2‐2‐2015

1

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Onderzoeksvraag: hoe veranderde de renaissance en het humanisme de uitgangspunten van wetenschappers en kunstenaars?

Europa rond 1500

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Kenmerkende aspecten:• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe 

wetenschappelijke belangstelling.• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Inleiding

Langzaam veranderde vanaf de 14e eeuw de mentaliteit van mensen in Italië waarna deze nieuwe denkwijze zich in de 15e en 16e eeuw geleidelijk over de rest van Europa verspreidde.

Verklaringen:

1. In Noord‐Italië waren o.a. door de handel en de kruistochten rijke stadstaten ontstaan waar een bovenlaag van zelfbewuste burgers de kunst en architectuur stimuleerden door opdrachten te geven voor schilderijen en gebouwen. 

2. De rijke burgerij in Italië voelde zich verwant met de oude Romeinse stadscultuur, en dit stimuleerdede belangstelling voor de klassieke oudheid.

3. Veel teksten van klassieke schrijvers, waarvan men dacht dat die verloren waren gegaan, kwamen weer beschikbaar. De kruistochten en de contactenmet de Arabische wereld waren hiervoor belangrijk. De Arabieren hadden veel onbekende Griekse teksten uit de oudheid vertaald en deze werden nu weer terugvertaald. 

4. Verder speelde ook de val van Constantinopel (hoofdstad Oost‐Romeinse Rijk) in 1453 een rol. Toen de Turken de stad veroverden en er een einde kwam aan het Byzantijnse Rijk vluchten veel burgersnaar Italië en zij namen de klassieke idealen en denkbeelden mee.

5. Door de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 konden de nieuwe denkbeelden zich snelverspreiden over West‐Europa.

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

In de middeleeuwen (maar ook nog in latere tijden) beheerste het christelijk geloof vaak het denken van kunstenaars en wetenschappers. Kennis van b.v. Griekse geleerden die niet overeenkwam met de leer van de kerk was verboden en dus niet in de bibliotheken te vinden. 

De Index librorum prohibitorum(lijst van verboden boeken) voor 

katholieken 1559‐1966

2‐2‐2015

2

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Door hernieuwd contact met Arabischewetenschappers (en via hen met oude voor hetwesten onbekende Griekse geschriften) bloeideechter de belangstelling voor andere verklaringen.

Men wilde net als in de oudheid met verstand deverschijnselen in de wereld verklaren.

Deze nieuwe kritische manier van denken (1400‐1600) die zich richtte op de studie van de klassiekeoudheid werd het humanisme genoemd.Humanisten waren zelfstandige denkers die op eenrationele manier de maatschappij probeerden teverklaren.

Hoewel klassieke ideeën de basis vormden, werden ze niet kritiekloos gevolgd.

Voorbeeld:Copernicus (1473 ‐ 1543) (VOGGP: persoon)komt met zijn heliocentrisch wereldbeeld.De heliocentrische theorie of heliocentrisme stelt dat de zon het middelpunt van het universum is, of op zʹn minst het middelpunt van het zonnestelsel. (VOGGP: gedachte)

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Dit wereldbeeld ging in tegen de opvattingen van de kerkmaar ook dat van de Griekse wetenschapper Ptolemaeus .

Zij gingen uit van hetgeocentrische wereldbeeld.

Prediker 1:5:Ook rijst de zon op, en de zon gaat onder, en zij hijgt naar haar plaats, waar zij oprees.Jozua 10:12-13:Toen sprak Jozua tot den HEERE, ten dage als de HEERE de Amorieten voor het aangezicht de kinderen Israëls overgaf, en zeide voor de ogen der Israëlieten: Zon, sta stil te Gibeon, en gij, maan, in het dal van Ajalon! En de zon stond stil, en de maan bleef staan, totdat zich het volk aan zijn vijanden gewroken had.

Het geocentrisme is de leer dat de aarde het centrum van het zonnestelsel en/of universum is.

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

In 1616 veroordelen de Kardinalen het model van Copernicus als “ketters” en als een “geloofsdwaling”. Ook Galileo Galileï die bewijzen aanleverde dat Copernicus gelijk had moest zijn dwalingen en ketterijen in 1633 nog publiekelijk afzweren en wordt daarna voor onbepaalde tijd gevangengezet. 

2‐2‐2015

3

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Hoewel klassieke ideeën de basis vormden werden ze niet kritiekloos gevolgd.

Voorbeeld 2: VesaliusHij bestudeerde het werk van de Grieks‐Romeinse arts Galenus, maar ontdekte dat deze foute conclusies had getrokken en ging zelf op onderzoek uit door lijken te ontleden, hij werd hiermee de grondlegger van de anatomie.Zie fragmenten Wij Europa deel 1.

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Hoewel klassieke ideeën de basis vormden werden ze niet kritiekloos gevolgd.

Voorbeeld 3: ErasmusHij beheerste Latijn, Grieks en Hebreeuws en wilde een wetenschappelijk verantwoorde Bijbelvertaling maken.De Latijnse vertaling van Grieks en Hebreeuwse teksten (de Vulgaat) die de katholieke kerk gebruikte bevatte (zo bewees Erasmus), talloze vertaalfouten!Dus klopten sommige kerkelijke regels niet…en hiermee zette hij eigenlijk de eerste stap naar de kerkhervorming!

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Erasmus legde met zijn Griekse uitgave van het NieuweTestament een grondslag van de Hervorming van Luther.Luther gebruikte de door Erasmus bewerkte en uitgegevenGriekse tekst van het Nieuwe Testament (en niet het LatijnseVulgaat) voor zijn vertaling van de Bijbel naar het Duits.

In deze nieuwe vertaling zijn dingen soms heel anders geworden.In de Vulgaat stond bijvoorbeeld dat mensen boete moesten doen, in de vertaling van Erasmus staat dat ze berouw (spijt) moeten 

hebben.

2‐2‐2015

4

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Leuk om te weten;Voorbeeld van een foute vertaling inhet Christelijke geloof.

Een tekst over Mozes met het woord‘coronatus’ (gekroond) werd begrepenals ‘cornutus’ (met hoorntjes). Daaromwerd Mozes regelmatig met hoorntjesafgebeeld.

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Leuk om te weten; een voorbeeld van een foute vertaling in het Christelijke geloof.In de Oudheid werden de verhalen uit het Oude Testament van het Hebreeuws naar het Grieks, degangbare taal, vertaald. Het woord voor ‘jonge vrouw’ werd daarbij slordig vertaald in een Grieks woorddat ook als ‘maagd’ is op te vatten.

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

• Het veranderende mens‐ en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 

Uitvinding boekdrukkunst; (VOGGP; gebeurtenis)Het propageren van Erasmusʹ ideeën door heel Europa werd aanzienlijk versneld door een opmerkelijke uitvinding die rond 1447 was gedaan. Dit was de boekdrukkunst, De Duitse drukker Johannes Gutenberg, die dit systeem heeft uitgevonden, begon boeken te drukken waarvan de woorden gevormd werden uit afzonderlijke houten of metalen letters die steeds opnieuw gebruikt konden worden. Voor het eerst kwamen gedrukte exemplaren van filosofische en theologische werken op grote schaal ter beschikking. De uitvinding van de boekdrukkunst speelde een belangrijke rol bij het verspreiden van de Renaissance‐gedachte en ‐cultuur door Europa.

2‐2‐2015

5

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

De renaissance (letterlijk: wedergeboorte) is een periode in de Europese cultuurgeschiedenis die volgde op de middeleeuwen. De renaissance begon in Italië (daar waren natuurlijk ook de meeste resten uit de oudheid te vinden) al in de 13e eeuw en verspreidde zich in de volgende eeuwen over de rest van Europa. (VOGGP; ontwikkeling)

De geboorte van Venus (Botticelli 1483)

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

De Italiaanse humanisten die de term renaissance introduceerden, meenden dat na een periode van verval, de middeleeuwen, een nieuwe gouden eeuw was aangebroken, die niets minder was dan een ʹwedergeboorteʹ van de verworvenheden van de klassieke oudheid. In de architectuur, beeldhouwkunst en schilderkunst werden klassieke idealen opnieuw toegepast. (VOGGP, verschijnsel = b.v. beeldhouw‐ schilderkunst of architectuur)

De dom van de Sint‐Pieter (1590)De dom van de Sint‐Pieter (1590)

TimpaanGriekse zuilen

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

In de architectuur, beeldhouwkunst werden klassieke idealen opnieuw toegepast, maar er waren ook verschillen.

Klassieke Griekse beelden waren vaak streng en ernstig (weinigemotie).

2‐2‐2015

6

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

De David van Donatello is een bronzen standbeeld uit ca. 1440, gemaakt door de Italiaanse renaissance‐beeldhouwer Donatello. Renaissance beeldhouwkunst straalt emotie en sensualiteit uit en had vaak duidelijk individuele trekjes. 

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Middeleeuwse schilderkunst versus schilderkunst in de Renaissance(VOGGP, verschijnsel = schilderkunst)

• Middeleeuwse kunstenaars ging het alleen om het godsdienstige onderwerp, de kunst diende de kerk.

• Aandacht voor diepte en de anatomie van het lichaam vond men niet belangrijk.

• De naam van de schilderwas eigenlijk niet belangrijk ( werd gezien als een ambachtsman). Het ging niet om de persoon van de maker, maar om wat hij had afgebeeld. 

• Men had geen tijdsbesef, de middeleeuwse kunstenaar plaatste alle voorstellingen uit de Bijbel in zijn eigen tijd.

Simone Martini 1325, De Kruisdraging

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Middeleeuwse schilderkunst versus schilderkunst in de Renaissance

• Naast godsdienstige onderwerpen ook aandacht voor wereldlijke alledaagse thema’s en portretten.

• Grotere aandacht voor het perspectief en de anatomie.• Het individu is belangrijk dus ook de naam van de schilder, 

vaak zie je de kunstenaar zelf terug in zijn schilderstuk.• Men probeerde de voorstellingen zo natuurgetrouw af te 

beelden. • De personen zijn realistisch geschilderd en hun gezichten 

hebben expressie en vertonen emoties.

2‐2‐2015

7

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

PlatoAristoteles

School van Athene, fresco van Rafaël. De fresco werd geschilderd tussen 1509 en 1510 voor de appartementen van paus Julius II in het Apostolisch Paleis in het Vaticaan.

Kunstenaar wil niet anoniem blijven en toont ook zichzelf!

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Het ideaal voor de mens in de renaissance was om een Uomo universale (Italiaans: universele mens, ook vaak in het Latijn homo universalis) te zijn. Het is een uitdrukking waarmee een persoon wordt bedoeld die al zijn faculteiten en vaardigheden ontwikkelt, dus bijvoorbeeld een goed ontwikkeld atletisch lichaam, maar ook een scherp verstand en bekwaamheden op veel gebieden, bevoordeeld in de schilder‐ en beeldhouwkunst, architectuur en wetenschap. Voorbeelden: Michelangelo en Leonardo da Vinci

Michelangelo (1475‐1564)Leonardo da Vinci  (1452‐1519)

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Leonard

o Da V

inci

2‐2‐2015

8

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600) 5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Sixtijnse kapel (virtueel)

Mich

elangelo

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600) 5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Mich

elangelo

Sixtijnse Kapel (Rome), 1534‐41 (Michelangelo)

Fresco van het laatste oordeel

We zien de apostel Bartholomeus die een menselijke huid vasthoudt die zijn martelaarschap verbeeldt. Het hoofd van deze huid is een zelfportret van 

Michelangelo

Kunstenaar wil niet anoniem blijvenen toont ook zichzelf!

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Noordelijke renaissance naast religieuze motieven ook aandacht voor alledaagse taferelen.

Pieter Aertsen (NL.)Noordelijke Renaissance schilder (1508‐1575)

Lucas van Leyden (NL.)Noordelijke Renaissance schilder (1494‐1533)

2‐2‐2015

9

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

Giovanni Arnolfini and His WifeJan Van Eyck (1434)

Kunstenaar wil niet anoniem blijvenen toont ook zichzelf!

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500‐1600)

5.2 Een nieuw mens en wereldbeeld.

MassysThe Moneylender & his Wife (1514)

Kunstenaar wil nietanoniem blijven en toont

ook zichzelf!

2‐2‐2015

10