бүх сурагч товлосон цагтаа ирдэг. Долгормаа манай ангийн сурагч биш,

иймээс тэр товлосон цагтаа ирэхгүй. 6. Судлаачдын зарим нь физикч мөн, иймээс бүх физикчид бол судлаач мөн. 7. Зарим шувуу нисдэггүй. Тагтаа бол шувуу. Иймээс зарим тагтаа нисдэггүй. 8. Энэ ширээ цагаан өнгөтэй, цагаан бол өнгө, харин өнгө бол оптикийн үзэгдэл, иймээс энэ

ширээ оптикийн үзэгдэл мөн.

Асуулт

Хариулт

Эдгээр хэллэгийн аль нь зөв бэ? үндэслэлээ бичнэ үү

“Хэллэг зөв, эсвэл буруу байх” гэдгийг юу гэж ойлгох вэ?

Энэ дасгалаар ямар асуудлыг дувшүүлсэн бэ?

Даалгавар 2: Дараах ойлголтуудын багтаамжийн харилцааг зөв илэрхийлсэн бүдүүвч

зургуудыг олж, ямар харилцаанд байгааг тайлбарлаарай.

1. нийгмийн ухаан, шинжлэх ухаан, социологи, соёл судлал

2. уяач, Хэнтий аймгийн уяач, Сүхбаатар аймгийн уяач, Хэнтий аймгийн алдарт уяач

100

Зураг 1. Зураг 2. Зураг 3. Зураг 4

Тайлбар1.

Тайлбар 2.

Даалгавар 3. Ойлголтуудын гол шинжийг олж, тайлбарлах

1. Оюутан - хүн, ямар их, дээд сургуульд сурдаг хүн, аль нэг улс төрийн намыг дэмжигч 2. Нийгмийн ухаан- үг, ойлголт, хичээл, шинжлэх ухаан 3. Нар- бидэнд хамгийн ойр оршдог од, гэрэл цацруулдаг том од, хийн бөмбөрцөг 4. Ус төрөгч-химийн элемент, металл биш, хамгийн хөнгөн элемент, өнгөгүй

Даалгавар

Хариулт

Гол шинж нь аль вэ? оюутан ............. нар .................... нийгмийн ухаан ............ ус төрөгч ........................

Гол шинжийг тодруулах шалгуур нь юу байх вэ?

Ойлголтын гол шинж гэж ямар шинжийг хэлэх вэ?

Даалгавар 4: Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж асуултын дагуу ажиллах

Асуулт нь ихэвчлэн асуух өгүүлбэрээр илэрдэг бөгөөд үнэн, худлын утга илэрхийлдэггүй. Аливаа асуулт, нэгдүгээрт, бодит байдлын тухай анхдагч мэдээллийг агуулдаг, энэ нь хариултын урьдач нөхцөл, суурь үндэс болдог. Хоёрдугаарт, асуулт бүхэн мэдээллийн хангалтгүй байдлыг илэрхийлэхийн сацуу тэрхүү мэдээллийг баяжуулах, гүнзгийрүүлэх, боловсруулах шаардлагыг өөртөө тээж байдаг. Иймд зөв тавигдсан асуулт нь хариултаа тээж байдаг гэж ойлгож болно. Жишээлбэл, XXI Олимпийн наадам хаана болсон бэ? гэсэн асуултын суурьт “XXI Олимпийн наадам улс орнуудын аль нэгэнд болж өнгөрсөн” гэсэн мэдээлэл байна гэх мэт.

Асуулт

Хариулт

Асуултын ямар шинжийн тухай өгүүлж байна вэ?

Асуулт нь хариултаа агуулдаг гэдгийг юу гэж ойлгох вэ?

Асуулт зөв тавигдах гол шалгуур нь юу вэ?

101

Асуулт гэж юуг хэлэх талаар бодлоо бичнэ үү



Гурав. Эрх зүй


1.Эрх зүйг тодорхойлох, түүхэн болон орчин үеийн онол, хандлагууд

12.3.1а. Эрх зүйн үүсэл, хөгжлийн талаарх түүхэн болон орчин үеийн онол, хандлагуудыг судлан, өөрийн итгэл үнэмшлийг бүтээх 12.3.1б. Эрх зүйн үнэт зүйл, үнэлэмжийн талаар мэдлэг эзэмшин, эрх зүйн онолын үүднээс тайлбарлахад суралцах, хувийн үзэл баримтлалыг хөгжүүлэх,

- Эрх зүйн ерөнхий ойлголтуудын холбоо хамаарал зүй тогтолыг нэмэлт мэдээлэл, эх сурвалжид түшиглэн судлаж асуудал дэвшүүлнэ - Дэвшүүлсэн асуудалд суурилан ямар ямар эрх зүйн онол хандлагууд байдгийг нэрлэж, тус бүрийн шинжийг ялгаж харьцуулан судлана. - Харьцуулан судласны үндсэн дээр жам ёсны хууль, позитив хуулийн өнөөгийн бодит байдалын хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийн дүгнэлт гаргана. - Эрх зүйн үнэт зүйл, үнэлэмжийн хөгжлийн түгээмэл зүй тогтлыг эрх зүйн хандлагуудтай холбон тайлбарлана - Эрх зүйн хөгжил Монголд хэрхэн нөлөөлөж байгаа талаар “Зочинтой хэлэлцүүлэг” –ийг зохион байгуулна.

О.Өнөрцэцэг Эрх

зүйн удиртгал Уб

2015

Л.Лүндэндорж Төр,

эрх зүйн сэтгэлгээний

хөгжлийн хандлага,

Уб 2002 он

2. Эрх зүйн харилцаа, түүний элемент

12.3.2а.Тохиолдол шинжлэх замаар эрх зүйн харилцаа, түүний элементыг танин мэдэж, хариуцлагатай оролцогч байх чадвар эзэмших, 12.3.2б. Эрх зүйн харилцааг нийгмийн бусад харилцаанаас ялган зааглаж, өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах чадвартай иргэн болохыг эрхэмлэх.

- Нийгмийн харилцааг эрх зүйгээр журамлан зохицуулахын ач холбогдлыг амьдралын жишээ баримтанд тулгуурлан багаар хамтран хэлэлцэнэ. - Эрх зүйн харилцаа нь нийгмийн бусад харилцаанаас ялгаатай болон нийтлэг төлөв байдлыг венийн диаграммын аргаар хийж тайлбарлана. - Эрх зүйн харилцааг хувийн амьдралдаа хэрхэн ашигтайгаар хэрэглэх талаар сурагч бүр төлөвлөгөө бичиж танилцуулна.



2015

Ч.Нямсүрэн Эрх зүйн

онол Уб, 2016

3.Бизнесийн эрх зүйн харилцаа

12.3.3а. Бизнес эрхлэгч хувь хүний тухай ойлголт хууль тогтоомжид хэрхэн тусгалаа олсныг эх сурвалжтай ажиллах замаар судлан, бизнесийн харилцаанд оролцохдоо эрхээ хамгаалж сурах 12.3.3б. Бизнесийн эрх зүйн зохицуулалтын талаар судлан мэдэж, аливаа

- Бизнесийн үйл ажиллагаа нь олон оролцогчтой, эд хөрөнгө бараа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх, хуваарилах, арилжих, солилцох худалдах зэрэг олон талын үйл ажиллагааг хамарсан харилцаа болох талаар бодит жишээ баримтанд тулгуурлан багаараа асуудал дэвшүүлэн ярилцана - Дэвшүүлсэн асуудалд тулгуурлан бизнес эрхлэгчийн эрх, үүргийн талаар хууль зүйн үндэслэлүүдийг нэмэлт мэдээлэл ашиглан судлаж хамтран хэлэлцэнэ

- Үндсэн хууль, 1992 - Монгол Улсын Иргэний хууль, 2002 - Компанийн тухай хууль, 1999

- Аж ахуйн үйл

ажиллагааны тусгай

зөвшөөрлийн тухай

хууль, 2001

102

асуудалд эрх зүйн үүднээс хандах хандлагатай болох

- “Бизнесийн харилцаанд төр оролцох шаардлагатай юу” гэсэн сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнүүлэн мэтгэлцэнэ - Бизнесийн байгууллагад тулгардаг асуудлуудад анализ хийн багаараа хэлэлцэж эрх зүйн үүднээс хэрхэн шийдвэрлэдэг талаар санал бодлоо илэрхийлэн дүгнэлт гаргана.

4.Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцаа 12.3.4а. Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцааны талаар онолын мэдлэг эзэмшин, тухайн харилцаанд оролцохдоо өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах чадвартай болох

12.3.4б. Олон улсын иргэний

эрх зүйн харилцаанд дахь хувь

хүний эрх зүйн байдал,

хуулийн этгээдийн эрх зүйн

байдал, төр, түүний эрх зүйн

байдалыг тодруулан үнэлэлт,

дүгнэлт өгөх

- Олон улсын иргэний эрх зүйн үйлчлэх хүрээг нэмэлт мэдээлэлд тулгуурлан багаар ярилцаж тодорхойлно. - Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцааны субъектүүд болох иргэн, хуулийн этгээд, төрийн эрх зүйн байдлыг харьцуулан судлана. - Олон улсын хөдөлмөрийн эрх зүйн харилцаа, олон улсын гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа, олон улсын ачаа, зорчигч, тээврийн харилцаа, олон улсын худалдааны эрх зүйн харилцааг зохицуулсан олон улсын гэрээ конвенцын талаар судлан зөрчилдөөний хэм хэмжээг хэрхэн шийдвэрлэх талаар дүгнэлт гаргана.

О.Өнөрцэцэг Олон

улсын иргэний эрх

зүй, Уб 2008 он

- Олон улсын гэрээ

конвенцын эмхэтгэл

Уб 2002 он

5.Эрх зүйн соёл, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

12.3.5а. Эрх зүйн соёл, түүнд

нөлөөлөх хүчин зүйлсийн

талаар мэдлэгтэй болж

хувийн үзэл баримтлалыг

хөгжүүлэх,

1-.3.5б.Эрх зүйн соёлын талаарх өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлж, эрх зүйн соёлтой иргэн болж төлөвших

- Эрх зүйн соёл, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн талаар сурагчид үндэслэл дэвшүүлнэ - Дэвшүүлэн гаргасан үндэслэлээ нэмэлт мэдээллээр баяжуулан багаараа ярилцаж нотолно. - Эрх зүйн хийдэл, эрх зүйг туйлшруулах болон үгүйсгэх үзэл, эрх зүйн ухамсар, эрх зүйн хэрэглээ зэрэг асуудлыг хэлэлцэн тайлбарлана. - Эрх зүйн соёл хувь хүнд, нийгэмд, төрд хэрхэн бүрдэж бий болох талаар өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлэн эссэ бичнэ.



2015

С.Нарангэрэл

Монголын ба дэлхийн

эрх зүйн тогтолцоо,

Уб 2001 он

6. Эрх зүйн зөрчил ба хариуцлага

12.3.6а.Эрх зүйн зөрчил, түүний бүрэлдэхүүн, хууль зүйн хариуцлагын төрөл, онцлогийг судлан мэдэж, тохиолдол шинжлэх замаар үнэлэлт дүгнэлт өгөх 12.3.6б.Эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчихгүй байх, зөрчсөн тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээдэг болохыг тохиолдол шинжлэх замаар тодорхойлон, хуулиа дагаж мөрддөг хариуцлагатай иргэн байх эрмэлзэлтэй болох

- Эрх зүйн зөрчлийг хэрхэн ойлгож байна вэ? гэсэн асуулт дэвшүүлж ярилцана. - Тохиолдол шинжлэх замаар эрх зүйн зөрчил, түүний бүрэлдэхүүнийг тодруулна. - Сурагчдаар эрх зүйн зөрчлийг гаргахгүй байх боломжуудыг дэвтэрт тоочин тэмдэглүүлж, хэрэгжүүлэх арга замыг эрэлхийлнэ. - Эрх зүйн хэм хэмжээг зөрчсөнөөс болж үүдэж буй үр дагаврыг жишээ баримтаар гарган дүгнэн ярилцах замаар хариуцлагатай иргэн болох сэдэл тэмүүлэлийг бий болгоно.

- О.Өнөрцэцэг Эрх


2015 он

-Захиргааны

хариуцлагын тухай


103

Багшид зөвлөмж: Сэдвийн хүрээнд сурагчид асуулт гаргах, гаргасан асуудалдаа холбогдох мэдээллийг шинжлэн судлах аргаар бие даан цуглуулах, үнэлэхэд нь анхаарах. Нэмэлт мэдээлэл бэлтгэн онолын мэдлэг эзэмшүүлж, тохиолдол шинжлэх замаар амьдралд хэрэгжүүлэх арга барилтай болгоход анхаарах


Үнэлгээний зорилт

Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний хэлбэр,

арга, хэрэгсэл

-Эрх зүйн

асуудлуудад

нийгмийн

ухааны

үүднээс хийх

эргэцүүлэл,

сэтгэлгээ,

илэрхийлэл

Эрх зүйн

асуудлууд

дахь

амьдралтай

холбоотой

мэдээлэлтэй

ажиллах

чадварын

эзэмшилт

Эрх зүйн

харилцааны

үзэгдэл, үйл

явцыг

сонирхож

судлах,

оролцох

хандлага,


Эрх зүйн ерөнхий ойлголтуудын холбоо хамаарал зүй тогтлыг орчин үеийн онол хандлагуудаар тайлбарласан эсэх - Эрх зүйн үнэт зүйл, үнэлэмжийн хөгжлийн түгээмэл зүй тогтлыг тодорхойлж чадаж байгаа эсэх - Эрх зүйн хөгжил Монголд хэрхэн хэрэгжиж байгаа талаар хэлэлцүүлэгт оролцсон байдал - Нийгмийн харилцааг эрх зүйгээр журамлан зохицуулахын ач холбогдлыг нийгмийн харилцааны оролцогч талаас тайлбарласан байдал - Бизнесийн харилцаанд төр оролцох шаардлагатай юу сэдвээр хэлэлцүүлэгт үзэл бодлоо илэрхийлэн оролцсон эсэх - Олон улсын иргэний эрх зүйн харилцааны тулгуур ухагдахуунуудыг танин мэдсэн эсэх

Үнэлгээний хэлбэр:

- Явцын үнэлгээ:

(сурагчийн сурлагын явц,

ахицын талаар мэдээлэл

цуглуулж, хэрэглэх )

- Эцсийн үнэлгээ:

(сурагчийн мэдлэг

ойлголт, чадвар,

хандлагын түвшинг бүлэг

сэдэв, улирлын эцэс,

анги дэвших, сургууль

төгсөхөд үнэлэх)

Үнэлгээний арга,

хэрэгсэл:

- Ажиглалт, ажиглалтын тэмдэглэл - Ярилцлага - Хэлэлцүүлэг - Багшийн үнэлгээний хуудас - Өөрийн үнэлгээний хуудас - Сурагч сурагчаа үнэлэх хуудас - Эцэг, эхийн үнэлгээний хуудас - Ажиглалтын хуудас - Эргэцүүллийн хуудас - Жишиг даалгавар - Шалгалт - Төсөлт ажлын үр дүн - Шинжлэн судлах үйл ажиллагааны үр дүн г.м.

- Эрх зүйн түүхэн болон орчин үеийн онолуудыг харьцуулан судласан эсэх - Жам ёсны эрх, позитив хуулийн өнөөгийн бодит байдалд дүн шинжилгээ хийсэн байдал - Бизнес эрхлэгчийн эрх, үүргийг нэмэлт мэдээлэл ашиглан шинжлэн судласан байдал - Эрх зүйн зохицуулалтуудыг судлан бизнес эрхлэх төлөвлөгөөг багаар хамтран боловсруулж, тайлагнасан байдал - Бизнесийн байгууллагуудад тулгардаг асуудлуудад анализ хийн судалгаа хийсэн эсэх - Олон улсын иргэний эрх зүйн эх сурвалжуудыг ашиглан тохиолдол шинжлэн ажилласан байдал - Эрх зүйн соёлд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлсийг оновчтой тодорхойлсон байдал

- Эрх зүйн харилцааг хувийн амьдралдаа хэрхэн ашигтайгаар хэрэглэх талаар зөв оновчтой тоочин бичсэн байдал - Бизнес явуулахад тулгардаг асуудлыг тодорхойлон хэрхэн шийдвэрлэх талаар дүгнэлт хийсэн эсэх - Эрх зүйн зөрчил, түүний бүрэлдэхүүнийг амьдралын жишээ баримтаар тайлбарлаж дүгнэлт хийсэн эсэх

104

- Эрх зүйн зөрчлийг гаргахгүй байх боломжуудыг тоочин тэмдэглэж эдгээрийн эрсдэлийг тооцоолсон байдал

“Эрх зүйн зөрчил ба хариуцлага” сэдвийн зорилтыг илрүүлэх жишиг даалгаврын

жишээ

Зорилтууд ба жишиг даалгавар

Зорилт 1.-ийг илрүүлэх даалгавар: 1, 2

Эргэцүүлэн бодож тайлбарлан бичих

Хүснэгттэй ажиллах

Зорилт 2.-ыг илрүүлэх даалгавар: 3, 4

- Шинжлэн судлах даалгавар (хосоор болон багаар гүйцэтгэх)

- Нэмэлт мэдээлэлтэй ажиллан нийтлэг ба ялгаатай талыг илрүүлэх

- Хүснэгттэй ажиллах

Зорилт 3.-ыг илрүүлэх даалгавар: 5, 6

Оюуны зураглал хийх, Эсээ бичих

Зорилт 1-ийг илрүүлэх даалгавар

1. Дараах үгсийн утгыг ойлгож , юу гэж тайлбарласныг бичээрэй.

Эрх зүйн зөрчил–

...........................................................................................................................

Эрх зүйн хариуцлага –

.........................................................................................................................

2. Асуултын дагуу хариултыг зөв нөхнө үү?

Эрх зүйн зөрчлийн

бүрэлдхүүн

Тодорхойлолт болон гол ойлголтыг бичих


субъект


объект


субъектив тал


объектив тал


3. Шинжлэн судлах даалгавар – Дараах эхийг уншиж эрүүгийн ба захиргааны зөрчлийн

нийтлэг болон ялгаатай талыг илрүүлнэ үү.

Эрх зүйн зөрчлийн төрөл: Эрүүгийн, захиргааны, сахилгын, гэрээний гэх мэт олон төрөлтэй

105

байж болно. Эрүүгийн зөрчил: Эрүүгийн хуульд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заасан,

нийгэмд аюултай, гэм буруутай үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэг гэдэг. Гэмт хэрэг нь

хүмүүсийн эрх ашигт бодитой хор уршиг учруулсан гэм буруутай үйлдэл, эс үйлдэхүй учраас

объектив болон субъектив шинжтэй байдаг. Гэмт хэргийн нийгмийн хор аюулын шинж чанар,

хэр хэмжээ, оногдуулж болох ялын хүнд хөнгөнийг харгалзан гэмт хэргийг хөнгөн, хүндэвтэр,

хүнд, онц хүнд гэж ангилна. Гэмт хэрэг нь харилцан адилгүй эрх ашигт өөр өөр үйлдэл, эс

үйлдэхүйгээр, гэм буруугийн янз бүрийн хэлбэрээр халдаж их бага янз бүрийн хор уршиг

учруулж байдаг буюу нийгмийн хор аюулаар харилцан адилгүй байдаг учраас ийнхүү

ангилдаг. Захиргааны эрх зүйн зөрчил: Монгол улсын Захиргааны хариуцлагын тухай

хуулийн 3 дугаар зүйлд "Монгол улсын нутаг дэвсгэрт бүх нийтээр буюу тухайн нутаг

дэвсгэрт дагаж мөрдүүлэхээр тогтоосон захиргааны журам санаатай буюу болгоомжгүйгээр

зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэхүйг захиргааны зөрчил гэнэ " гэж зааж өгсөн. Захиргааны

хариуцлагын тухай хуулиар тогтоосон хэм, хэмжээг зөрчсөн тохиолдолд торгох, баривчлах

шийтгэлийг үндсэн, тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрх хасах шийтгэлийг үндсэн болон

нэмэгдэл, хууль бусаар олсон орлого буюу эд зүйл хураах шийтгэлийг нэмэгдэл шийтгэлийн

хэлбэрээр хэрэглэнэ.

Эх сурвалж: О.Өнөрцэцэг Эрх зүйн удиртгал Уб 2015 он

4. Шинжлэн судлах даалгаврыг дараах загварын дагуу гүйцэтгэнэ. Үүнд:

“Эрх зүйн

зөрчил,

түүний

төрөл”

Асуулт,

асуудал,

таамаглал

дэвшүүлэх

Мэдээлэл

цуглуулах

Мэдээллээ

задлан

шинжлэх,

нэгтгэн дүгнэх,

нотлох, үнэлэх

Танилцуулах


5. “ Эрх зүйн зөрчил ба хүлээлгэх хариуцлага” сэдэвтэй оюуны зураглал mind map

хийх.

Зааварчилгаа:

- Гол утга санааг үгээр болон өгүүлбэрээр илэрхийлэх

- Google хайлтын системээс “Mind map” гэж бичин хайлт хийж зураглал хийх загвараа

сонгож болно.

5. “Эрх зүйн хариуцлага, түүний төрөл” сэдвээр эсээ бичих.

Дөрөв. Эдийн засгийн онол

СУРАЛЦАХУЙН ЗОРИЛТ ТУЛГУУР ОЙЛГОЛТ

106

1. Эдийн засгийн ухааны үүсэл хөгжил, эдийн засгийн тогтолцоо 12..4.1а. Эдèéн çаñгèéн шèнжлэх óхаанû үүñэл, хºгжлèéн талаар мэдлэгтэé áолох, 12.4.1á. Эдèéн çаñгèéн тогтолцоо, тэдгээрèéн ангèлал, онцлогèéг оéлгох, 12.4.1â. Эдèéн çаñгèéн шèнжлэх óхаанûг ñóдлах ач холáогдол, үүргèéг ñóдлан эдèéн çаñгèéн онолûн үүднээñ таéлáар хèéх 12.4.1г. Эдèéн çаñгèéн үндñэн çарчмóóдûг áарèмтлах èргэнèé шалгóóрóóдûг тодорхоéлох 2. Эдийн засгийн ухааны судлах зүйл, судалгааны аргууд 12.4.2а. Эдèéн çаñгèéн óхаанû çорèлго áолон ñóдлах çүéл, үндñэн оéлголтóóдûг мэдэх, 12..4..2á. Эдèéн çаñгèéн óхаанû ñóдалгаанû аргóóдûн мºн чанар, онцлогèéг оéлгох, жèшээн дээр таéлáарлах 12.4.2â. Эдèéн çаñгèéн үндñэн аñóóдал, түүнèé óялдаа холáоог таéлáарлах, ººрèéн èтгэл үнэмшлèéг хамгаалах

• Хомñдол áа ñонголт • Үéлдâэрлэлèéн хүчèн

çүéлñ • Хºдºлмºрèéн áүтээмж • Борлóóлалтûн орлого • Үéлдâэрлэлèéн çардал,

ашèг

• Зах çээлèéн эрэлт, нèéлүүлэлт, үнэ

• Хºдºлмºрèéн çах çээл • Ìакро эдèéн çаñгèéн

үçүүлэлтүүд

107

3. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл 12..4.3а. Бүтээгдэхүүн, үéлчèлгээнèé çах çээл гэж юó áолох, түүнèé үндñэн оролцогч хэн áаéх, тэдгээрèéн харèлцааг онолûн үүднээñ танèн мэдэх 12..4.3á. Бүтээгдэхүүн, үéлчèлгээнèé çах çээлèéн үéл ажèллагаанû механèçмûг (хэрэглэгч, нèéлүүлэгч) жèшээгээр таéлáарлах â. Îноâчтоé ñонголт хèéдэг хэрэглэгчèд таâèгдах шаардлагóóдûг áолоâñрóóлах 4. Хүчин зүйлийн зах зээл 12.4.4а. Хүчèн çүéлèéн çах çээл, түүнд оролцогчдûн харèлцааг онолûн үүднээñ оéлгох 12.4.4á. Хүчèн çүéлèéн çүéлèéн çах çээлèéн үéл ажèллагаанû механèçмûг (хэрэглэгч, нèéлүүлэгч) жèшээгээр таéлáарлах 12.4.4â. Îноâчтоé ñонголт хèéдэг нººц эçэмшèгч, нèéлүүлэгчèéн шалгóóрóóдûг тодорхоéлох 5. Макро эдийн засгийн үзүүлэлт, тооцох арга 12.4.5а. Ìакро эдèéн çаñгèéн үндñэн үçүүлэлтүүдèéг тодорхоéлох, хоорондûн óялдаа холáоог оéлгох 12.4.5á. Эдèéн çаñгèéн үçүүлэлтèéг áодèт ºгºгдºл дээр тооцох, дүгнэлт гаргах 12.4.5â. Нèéт үéлдâэрлэл áолон нèéгмèéн аж áаéдалд үнèéн түâшèн нºлººлºх холáоо хамаарлûг ñóдлан ñаналаа дэâшүүлэх 6. Нийт эрэлт, нийлүүлэлт 12.4..6а. Нèéт эрэлт, нèéлүүлэлт áолон түүнд нºлººлºх хүчèн çүéлèéг онол хандлагóóдаар тодорхоéлж таéлáарлах 12.4.6á. Нèéт эрэлт, нèéлүүлэлтèéг тооцох, графèкаар èлэрхèéлэх, шèлжèлтèéн çүé тогтлûг жèшээгээр таéлáарлан èлтгэх, ялгаатаé хэрчмүүдèéг харüцóóлан дүгнэх 12.4.6â. Нèéт эрэлт, нèéлүүлэлтэд үнèéн түâшèн нºлººлºх холáоо хамаарлûг ñóдлан ñаналаа дэâшүүлэх 7. Төрийн эдийн засгийн бодлого 12.4.7а. Тºрèéн эдèéн çаñгèéн áодлого, тэдгээрèéн мºн чанар, óялдаа холáоо, чèг үүрэг, харèлцан хамаарлûг оéлгох, таéлáарлах 12.4.7á. Эх ñóрâалж, жèшээ, áарèмтад үндэñлэн ñóдалгаа, шèнжèлгээ хèéж тóлгамдаж áóé аñóóдлóóдûг тодорхоéлох, 12.4.7â. Тºрèéн эдèéн çаñгèéн áодлогûн үр дагаâарûг эргэцүүлэх, шèéдэлд хүрэх 8. Эдийн засгийн өсөлт, хөгжлийн эдийн засаг 12..4.8а. Эдèéн çаñгèéн ºñºлт, түүнд нºлººлºх хүчèн çүéлèéн мºн чанар, онцлогèéг онолûн үүднээñ тодорхоéлох, á Эх ñóрâалж, жèшээ, áарèмтад үндэñлэн ñóдалгаа, шèнжèлгээ хèéж эдèéн çаñгèéн ºñºлт, ººрчлºлтèéн талаар дүгнэх 12.4.8.б. Үндэñнèé эдèéн çаñгèéн хºгжлèéг дэмжèхэд хóâü нэмрээ орóóлах áоломж, хóâèлáарóóдûг дэâшүүлэх

• Нèéт эрэлт • Нèéт нèéлүүлэлт • Тºрèéн ñангèéн áодлого • Тºрèéн мºнгºнèé áодлого • Татâар • Ìºнгº • Банк • Эдèéн çаñгèéн ºñºлт • Гадаад хóдалдаа • Гадаадûн хºрºнгº

орóóлалт • Эдèéн çаñгèéн хºгжèл

№ Сэдвийн чиглэл Судлах цаг

1 Эдèéн çаñгèéн óхаанû үүñэл хºгжèл, эдèéн çаñгèéн тогтолцоо 1

2 Эдèéн çаñгèéн óхаанû ñóдлах çүéл, ñóдалгаанû аргóóд 1

3 Бүтээгдэхүүн, үéлчèлгээнèé çах çээл 1

4 Хүчèн çүéлèéн çах çээл 1

5 Ìакро эдèéн çаñгèéн үçүүлэлт, тооцох арга 1

6 Нèéт эрэлт, нèéлүүлэлт 1

7 Тºрèéн макро эдèéн çаñгèéн áодлого 1

8 Хºгжлèéн эдèéн çаñгèéн аñóóдал 1

108

Бүгд 8

Сургалтад дараах зүйлүүдийг анхаарна. Үүнд:

1. Эдèéн çаñгèéн шèнжлэх óхаанûг áóñад шèнжлэх óхаантаé óялдóóлах,

Сóрагчдад хèчээлүүд хоорондоо нягт холáоотоé áүхэл цогц шèнжтэé áолохûг оéлгóóлах, эдèéн çаñгèéн оéлголт, хóóлèóдûг áóñад шèнжлэх óхаантаé холáон жèшээ áарèмтаар áаяжóóлах çамаар мэдлэгèéг áаталгаажóóлж áаéх . Сóрагчдаар тóхаéн шèнжлэх óхаан нü эдèéн çаñагтаé хэрхэн холáогдож áолох талаар аñóóлт таâüж жèшээ гаргóóлж ñóрагчдûн ñанаа áодлûг áагш нэгтгэн дүгнэж ñóрагчдад цэгцтэé таéлáар ºгнº. Тóхаéлáал,

Байгалийн ухааны хичээлтэй уялдуулах: - áаéгалü нü эдèéн çаñгèéн нººцèéн эх үүñâэр áолох тóхаé, эдèéн çаñгèéн хºгжèл нü эргээд хүн, áаéгалüд

хэрхэн нºлºº үçүүлдэг тóхаé жèшээ аâч таéлáарлах - áаéгалèéн үндñэн хóóлèóд áолох áаéгалèéн шалгарал, амüтан, óргамлûн оршèн áаéхûн тºлººх тэмцлèéг

эдèéн çаñгèéн ºрñºлдººнтэé харüцóóлан èжèл тºñтэé áолон ялгаатаé талóóдûг ñóрагчдаар жèшээ гаргóóлан таéлáарлаж ºгºх

- хүнèé амüдралûн мºчлºгººр жèшээ аâч эдèéн çаñгèéн ºгººж áóóрах хóóлèéг таéлáарлах гэх мэт

Түүхийн хичээлтэй уялдуулах: - дэлхèéн óлñ орнóóдûн эдèéн çаñгèéн хºгжèл нü тóхаéн óлñûн түүхèéн нэг хэñэг нü áолохûг таéлáарлах

- эдèéн çаñаг нü óлñ тºртэé ямар холáоотоé áолохûг таéлáарлах

Эрх зүйн хичээлтэй уялдуулах:

- эдèéн çаñаг áа эрх çүéн холáоо хамаарлûг таéлáарлах

- эдèéн çаñгèéн хóóлü áа èргэнèé эрхèéн хоорондûн хамаарлûг таéлáарлах

- эдèéн çаñгèéн гэмт хэрэг гэж юó áолохûг таéлáарлах

Газар зүйн хичээлтэй уялдуулах:

- манаé орнû эдèéн çаñгèéн áүñүүдèéг гаçрûн çóраг дээр ялган áóóлгах даалгаâар ºгч ажèллóóлах

- эдèéн çаñаг áа áүñ нóтгèéн áаéгалèéн áаялгèéн холáоо хамаарлûг таéлáарлах

Мэдээлэл зүйн хичээлтэй уялдуулах:

- эдèéн çаñгèéн үçэгдлèéг графèкаар дүрñэлж таéлáарлах

- эдèéн çаñгèéн мэдээлэл áолоâñрóóлах, түүнèéг хадгалах, эрж хаéх, дамжóóлах аргад ñóралцóóлах

Гадаад хэлтэй уялдуулах:

- гадаад хэлээр эдèéн çаñгèéн агóóлгатаé матерèал ñóдлóóлах

Математикийн хичээлтэй уялдуулах:

- Эдèéн çаñгèéн агóóлгатаé áодлого áодóóлах

- Эдèéн çаñгèéн шèнжèлгээ хèéхэд математèк аргûг хэрэглэх Үүнд: - Эдèéн çаñгèéн óхаан нü үçэгдэл, юмñûг таéлáарлахдаа графèк дүрñлэлèéн аргûг ºргºнººр ашèгладаг. Нºгºº талаар ñóдалж áаéгаа çүéлээ графèкаар èлэрхèéлж таéлáарлаж ñóрах нü ñóрагчдûн ñэтгэхүéн хºгжèлд чóхал нºлºº үçүүлнэ. ÅБС-èéн ñóрагчèд графèк áаéгóóлах аргûг математèкèéн хèчээлээр 6-р ангèаñ ñóралцаж эхэлñэн тóл түүнèéг эдèéн çаñгèéн үçэгдэл, үéл яâцûг ñóдлахад хэрэглэх чадâар эçэмшүүлэхэд хялáар áаéх áолно. Графèкèéг эхнèé үед гараар áаéгóóлж дараа нü комüютер дээр гүéцэтгүүлж хооронд нü харüцóóлалт хèéлгэх нü графèк èлэрхèéллээ çºâ таéлáарлах, алдаагаа олж èлрүүлэх ñаéн арга áолно. Иéмд áагш нар энэ талаар мэдлэгээ çохèх ñóрах áèчèг áолон мэргэжлèéн áагш нарûн оролцоотоé дээшлүүлэх çаéлшгүé шаардлагатаé. - Эдèéн çаñгèéн óхаанûг математèкèéн тооцоолол, шèнжèлгээгүéгээр тºñººлºх аргагүé. Иéмд нèéгмèéн óхаанû áагш нар математèкèéн áагш нартаé хамтран ажèллахûг çºâлºж áаéна. - Хèчээлèéн яâцад ñóрагчдад монгол хэлнèé çºâ áèчèх дүрэм, áèчгèéн ñоёлûг эçэмшүүлж áаéх шаардлагатаé. (Жèшээ нü, тоâчèлж áèчдэг, áèчдэггүé үг, тоâчèлñон áол үгèéн эцэñт нü цэг таâèх ёñтоé. Жèшээ нü, мянган тºгрºг гэñэн үгèéг мян.тºг. гэх мэтээр áèчдэг) - Хүñнэгт нü ñóдалж áаéгаа үçэгдэл, юмñûн талаарх мэдээллèéг маш аâñаархан áолгож тоâч, тодорхоé èлэрхèéлэх арга юм. Иéмд үçэгдлèéг хүñнэгтээр èлэрхèéлэх аргад ñóрагчдûг ñóралцóóлах

109

хэрэгтэé. (Жèшээ нü, ñтатèñтèк хүñнэгт нü гадаад áóюó ерºнхèé толгоé, дотоод áóюó мºр, áаганûн толгоéн хэñгээñ áүрдэнэ. Толгоéн агóóлга тоâч, тодорхоé èлэрхèéлэгдñэн áаéх ёñтоé. Багана, мºрèéн огтлолцол дээр цонх үүñэх áа түүнд тоогоо áаéрлóóлахдаа нэгж араâт, çóóт гэх нарèéâчлалóóдûг харгалçóóлан тоогоо áаéрлóóлахûг хèчээх хэрэгтэé. Хүñнэгт үр дүнгèéн áаганаар дóóñгаâар áолно гэх мэт) - Сóрагчдûн хэл ярèаг хºгжүүлэх, óншèж áаéгаа çүéлèéнхээ гол ñанааг тоâч, тодорхоé гаргах, ñанаагаа áóñдад чºлººтэé èлэрхèéлэх, èлтгэх óр чадâарûг эçэмшүүлэх, áагаар ажèллах чадâар тºлºâшүүлэх çорèлгоор эдèéн çаñаг, áèçнеñèéн ном çохèол ñóдлóóлах нü үр дүнтэé. Багóóдûг áаéр эçлүүлж óрамшóóлах нü ºрñºлдººнèéг áèé áолгож ñóралцагñдûн èдэхèéг дээшлүүлнэ. - Энэ ангèд óлñ орнû эдèéн çаñгèéг хэмжèх үçүүлэлт áолох ҮНБ, ДНБ-èéг тодорхоéлох, мºнгº, áанк, хºрºнгèéн çах çээл, тºñºâ, татâарûн талаар мэдээлэл цóглóóлж шèнжèлгээ хèéх, èнфляцè áа ажèлгүéдлээñ үүдэлтэé үр дагаâарûг тооцоход ”Ìаш том тоо”-гоор èлэрхèéлэгдэх цèфртэé ажèллах хэрэггтэé áолно. Иéмд эдèéн çаñгèéн тооцоолол хèéлгэхèéн ºмнº нэгж, араâт, çóóт, мянгат, арâан мянгат, çóóн мянгат, ñая, арâан ñая, çóóн ñая, мèллèард, трèллèоноор (èх наяд) хэмжèгдэх тоог хэрхэн çºâ áèчèх, хамгèéн гол нü çºâ тоâчèлж, óншèх даñгалûг хэд дахèн хèéлгэх хэрэгтэé. Учèр нü èéм тооцоолол хèéхэд наñнааñ үл хамааран хүмүүñ алдаа хèéх нü элáэг тохèолддог. - Даалгаâрûн харèóлтûг ñóрагчдаар шóóд таалгах эñâэл áагш яараâчлан áэлнээр ºгºхгүé áаéхûг хèчээх хэрэгтэé. Харèн алü áолохоор эргэцүүлэн áодох, олон хóâèлáарт çºâ áолон áóрóó харèóлтóóдûг ñóрагчдаар хэлэлцүүлж ñанал хóрааñнû эцэñт таéлáар хèéж áаéх хэрэгтэé. Ганц нэгээр гүéцэтгэхэд хүндрэлтэé гэж үçэж áаéгаа даалгаâрóóдûг ангè, áагаар гүéцэтгүүлнэ.

ЗААХ АРГА ЗҮЙН ҮЛГЭРЧИЛСЭН ЗӨВЛӨМЖИЙН ЖИШЭЭ:

1. “Эдийн засгийн ухааны үүсэл хөгжил, эдийн засгийн тогтолцоо”, “Эдийн засгийн ухааны судлах зүйл, судалгааны аргууд” сэдвийн заах арга зүй н голлон анхаарах зүйл

• Эдèéн çаñгèéн онолûн óрñгалóóд, тэдгээрèéн тºлººлºл áолñон эрдэмтдèéн эдèéн çаñгèéн шèнжлэх óхаанд орóóлñан хóâü нэмэр, çохèолóóд

• Юóг үéлдâэрлэх âэ? Яаж үéлдâэрлэх âэ? Үр дүнг нü хэн хүртэх âэ? (Юóг? Яаж? Хэнд?) гэñэн эдèéн çаñгèéн үндñэн аñóóдлóóд, тэдгээрèéг эдèéн çаñгèéн янç áүрèéн тогтолцоонд (óламжлалт, тºâлºрñºн, çах çээлèéн, холèмог тогтолцоо) хэрхэн шèéдâэрлэдэг

• Хүнèé хэрэгцээнèé хяçгааргүé шèнж, түүнèéг хангах нººцèéн хяçгаарлагдмал шèнж, үүнээñ үүññэн хэрэглэгчèéн ñонголт,

• Үéлдâэрлэлèéн хүчèн çүéлñ: гаçар, хºдºлмºр, капèталûн үéлдâэрлэлд гүéцэтгэх үүрэг 2. “Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл” сэдвийн заах арга зүй н голлон анхаарах зүйл

• Бүтээгдэхүүн, үéлчèлгээнèé çах çээлèéн эрэлт, нèéлүүлэлт, үнэ, çах çээлèéн тэнцâэр, • Зах çээлèéн эрэлт, нèéлүүлэлтэд нºлººлºх хүчèн çүéлñ, тэдгээрèéн графèк дүрñлэл, шóгамûн шèлжèлт,

ººрчлºлт • Үéлдâэрлэгчèéн онол (пүүñèéн), үéлдâэрлэлèéн орлого, çарлага, ашгèéн хэмжээ, тэдгээрèéн харèлцан

хамаарлûн графèк дүрñлэл,

Жишээ даалгавар. Үйлдвэрлэгч өөрт ашигтай хамгийн сайн хувилбарыг сонгох математик тооцооллыг хэрхэн хийх вэ?

Бүх хóâèлáарóóдад тогтмол çардал адèл áаéх үéлдâэрлэлèéн 3 тºлºâлºгºº ºгºгджээ. Хүñнэгт 1-д эдèéн çаñгèéн мэдэгдэхгүé áаéгаа үçүүлэлтүүдèéг тооцож үéлдâэрлэгчèéн хóâüд хамгèéн ашèгтаé хóâèлáарûг тодорхоéлно óó. (Хүñнэгт 2-т áодлогûн харèóг ºглºº).

Даалгаâрûг гүéцэтгэхэд дараах 4 томüёог ашèглана. Үүнд:

Тогтмол çардал TC=TFC+TVC Борлóóлалтûн орлого: TR=Q*P

Ашиг π=TR-TC Ашèгт ажèллагаанû түâшèн

Тайлбар: Тухайн ангид сонгон судлах “ Эдийн засгийн онол” хичээлийн удирдамж, зөвлөмжийг Багшийн ном. Нийгэм

судлал (Сонгон судлах X, XI, XII анги “) УБ., 2018 номны 142-150 дахь талаас дэлгэрүүлж үзнэ үү.

Тав. Улс төр судлал

110

1.Улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйл

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

12.5.1а Нийгэм болон байгалийн шинжлэх ухааны судлагдахууны онцлогийг харьцуулан судлах замаар улс төрийн шинжлэх ухааны онцлогийг тодорхойлох

Сурагчидтай чөлөөт ярилцлага хийхдээ эхлээд байгаль, нийгмийн шинжлэх ухааны судлах зүйлийн онцлогийн талаарх тэдний төсөөлөл, өгөх ойлголтыг тодорхойлно.

Бэлтгэсэн мэдээллийг танилцуулан ойлголтын зөрүү болон ялгааг тодорхойлно.

Улс төр судлалын хичээлээс ямар зүйлийг мэдэхийг харилцан ярилцаж тодорхойлно.

Нийгмийн шинжлэх ухааны судлах зүйлээс улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйлийн онцлог, ач холбогдлыг харилцан ярилцаж тодорхойлно.

Сурах бичиг Ажлын хуудас Нэмэлт унших материал: Улс төрийн шинжлэх

ухаан. МУИС. Уб.,

2001. Тал 9 - 30

Улс төрийн шинжлэх


2010. Тал 19 - 31

Улс төр судлал.

ШУТИС. Уб., 2014.

Тал 7-12

Нийгмийн ухаан.

/Багшийн ном/. Уб.,

2015. Тал 97-108

12.5.1б Эх сурвалжтай ажиллах замаар улс төрийн үзэгдэл, үйл явцыг судлах арга зүйн хандлагуудыг мэдэх, тайлбарлах

Тодорхой арга зүйн хандлагаар бичсэн бичсэн эх сурвалж, баримт мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх

Дүн шинжилгээний үр дүнг харьцуулан ярилцаж арга зүйн хандлагуудыг тодорхойлох

Багшид санамж: Нийгмийн шинжлэх ухаанд “Улс төр судлал” (Politology), Улс төрийн шинжлэх ухаан (Political science), Улс төр (Politics) гэх зэрэг нэр томъёонууд өргөнөөр хэрэглэгддэг. Бидний судалж буй сонгон судлах хичээл Улс төрийн шинжлэх ухаан (Political science) хэмээх агуулга, чиглэлд нийцэж байгаа болно. Энэ нь нэг талаас Монголын их дээд сургуулиудын улс төр судлалын хичээлүүд, нөгөө талаас Монголын улс төрийн шинжлэх ухааны судалгааны хөгжилтэй шууд холбоотой. Энэхүү бүлэг сэдвийн суралцахуйн зорилтыг хангах хүрээнд сургалтын олон арга хэлбэрүүд ашиглах бүрэн боломжтой ч бидний хувьд харьцуулалтын болон дүн шинжилгээ хийх, хэлэлцүүлэг хийх аргуудыг санал болгож байгаа юм. Харьцуулалтын аргын хувьд: харьцуулагдаж буй зүйлүүд нэг төрлийн буюу харьцуулж болохуйц байхаас гадна харьцуулж буй зүйлүүдийн ижил төстэй болон ялгаатай талыг илрүүлэхэд чиглэдэг.

Үнэлгээ: Зорилт

- Улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, арга зүйн хандлагуудыг өөрийн түвшинд

ойлгох, илэрхийлэх чадварыг тодорхойлох

Шалгуур

- Нийгэм, байгалийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, онцлог, ялгааг тайлбарлаж буй

байдал

- Эх сурвалжтай ажиллаж өөрийн түвшинд үнэлгээ дүгнэлт өгч буй байдал

- Асуудлын мөн чанар учир холбогдлыг ойлгон тайлбарлаж буй байдал

2.Улс төрийн засаглал


111

12.5.2а Судлаачдын үзэл баримтлалыг судлах замаар Монгол улсын төрийн түүхэн дэх засаглалын хэв маягийг тодорхойлох, тайлбарлах

Сурагчдыг баг болгон хувааж монголын түүхэн дэх төрт улсуудын төрийн бүтэц, зохион байгуулалт, онцлогийн талаар бусдад танилцуулах, схем гаргах даалгавар өгнө.

Багуудад судлаачдын үзэл баримтлалын талаарх нэмэлт мэдээлэл өгнө.

Багуудын танилцуулсан сэдвүүдээр хэлэлцүүлэг, асуулт, хариулт зохион байгуулна.

Багуудын даалгаврын үр дүнд монголын төрийн тогтолцооны түүхэн болон одоо үеийн бүдүүвч /схем/-тэй болно.

Сурах бичиг Нэмэлт унших материал: Улс төрийн шинжлэх


2001. Тал 6-30



2010. Тал 108-131



Тал 15-22



2015. Тал 97-108

Төрийн тогтолцооны схем Ажлын хуудас

12.5.2б Мэдээлэлтэй ажиллах замаар засаглалын бүтэц, нөөцийг тодорхойлох, жишээгээр тайлбарлах

Улс төрийн засаглалын бүтэц, нөөцийн талаар мэдээлэлтэй ажиллана.

Засаглалын бүтэц, нөөц гэж юу болохыг өөрийн түвшинд тодорхойлно.

Сурах бичиг Нэмэлт унших материал

Багшид санамж: Улс төрийн шинжлэх ухааны үндсэн асуудлын нэг засаглалын тухай асуудлыг танин мэдэхэд нэг талаас онолын мэдлэг ойлголт, нөгөө талаас түүхийн хичээлээр олж авсан Монголын төрийн төрийн тогтолцооны онцлогтой холбох, харьцуулах замаар суралцах нь илүү үр дүнтэй. Энэхүү бүлэг сэдвийг эзэмшихэд бидний санал болгож буй сургалтын ерөнхий арга хэлбэр бол эх сурвалжтай ажиллах, схемчилэх, харьцуулах зэрэг арга болно.


-Баримт материал, эх сурвалжтай ажиллах замаар улс төрийн засаглалын талаарх

үндсэн ойлголтуудыг өөрийн түвшинд тодорхойлж буй байдлыг үнэлэх

Шалгуур

-Төрийн тогтолцооны онолын асуудлуудыг өөрийн орны жишээ баримтаар

баяжуулан тайлбарлаж буй байдал

-Баримт материал, эх сурвалжаас хичээлийн агуулгын хүрээнд хамаарах ойлголтыг

гаргаж буй байдал


Сэдэв: “Эрх мэдлээ хэтрүүлсэн эсэхийг тодорхойлох” хэлэлцүүлэг

Хэлэлцүүлгийн зохион байгуулалт:

Хэлэлцүүлэг нь хөтлөгч, тэмдэглэл хөтлөгч, зохион байгуулагч, оролцогчид гэсэн

бүрэлдэхүүнтэй байна. Хэлэлцүүлэг явуулах нийт хугацаа, нэг хүний саналаа хэлэх хугацаа

зэргийг тухайн нөхцөл байдалд тохируулан эхлэн тогтох хэрэгтэй.

Хэлэлцүүлгийн дүрэм:

- Үзэл бодлоо илэрхийлэх үедээ түүнийг засч сайжруулахад бэлэн байх

- Бусдын үзэл бодлыг эелдэг хүндэтгэлтэй сонс. Хэний үзэл бодлыг дэмжиж байгааг

тань багш асуух магадлалтай.

112

- Бүх хүнд ярих боломж, нэг удаа нэг л хүн ярьж бусад нь сонсоно.

- Хүмүүсийн эсрэг бус учир шалтгаан, санаа бодлын эсрэг маргалд

- Өөрийн үзэл бодлоо хэзээ ч өөрчилж болно. Түүнийхээ учир шалтгааныг

тайлбарлахад бэлэн бай.

Дараах жишээнүүдээс хэн эрх мэдлээ хэтрүүлж байгаа болон зөв хэрэглэж байгааг

тодорхойлж хариултынхаа үндэслэлийг гаргана уу?

- Нэгэн коллежийн захирал сургуульдаа үе үе согтуу ирдэг. Нэг өдөр согтуу ирэхэд

сурагчид түүнийг сургуулийн байрнаас явахыг шаардаж буцаж ирвэл хичээл хаяна

гэв.

- Удаан хугацаанд ган болсон газар Засгийн Газраас өдөрт 4 цаг ус түгээх хязгаар

тогтоосон.

- Нэгэн сургуулийн дотуур байранд засвар хийхгүй байсаар их муудсан тул төр засгийн

анхаарлыг үүнд хандуулан засвар хийлгэхийн тулд сурагчид хичээл хаяжээ. Ийнхүү

хичээл хаяснаас долоо хоногийн дараа төр засгаас сургуулийг хаахаар шийдэв.

Цагдаа нар хүүхдүүдийг сургуулийн байрнаас гаргахаар ирэв.

- Нэгэн иргэнийг замын цагдаагийнхан зогсоож машиндаа хууль бус зүйл зөөж яваа

эсэхийг шалгасан ч ямар нэгэн зөрчил илрээгүй байна. Түүнийг машинаа замын

хажууд тавиад хүлээ гэж хэлэн 5 цаг хүлээлгэсний дараа явахыг зөвшөөрсөн ч ингэж

удаан хүлээлгэсэн учраа хэлсэнгүй.

Хэлэлцүүлгийн үнэлгээ:

Зааварчилгаа: 1- байхгүй, 2 – бага зэрэг, 3 – ихэнх тохиолдолд, 4 - үргэлж

д/д Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээ

1 2 3 4

1 Маргаан, харилцан буулт, зөвшилцөлийн хууль ёсны байдлыг харгалзан үзэж буй байдал

2 Маргаантай гол зангилаа асуудлыг ил тод илэрхийлж буй байдал

3 Хэлэлцүүлэгийн үед хувь хүн дээр анхаарахаас илүү үзэл бодол байр суурийг хэлэлцэж шийдвэрлэж чадаж буй байдал

4 Олонхийн эсрэг байгаа саналыг хүндэтгэж буй байдал

5 Санал нэгдэх, эсвэл санал зөрж байгаа үед үндэслэлээ хэрхэн гаргаж чадаж байгаа байдал

6 Харилцан биесээ хүндэтгэн харилцаж буй байдал

7 Хэлэлцүүлгийн дүрмийг мөрдөж буй байдал

3.Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа


12.5.3а Ардчилалын талаарх сонгодог ба сонгодог бус онол, үзэл баримтлалуудыг харьцуулан судлах замаар “ардчилал”-ыг тодорхойлох

Ардчиллын үүсэл хөгжил, хүний эрх, түүний хэрэгжилтийн талаарх жишээ баримтад дүн шинжилгээ хийнэ.

Сургуулийн болон өөрийн амьдарч буй орон нутаг, улс орны түвшин дэх хүний эрх, ардчиллын хэрэгжилтийн өнөөгийн байдлыг тодорхой сорил, шалгуур ашиглан тодорхойлно.

Хүний эрх, ардчиллын хөгжилд тулгарч буй бэрхшээл, хүндрэлийг даван туулах, өөрчлөх талаар өөрийн түвшинд хамтран болон дангаараа санал санаачлага

Сурах бичиг. Улс төрийн шинжлэх


2001. Тал 220-240



2010. Тал 268-289



Тал 95-99



2015. Тал 97-108

12.5.3б Жишээ, тохиолдол шинжлэх замаар хүний эрхийн хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийх, үнэлгээ өгөх

113

гаргах, хэрэгжүүлэх, нөлөөлөх ажлуудыг хийнэ.


Багшид зөвлөмж: Энэхүү бүлгийн агуулга арга зүйг эзэмшихэд тохиолдол шинжлэх,

харьцуулах, дүн шинжилгээ хийх, багаар ажиллах зэрэг аргуудыг ашиглахыг санал болгож байна. Ардчилал, хүний эрхийн хэрэгжилтийн байдлыг тодорхойлдог судалгааны сорилуудыг ашиглах нь хичээлийг илүү үр нөлөөтэй болгоно.


-Ардчиллыг өөрийн түвшинд хэрхэн тодорхойлж, илэрхийлж буй байдлыг үнэлэх

-Хүний эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтийн байдлыг тодорхой шалгуур, сорилын

тусламжтайгаар хэрхэн үнэлж буйг тогтоох

Шалгуур

-Ардчиллыг тодорхойлохдоо онол, үзэл баримтлалд тулгуурлаж буй эсэх

-Хүний эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтийн үнэлгээг гаргахдаа тодорхой баримт, нотолгоо

үндэслэл гаргаж баталж чадаж буй байдал


Сэдэв: “Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хэрхэн хүлээн зөвшөөрөх” талаар чөлөөт

ярилцлага

Ярилцлагын зохион байгуулалт:

Ярилцлага нь хөтлөгч, оролцогч, хөндлөнгийн ажиглагчдаас бүрдэх бөгөөд хөтлөгч

өгөгдсөн жишээ тохиолдлыг танилцуулан оролцогчдын тэнцвэртэй оролцоог хангахад

анхаарлаа хандуулах бол хөндлөнгийн ажиглагч нь ярилцлагад оролцолгүйгээр

хөндлөнгөөс ажиглан дүгнэлт гарган тэмдэглэл хөтөлж хичээлийн төгсгөлд танилцуулна.

Ярилцлага өөрийн гэсэн дүрэмтэй байх нь чухал.

Ярилцлагын асуултууд:

Дараах жишээнүүдийг нягтлаад Үзэл бодлоо ямар хэлбэрээр илэрхийлэв?, Үүнийг

зөвшөөрөх үү? гэсэн асуултанд хариулах замаар ярилцана.

- Олон нийтийн цуглаан дээр улс төрийн өрсөлдөгчид өөр намын тугийг шатаав.

- Олон нийтийн цуглаан дээр улс төрийн намын удирдагч дэмжигчиддээ хандан эсрэг

намын гишүүдийг гэмтээх зэвсэг авчирахыг шаардаж, тэд ч хэлснийг нь биелүүлэв.

- Олон нийтийн цуглаан дээр нэгэн улс төрийн удирдагч өөрийн үндэстнийг илүү гэж

хэлэн бусад үэдэстэн, ястаныг дорд зэрэглэлийнх, иймээс бид тэднийг удирдах

ёстой гэв.

- Нэгэн сонин редакцийн өгүүлэлдээ төр засаг авилгалд идэгдсэн, иймээс хүмүүс

татвараа төлөх хэрэггүй гэжээ.

Ярилцлагын үнэлгээ:

Зааварчилгаа: 1- муу, 2 – дунд, 3 – сайн, 4 – маш сайн

д/д Шалгуур Маш сайн Сайн Дунд Муу

1 Бусдын үзэл бодлыг хүндэтгэн сонсож буй байдал

2 Өөрийн үзэл бодлыг баримт нотолгоотой илэрхийлж буй байдал

3 Өөрийн үзэл бодлыг хамгаалж чадаж буй байдал

4 Хэрхэн оновчтой асуулт асууж буй байдал

4.Улс төрийн субьект


12.5.4а Улс төрийн үйл явцад улс төрийн нам, сонирхлын бүлэг, иргэний нийгмийн байгууллагын гүйцэтгэх үүргийг баримт материалд дүн

Сонин, сэтгүүл, цахим системд гарсан улс төрийн нам, ТББ –ын талаарх мэдээллийг цуглуулан дүн шинжилгээ хийнэ.

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал:

114

шинжилгээ хийх замаар тодорхойлох,

Ардчиллын хөгжилд улс төрийн нам /ТББ/ -ын гүйцэтгэх үүрэг сэдэвт хэлэлцүүлэг зохион байгуулах

Улс төрийн шинжлэх ухаан. МУИС. Уб., 2001. Тал Улс төрийн шинжлэх ухаан. МУИС. Уб., 2010. Тал Улс төр судлал. ШУТИС. Уб., 2014. Тал 95-99 Мэдээллийн эх сурвалж Ажлын хуудас

12.5.4б Эх сурвалжтай ажиллах замаар “улс төрийн хошуучлагч” хэмээх ойлголтыг тодорхойлох, тайлбарлах

Дэлхийн болон өөрийн орны түүхэн улс төрийн зүтгэлтнүүдийн талаар жишээ баримт цуглуулан танилцуулах даалгавар багуудад өгнө.

Багууд өөрсдийн авсан алдартай хүмүүсийн намтар танилцуулгыг бэлтгэхдээ тэдний улс төрийн үйл явцад хэрхэн нөлөөлсөн, үүрэг оролцоог тодорхойлон ярилцана.

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал Ажлын хуудас

12.5.4в Түүхэн бие хүний намтар судлах замаар улс төрийн хошуучлагч төрөн гарах нийгэм, улс төрийн шалтгааныг тодорхойлох, дүн шинжилгээ хийх

Багшид зөвлөмж: Энэхүү бүлгийн агуулгыг эзэмшихэд мэдээлэл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, илтгэл тавих, хэлэлцүүлэг хийх зэрэг аргуудыг ашиглахыг санал болгож байна.

Үнэлгээ: Зорилт -Мэдээлэл цуглуулах болон дүн шинжилгээ хийх, илтгэл тавих, хэлэлцүүлэг хийх алхамуудыг хэрхэн хийж буйг үнэлэх

Шалгуур

-Мэдээллийн эх сурвалжийн тоо хэмжээ

-Мэдээлэл цуглуулсан аргуудын тоо, хэрэглээ

-Цуглуулсан мэдээллээ бүрэн ашиглаж чадсан эсэх

-Багийн үйл ажиллагааны төлөвлөлт, ажил үүргийн хуваарь байгаа эсэх

5.Улс төрийн үйл явц, оролцоо


12.5.1а Иргэдийн улс төрийн оролцооны хэв маяг, үе шатуудыг орон нутгийнхаа жишээ баримтад тулгуурлан судалж дүгнэлт хийх

Улс төрийн оролцооны нийцтэй болон нийцгүй хэлбэрүүдийн талаар холбогдох ном зохиолуудаас судлан, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээ баримтад тулгуурлан тайлбарлах

Анкет, ярилцлага, сурвалжлага зэрэг аргуудыг ашиглан сонгогчдын оролцоо буурахад улс, төр, эдийн засаг, нийгмийн ямар хүчин зүйл хэрхэн нөлөөлж байгааг өөрийн түвшинд судлан тайлан гарган хэлэлцүүлэх

Эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан, хувьсгал /ялангуяа 1990 оны/ зэрэгт оролцож явсан хүмүүсийг судлан тэднээс ярилцлага авах, боломжтой бол хичээлд урьж оролцуулах, уулзалт зохион байгуулах

Сурах бичиг Нэмэлт унших материал: Улс төрийн шинжлэх


2001. Тал 339-363



2010. Тал 382-409



Тал 126-131

Мягмарцоож Н.

Төрийн бодлогын үйл

явц дахь иргэдийн

оролцоо. Уб., 2012.

Тал 7 – 18, 95 - 103

115

Цуглуулсан мэдээлэл болон тодорхой эх сурвалжуудад тулгуурлан өөрийн орон нутгийн түвшинд иргэдийн оролцоонд хамгийн ихээр тулгамдаж буй 1 асуудлыг тодорхойлон түүнийг шийдвэрлх арга замыг санал болгосон зөвлөмж боловсруулах


12.5.2б Жишээ тохиолдолтой ажиллан оролцооны арга хэлбэрт суралцах, бусдад нөлөөлөх зөвлөмж боловсруулах

Сурах бичиг Нэмэлт унших материал Зөвлөмжийн формат

Багшид зөвлөмж: Энэхүү бүлгийн агуулгыг эзэмшихэд мэдээлэл цуглуулах аргууд болох анкет, ярилцлага, сурвалжлага хийх аргууд болон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, илтгэл тавих, хэлэлцүүлэг хийх, зочинтой хичээл зохион байгуулах зэрэг аргуудыг ашиглахыг санал болгож байна.


-Үнэлгээ нь тодорхой, шалгуур аргачлал нь нээлттэй, олон төрөлтэй байх ёстой

бөгөөд уламжлалт бичгийн ажлаас гүйцэтгэлээр үнэлэх хүртэл бүхий л аргыг

хослуулан хэрэглэж болно.

-Суралцагчдын оролцооны арга хэлбэрүүдийн талаар мэдэж буй байдлыг үнэлэхээс

илүү түүнийг хэрхэн хэрэглэх талаар бодит чадвар, хүсэл эрмэлзэл ямар байгааг

үнэлэхэд чиглэх

Шалгуур

-Хичнээн тооны мэдээлэл цуглуулах аргуудыг мэдэж байна, түүнээс хэдийг нь

хэрэглэж байна?

-Орон нутгийн түвшинд иргэдийн улс төрийн оролцоонд тулгамдаж буй асуудлыг

тодорхойлж буй байдал

-Улс төрийн үйл явцад өөрөө оролцох хүсэл эрмэлзэл, чадвар байгаа эсэх


Сэдэв: Сонгогчдын оролцооны талаар сурвалжлага хийх

Аргачлал: Эцэг, эх, ойр дотны хүмүүсийнхээ хүрээнд асуулт хариултын аргаар сурвалжлага

хийнэ.

Сурвалжлагын асуултууд:

Сонгуульд оролцдог хүмүүсээс асуух асуулт Сонгуульд оролцдоггүй хүмүүсээс асуух асуулт

- Та УИХ, ИТХ –ын сонгуульд тогтмол оролцдог уу?

- УИХ, ИТХ ямар эрх мэдэлтэй байгууллага вэ?

- Сонгуульд оролцохын ач холбогдол юу вэ?

- Сонгуульд оролцохгүй байхын хор уршиг юу вэ?

- Та яагаад сонгуульд оролцдоггүй вэ? - Оролцохгүй байснаар ямар нэгэн

бэрхшээлтэй тулгарч байсан уу? - УИХ, ИТХ ямар эрх мэдэлтэй байгууллага

вэ? - Сонгуульд оролцохын ач холбогдол юу вэ? - Сонгуульд оролцохгүй байхын хор уршиг юу

вэ?

Сурвалжлагын үр дүнг тодорхойлох нь:

1. Сонгуульд оролцохын давуу болон сул талыг тодорхойлох

2. Сонгуульд оролцдог болон оролцдоггүй хүмүүсийн ялгааг тодорхойлох

6.Улс төрийн соёл, үзэл суртал

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа


12.5.6а.Тохиолдолд тулгуурлан улс төрийн үйл явцад хандах иргэдийн улс төрийн соёлын хэв маягыг тодорхойлох, тайлбарлах

Улс төрийн үйл явцад иргэд хэрхэн ханддаг талаар суралцагчид өөрийн түвшинд судлан мэдээллээ солилцож, иргэдийн улс төрийн соёлын хэв маягуудыг тодорхойлно.

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал: Улс төрийн шинжлэх ухаан. МУИС. Уб.,

116

Иргэд улс төрийн аливаа үйл явцад идэвхтэй оролцох нь өөрийн төдийгүй, нийтийн эрх ашгийг хамгаалахад оршдог гэдгийг ойлгуулахад чиглэгдсэн сэдвээр мэтгэлцээн, илтгэл, чөлөөт ярилцлага зохион байгуулна. Жишээ: “Иргэд улс төрийн аливаа үйл явцад оролцох нь тэдэнд ашигтай”, “Төрийн төлөө огтоно боож үхнэ”

2001. Тал 302-333, 373-386 Улс төрийн шинжлэх


2010. Тал 344-382,

419-434



Тал 42-61


12.5.6б.Улс төрийн үзэл сурталыг харьцуулан ижил төсөө ба ялгаатай талыг тодорхой шалгуураар тайлбарлах

Либериализм, социалдемократизм, коммунизм, фашизм, консерватизм зэрэг улс төрийн үзэл сурталуудын товч тайлбарыг өгөн үүсэл хөгжил, гол үзэл баримтлал зэргийг харьцуулан танилцуулж тэдгээрийн ялгаа ба төсөөг харилцан ярилцана

Багшид санамж: Энэхүү бүлэг сэдвийн агуулгыг эзэмшихэд мэдээлэл цуглуулах аргууд болох, анкет, ярилцлага, сурвалжлага хийх аргууд болон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, илтгэл тавих, хэлэлцүүлэг хийх, зочинтой хичээл зохион байгуулах зэрэг аргуудыг ашиглахыг санал болгож байна.


-Иргэдийн улс төрийн соёлын хэв маягийг өөрийн түвшинд хэрхэн тодорхойлж буй

байдлыг үнэлэх

-лс төрийн үзэл сурталуудын ялгаа ба төсөөг хэрхэн тодорхойлж буйг үнэлэх

Шалгуур

-Улс төрийн соёлын хэв маягуудыг нэрлэж, тайлбарлаж буй байдал

-Улс төрийн үзэл сурталын хэлбэрүүдийг мэдэж, ялгаа ба төсөөг өөрийн түвшинд

тодорхойлж буй байдал

7.Улс төрийн үйл явц ба хэвлэл мэдээлэл


12.5.7а. Хэвлэлийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх замаар улс төрийн мэдээллийн ач холбогдлыг үнэлэх

- Суралцагчдыг баг болгон хувааж сонин сэтгүүл хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд гарсан улс төрийн агуулгатай мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх даалгавар өгнө.

- Багууд өөрсдийн мэдээллийг өгөгдсөн аргачлалын дагуу шинжилгээ хийн өөрсдийн дүгнэлийг өгч танилцуулан харилцан ярилцана.

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал Ажлын хуудас

12.5.7б.Улс төрийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх аргачлалын дагуу жишээ баримтыг судлан дүгнэлт өгөх

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал Мэдээлэлтэй ажиллах аргачлал

Багшид зөвлөмж: Дүн шинжилгээ хийх хэвлэлийн мэдээг сонгохдоо хэт нэг талыг

барьсан, улс төржсөн, ямар нэг улс үндэстэн, байгууллага, хувь хүний нэр төр, эрхэд халдсан,

батлагдаж нотлогдоогүй, эргэлзээтэй мэдээллийг сонгохгүй байх хэрэгтэй.


-Улс төрийн мэдээллийн ач холбогдлыг хэрхэн тодорхойлж буй байдлыг үнэлэх

-Улс төрийн мэдээлэлд хэрхэн дүн шинжилгээ хийх аргад хэрхэн суралцсан

байдлыг үнэлэх

117

Шалгуур

-Улс төрийн мэдээллийн ач холбогдлыг үндэслэл нотолгоогоор тайлбарлаж буй

эсэх

-Улс төрийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх аргачлалуудыг нэрлэж, хэрэглэж буй

байдал


Сэдэв: “А улсад болсон явдал” тохиолдол шинжлэх

“А” улс Олон улсын энх тайвны байгууллагын гишүүн байжээ. ОУЭТБ болон “А” улс

2-уулаа нь ардчилсан засгийг түлхэн унагаахаар төлөвлөж буй оронд зэвсэг нийлүүлэхийг

хориглосон хуультай.

“Нүд” сонины сурвалжлагчид “А” улсын Засгийн газрын гишүүд ”Б” улсын чөлөөт

байгууллагад зэвсэг нийлүүлж байгаа бөгөөд энэ байгууллага нь хөрш “Б” улсад тогтсон

ардчилсан засаглалыг унагахаар төлөвлөжээ. Эдгээр асуудлын талаар ерөнхийлөгч хүртэл

мэдэж байгаа талаар мэдээлэл авчээ. Энэ мэдээллээ баталгаажуулахын тулд “Нүд” сонины

сурвалжлагчид төрийн байранд нэвтрэн орж нууц баримт бичгийг хувилан авч,түүний

агуулгыг нийтэлжээ. Энэ нь олон нийтийн дургүйцлийг хүргэн Ерөнхийлөгчийг огцрохыг

шаардав.

1. Энэ тохиолдолд “А” улсын төр засаг эрхээ хэтрүүлсэн үү? Үндэслэлээ тайлбарла.

2. “Нүд” сонины сурвалжлагчдын арга хуульд нийцэх үү? Тэд нарыг шүүхэд татах уу?

Үндэслэлийг гарга.

3. Ерөнхийлөгч огцрох уу? Үндэслэлийг гарга.

8.Төрийн гадаад бодлого ба Олон улсын харилцаа Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

12.5.8.1а. Олон улсын харилцаанд холбогдох баримт мэдээлэлд тулгуурлан дэлхийн улс төрийн бодлого, энх тайвнаар зэрэгцэн оршихын ач тус, онцлогийг тодорхойлох

- Дэлхийн улс орнуудын энх тайвнаар зэрэгцэн орших тухай олон улсын гэрээ, конвенциудаас сонгон судалж мэдээлэл бэлтгэн танилцуулах даалгаварыг багуудад өгнө.

- Багууд өөрсдийн бэлтгэсэн мэдээллээ танилцуулахдаа хэдэн онд батлагдсан, хэн санаачилсан, ямар агуулгатай, хичнээн орон нэгдэн орсон зэрэг асуудлуудыг танилцуулна.

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал Ажлын хуудас Нэмэлт унших материал: Улс төрийн шинжлэх


2001. Тал 431-448



2010. Тал 483-501



Тал 76-8

12.5.8.1б.Төрийн гадаад бодлогын баримт бичигт дүн шинжилгээ хийх замаар бүс нутгийн болон үндэсний түвшний гадаад бодлогын зорилго, ач холбогдлыг үнэлэх, өөрийн байр сууриа илэрхийлэх

- Монгол улсын төрийн гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг бие даан судлуулж түүний агуулгын хүрээнд чөлөөт ярилцлага зохион байгуулна.

Сурах бичиг. Нэмэлт унших материал Чөлөөт ярилцлагын журам



118

- Төрийн гадаад бодлого, олон улсын харилцааны харилцан хамаарал, онцлогийг

өөрийн түвшинд хэрхэн тодорхойлж, тайлбарлаж буй байдлыг үнэлэх

Шалгуур

- Дэлхийн улс орнууд энх тайвнаар зэрэгцэн оршихийн ач холбогдлыг тайлбарлаж

буй байдал

- Эх сурвалж, баримтад тулгуурлан өөрийн үзэл бодлыг тайлбарлаж буй байдал

Зургаа. Олон улсын харилцааны үндэс


1.ОУХ хэмээх салбар шинжлэх

ухааны үндсэн асуудал

12.6.1а. Холбогдох эх, тохиолдол

шинжлэх замаар ОУХ-ны судлах

асуудлуудыг тодорхойлж, ойлгох

12.6.1б. ОУХ-нд өрнөж буй

зөрчил, хямрал зохицуулалт,

харилцан хамаарлын эрх зүйн

зохицуулалтын талаар мэдээлэл

боловсруулж, танилцуулах

- ОУХ нь шинжлэх ухааны аль

салбарт хамаарах вэ? Үндэслэл

нь юу вэ? гэсэн асуултанд

хариулахын тулд холбогдох эх

шинжилж, хосоор болон багаар

ярилцна.

-Мэдээллийн эх сурвалжид

тулгуурлан ОУХ дахь хямрал,

зөрчлийг зохицуулах олон улсын

хамтын ажиллагааны эрх зүйн

механизмын талаар мэдээлэл

боловсруулж, танилцуулна.

- ОУХ-ны тулгуур

ойлголтыг харуулсан

бүдүүвч, хүснэгт


ажиллагааны тухай

гэрээ, хэлэлцээрүүдийн

эмхэтгэл -Холбогдох

кино, дүрс бичлэг,

дурсамж

2.Дэлхийн бодлого судлал ба

улс төрийн газрын зургийн

өөрчлөлт

12.6.2а Тохиолдол, мэдээллийн

эх сурвалжуудыг шинжлэх

замаар дэлхийн бодлого

судлалын үндсэн ойлголтуудыг


12.6.2б. Улсуудыг хөгжлийн

түвшингээр нь ангилан

улстөрийн газрын зурагт зааж,

улсын хөгжил ба газарзүйн

байршлын хамаарлыг


- Дэлхийн бодлого судлалд

хамаарах асуудлуудын

жагсаалтыг багаар ярилцан

гаргана.

- Дэлхийн бодлого судлалын

тулгуур үндсэн ойлголтуудын

оюуны зураглал бүтээнэ.

(ганцаар болон хосоор)

- ДНБ, ҮО-ын хэмжээ зэргийг

үндэслэн хөгжингүй орнууд (ХО),

хөгжиж буй орнууд (ХБО) хэмээн

ангилна. Эдгээрийг газрын зурагт

заана.

- Улсуудын эдийн засгийн хөгжил,

газар зүйн байршлын хамаарлыг


- Дэлхийн 2030 он

хүртэлх тогтвортой

хөгжлийн хөтөлбөр

www.un.org.

-МУ-ын тогтвортой

хөгжлийн үзэл

баримтлал 2030 он

хүртэл, УБ. 2016

www.legalinfo.mn

-Дэлхийн улс төрийн

газрын зураг

-Улс орнуудын орлогоор

нь ангилсан ангилал

www.worldbank.org

3. ОУХ ба иргэншлийн ялгаа,

зөрчил

12.6.3а. ОУХ дахь хэл, соёл,

иргэншлийн ялгаанаас үүдэлтэй

төвүүд, зөрчилдөөний талаар

тохиолдол шинжилж, улсуудын

- Дэлхийн 3 том шашин болох

Христ, Будда, Исламын шашны

төвүүд, урсгал, чиглэл, ялгаатай

байдалд холбогдох тохиолдол

шинжилж, шалтгааныг

тодорхойлж, багаар хэлэлцнэ.

- Исламын шашны террорист

халдлагуудын талаархи кино,

- Дэлхийн шашнуудын

тархацыг харуулсан

газрын зураг

-www.google.com

http://www.un.org/

http://www.legalinfo.mn/

http://www.worldbank.org/

http://www.google.com/

119

ялгаатай байдлыг ойлгож,

хүндэтгэх

12.6.3б. Мэдээлэл, эх сурвалжид

тулгуурлан шашин хоорондын

зөрчлийг харуулсан баримт

тохиолдол шинжилж, үнэлэлт,

дүгнэлт өгөх

дүрс бичлэг үзэж, зөрчлийн

шалтгаан, үр дагаврын талаар

ярилцан, зохицуулах арга замын

талаар санал дэвшүүлнэ.

-“Исламын улс”

бүлэглэлд холбогдох

жишээ, тохиолдол, дүрс

бичлэг, кино

www.youtube.com

4. Даяаршил ба ОУХ

12.6.4а. Даяаршлын хөгжлийн үе

шатыг шинжлэн судлаж,

шалтгаан, нөлөөг тайлбарлах,


12.6.4б. Даяаршлын Монгол

улсад үзүүлэх нийгэм, эдийн

засаг, технологи, соёлын нөлөөг

тодорхойлж, үнэлэлт өгөх

- Даяаршлын үзэгдэл, үйл явцын

нөлөөний талаар мэдээллийн эх

сурвалжуудаас жишээ, баримт

цуглуулж, мэдээлэл бэлтгэж,


- Монгол улсад үзүүлэх

даяаршлын нөлөөг нийгэм,

эдийн засаг, технологи, соёлын

г.м. чиглэлээр тодорхойлж,

манай улсад үзүүлэх нөлөөний

талаар багаар болон хосоор

хэлэлцнэ.

-Даяаршлын эерэг,

сөрөг үр дагаврыг

харууулсан бүдүүвч,

тохиолдол




-Монгол улсын гадаад

бодлогын үзэл


- Даяаршлын Монголлд

үзүүлж буй нөлөөний

тухай жишээ,

тохиолдол, дүрс бичлэг,

кино

www.youtube.com

5. Дэлхий нийтийн глобал

асуудлууд

12.6.5а. Ядуурал, өлсгөлөн,

экологийн хямралын талаар

статистик мэдээлэлд шинжлэл

хийж, эдгээрийг гэтлэх арга

замын тухай санал дэвшүүлэх

12.6.5б. Дүрвэгсэд, хүний эрх,

терроризм, цөмийн зэвсэглэлийн

талаар баримт, тохиолдол

шинжилж, хувийн байр сууриа


- Ядуурал, өлсгөлөн, экологийн

хямралын талаар олон улсын

байгууллагуудаас (НҮБ г.м.)

гаргасан мэдээллийг шинжилж,

эдгээрийг шийдвэрлэх арга

замын талаар хосоор болон

багаар хэлэлцэж, санал

дэвшүүлнэ.

- Дүрвэгсэд, хүний эрх,

терроризм, цөмийн зэвсэглэлийн

талаар холбогдох тохиолдол

шинжилж, өөрсдийн байр сууриа


-Дэлхийн улсуудын

хөгжлийн талаар

Дэлхийн банк, Олон

улсын валютын сангаас

гаргасан тайлан, мэдээ

-Улс орнуудын хөгжлийн

тайлан www.imf.org

-Дүрвэгсэдийн дүрвэлт

хөдөлгөөнийг

харуулсан, сэтгэгдэл

-НҮБ-ын тайлан, мэдээ

www.un.org

6. Монгол улсын гадаад

харилцааны дотоод, гадаад

орчин

12.6.6а. Монгол улсын гадаад

харилцааны дотоод орчны

талаар асуудал дэвшүүлэн

судлах

- Гадаад харилцаанд нөлөөлөх

дотоод орчныг шинжлэх талаар

асуултууд гаргаж, эдгээрийн

дагуу мэдээлэл цуглуулж,

боловсруулж, үр дүнг харилцан



харилцааны дотоод,

гадаад орчны бүтцийн

зураглал






http://www.imf.org/

http://www.un.org/

120

12.6.6б.Монголын гадаад

харилцааны гадаад орчны

талаар сурвалжлага хийх замаар

түүний нөлөөг тодорхойлж,

үнэлэх

- МУ-ын гадаад харилцааны

орчны талаар мэргэжлийн

хүмүүсээс багаар зохион

байгуулагдан сурвалжлага авна.

Сурвалжлагаа нэгтгэн

боловсруулж, ангидаа болон

сургуулийн хүрээнд мэдээлнэ.




- Холбогдох жишээ,


кино

www.youtube.com

7. Монгол улс улс бус

оролцогчтой харилцах

бодлогын гол асуудал

12.6.7а. Монгол улсын гадаад

бодлого, ҮАБ-ын үзэл баримтлал

дахь улс бус оролцогчтой

харилцах бодлогын талаар

шинжилж, үнэлэлт, дүгнэлт өгөх

12.6.7б. Монгол улсын олон

улсын эдийн засаг, санхүүгийн

байгууллагатай харилцах

бодлого, хамтын ажиллагааны

чиглэл, хэлбэрүүдийг шинжлэн

судлаж, танилцуулах

- МУ-ын гадаад бодлогын

талаархи баримт бичгүүдэд улс

бус оролцогчидтой харилцах

асуудлаар заасан зүйл,

заалтуудыг агуулгаар нь

эрэмблэж, ярилцна.

- Монгол улстай харилцдаг олон

улсын эдийн засаг, санхүүгийн

байгууллагуудыг чиг үүргээр нь

тодорхойлж, хэлэлцнэ.

- Эдгээр байгууллагуудын үйл

ажиллагааны чиглэлийн талаар

шинжлэн судлаж, холбогдох

мэдээлэл цуглуулж,


-Улс бус оролцогчдын

тухай бүдүүвч







-Монгол улс ба олон

улсын эдийн засаг,

санхүүгийн

байгууллагууд

хоорондын харицааны

тухай хүснэгт, диаграмм

- Холбогдох жишээ,


кино

www.youtube.com


- ОУХ нь нийгмийн шинжлэх ухааны салбар болох, мөн ОУХ-ны судлах зүйл, тулгуур

ойлголтуудын талаар сурагчдад цэгцтэй ойлголт эзэмшүүлэхэд анхаараарай.

- Дэлхийн бодлого судлалд хамаарах асуудлыг улс төрийн газрын зургийн өөрчлөлттэй холбон,

энэ талаар сурагчид өөрсдийн санал, гаргалгаа дэвшүүлэхэд анхаарна уу.

- ОУХ ба иргэншлийн ялгаа, зөрчилдөөний талаар холбогдох бодит эх сурвалж болон кино,

дүрс бичлэг зэргийг үзүүлж, сурагчдаар өөрсдөөр нь үнэлэлт, дүгнэлт өгүүлэхэд анхаарна уу.

- Даяаршил ба ОУХ-ны харилцан хамаарал, эерэг, сөрөг нөлөөлөл, үр дагавар, цаашдын

хандлагын талаар онолын үндэстэй ойлгуулахыг зөвлөж байна.

- Дэлхий нийтийн глобал асуудлуудын талаар өөрсдөөр нь жишээ гаргуулж, ярилцлага,

хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, үр дүнг нь тооцоход анхаараарай.

- Монгол улсын гадаад харилцааны дотоод, гадаад орчны талаар амьдралын жишээ баримт

түшиглэн асуудлыг бодитоор ойлгуулж, шийдвэрлүүлэхэд анхаарна уу.

- Монгол улс улс бус оролцогчтой харилцах бодлогын гол асуудлуудыг ОУХ-ны заавал судлах

бүлэгтэйгээ нягт холбож, бодлогын асуудлууд нь МУ-ын амьдралд хэрхэн хэрэгжиж байгаа

талаар сурагчид үнэлэлт, дүгнэлт өгөх бололцоо, чиглүүлгийг бодитой бүрдүүлж өгөхийг зөвлөе.



121


Үнэлгээний

зорилт

Шалгуур

- “Олон улсын

харилцааны үндэс”-ийн

талаар танин мэдэхүйн

дагуу эргэцүүлэн

сэтгэх, ОУХ-ны

ойлголтоор илэрхийлэх

- ОУХ хэмээх салбар шинжлэх ухааны үндсэн асуудлыг

тодорхойлон тайлбарлаж буй байдал

- Дэлхийн бодлого судлалд хамаарах асуудлыг улс төрийн

газрын зургийн өөрчлөлттэй холбон тодорхойлж буй байдал

- ОУХ ба иргэншлийн ялгаа, зөрчлийн талаар ойлгосон байдал

- Даяаршил ба ОУХ-ны хамаарлыг тодорхойлж, тайлбарлаж

буй байдал

- Дэлхий нийтийн глобал асуудлуудын талаар жагсаалт гаргаж,

өөрийн үнэлэлт өгч буй байдал

- Монгол улсын гадаад харилцааны дотоод, гадаад орчинд

зохих шалгуур ашиглан шинжилгээ хийж буй байдал

- Монгол улс улс бус оролцогчтой харилцах бодлогын гол

асуудлуудыг тодорхойлж буй байдал

- “Олон улсын харилцааны үндэс”-тэй холбоотой мэдээлэлтэй ажиллах чадвар эзэмшилт

- ОУХ хэмээх салбар шинжлэх ухааны үндсэн асуудалтай

холбоотой мэдээлэл ашиглах чадвар эзэмшиж буй байдал

- Дэлхийн бодлого судлалд хамаарах асуудлыг улс төрийн

газрын зургийн өөрчлөлттэй холбогдох мэдээлэлтэй ажиллах

чадвартай болж буй байдал

- ОУХ ба иргэншлийн ялгаа, зөрчилтэй холбоотой мэдээллийг

шинжлэх чадвар эзэмшиж буй байдал

- Даяаршил ба ОУХ-ны хамааралтай холбоотой мэдээлэлтэй

ажиллах чадвар эзэмшиж байгаа байдал

- Дэлхий нийтийн глобал асуудлуудтай холбогдох мэдээллийг

олж, боловсруулж буй байдал


зохих шалгуур ашиглан шинжилгээ хийж буй байдал


асуудлуудтай холбоотой мэдээллийг ашиглаж буй байдал

- “Олон улсын харилцааны үндэс”-тэй холбогдох үзэгдэл, үйл явдлыг судлах, оролцох хандлага, идэвх зүтгэл

-ОУХ хэмээх салбар шинжлэх ухааны үндсэн асуудалтай

холбогдох үзэгдэл, үйл явдлыг судлах оролцоо, хандлагын

байдал

-Дэлхийн бодлого судлалд хамаарах асуудлыг улс төрийн

газрын зургийн өөрчлөлттэй холбогдох үзэгдэл, үйл явдлыг

судлах хүсэл эрмэлзлэлтэй болж буй байдал

-ОУХ ба иргэншлийн ялгаа, зөрчилтэй холбогдох үзэгдэл, үйл

явдлыг судлах хандлагын байдал

- Даяаршил ба ОУХ-ны хамааралтай холбогдох үзэгдэл, үйл

явдалд судлах хүсэл эрмэлзлэлтэй болж буй байдал

122

-Дэлхий нийтийн глобал асуудлуудтай холбогдох үзэгдэл, үйл

явдлыг судлах идэвх зүтгэл төлөвшиж буй байдал


холбогдох үзэгдэл, үйл явдлыг судлах, оролцох хандлага

төлөвшиж буй байдал


асуудлуудтай холбогдох үзэгдэл, үйл явдлыг судлах

сонирхолтой болж буй байдал


Даалгавар 1. Мэдлэг илрүүлэх

Даяаршлын нөлөөнд шинжилгээ хийх дараах загварыг нөхөн гүйцэтгэнэ үү.

Даяаршлын нөлөө

Даалгавар 2. Чадвар илрүүлэх

Судлаачдын үзэж байгаагаар дэлхийн бодлого үндсэн гурван үйл явцаар илэрч

байгаа нь даяаршил, интеграц, ардчилал юм. Энэ 3 ойлголтын агуулга, хамаарлыг

илэрхийлсэн ойлголтын зураглал бүтээнэ үү?

Зааварчилга:

3. Ойлголт бүрийн тодорхойлолтыг томьёолох

4. Ойлголтуудын холбоо хамаарлыг зураглалаар бүхэлд нь илэрхийлэх

5. Ойлголтын зураглалаа хянах, шалгах

Даалгавар 3. Хандлагыг үнэлэх

3. Далд буюу дам нөлөөлөх

хүчин зүйлс:

..............................................................

..............................................................

...............................................................

5. Хариу арга хэмжээ, шийдэл:

..........................................................................

..........................................................................

...........................................................................

4.Асуудлаас үүсч буй үр дагавар:

....................................................

....................................................

...............................................

1.Асуудал:

.........................................

..............................................................................

2. Нөлөөлж буй дадал, хэвшил:

......................................................

.......................................................

.........................................................

123

“Бидэнд даяаршил хэрэгтэй юу?” сэдвээр эсээ бичих

Зааварчилга:

- Эсээний сэдэв болон үнэлэх үзүүлэлтүүдийг сайтар ойлгох - Эсээний эхлэл, үндсэн болон төгсгөл хэсгийг тодорхой уялдаа холбоотойгоор

илэрхийлэх - Эсээгээ бүхэлд нь хянах - Эсээг тодорхой хугацаа, хэмжээнд гүйцэтгэх

Ажлын хуудас 1. Эсээг үнэлэх үзүүлэлт

Үзүүлэлт Тэмдэглэл

Мэдлэг

Үндэслэгээ

Бие даан сэтгэх

Хэл найруулга



› wp-content › uploads › 2019 › 09 › ... БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН X-XII...

Documents

Transcript of › wp-content › uploads › 2019 › 09 › ... БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН X-XII...