öVroeg mobiliseren na een aSAB

öBrainSTARS

öInterview met Erik Scherder

öNIEUW: Het Debat

öOratie Jeanine Verbunt

öOratie Anne Visser-Meily

3 6 e j a a r g a n g 2014 | 02

NederlaNdstijdschriftvoorR e v a l i d a t i e g e n e e s k u n d e

De perfecte balans tussen stabiliteit en dynamiek

© Ö

ssur

, 01.

201

4

TEL +31 (0) 499 462 848FAX +31 (0) 499 462 841 info-europe@ossur.comWWW.OSSUR.NL

RHEOKNEE3_Adv_NTvRG_NL.indd 1 1/22/14 8:26 AM

53

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

Het Nederlands Tijdschrift voor Revalidatie­geneeskunde (NTR)The Netherlands journal of Physical and Rehabilitation Medicine

Het NTR is een mededelingen­ en informatie­periodiek van de Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen (VRA).

De redactie wordt gevormd door Drs. Annemiek BackxDr. Hans BussmannHans GroenDr. Lily HeijnenDrs. Esther JacobsDr. Clemens RommersDr. Ron MeijerProf. dr. Rob SmeetsProf. dr. Anne Visser­Meily

Hoofdredacteur Dr. Casper van Koppenhagen

Eindredacteur

Heidi Wals

RedactieadresRedactiesecretariaat t.a.v. Heidi Wals Nederlandse Vereniging voor Revalidatieartsen (VRA) Postbus 9696 3506 GR Utrecht Tel: (030) 273 96 96 E­mail: ntr@revalidatiegeneeskunde.nl

Uitgever, advertenties en abonnementen dchg medische communicatieHendrik Figeeweg 3G­202031 BJ HaarlemTel. (023) 551 48 88www.dchg.nlE­mail: info@dchg.nl

Opmaak dchg medische communicatie, Haarlem

Abonnement Standaard € 100,­ per jaarBuitenland € 160,­ per jaarSchriftelijke opzegging ten minste 4 weken voor het eind van de termijn. Het NTR verschijnt zesmaal per jaar.

Inzending kopij Per e­mail met attachments. Complete tekst met eventuele afbeeldingen of tabellen in de tekst aanleveren. Teksten in Word (niet in pdf). Daarnaast tevens figuren, foto’s of andere afbeeldingen, ook los van de tekst aanleveren als jpg of tiff.

Richtlijnen voor auteurs Deze richtlijnen zijn te downloaden opwww.revalidatiegeneeskunde.nl

VerschijningFebruari, april, juni, augustus, oktober en december.

Niets uit deze uitgave mag worden overge­nomen zonder toestemming van de uitgever of de hoofdredacteur. De uitgever is niet aan­sprakelijk voor de inhoud van deze uitgave.

36e jaargang nummer 2

ISSN 2211­3665

colofonIndexVan de hoofdredacteur: Een nieuwe lente en een nieuw geluid! 55

Paralympische SpelenGoud op de Paralympische Spelen in Sochi en als bonus een IPC­award! 57

PublicatieVroeg mobiliseren na een aneurysmatische subarachnoïdale bloeding: veilig of riskant? 61

BrainSTARS: verbindende schakel tussen betrokkenen bij een kind met niet­aangeboren hersenletsel 67

Bijblijven of achterlopenVragenlijst 70

InterviewAcht vragen aan prof. dr. Erik J. A. Scherder 72

ProefschriftLauren Fortington ­ Rehabilitation in specialist nursing care for the elderly person with lower limb amputation 75

Jorit Meesters ­ The role of the patient with rheumatoid arthritis in multidisciplinary care 77

Het DebatStelling: Oncologische revalidatie behoort tot het domein van de revalidatiegeneeskunde 81

ActueelOratie prof. dr. Jeanine Verbunt ­ Een overpeinzing over pijn 83

Oratie prof. dr. Anne Visser­Meily ­ Leercirkels en Co­Creatie 85

Spieracademie: cursussen voor mensen met een spierziekte 88

Onderzoekspartners in het revalidatieonderzoek 90

Bijblijven of achterlopenToelichting en antwoorden 92

Revalidatiegeneeskunde over de grensCuraçao: ‘Een bijzondere plek waar ik kennis heb gemaakt met de veelzijdigheid van ons vak’ 93

In MemoriamNanneke Engels­van Verseveld 1977 ­ 2014 96

Bij de voorplaat

Dutch Congress of Rehabilitation Medicine

InditnummervanhetNTRvindtudeaankondigingvanhetVRAnajaars­

congres2014,vanafditjaargenaamdDCRM(DutchCongressofRehabilitation

Medicine).Hetcongresthemais:‘ChangingHorizons’.Voordeinvullingvan

ditthemadenktdeWetenschappelijkCommissievandeVRAaanbijvoorbeeld:

revaliderenvanuiteenanderesetting,e­Healthenhetzorglandschapover

10jaar.DitjaarzalopiederecovervanhetNTReenverbandwordengelegd

methetthemavanditcongres.

Hetbeeldvanwindmolensinzeestaatvoordezeveranderendehorizonen

iseenmetafoorvoordepositievanderevalidatiegeneeskunde.Hetiseen

ontwikkelingdiedenodigediscussieoproept.Waarmoetendewindmolens

wordengepositioneerd?Ophetlandofinzee?Ishet‘vervuiling’vandehori­

zon?Hoenoodzakelijkzijnwindmolensvoorhetheleenergieproces?Zijner

nogandere,efficiëntereendaardoorgoedkoperealternatievenvoorhanden?

DenieuwerubriekHetDebatinditnummergeeftruimteaandediscussie

binnenonsvakgebied.

‘Door de second opinion

heb ik het vertrouwen in

mijn eigen lijf weer terug.’

030 - 258 1811 www.dehoogstraat.nl oth@dehoogstraat.nl

De kracht van de aanpassing

Gerrit Boerhof heeft een administratie- en belasting-advieskantoor in Hattem en komt sinds januari 2012bij De Hoogstraat Orthopedietechniek. Hij wilde graagbeter lopen, met minder pijn en het liefst zonder krukken. Inmiddels heeft hij een nieuwe koker, is zijn prothese beter uigelijnd en loopt hij weer zonderpijn én zonder krukken.

Second opinion

OTH Adv. Gerrit SecOp_OTH 14-02-13 10:41 Pagina 1

55

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

VooruligthettweedenummervanhetNTRin2014,

eenheuslentenummer!Methet­ditvoorjaar­uit­

stekendgeorganiseerdeVRAColloquiumnoginhet

geheugen,eeneditieomeensgoedvoortegaanzit­

ten,liefstindetuintussenhetfrissevoorjaarsgroen.

Zoalsuweet,staatonsprachtigevakrevalidatiege­

neeskundevanallekantenonderdruk,veranderingen

liggeninhetverschiet,maarinhetprillelentezon­

netjezietdatertocheenstukaangenameruitdanin

eenstraffewinterbries.Zostrafwasdezewinterbries

overigensditjaarnouookweerniet,deElfsteden­

tochtbleefmijlenverwegenhetsubtropischOlympi­

schewintersportparadijsSochihielpookalnietmee

aanhetwintergevoel.Overbestedingvanpublieke

geldengesproken…,maardaarvaltinRusland,met

hierendaareenmilitaireinvasie,natuurlijknogwel

meerovertediscussiëren.

Desalniettemin,inditnummervanhetNTRruim

aandachtvoordeprestatiesvandeNederlandse

deelnemersaandeParalympics.Weliswaarwaser

geensprakevaneengoudenregen,zoalsbijhet

‘oudhollandschepootjeover’indevalidesport,maar

erzijnzondermeerprestatiesvanformaatgeleverd

doordeNederlandseequipe!

Eennieuwelenteeneennieuwgeluid,schreef

HermanGorterreedsin1889inMei.Endatgeldtook

voorhetNTR.Westartenmeteengloednieuweru­

briek:HetDebat.HierinbijtenJan­PaulvandenBerg,

WimWertheimhetspitsaf.Destellingluidt:Onco­

logischerevalidatiebehoorttothetdomeinvande

revalidatiegeneeskunde.Metanderewoorden:zetten

weons‘revalidatieproduct’invooreenhelediverse

doelgroep,ofhoudenweonshierjuistverrevanom

nietteverdrinkeninhetmoeras.Westartendeze

rubrieknaaraanleidingvanhetlevendigedebatdat

doorbeideherengevoerdwerdtijdenshetVRAna­

jaarscongresvan2013.Waarschijnlijkheeftdatdebat

nadieninderevalidatiecentraenopdeburelenvan

deVRAnognageëbd.Dehoopvanderedactieisdat

HetDebatkanbijdragenaandelandelijkediscussie

overderichtingwaarinderevalidatiezichmoetgaan

bewegen.Deredactiekijktnualreikhalzenduitnaar

eenvolgendHetDebatwaarbijwijuwillenoproepen

uwhartenkretenoverdetoekomstvanderevalidatie

oppapierteuiten.Ikzouzeggen:klim in die pen!

Anderevrolijkevoorjaarsgeluiden:hetartikelvan

NicoliendeRooijetal.overvroegrevalidatienaeen

SAB;BrainSTARS,deverbindendeschakeltussenbe­

trokkenenvaneenkindmetniet­aangeborenhersen­

letsel;eenaantalcerebralebeproevingenvanHenk

Stam;eenvluchtnaarhettropischeCuraçaoinde

rubriekRevalidatiegeneeskundeoverdegrensenook

klinkteenzinnenprikkelendgetjilpdoorindesamen­

vattingvanhetproefschriftvanLauraFortington,

eensuccesvollecoproductietussentweegebieden

waaraltijddezonschijnt:GroningenenAustralië.

Verdervraagikindezeeditieuwspecialeaandacht

vooreenprachtiginterviewoverderelatievan

pijn,bewegenencognitiemetprofessorScherder,

hoogleraarklinischeneuropsychologieenhoofdvan

dieafdelingaandeVrijeUniversiteitAmsterdam(VU)

entevenshoogleraarbewegingswetenschappenaan

deRijksUniversiteitGroningen(RUG).Wellichtkent

uhemnogwelbetervanzijninspirerendecollegesof

zijnenthousiasteoptredeninDewerelddraaitdoor.

Vandezemanwinthetlentezonnetjealleenmaar

aankracht.

Tenslottewordthelaasonsgoedevoorjaarshumeur

overschaduwddoorhettriesteberichtvanhet

overlijdenvancollegaNannekeEngels­vanVerseveld.

Veelenveeltevroeg.Wijwensenhaarfamilie,vrien­

denencollegaevanVieCuriMedischCentrumVenlo

allesterktebijhetgroteverliesvandezespranke­

lendepersoonlijkheid.Zezullenhaarenormmissen.

CaspervanKoppenhagen

Van de hoofdredacteur

Een nieuwe lente en een nieuw geluid!

De Stichting HoogRendement HartRevalidatie Nederland heeft tot doel hart- en vaatziekten terug te dringen en recidieven te voorkomen. Wij zijn sinds 2008 door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport erkend als een instelling voor medisch specialistische zorg en onze hartrevalidatiezorg valt daarmee onder de Zorgverzekeringswet.

HoogRendement HartRevalidatie, afgekort tot (HR)2, is al 46 jaar een beproefd en gewaardeerd leefstijl verander programma dat oorspronkelijk door prof. dr. Terence Kavanagh in Canada is ontwikkeld en nog steeds verder wordt geactualiseerd, gemoderniseerd en verbeterd op basis van de meest recente wetenschappelijke inzichten. Het aantal recidieven met deze methode ligt in Toronto een factor 14 lager dan momenteel in Nederland.

Om de correcte toepassing van de methode te waarborgen heeft prof. Kavanagh bij notariële akte een licentie verleend aan de Stichting HoogRendement HartRevalidatie in Nederland. Op korte termijn gaat (HR)2 actief samenwerken met maatschappen cardiologie van verschillende ziekenhuizen in het land. Voor verbreding en versterking van ons team zijn wij per direct op zoek naar een fulltime of meerdere parttime:

REVALIDATIEARTS (EN) 1 – 1½ fte

in eerste instantie voor de provincies Gelderland en Brabant en in tweede instantie voor de rest van Nederland.

Wij vragen:• Afgeronde opleiding revalidatiearts;• Enkele jaren ervaring in de volwassen revalidatie;• Bereidheid om (HR)2 in Nederland stevig op de kaart te zetten;• Teamspeler met goede contactuele eigenschappen;• Een ambitieuze, constructief kritische taakopvatting;• Persoonlijkheid met enthousiasmerende stijl van samenwerken.

Hoofdtaken:• Het opstellen van revalidatieplannen voor patiënten met hart- en vaatlijden;• Het openen en sluiten van DOT;• Coördineren van de medische zorg tussen en met verschillende disciplines;• Opstellen van rapportages alsmede casusadministratie;• Het verzorgen van opleiding aan medici en paramedici inzake (HR)2;• Actief samen werken met meerdere ziekenhuizen.

Wij bieden:• Zeer aantrekkelijke en innovatieve baan;• Werkzaamheden in meerdere regio’s;• Arbeidsovereenkomst in overleg;• Marktconform pakket arbeidsvoorwaarden;• Een dynamische en inspirerende functie;• Ruimte voor actieve inbreng in de doorontwikkeling van (HR)2.

Voor nadere informatie kunt u telefonisch terecht bij Huub Stroeks adviseur (HR)2, telefonisch bereikbaar via 06 51137412 en per mail via info@stroeksacademy.nl.Via www.hartrevalidatie.nl vindt u informatie om u verder te oriënteren.

Uw sollicitatie kunt u per email info@stroeksacademy.nl of schriftelijk richten aan de heer H.M.A. Stroeks MBA-H, Hees 4e, 5521 NV Eersel.

57

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn

Vergelijkingen

HoededenonzeParalympischesportershetin

vergelijkingmetdevalideNederlandseOlympische

wintersporters?BibianMentelhaaldeeengouden

medailleopdesnowboardcross.Dieprestatiestijgt

uitbovendievanonzevalidesnowboardersditjaar.

EnaangezienschaatsengeenParalympischesportis,

gaatdevergelijkingverdermank.BibianMentelheeft

metNOC*NSFtwaalfjaargelobbydomhetsnow­

boardenophetprogrammavandeParalympische

Spelentekrijgen.Methetschaatsenhoevenwedat

nietteproberen.Dezesportvraagtzoveelbalansen

coördinatiedatdebeoefeningdaarvanslechtsvoor

weinigenmeteenbeperkingisweggelegd.

BibianMentelverteldedatdereactiesnahetbehalen

vanhaargoudenmedailleoverweldigendwaren,ook

vandekantvanhetKoninklijkHuisenhetkabinetdie

ompolitiekeredeneninSochiontbraken.Zekreeg

directeenbriefvankoningWillem­Alexanderenre­

actiesvanminister­presidentMarkRutteenminister

vanSport,EdithSchippers.Enhoeweldelobbyom

hetsnowboardenopdeParalympischeSpelente

krijgengeluktis,isBibianMentelnognietklaar.Ze

gaatdoormetzelfsnowboarden.Maarhaarbelang­

rijkstemissieisomoverdehelewereldkinderenmet

eenbeperkingtelatenziendatsnowboardenook

voorhenmogelijkis.Envoorditlaatstekreegzijde

prestigieuzeWangYounDaiAchievementAwardvan

hetIPC.

EnhoestondhetmetdeaandachtvoordePara­

lympischeWinterspelenindeNederlandsemedia,

invergelijkingmetdebuitenlandse?Erwasdit

jaardagelijks20à25minutentelevisie­aandacht.

Weliswaarlaatopdeavond,na23:00uur,maarhet

programmawerdoverdagherhaaldendewedstrijden

warenooktezienviadelivestreamvandeNOS.

Hoededenzedeverslaglegginginhetbuitenland?

HetAmerikaanseNBCzonddagelijksuit,maarwelop

hetmomentdatzeindeVerenigdeStatenlagente

slapen.

DeBBCzondachtuurperdaguit.Eénvanhunver­

slaggeversmelddedatdedoordeBrittenbehaalde

goudenmedailledirectopdevoorpaginavanalle

krantenstond.“Overigens,”zeihij,“sindsdeSpelen

inLondenzijneenaantalBritseParalympischespor­

tersnetzulkebekendepersoonlijkhedenenhelden

alshunvalidecollega­sporters.”

DeItaliaansetelevisie,RAI,wasmet50manaanwe­

ziginSochienzonddeheledaguit.Eentv­grootheid

Paralympic TeamNL.

Goud op de Paralympische spelen in sochi en als bonus een IPC-award!!L. Heijnen

Mw. dr. Lily Heijnen, redactie Nederlands Tijdschrift voor Revalidatie­

geneeskunde

Foto

: Mat

hild

e D

uso

l

DankzijhetprogrammaoverdeParalympischeWinterspelendatdeNOSdagelijksuitzondendeeveneensdagelijksepers­berichtenvanNOC*NSFwashetnietmoeilijkomopdehoogteteblijvenvanhetwelenweevandezevenNederlandsedeelnemers.DaarnaastwarenveeldetailsindevormvanfilmpjeseninterviewstevindenopdewebsitevanNOC*NSFenookdeNOShadeenspecialewebsite(www.nos.nl/ps2014).Kortom,ikverwachteigenlijkdatikvelenvanunietsnieuwstevertellenheb.VoorwieindeweekvandeParalympischeSpelenandereprioriteitenhadvolgthiereensamenvatting.

58

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn

alsLorenzoRata,diedeGiroverslaat,hadinSochi

dagelijkszijnprogramma.Hijzeiineeninterview

metdeNOS:“hetmaaktnietuitwatvoorsporthet

is,ikvindallesportinteressant,enwatisnormaal…

Sledgehockeyvindikbijvoorbeeldveelleukerdan

gewoonijshockey.”DatbenikhelemaalmetLorenzo

Rataeens:fantastischzoalsdiemannenoverhet

ijsscheurenenelkaarindeboardingrammen!En

hoehandigzedesticks­letterlijk­aandeenekant

gebruikenomzichvoorttebewegenendeandere

kantomdepuckvanlinksnaarrechtsonderofboven

dekeeperdoorinhetgoalteslaan.Endanhetskiën

doorvisueelgehandicaptenenblinden:zo’nafdaling

vindikbloedstollend!Ubegrijpt,ikbeneentrouwe

volgervanwaterindeNederlandsemediaoverde

ParalympischeSpelengepresenteerdwerdenikheb

ervangenoten.

chronologische samenVatting

Anna JochemsenwasdeeersteNederlandsedieop

zaterdag8maartinactiekwamopdeafdalinginde

klassestaand.Hoewelhetergoeduitzag,slaagdeze

ernietindefinishtehalen.Dealpineskiesterraakte

tijdenshaarraceevenuitkoers,misteeenbochten

kongeeneindtijdlatenklokken.Ooktweeandere

deelneemstersslaagdenernietinhetparcoursafte

ronden.AnnaJochemsenkwambalendbeneden:“Ik

wildedebochtenscherpaansnijden,omdatikdaarin

detrainingveeltijdlietliggen.Ikzagtelaatdatikdie

bochttéscherpaansneedenaandeverkeerdekant

uitkwam.Ditiseenworstcasescenario.Ikhadme

mijnParalympischdebuutandersvoorgesteld.”

HetgoudgingnaardeFrançaiseMarieBochet.Ze

bleefdeRussischeIngeMedvedevabijnaanderhalve

secondevoor.DeAmerikaanseAlisonJoneswerd

derde.

LateropdedagstarttenBartVerbruggenen

Kees­JanvanderKloosterookopdeafdaling. Bart

Verbruggeneindigdeopdeafdalingindeklasse

staandopdeveertiendeplaats.De25­jarigealpine­

skiërlietopdepistevanRosaKhutoreentijdvan

1.30.32klokkenenbleefdaarmeeruimvijfseconden

verwijderdvanhetpodium.

HetgoudwasvoordeOostenrijkerMarkusSalcher

ineentijdvan1.24.35.De16­jarigeRusAleksej

Boegajevveroverdehetzilver,hetbronswasvoor

deFransmanVincentGauthier­Manuel.

Kees-Jan van der Kloostergingtijdensdeafdaling

onderuit.Dezitskiërgleedhalverwegezijnraceover

dehobbeligepistebijhetingaanvaneenbochtweg

enverdweenruggelingsdevangnettenin.Vander

Kloosterwasnietdeenigedieproblemenondervond

metdepiste,waardesneeuwconditiesverrevan

ideaalwaren.Vande21deelnemershaaldenernegen

definishniet.VanderKloosteroverzijnrace:“Ikwas

goedbezig,maarikbleefhangenindeprutsneeuw.

Deomstandighedenzijnzwaar.Jemoetgriphebben

opdesneeuw,maardebovenlaagisveeltezacht.”

DeJapannerAkiraKanoveroverdehetgoudvoorde

CanadeesJoshDueckendeJapannerTakeshiSuzuki.

Opzondag9maart,detweededagvandeParalympi­

scheWinterspelen,gingBart Verbruggenonderuitop

deSuperGindeklassestaand.De25­jarigeUtrech­

termisteopdepistevanRosaKhutorinhetzicht

vandefinisheenpoortjeengleedbijzijnpogingzich

teherstellenonderuit.Twaalfvandeachtentwintig

gestartedeelnemersstranddenvoortijdig.

Halverwegehetparcourshaddeskiëralcircavijf

secondenachterstandopwinnaarMarkusSalcheruit

Oostenrijk,dieuiteindelijkeentijdvan1.20.92opde

klokkenlietzetten.Hijbleefdaarmeezijnlandgenoot

MatthiasLanzingerendeRusAleksejBoegajevvoor.

HetwasvoorSalcherdetweedegoudenplaknazijn

zegevanzaterdagopdeafdaling,Boegajeveisteop

datonderdeelnoghetzilverop.

OokKees-Jan van der KloosterwistopdeSuperG

definishniettebereiken.VanderKloosterhadnet

alsdedagervoorproblemenmetdepistevanRosa

Khutor.De36­jarigezitskiërkwamopnieuwtenval.

Dezachtesneeuwenhetzwareparcourswarenvoor

eengrootaantalskiërseentegroteuitdaging.Bijde

zitskiërsbereiktenslechtsdertienvande31skiërs

definish.“Erzijnenormveelzitskiërsuitgegaan

vandaag”,zeiVanderKlooster,“daarbenikeréén

van.Alsjerisico’sneemt,hebjeookdekansdatje

valt.Endatisgebeurd.”

HetgoudgingopnieuwnaardeJapannerAkiraKano,

dieeerderaldeafdalingwon.Zijnlandgenoot

TaikiMorii,goedvoorzilver,endeCanadeesCaleb

Brousseauvergezeldenhemophetpodium.

Maandag10maarteindigdealpineskiesterAnna

JochemsenalszesdeopdeSuperG.De28­jarige

Bennekomsemoestelfsecondentoegevenopde

FransewinnaresMarieBochet.Daardoorstondde

Nederlandseookmeteendubbelgevoelaande

finish.Jochemsenzeihierover:“Ikbaalervanhoe

ikdingenhebaangepakt.Eenzesdeplaatsisgoed

voormij,maarhettijdsverschilmetnummeréénis

tegroot.Ikzagdeeersteskiërdefinishniethalen,

daardoorhebikhettevoorzichtigaangepakt.Maar

datwasnietnodig.”

OpdepistevanhetRosaKhutorAlpineCenterwas

de20­jarigeBochetnetalsopdeafdalingeenklasse

apart.AchterdeFrançaisepaktehaarlandgenote

SolèneJambaquehetzilver.Dederdeplaatswas,

nadiskwalificatievandeRussischeIngaMedvedeva,

voordeAmerikaanseStephanieJallen.

59

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn

Dinsdag11maart.VooralpineskiesterAnna Jochem-

senzatdesupercombinatieeralnavijfpoortjesop.

Eenskidielosklikte,maakteeeneindeaandeme­

dailleaspiratiesvandeNederlandseopditonderdeel.

Doorregenenmistwerddewedstrijdurenuitgesteld.

“Wachtenisvooriedereenvervelend,inderegen

staanook”,zeiJochemsennaafloop.“Hetisme

altijdgoedgeluktomkortvooreenracetefocussen

endatwasnuookhetgeval.Datwenualseerstede

slalommoestenskiënennietdeSuperG,maaktniet

uit.Ikhebhetnooiteerdermeegemaakt,maarzodra

ikhethoordegingikeropvoorbereiden.”

Alsnelnadestart,tussenhetvijfdeenzesde

poortje,kliktedeskivanJochemsenuit.“Ikweetniet

waaromenwasvooralheelergverbaasd.Natuurlijk

wasdepisteheelonregelmatig,maarhijhadnietuit

hoevenklikken.Ikzouechtdebeeldenmoetenterug­

zienomtewetenwaterpreciesgebeurdis.”

Doordatzedefinishnietheeftgehaald,startte

Jochemsenooknietophettweedeonderdeelvan

desupercombinatie,deSuperG.

Op12maartmoestAnna Jochemsengenoegenne­

menmetdezevendeplaatsopdeslalom.Jochemsen

hadindeeersteruneenprimatijdgekloktvan1.01.82,

diehaareentweedeplaatsopleverde.Indetweede

rundaaldezealsvoorlaatstedemistigepistevan

RosaKhutoraf.Halverwegelagzenogopeenzilveren

positie,toenzeopeenhobbelindepistedecontrole

verloorenonderuitschoof.Zekrabbeldeovereind,

maaktehaarraceafmaarverloorruimtienseconden

doorhaarval.Haar1.13.09wasdenegendetijdinde

tweederun,goedvoordezevendeplaatsoverall.

Jochemsezeinadefinish:“Jemoetdetweederun

netzohardskiënalsdeeerste.Alsjeopsafegaat,

wordjezesde.Ikmoestrisiconemenendatrisicois

voormijverkeerduitgepakt.Ikverloormijneven­

wichtengingonderuit.”

HetgoudgingnaardeDuitseAndreaRothfussdie

deRussinIngaMedvedevaendeSlowaaksePetra

Smarzovaruimzessecondenvoorbleef.

Vrijdag14maart.Bibian Mentelheeftvoorheteerste

NederlandsesuccesopdeParalympischeSpelenin

Sochigezorgd.DeUtrechtseveroverdeopdepiste

vanRosaKhutorhetgoudopdesnowboardcross,die

voorheteerstophetprogrammavandeParalym­

pischeSpelenstond.lisa Bunschoteneindigdeals

zevende.

De41­jarigeMentelwasoppermachtiginRusland.

Zebleefnadrieruns,waarvandeminstewerdweg­

gestreept,deFranseCecileHernandezruimnegen

secondenvoor.HetbronswasvoordeAmerikaanse

AmyPurdyopruimzestienseconden.

“Indeeersterunbeniknogwatvoorzichtigge­

weest”,erkentdeParalympischkampioene.“Maar

vooralindetweedeenderderunhebikkunnenlaten

zienwatdezesportzomooimaakt.Toeniknatwee

runszekerwistdatikhetgoudtepakkenhad,konik

volopgenietentijdensdelaatsteafdaling.”

Doorhaargoedeprestatiesinhetafgelopenseizoen

wasdeverwachtingdathetgoudnaarMentelzou

gaan.“Maarjemoethetdannogwelevendoen”,zei

ze.“TijdensdeOlympischeSpelenzijnerookatleten

geweestwaarvaniedereendachtdatzehetweleven

zoudendoenenwaarbijhetmisging.Dedrukwaser

zeker,maarhetisgelukt!”

NaastdegoudenMentelkwamooklisa Bunschoten

inactie.Ondanksvalpartijenintweevandedrieruns

eindigdezealszevende.Bunschotenzei:“Ikbaal,

Anna Jochemsen.

Foto

: Mat

hild

e D

uso

l

60

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePARAlyMPIsCHE sPElEn

maarheberwelvangenoten.Ikmaaktetweekeer

eenfoutje,daardoorkwamiknietverderdandeze

zevendeplaats.Ikhadopmeergehoopt.”

Mannen:Chris VosenMerijn Koekzijnophetonder­

deelsnowboardcrossindemiddenmootgeëindigd.

Desnowboardersdaaldendriekeerdepistevan

RosaKhutoraf,waarbijdetweebesterunsopgeteld

deeindtijdopleverden.De16­jarigeVoswasinzijn

eerstetweerunssolidemet1.00.03en1.00.69,

maarkonindeslotrundietijdennietverbeteren.

De23­jarigeKoekginghardonderuitinzijneerste

poging,maarbleefstaanindetweedeenderderun

enbenaderdedetijdenvanzijnlandgenoot:1.00.78

en1.00.63.

ChrisVosenMerijnKoekeindigdenrespectievelijk

alsdertiendeenveertiendeenblevenruimzeventien

secondenverwijderdvanhetpodium,waaropeen

Amerikaansfeestjegevierdwerd.EvanStronggreep

hetgoud,MichaelSheahetzilverenKeithGabelhet

brons.

De16­jarigeChrisVosiséénvandejongstedeel­

nemersaandezeWinterspelen.Hijkeektevreden

terugopzijndrieruns.“Ikhebheellekkergereden”,

erkendedejongeNoord­Hollander.“Jemoetjeopdit

parcourswatinhouden.Alsjevolgasgaat,isdekans

kleindatjeblijftstaan.Nadatiktweegoederuns

hadgereden,hebikvooralgenotenvandelaatste

afdaling.”

Zaterdag15maart.HetzijnnietdeParalympische

SpelenvanKees-Jan van der Klooster.Dezitskiër

kwamookopzijnderdeonderdeel,dereuzenslalom,

nietfoutloosaandefinish.Halverwegederacebleef

hijhangenaaneenpoortje.“Opzichwashetniet

spectaculairwatikdeed,maarikwasgoedonderweg

enhadinelkgevalkunnenfinishen”,zuchtteVander

Kloosteraandefinish.HijhadzichdeParalympische

Winterspelenandersvoorgesteld.“Ditisnietwatje

ervanhoopt,nietwaaropjejevoorbereid.Ditisgoed

zuur,ikhoudweiniggoedgevoelaandeParalympi­

scheSpelenover.InVancouverginghetalnietgoed,

hierweerniet.”TochkijktdeZeeuwalweervooruit:

“Ikhebzineenmooinieuwseizoen.Erzitveelmeer

in,ikkanechtnogwelbeterworden.Volgendjaar

staaterweereenWKophetprogramma,inhetCana­

deseInvermere.Vierjaargeledenpiekteikeenjaar

nadeSpelen.Dusdaargaikmenuoprichten.”

Zondag16maart.AlpineskiesterAnna Jochemsen

eindigdealsachtsteopdereuzenslalom.Zeklom

dooreensnelleretweederun,waarinzedezevende

tijdlietnoteren,vandetwaalfdenaardeachtste

positie.

“Ikbentevreden,maarmeerookniet”,zeide

alpineskiester.“Mijneersterunwasnietgoed,maar

eenplaatsbijdebesteachtiswelwaarikthuishoor.”

Jochemsenwaseerdergoedvooreenzesdeplaats

opdeSuperGeneenzevendeplaatsopdeslalom.

“Ikhebmijndoelstellingnietgehaald,wantdatwas

eenmedaille.Ikheberopdeslalomheeldichtbij

gezeten,maarhetisnietgelukt.”

MarieBocheteisteopdereuzenslalomhetgoudvoor

zichop.DeFrançaisewasruimvijftienseconden

snellerdanJochemsen.HetzilverwasvoordeDuitse

AndreaRothfuss,hetbronsvoorSoleneJambacque

(Frankrijk).

VolgensJochemsenkwamendezeWinterspelennet

tevroeg.“Eigenlijkhadiknogeenjaarnodiggehad

ommeverderteontwikkelen”,verklaardeze.“Ikben

dezewinterveelgegroeid,maargeefmenogeen

jaar,ofvierjaar,enikkanechtmetdebestenmee.”

BiBian mentel krijgt prestigieuze ipc-award BibianMentelheeftopzaterdagmiddaginhetRosa

KhutorAlpineCenterdeWangYounDaiAward

gekregen.Dezeprestigieuzeprijswordtiedere

ParalympischeSpelenuitgereiktaaneenmannelijke

eneenvrouwelijkeatleet,diezichnietzozeerop

sportiefgebiedmaarvooralopmaatschappelijkvlak

hebbenonderscheiden.Deprijswordtuitgereiktdoor

denaamgeefster,deZuid­KoreaanseWangYounDai.

Zijkreegalskindpolioenwerddaardooropdiverse

scholengeweigerd.Uiteindelijkstudeerdezetochaf

alsartsenbeslootzehaarleventewijdenaanhet

latenrevaliderenvanmensendoormiddelvansport.

OokdeAustralischealpineskiërTobyKanekreegde

prijs.Zondag16maart,tijdensdesluitingsceremonie

vandeParalympischeSpeleninhetFisht­stadion,

kregenMentelenKaneeenbijbehorendemedaille

uitgereikt.

AnnaJochemsenwasnaBibianMenteldebest

presterendeNederlandsesporteropdeParalympi­

scheSpelenmeteenzesdeenzevendeplek.Opde

slalomstondzenadeeersterunopeentweedeplek

enwaszedichtbijeenmedaille.Methetpodiumin

zichtkwamzeerdooreenvalpartijindetweederun

achterhoehardtopsportkanzijn.MaarAnnaheeft

zichhetafgelopenjaarontwikkeldtoteenskiester

vanwereldklasse.Dekomendejarengaanwenog

mooieprestatiesvanAnnazien.Zeiseenprachtig

voorbeeldvoordevolgendegeneratieParalympische

skiërs,waarvaneenaantalinSochiaanwezigwaren

omhaarinactietezienenaantemoedigen.

61

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE

EenaSABiseenbijzondereenernstigevormvan

beroertediebijcirca9per100.000inwonersperjaar

voorkomt.4,5VoorNederlandbetekentditdatonge­

veer1.500mensenperjaareendergelijkebloeding

krijgen.Patiëntenpresenterenzichmeestalmet

acute,zeerhevigehoofdpijndievaakwordtomschre­

venals‘deergstehoofdpijnooit’enkanbeginnen

met‘eenknapjeinhethoofdofdenek’.Vaakzijn

erklachtenvanmisselijkheidenbraken,regelmatig

treedtbewustzijnsverliesen/offocaleneurologische

uitvalop.NaeenaSABhebbenpatiëntendirectinten­

sievezorgentoezichtnodigvanwegedegrotekans

opcomplicatiesvooralindeeerstedrieweken.De

meestgevreesdecomplicatieiseenrecidiefbloeding

uithetaneurysma.Vroegebehandelingvaneenge­

ruptureerdaneurysmamiddelsendovasculaircoilen

ofoperatiefclippenisgeïndiceerdomhetrisicoop

eennieuwebloedingtereduceren.Alhoewelconcreet

wetenschappelijkbewijsontbreekt,iserconsensus

datvroegmobiliserennietwenselijkiszolanghet

aneurysmanietbehandeldisvanwegehetrisicoop

eenrecidiefbloeding.Hetmerendeelvandeaneurys­

matawordtbinnen72uurnaictusbehandeld,maar

ooknadebehandelingvanhetaneurysmawordtvaak

noggewachtmetmobiliserenvanwegeeenmogelijke

relatiemethetoptredenvansecundaireischemie.

Erbestaateensterkeassociatietussensecundaire

ischemieenradiologischevasospasme.Omdeze

redenwordendezetermentenonrechtevaakdoor

elkaargebruikt.Echter,aangezientot70%vande

aSAB­patiëntenradiologischevasospasmeheeft,

slechts20­30%eenklinischeachteruitganglaatzien

tengevolgevansecundaireischemie,secundaire

ischemieookkanvoorkomenindeafwezigheidvan

vasospasme,enmedicijnenterverminderingvan

vasospasmeniettoteenbetereklinischeuitkomst

leiden,wordtdecausaliteitvanradiologischevasos­

pasmeinhetontstaanvansecundaireischemiein

toenemendematebetwijfeld.Anderecomplicaties

dieveelvoorkomennaeenaSABzijnhydrocefalus,

infecties,electrolytstoornissen,cardialewandbewe­

gingsstoornissenenritmestoornissen.

Inditartikelpresenterenweeencasusengevenwe

antwoordopdevolgendevragen:Watzijndeweten­

schappelijkbewijzenenrichtlijnentenaanzienvan

mobiliserennaaSAB?Watishetlandelijkbeleiden

watzijnoverwegingenomhetmobiliserennaeen

aSABuittestellen?Kanereenaanbevelinggedaan

wordenmetbetrekkingtothetmomentvanmobilise­

rennaeenaSAB?

casus Een47­jarigepatiëntewerdinhetziekenhuisopge­

nomenmetplotsontstaneheftigehoofdpijn.Neuro­

logischonderzoekwasnietafwijkendbehoudens

nekstijfheid.MiddelseenCT­scanvandehersenen

werddediagnoseaSABgesteld.Hetgeruptureerde

arteriacommunicansanterioraneurysmadatdeze

bloedingveroorzaaktewerdsuccesvolgecoildopdag

2nadeSAB.Opdag6,terwijlzevoorheteerstuit

bedkwam,ontwikkeldezeplotselingeendysfasieen

paralysevanderechterarmgedurende10minuten.

Tijdensdezeuitvalhadzeeenrelatieflagebloed­

drukvan121/60mmHg(haarbloeddrukschommelde

Vroeg mobiliseren na een aneurysmatische subarachnoïdale bloeding: veilig of riskant? N.K. de Rooij, C.J.M. Frijns, M.D.I Vergouwen, J.M.A. Visser­Meily

Dr. N.K. (Nicolien) de Rooij, revalidatiearts in opleiding, Revalidatiecentrum

De Hoogstraat, Utrecht

Dr. C.J.M. (Rinie) Frijns, neuroloog, afdeling Neurologie en Neurochirurgie,

UMC Utrecht Hersencentrum, Utrecht

Dr. M.D.I. (Mervyn) Vergouwen, neuroloog, afdeling Neurologie en Neuro­

chirurgie, UMC Utrecht Hersencentrum, Utrecht

Prof. dr. J.M.A. (Anne) Visser­Meily, hoogleraar revalidatiegeneeskunde,

afdeling Revalidatie, Verplegingswetenschap & Sport, UMC Utrecht

Hersencentrum, Utrecht

Vroegtijdigemobilisatienaeenberoertevermindertdekansopcomplicatiesdiekunnenontstaandoorimmobilisatiezoalseenpneumonie,andereinfecties,tromboseendecubitus,enistevenseenbelangrijkefactorvooropnameduurverkortingvanpatiëntenopdestroke­unit.1­3Omdezeredenenwordttegenwoordigvroegmetmobiliserengestartopdestroke­unit.1Echter,bijpatiëntenmeteensubarachnoïdalebloedinguiteengeruptureerdaneurysma(aSAB)wordtvaakbeslotenomlangertewachtenmetmobiliserenvanwegeeenmogelijkverbandmetaSABgerelateerdecomplicaties.

62

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

daarvoortussende139/72en167/89mmHg).Haar

vochtbalanswasneutraal.NadatzeinTrendelenburg

wasgelegden500mlgelofusinehadgekregenwas

haarbloeddrukweergestegennaar148/84mmHg

enhaarklachtenherstelden.Erwerddirectbeeld­

vorminggedaan.CT­angiografietoondevasospasme

vandea.cerebrianteriorbeiderzijdsendea.cerebri

medialinks.CT­perfusietoondeverminderdeperfu­

sieindestroomgebiedenvandea.cerebrianterior

beiderzijdsendea.cerebrimedialinks(figuur1).De

diagnosesecundaireischemiewerdgesteld.Opdag7

ontwikkeldezijopnieuwdysfasieenzwaktevanhaar

rechterarmen­beenterwijlzeopbedlag.Debloed­

drukwasconformeerder.Dedagendaarnanamde

dysfasieafmaardezwaktepersisteerde.Opdag25

toondeeenblancoCT­scaneeninfarctinhetstroom­

gebiedvandea.cerebrimedialinks(figuur1E+F).

wetenschappelijk Bewijs

EenPubmed­zoektocht((subarachnoidhemorrhage

[AllFields]ORsubarachnoidhaemorrhage[All

Fields])AND(earlymobilization[AllFields]ORearly

mobilisation[AllFields]ORambulation[AllFields]))

leverde38artikelenop,waarvandrievantoepassing

ophetonderwerpmobiliserennaaSAB.7­9Eenre­

centeCochranereviewoverhetmomentvanmobili­

serenbijaSAB­patiëntenvanwiehetaneurysmaniet

behandeldkanworden(conservatievebehandeling)

concludeertdatergeenbewijsisdatindeeerstevier

wekenbedrustdanwelmobiliserenbeterisvoordeze

patiënten.7Aangeziendiverserecentestudiesaan­

tonendatdekansoprecidiefbloedingindeeerste

24uurnahetontstaanvandeklachtenhetgrootst

is,vragendeauteursaandachtvooronderzoek

naardeoptimaletijdsduurvanbedrustbijaSAB­

patiëntenmeteenconservatievebehandeling.Ineen

retrospectievestudiewaarindeveiligheidenbruik­

baarheidvaneenvroegmobilisatieprogrammabij

aSAB­patiëntenwerdonderzocht,werden25aSAB­

patiëntenmeteenbehandeldaneurysmageinclu­

deerd.8Andereinclusiecriteriawarenonderandere

laagrisicoopvasospasme(Dopplercriteria),adequa­

tebloeddruk(meanarterialpressure(MAP)tussen

80­110mmHg)ennormaleintracraniëledruk.Iedere

patiëntkreeggemiddeld11sessiesmeteenfysio­of

ergotherapeutvancirca30tot60minuten.Indeze

sessieswaseenduidelijkeopbouwwaarbijgestart

werdmetmobilisatieinbed(hoofdeinde30graden

positietotenmetzittenopderandvanhetbed)

toewerkendnaarmobilisatieuitbed(staanenlopen),

enwaseraandachtvooruitleg,positie,functioneel

entherapeutischtrainen.Gemiddeldbegonmobi­

lisatieinbed3,2dagennadeaSAB,na5,4dagen

kwamendepatiëntenuitbedenna10,7dagenwerd

PUBlICAtIE

Figuur 1. Beeldvorming patiënt

Legenda: A) CT­perfusie op dag 6 (dag van klachten) met zichtbaar verminderde perfusie in de stroomgebieden van

de a. cerebri anterior beiderzijds en de a. cerebri media links. B+C) CT­angiogram op dag 0 (bij binnenkomst) en dag 6.

Op dag 6 (C) vasospasme zichtbaar van de a.cerebri anterior beiderzijds en a. cerebri media links. D) Blanco CT­scan op

dag 6 zonder hypodensiteiten. E+F) Blanco CT­scan op dag 25 met een infarct in de subcorticale witte stof (stroomgebied

a. cerebri media links).

63

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

gestartmetlopen.Ongewensteeffectenbestaande

uiteenveranderinginbloeddruk(MAP>120of<70)

enhartfrequentie(>130/minuut)tradenopbij6%

vanintotaal236behandelsessies.Erwarengeen

veranderingeninneurologischetoestandtentijde

vanmobiliserenendemortaliteitna30dagenwas

nul.Zijconcludeerdendaarmeedathunprogramma

veiligis.Ineenanderretrospectievestudiewerden71

aSAB­patiëntenbovende70jaaronderzochtmeteen

goedeklinischetoestandbijbinnenkomstenbehan­

deldaneurysma.9Devolgendeviergroepenwerden

vergeleken:startenmetlopenna0­5dagen(n=26),

6­10dagen(n=15),11­15dagen(n=11)en16dagenof

later(n=19).Middelseenchi­squaretestwerdeenas­

sociatieaangetoondtussenvroegmobilisereneneen

gunstigeklinischeuitkomst(GlasgowOutcomeScale)

encognitie(Revised­HasegawaDementiaScale)

gemeten30dagennadebehandeling.Patiëntendie

vroegerwarengestartmetlopenhaddensignificant

vakereengoedherstelofmatigeinvaliditeitmetADL

zelfstandigheid.Ookhaddendezepatiëntenvaker

eennormalescoreopdedementieschaal.Deauteurs

beschrijvendatergeenanderefactoren(zoalspre­

morbidefunctioneren,postoperatievecomplicaties,

secundaireischemieofhydrocefalus)gecorreleerd

warenmetvroegmobiliseren,maarhetisonduide­

lijkwiewaarominwelkegroepzatenofermogelijk

selectieheeftplaatsgevonden.Ditheeftderesulta­

tenmogelijkbeïnvloedenerisnietgecorrigeerdvoor

baselinefactoren.

landelijke richtlijn

InderecentverschenenlandelijkerichtlijnaSAB

staatnietsbeschrevenenwordengeenaanbevelin­

gengedaanoverhetbestemomentvanmobiliseren.6

landelijk Beleid; een enquête

Wijdedeneenlandelijkeschriftelijkeenquêtebij10

centrametexpertiseinacuteopvangvanaSAB­

patiënten(Amsterdam,DenHaag,Groningen,Leiden,

Maastricht,Nijmegen,Rotterdam,Tilburg,Utrecht

enZwolle).Deresponswas100%.Intotaalzijner

PUBlICAtIE

Tabel 1. Uitslag van de landelijke enquête over mobiliseren na een aneurysmatische subarachnoïdale bloeding (SAB)

Vragen Antwoorden Aantal afdelingen (%) *

1. Heeft u een protocol over het mobiliseren na een sAB?

NeeJa

11(85)2(15)

2. Hoe snel mobiliseert u patiënten met een sAB na coilen van het aneurysma?

DagnacoilenTussendag0en6(binnen1weeknaSAB)Tussendag7en13(2eweeknaSAB)Tussendag14en21(3eweeknaSAB)Nadag21

6(60)2(20)1(10)1(10)0(0)

3. Hoe snel mobiliseert u patiënten met een sAB na clippen van het aneurysma?

DagnaclippenTussendag0en6(binnen1weeknaSAB)Tussendag7en13(2eweeknaSAB)Tussendag14en21(3eweeknaSAB)Nadag21

5(50)4(40)1(10)0(0)0(0)

4. Wat zijn uw redenen om niet vroeg te mobiliseren? (d.w.z. voor dag 14 na de sAB)

Vasospasme(Secundaire)ischemieSlechteklinischetoestandExterneventrikeldrainage

2(15)2(15)4(31)3(23)

5. Welke factoren betrekt u in het besluit om een patiënt (in een voldoende conditie om gemobiliseerd te worden) al dan niet te mobiliseren voor dag 14 na de sAB?

HoeveelheidbloedopdeeersteCT­scanKlinischetoestandbijbinnenkomstLeeftijdGeslachtLocatievanhetaneurysmaBloeddrukBijanderefactorenwerdgenoemd:• Slechteklinischetoestand,dalingbewustzijn• Verwardheid/onrust• Hoofdpijn• Externeventrikeldrainage• Vasospasmeofischemie

2(15)3(23)3(23)1(8)1(8)3(23)

4(31)1(8)1(8)3(23)4(31)

6. Heeft u slechte ervaringen met vroege mobilisatie? Zo ja, welke?

NeeJa,secundaireischemienabloeddrukdaling

12(92)1(8)

Legenda: * bij vraag 1, 4, 5 en 6 betreft het totaal 13 afdelingen, omdat neurologen en neurochirurgen in 3 centra

een wisselend beleid hebben. Bij vraag 2 en 3 (waarbij de vraag afzonderlijk over gecoilde patiënten dan wel

geclipte patiënten gaat) betreft het totaal 10 afdelingen.

64

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

13antwoordenomdatindriecentrageclipteaSAB­

patiëntendoordeneurochirurgengecoildepatiënten

doordeneuroloogwordenbehandeld(tabel1).

Debelangrijkstebevindingisdatereenduidelijk

verschilinbeleidistussendecentra.In8/10centra

(80%)vindtbijgecoildepatiëntenmobilisatiein

deeersteweekplaatsenbijgecliptepatiëntenis

datzelfsin9/10centra(90%),maarmenmaakt

verschillendeafwegingenomaldannietvroegte

mobiliseren.Naasthethebbenvaneenonbehan­

deldaneurysmazijnde7belangrijkstefactorendie

meespeleninhetlaatstartenvanmobiliseren:grote

hoeveelheidbloedopdeCT­scanbijbinnenkomst,

slechteklinischetoestandbijbinnenkomst,hogeleef­

tijd,deaanwezigheidvaneenexterneventrikeldrain,

verlaagdbewustzijn,eenafwijkendebloeddruk,en

aanwezigheidvanvasospasmeofeerderesecundaire

ischemie.BehalvehetUMCUtrechthadgeenvande

andere9onderzochtecentraslechteervaringenmet

vroegemobilisatie.

discussie

Voordebeslissingwanneergestartkanwordenmet

mobiliserennaeenaSABgeldenandereoverwegin­

gendannaanderevormenvanberoerte.

Decasussuggereertdatereenverbandbestaat

tussenvroegmobiliserenensecundaireischemie.

Depatiëntelieptijdenshaarverblijfinhetziekenhuis

blijvendeneurologischeuitvaloptengevolgevan

secundaireischemienadeaSAB.Deeersteklach­

tenontstondenbijhetuitbedkomenenonderde

behandelaarsontstonddiscussieofhetbesluittot

mobiliserenhadgeleidtotsecundaireischemie.Een

theoretischeverklaringvoorhetontstaanvande

uitvalsverschijnselenisdatdoorhetuitbedkomen

debloeddruktijdelijkdaalde.Doordecombinatie

metvasospasmewasereenafnamevandecerebrale

perfusiewaardoorcerebraleischemiekonontstaan.

VasospasmewordtveelgezienbijaSAB­patiënten

(circa70%).Ditisvaakasymptomatisch.Hetkli­

nischebeeldincombinatiemetdeafwijkingenop

CT­perfusieeneenherseninfarctopdelatereblanco

CTbevestigendediagnosesecundaireischemie.De

klachtendietentijdevanmobilisatieontstonden

warenreversibel,maardeklachtendielaterliggend

inbedontstondenniet.

Uitdeenquêteblijktdateringeenvandeandere

9onderzochtecentraeendergelijkeslechteerva­

ringwasmetvroegemobilisatie.Tevenswerdener

diversefactorengenoemddiebelangrijkzijnomin

dekeuzevanmomentvanmobiliserentebetrekken.

Hoeveelheidbloedopinitiëlescanenklinischetoe­

standbijbinnenkomstzijnbeidebekendepredictoren

voorsecundaireischemie.4Erwerdenookmeerdere

factorenophetmomentvanmobilisatiegenoemd:

externeventrikeldrain,hetbewustzijn,debloeddruk

enaanwezigheidvanvasospasmeofeerderesecun­

daireischemie.

Erisgeenconsensus,richtlijnofaanbevelingoverhet

optimalemomentvanmobiliserennaeenaSABinde

literatuur.HetgevoerdebeleidinNederlandwisselt

percentrum.

toekomst moBilisatie Van de asaB-patiënten

Derevalidatieartszietvakerpatiëntenmeteen

herseninfarctofeenintracerebralebloedingdanmet

eenaSAB;vanalleberoertesis5%eenaSAB.Tochis

hetverliesvanproductievelevensjareninpatiënten

meteenaSABnetzogrootalsvanpatiëntenmet

eenherseninfarct.Ditkomtondermeerdoordateen

aSABvoorkomtineenrelatiefjongepopulatie(ge­

middeldeleeftijd55jaar).Doorhetmobilisatiebeleid

teverbeterenvallenindetoekomstmogelijklevens­

jarenen/ofverbeterdekwaliteitvanleventewinnen,

onderanderedoormindercomplicatieseninfecties,

kortereopnameduurenbeterecognitie.Inderecent

verschenenlandelijkerichtlijnSubarachnoïdale

Bloeding(SAB)staatditonderwerpdanookterecht

vermeldindebijlage‘lacunesinkennis’bijrevalidatie

naaSAB.Ditartikellaatziendatbeperkteliteratuur

enonzelandelijkeenquêteaantonendathetveilig

lijktomeendeelvandepatiëntenvroegtemobili­

seren.Overlegtussendeneurochirurgofneuroloog

enderevalidatieartsishiervoornoodzakelijk.Eris

wetenschappelijkonderzoeknodigomteonderzoe­

kenofdemogelijkevoordelenvanvroegmobiliseren

afwegentegenhetrisicovanpotentiëlecomplicaties.

take home messages

1. PatiëntenmeteenaSABwordenvaaklater

gemobiliseerddanpatiëntenmeteenhersen­

infarctofhersenbloeding.

2. Erisgeenlandelijkerichtlijnoverhetoptimale

momentvanmobiliserenbijpatiëntenmet

eenaneurysmatischeSAB;eriseenlacunein

kennisopditrevalidatiegebied.

3. Gebaseerdopeenlandelijkeenquêtebij10

groteaSAB­centraenbeperktedatavanuitde

literatuurconcluderenwedatmobiliserenin

deeersteweekvooreendeelvandepatiënten

meteenbehandeldaneurysmaveiliglijkt.

referenties

1. IndredavikB,BakkeF,SlordahlSA,RoksethR,HâheimLL.

Treatmentinacombinedacuteandrehabilitation

strokeunit:whichaspectsaremostimportant?Stroke

1999;30:917­23.

2. Visser­MeilyJMA,KwakkelG,KappelleLJ.Revalidatievan

patiëntenmeteenberoertebegintinhetziekenhuis!Tijd­

schriftvoorNeurologieenNeurochirurgie2009;2:67­71.

PUBlICAtIE

65

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE

3. GovanL,LanghorneP,WeirCJ,StrokeUnitTrialists

Collaboration.Doesthepreventionofcomplications

explainthesurvivalbenefitoforganizedinpatient

(strokeunit)care?:furtheranalysisofasystematic

review.Stroke2007;38:2536­40.

4. GijnJvan,KerrRS,RinkelGJE.Subarachnoid

haemorrhage.Lancet2007;369:306–18.

5. RooijNKde,LinnFHH,PlasJAvander,AlgraA,Rinkel

GJE.Incidenceofsubarachnoidhaemorrhage:asystema­

ticreviewwithemphasisonregion,age,genderandtime

trends.JNeurolNeurosurgPsychiatry2007;78:1365­72.

6. NederlandseVerenigingvoorNeurologie.Richtlijn

SubarachnoïdaleBloeding.Jaarvanuitgave2013.

www.kwaliteitskoepel.nl(kwaliteitsbibliotheek).

7. MaZ,WangQ,LiuM.Earlyversusdelayedmobilisation

foraneurysmalsubarachnoidhaemorrhage.Cochrane

DatabaseSystRev2013;31:5.

8. OlkowskiBF,DevineMA,SlotnickLE,etal.Safetyand

feasibilityofanearlymobilizationprogramforpatients

withaneurysmalsubarachnoidhemorrhage.PhysTher

2013;93:208­15.

9. ShimamuraN,MatsudaN,SatouJ,NakanoT,OhkumaH.

EarlyAmbulationProducesFavorableOutcomeand

NondementialStateinAneurysmalSubarachnoid

HemorrhagePatientsOlderthan70YearsofAge.

WorldNeurosurg2013Jan.Epubaheadofprint.

InhetvorigenummervanhetNTR(2014|1,

pag35­37)iseensamenvattinggepubliceerd

vandeRichtlijnSubarachnoïdaleBloeding(SAB).

Degehelerichtlijnistedownloadenop

www.kwaliteitskoepel.nl.

Correspondentie

Dr.N.K.deRooij

RevalidatiecentrumDeHoogstraat

E­mail:n.d.rooij@dehoogstraat.nl

summary

Inpatientswithaneurysmalsubarachnoidhemor­

rhage(aSAH)thetime­windowbetweenstroke

onsetandmobilizationisfrequentlylongerthanin

patientswithotherstrokesubtypes.Wedescribed

apatientwithaSAHwhodevelopeddelayed

cerebralischemiaduringmobilization.Available

literatureandguidelinesonmobilizationafter

aSAHwerereviewed.Therewerenorandomized

trials.Twosmallretrospectivestudiessuggested

thatearlymobilizationisfeasibleandsafeinaSAH

patientsinagoodclinicalcondition.Ournational

guidelineforSAHdoesnotincludeanyrecommen­

dationsregardingmobilization.Finally,weper­

formedanation­wideinquiryin10Dutchhospitals

withexpertiseinaSAHtreatmenttoinvestigate

thepolicyforthetimingofmobilization.Inmost

centers,aSAHpatientsaremobilizedinthefirst

weekafterictusandtheclinicalimpressionwas

thatearlymobilizationwasnotassociatedwith

theoccurrenceofdelayedcerebralischemia.

Considerationstodelaymobilizationwere:large

amountofsubarachnoidbloodonadmission

CT­scan,poorclinicalconditiononadmission,

higherage,presenceofexternalventriculardrain,

decreasedlevelofconsciousness,aberrantblood

pressure,andpresenceofvasospasmordelayed

cerebralischemia.Basedonlimiteddatafromthe

literatureandmulticenterclinicalexperiencewe

concludethatmobilizationinthefirstweekafter

SAHmaybesafeinpatientsinagoodclinical

condition.Consultationbetweenneurosurgeons,

neurologistsandrehabilitationphysiciansis

recommended.Moreresearchisneededtoweigh

thepossibleadvantagesofearlymobilization

againsttherisksofpotentialcomplications.

Keywords

Subarachnoidhemorrhage;mobilisation;ambula­

tion;delayedcerebralischemia

Symposium Limitless

19 september 2014 Philips Stadion, Eindhoven

De toegankelijkheid van innovatieve technologie in de zorg

De technologische ontwikkeling en innovatie van medische hulpmiddelen lijkt grenzeloos. Waar gaat dit toe leiden? En hoe gaan we ervoor zorgen dat zorgconsumenten, productontwikkelaars, zorgprofessionals en de betalende instanties in harmonie gebruik kunnen gaan maken van innovatieve voorzieningen?

MEER INFORMATIEottobock.nl

INSCHRIJVENl.vandijk@ottobock.com

teaser symposium.indd 1 3-4-2014 10:11:25

Foto

: Mor

ad B

ouch

akou

r

Je omgeving ziet Je niet staan vanwege Je handicap

wat kun Je doen?

sms ‘LiLiane’ naar 4333 en geef eenmaLig € 1,50

Agrippa (7) uit Oeganda heeft vergroeide han-den en een te kort been. Hij heeft geen ouders meer en niemand gelooft dat hij ooit nog zal lopen. Het Liliane Fonds biedt persoonsgerichte en directe hulp aan kinderen als Agrippa. Dat is wat WIJ doen. U kunt ook iets doen. Help met een kleine bijdrage en laat een kind met een handicap weer meedoen.

67

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE

DoelvanBrainSTARSishetopeenpraktischeen

toegankelijkemanierinformerenoverNAHende

gevolgenervan.DaarnaastgeeftBrainSTARShand­

vattenvoorgedragsanalyseen–interventies:wat

doethetkindpreciesenhoekanikalsouder,docent,

begeleiderofanderebetrokkenedaaropeenposi­

tievemaniermeeomgaan?UitgangspuntvanBrain­

STARSisdatverschillendebetrokkenenalsteam

samenwerken.Ditteambestaatuitmensendieeen

sleutelrolvervulleninhetlevenvanhetkind,zoals

ouders,anderevolwassenfamilieleden,dedocent,de

ambulantbegeleiderendebegeleidervandesport­

club.Doormetallebelangrijkebetrokkenenomtafel

tegaanzittenontstaateenhelderencompleetbeeld

vanhetkindenkaneengezamenlijkplanvanaanpak

opgesteldworden.2

Uitwetenschappelijkeevaluatiebijoudersendo­

centenvandertigkinderenenjongerenmetNAH

inAmerikablijktdatzijzichzelfnadetoepassing

vanBrainSTARSalscompetenterbeoordeleninde

omgangmethetkindofdejongere.Ooksignaleren

deoudersendocentenvooruitgangindeontwik­

kelingsgebiedenvanhetkindofdejongerewaarop

zedeinterventiehebbengericht,zoalsgeheugen,

aandacht,emotieregulatieofplanning.3

DezeresultatenwarenvoorVilans,landelijkkennis­

centrumvoordelangdurendezorg,redenBrainSTARS

inNederlandteintroducerenineenNederlandsever­

talingenbewerking.Vierlichamelijkegehandicapten­

zorgorganisaties,Heliomare,Pluryn,SizaenZozijn,

hebbengedurendeviermaandendeconceptversie

vanBrainSTARSingezetindeambulantebegeleiding

vanelfgezinnenmeteenkindmetNAH.4Opbasisvan

deevaluatievanhuneersteervaringenisdeconcept­

versieaangepasttothethandboekBrainSTARSdat

in2012isuitgegeven.2Daarnaastiseenhandleiding

ontwikkeldvoordetoepassingvanBrainSTARSinde

ambulantegezinsbegeleiding.5

HoewordtBrainSTARStoegepastindeambulante

gezinsbegeleidingenwatzijnderesultatenervan

volgensgezinsbegeleiders,oudersenanderebetrok­

kenen?Omdievraagtebeantwoordenisbijnegen

lichamelijkgehandicaptenzorgorganisatieseen

evaluatieonderzoekuitgevoerd.Ditartikelbeschrijft

dewijzewaarophetonderzoekisuitgevoerdende

resultatenvanhetonderzoek.

methoden

Vanseptember2012totenmetjanuari2013is

BrainSTARSaandehandvandeontwikkeldehandlei­

dingtoegepastindeambulantegezinsbegeleidingbij

DeNoorderbrug,InteraktContour,Middin,NOVIzorg,

Pauwer,Pluryn,Siza,SWZenSyndion.

DezeorganisatieshebbenBrainSTARStoegepastin

twaalfgezinnenmeteenkindmetNAH.Deleeftijd

vandekinderenenjongerenmetNAHbijaanvang

vandeinzetvanBrainSTARSvarieerdevan5tot22

jaar.Degemiddeldeleeftijdwas12,6(SD=5,4).De

groepkinderenenjongerenbestonduitvijfjongens

enzevenmeisjes.Tweekinderenhaddentraumatisch

NAH;tienkinderenniet­traumatischNAH.

Verbindende schakel tussen betrokkenen van een kind met niet-aangeboren hersenletsel

BrainstARsR. Gijzen, M. Hurkmans

R. (Rianne) Gijzen, MSc, adviseur Vilans, kenniscentrum voor langdurende

zorg, Utrecht, afdeling Innovatie & Onderzoek

Drs. M. (Marjan) Hurkmans, senior adviseur NAH, Vilans, kenniscentrum

voor langdurende zorg, Utrecht, afdeling Advies & Implementatie

JaarlijkswordtinNederlandnaarschattingbij19.000kinderenenjongerentot24jaarniet­aangeborenhersenletsel(NAH)vastgesteld:15.000kinderenmettraumatischhersenletselen4.000metniet­traumatischhersenletsel.Meerdanvijftienprocentvandezeletselswordtgeclassificeerdalsmatigofernstig.1VeelkinderenmetmatigofernstigNAHondervindenlichamelijke,cognitieveen/ofsociaal­emotioneleproblemen.OokkinderenmetlichtNAHkunnenoplangetermijngevolgenvanhetletselondervinden.2

EenveelgehoordeverzuchtingonderoudersvankinderenmetNAHisdatdeinformatievoorzieningbetermoet.Deinfor­matieisversnipperdenvaaknietgoedtoegankelijk.OokinAmerikaherkendenhulpverlenersdebehoefteaantoeganke­lijke,praktischeinformatie.OnderleidingvandeAmerikaansedr.JeanneDise­LewisisBrainSTARSontwikkeld:eeneducatiefprogrammavoorouders,docentenenanderebetrokkenenvankinderenmetNAH.

68

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

Kenmerkendvoordegezinsbehandelingof­begelei­

dingwasdathetplaatsvondindealledaagserealiteit

vanhetgezin:eenambulantbegeleiderkwambijhet

gezinthuis.Demeestegezinnenontvingendrietot

vierkeerpermaandbegeleiding.Deduurvandebe­

geleidingsafsprakenvarieerdevanéénuurtotmeer

dantweeuur.Gezinsbegeleidersgavenbijnegen

gezinnenaandatpsycho­educatieeendoelstelling

wasvandeinzetvanBrainSTARS.Bijachtgezinnen

washetbegrijpenenbeïnvloedenvanhetgedrageen

doelstellingenbijdriegezinnenafstemmingtussen

debetrokkenenvanhetkind.

Tenbehoevevandeevaluatievanhetprocesende

resultatenvandetoepassingvanBrainSTARS,zijn

driedigitalevragenlijstenontwikkeld:

1. Eenbeginvragenlijst,intevullendoordegezins­

begeleider.Delijstbestaatuit35(voornamelijk

meerkeuze)vragenoverdeachtergrondgegevens

vanhetkind,hetgezin,hetonderwijsaanhet

kind,debegeleidingvanhetgezinendeinzetvan

BrainSTARS.

2. Eeneindvragenlijstterevaluatievandeervarin­

genmetBrainSTARS,intevullendoorouders,

docentenenanderendiebetrokkenzijngeweest

bijdetoepassingvanBrainSTARS.Delijstbestaat

uit19(voornamelijkmeerkeuze)evaluatievragen

overhethandboekBrainSTARS,debegeleiding,

debijeenkomstenenderesultatenvandeinzet

vanBrainSTARS.

3. Eeneindvragenlijst,intevullendoordegezins­

begeleider.Delijstbestaatuit48(voornamelijk

meerkeuze)evaluatievragenoverdetoepassing

vanBrainSTARSenderesultatenervan,hethand­

boek,dehandleidingendebijeenkomstenmetde

betrokkenenvanhetkind.

eValuatieproces

Tabel1geefteenoverzichtvandenaastbetrokke­

nendiedegezinsbegeleidersbijdetoepassingvan

BrainSTARSindetwaalfgezinnenhebbenbetrokken.

Bijnegengezinnenheeftdegezinsbegeleiderook

anderesleutelfigurendanhetgezinbetrokkenen

bijeenkomstenmetdiebetrokkenengeorganiseerd.

Hetaantalbijeenkomstendatisgeorganiseerdmet

deverschillendebetrokkenenvarieertvangeen

bijeenkomsttotvierbijeenkomstenpergezin.Bijvier

gezinnenheeftdebegeleiderdejongerezelfbijéén

ofmeerderebijeenkomstenbetrokken.

resultaten

Evaluatieoudersenanderebetrokkenen

Intotaalhebbenachttienoudersenanderebetrok­

keneneenevaluatievragenlijstingevuld:tienouders,

tweegrootouders,eenbroer,eendocent,een

ambulantbegeleider,eenvaktherapeutbeeldend,

eenwerkbegeleidereneenorthopedagoogvande

mytylschool.Bijdriegezinnenwasersprakevan

éénbetrokkenedieeenvragenlijstheeftingevuld;

bijvijfgezinnenwarendattweebetrokkenenenbij

ééngezinvijfbetrokkenen.

Aanoudersenanderebetrokkenenisgevraagd

omopeentienpuntsschaaleenbeoordelingte

gevenopdrieaspectenvanhetBrainSTARS­traject

(1=heelslecht–10=heelgoed)(zietabel2):

1. DeaansluitingvanBrainSTARSophunvragen

2. DebegeleidinginhetgebruikvanBrainSTARS

3. Debijeenkomstendiezijngeorganiseerdvoor

deverschillendebetrokkenen

Respondentengevendehoogstewaarderingaande

bijeenkomstendiezijngeorganiseerd.Zogeefteen

broervaneenvandejongerenmetNAHaan:“Ikvind

debijeenkomstenverhelderend.Jehebtaandacht

voorelkaarsproblemen.”Eenambulantbegeleider

zegt:“Watikhetmeestehebgewaardeerd,isdat

iedereenbijelkaarzit,samenmetdejongereenzijn

moeder.Datermetelkaargesprokenwordt,datis

effectiefenefficiënt.Erwordttijdgenomen.”

Twaalftotveertienvandeachttienrespondenten

gevenaandankzijBrainSTARSmeerkennisteheb­

benoverNAHendegevolgenervan,meerinzichtte

PUBlICAtIE

Tabel 1. Naasten die de gezinsbegeleiders hebben

betrokken bij BrainSTARS.

Frequentie

Ouders 11

Broertjesenzusjes 6

Grootouders 3

Leerkracht/docent 5

Internbegeleider 2

Ambulantbegeleider 1

Buren 1

Anders 5

Tabel 2. Evaluatie BrainSTARS­traject door ouders en

andere betrokkenen.

Aantalrespon­denten

Mini­mum

Maxi­mum

Gemid­delde

AansluitingBrain­STARSopvragen

17 5 10 7,2

BegeleidingingebruikvanBrainSTARS

17 5 10 7,4

Bijeenkomstenmetbetrokkenen

15 7 10 8,1

69

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePUBlICAtIE

hebbenindegevolgenvoorhetkindofdejongere,

meerbegriptehebbenvoorhetgedragvanhetkind

ofdejongereenmeerhandvattentehebbenomhet

gedragtebeïnvloeden.Ookgeventwaalfrespon­

dentenaandaterdankzijBrainSTARSeenbetere

afstemmingistussendeverschillendebetrokkenen.

Evaluatiegezinsbegeleiders

Bijtiengezinnengevendegezinsbegeleidersaan

datouder(s)/verzorger(s)dankzijBrainSTARSmeer

kennishebbenoverNAHendegevolgenervan,en

meerinzichthebbenindegevolgenvoorhetkindof

dejongere.Bijnegengezinnengeeftdebegeleider

aandatouder(s)/verzorger(s)dankzijBrainSTARS

meerbegriphebbenvoorhetgedragvanhetkind/

dejongere.Demeningenzijnverdeeldoverdevraag

ofBrainSTARSouder(s)/verzorger(s)meerhandvat­

tenbiedtomhetgedragvanhetkind/dejongerete

beïnvloeden.

TienbegeleidersgevenaandatBrainSTARShenzelf

handvattenheeftgebodenindebegeleidingvangezin­

nen.ZesbegeleidersgevenaandankzijBrainSTARS

meerkennistehebbenoverNAHbijkinderenen

jongeren.Bijdevraagwatbegeleidershetmeesteaan

BrainSTARSwaarderen,sprekentienbegeleidershun

waarderinguitvoordevolledigheidenduidelijkheid

vanBrainSTARSendehandvattendiehetboekbiedt.

conclusie

Zoweldeoudersenanderebetrokkenenrondomhet

kindalsprofessionalsindegezinsbegeleidingzijn

positiefoverderesultatenvanBrainSTARS:“Hetis

eenmooiemethodedieeengroterolkanspelenin

dedagelijksepraktijkenveeltoekanvoegen”,aldus

eengedragskundige.Eenmoedervaneentwaalfjarig

meisjeschrijftindeevaluatievragenlijst:“Wezijnblij

metditprogrammaenhetgeeftonsopverschillende

gebiedenhouvast.Wehaddenhetprettiggevonden

alshetgeïntroduceerdwasdoorhetrevalidatie­

centrum(diekendehetniet!).”Dewaarderingvoor

BrainSTARSindeambulantegezinsbegeleidingis

redenomsamenmetrevalidatie­instellingende

toepassingsmogelijkhedenenresultatenvanBrain­

STARSteverkennen.Heeftuinteresseomdaarin

meetedoenofwiltumeerinformatie?Neemcontact

opmetRianneGijzen.

referenties

1. KloetAJde,HilberinkSR,RoebroeckME,etal.Youthwith

acquiredbraininjuryinTheNetherlands:Amulti­centre

study.BrainInjury2013;27(7­8);843­849.

2. Vilans.BrainSTARS.Eeneducatiefprogrammavoorkinde­

renmetniet­aangeborenhersenletselenhunopvoeders,

leerkrachtenenbegeleiders.Utrecht:2012.

3. Dise­LewisJE,LewisHC,ReichardtCS.BrainSTARS:pilot

dataonateam­basedinterventionprogramforstudents

whohaveacquiredbraininjury.JournalofHeadTrauma

Rehabilitation2009;24(3);166­177.

4. GijzenR,HurkmansM.Evaluatievandetoepassingvan

BrainSTARSineenkleinschaligepilot.Utrecht:Vilans,

2012.

5. GijzenR,HurkmansM,ZadoksJ.HandleidingBrain­

STARS.Toepassingingezinnenmeteenkindmetniet­

aangeborenhersenletsel(NAH).Utrecht:Vilans,2012.

Dankbetuiging

Wedankenalleouders,docentenenandere

betrokkenen,endegezinsbegeleidersengedrags­

kundigenvandedeelnemendeorganisatiesvoor

hunbijdrageaanditonderzoek.Daarnaastzijnwe

veeldankverschuldigdaandr.JeanneDise­Lewis

diemeteengroeptoegewijdemensenBrainSTARS

heeftontwikkeldenonsderechtenheeftgegund.

TotslotdankenweEricHermansdieBrainSTARS

naarNederlandheeftgehaald.

HethandboekBrainSTARSkost€74,50(incl.btw)

enistebestellenindewebwinkelvanVilansvia

www.vilans.nl.

Correspondentie

RianneGijzen

Vilans,Kenniscentrumlangdurendezorg,Utrecht

r.gijzen@vilans.nl,030­7892459

summary

BrainSTARSisaprogramthatprovideseducation,

informationandconsultationforparentsand

teachersofchildrenwithacquiredbraininjury.

Themanualclarifiesthemanyafter­effectsof

braininjuryondevelopmentandoffersapractical

guidetointerventionsandaccommodationsfor

learningandbehaviourproblems.Theheartofthe

BrainSTARSapproachisthateffectivesupportfor

childrenwithbraininjuryrequiresateameffortof

theimportantpeopleinthechild’slife.Thisarticle

presentstheevaluationoftheuseofBrainSTARS

inthesupportoftwelvefamiliesathomeinthe

Netherlands.Thepromisingresultsarereasonfor

afollow­upstudyintotheuseofBrainSTARSin

therehabilitation.

Keywords

acquiredbraininjury,family,intervention,

pediatric

70

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeBIJBlIJVEn Of ACHtERlOPEn

Revalidatiegeneeskundeiseenbreedvakenontwikkelingengaansnel.Voorjehetweetloopjeachter

enbenjenietmeeropdehoogtevanrecenteresultatenvanwetenschappelijkonderzoek.

Datkomtuiteraardniettengoedeaaneenpatiëntenzorgdieevidencebasedzoumoetenzijn.

HetNTRzalin2014inelknummereenaantalvragenpublicerenovereenvoorderevalidatiegeneeskunde

relevantediagnose.Ukuntdevragenzelfbeantwoordenentestenhoeuptodateu(nog)bent.

1. Welke uitspraak over intrathecale Baclofen bij kinderen met CP is correct?

a. ITBisgecontra­indiceerd.

b. ITBheeftveelbijwerkingen.

c. Heteffectoppijnneemtgeleidelijkaf.

d. ITBheeftgeeneffectopkwaliteitvanleven.

2. Welke uitspraak over Extracorporeale shock Wave therapy (EsWt) van de

kuitspieren bij kinderen met CP is correct?

a. ESWTistepijnlijkvoorkinderen.

b. ESWTreduceertdespasticiteitmaarnietderangeofmotionvandeenkel.

c. ESWTverbetertderangeofmotionvandeenkel.

d. ESWTheefteenkortdurenddempendeffect(2weken)opdehyperreflexie.

3. Welke uitspraak over handspalken bij kinderen met CP is correct?

a. Handspalkenzijneffectiefinhethandhavenvanspierlengte.

b. Handspalkenzijneffectiefinhethandhavenvangewrichtsrangeofmotion.

c. Handspalkenzijneffectiefinhetverbeterenvanarm/handvaardigheid.

d. Devoordelenvaneenspalkwegennietoptegendenadelen.

4. Welke uitspraak over slaapproblemen bij kinderen (en hun moeders) met CP is correct?

a. KinderenmetCPhebbenminderlastvanslaapwandelendangezondekinderen.

b. KinderenmetCPhebbenevenveellastvanslaapstoornissenalsgezondekinderen.

c. VeertigprocentvandemoedersvaneenkindmetCPheefteenslechteslaapkwaliteit.

d. Slaapproblemenvanmoederstaanlosvandeslaapproblemenvanhetkind.

5. Welke uitspraak over pijn bij kinderen met CP is correct?

a. Eenkleindeel(<20%)vandekinderenheeftpijnmaardepijnleidtniettotfunctionelebeperkingen.

b. DeprevalentievanpijnstaatlosvanhetGFMCSniveau.

c. Depijnisvaakmoeilijktebehandelen.

d. Ruimdehelftvandekinderenheeftpijnenbijeenkwartvandezekinderenleidtdittotfunctionelebeperkingen.

6. Welke uitspraak over krachttraining van de onderste extremiteiten bij adolescenten met CP is correct?

a. Krachttrainingheeftgeeneffectopspierkrachtenleidtdusookniettotfunctioneleverbetering.

b. Krachttrainingheeftgeeneffectopspierkrachtmaarleidtweltotfunctioneleverbetering.

c. Krachttrainingheefteenpositiefeffectopspierkrachtmaarleidtniettotfunctioneleverbetering.

d. Krachttrainingheefteenpositiefeffectopspierkrachtenleidttotfunctioneleverbetering.

U vindt de antwoorden met toelichting op pagina 92.

Vragenlijst ‘Bijblijven of Achterlopen’ D C R MD C R M

Dutch Congress of Rehabilitation MedicineDutch Congress of Rehabilitation Medicine

CHANGINGCHANGINGZH O R I O N S

Important datesAbstract submission deadline: June 1

Start online registration: August 1

Earlybird registration deadline: September 8

Online registration deadline: November 3

De Doelen Rotterdam, The NetherlandsDe Doelen Rotterdam, The NetherlandsNovember 6 and 7, 2014November 6 and 7, 2014www.rehabilitationmedicinecongress.nlwww.rehabilitationmedicinecongress.nl

A importeren A4_Opmaak 1 08-04-14 09:04 Pagina 1

D C R MD C R MDutch Congress of Rehabilitation MedicineDutch Congress of Rehabilitation Medicine

CHANGINGCHANGINGZH O R I O N S

Important datesAbstract submission deadline: June 1

Start online registration: August 1

Earlybird registration deadline: September 8

Online registration deadline: November 3

De Doelen Rotterdam, The NetherlandsDe Doelen Rotterdam, The NetherlandsNovember 6 and 7, 2014November 6 and 7, 2014www.rehabilitationmedicinecongress.nlwww.rehabilitationmedicinecongress.nl

A importeren A4_Opmaak 1 08-04-14 09:04 Pagina 1

72

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeIntERVIEW

1.Waaromhebjeditvakgekozen?

“Ikwerktealsfysiotherapeutopdeafdelingenneuro­

logievandeValeriuskliniekinAmsterdam.Destijds

wasprof.Koetsierdaarhoogleraarneurologie.Jekon

erveelleren;alsjejestilhieldmochtjeoveralbijzijn,

visites,patiëntenbesprekingen,totaanhersenobduc­

tiestoe.Daardoorismijninteresseindewerkingvan

hetbreinontstaan.Ikbeslootindeeltijddeopleiding

klinischeneuropsychologieaandeVUtegaandoen.

Dieopleidingduurdezesjaar.Aansluitendbenikin

eigentijdeenpromotieonderzoekgaandoenenna

vijfjaarbenikin1995gepromoveerdopeenonder­

zoeknaardeziektevanAlzheimer.Ikbleefwerken

alsfysiotherapeutominhetonderhoudvanmijen

mijnfamilietevoorzienenhaddaarnaasteenprodeo

baanbijdeVUwaarikonderwijsgafenonderzoek

deed.Jezoukunnenzeggendatikerindekelder

begonnenben.”

2.Datgetuigtwelvanveeldoorzettingsvermogenen

deliefdevoorhetvak.Wanneerbenjetothoogleraar

benoemd?

“In2000kreegikeenhalftimedienstverbandals

docentaandeVUenin2002werdikbenoemdtot

bijzonderhoogleraarneuropsychologie.

EnkelejarenlaterwerdikbenaderddoordeFaculteit

BewegingswetenschappenvandeUniversiteitvan

Groningenenin2005werdikdaarbenoemdtot

hoogleraarbewegingswetenschappen.Onsgezinmet

opgroeiendekinderenkooservoorominAmsterdam

teblijvenwonenenikhebvierjaarinGroningen

gewerkt.Hetwerkbevielprimaenikwasheel

productief,maarhetwaseeneenzaambestaan.Toen

ikhoordedatereenvacaturewasvoorhoofdvande

afdelingklinischeneuropsychologieaandeVUheb

ikdirectgesolliciteerd.Ikwerdbenoemdtothoog­

leraarenhoofdvandeafdeling.Ikbenoverigensnog

steedsalshoogleraarverbondenaandeFaculteitvan

BewegingswetenschappeninGroningenenhebmet

heneenhelefijnesamenwerking.”

3.Watzijndehoofdlijnenvanjeonderzoek?

“Erlopennuvierprogramma’s.

1. Heteersterichtzichopderelatie tussen licha-

melijke activiteit en gedrag bij patiënten met

en zonder dementie.Deonderdelenvangedrag

diewebekijkenzijncognitie,slaap­waakritme,

enstemming.Demeestrobuusteeffectenvan

lichamelijkeactiviteitopcognitieffunctioneren

zienwebijouderemensenzonderdementiedie

eenzittendbestaanleiden.Opvallendisdatbe­

paaldeexecutievefuncties,zoalsimpulscontrole

encognitieveflexibiliteit,demeestveelbelovende

effectenlatenziennadeelnameaaneenoefen­

programma.Bijpatiëntenmet(voortgeschreden)

dementiezijndeeffectenvanlichamelijkeactivi­

teitopcognitieinconsistent.Datwilzeggendat

Acht vragen aan prof. dr. Erik J. A. scherder

‘niet alleen bij onrust maar ook bij apathie denken aan pijn’L. Heijnen

Mw. dr. Lily Heijnen, redactie Nederlands Tijdschrift voor Revalidatie­

geneeskunde

Prof. dr. Erik Scherder.

DerelatiesdieprofessorScherdermetzijnonderzoeklegttussenbewegenenpijnenbewegenencognitiezijnvoorderedactieredenhemeenaantalvragentestellen.ProfessorScherderishoogleraarklinischeneuropsychologieenhoofdvandieafdelingaandeVrijeUniversiteitAmsterdam(VU)enhoogleraarbewegingswetenschappenaandeRijksUniversiteitGroningen(RUG).

73

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

erzowelpositievealsnegatieveeffectentezien

zijn.Ondankshetfeitdatdegunstigeeffecten

bijpatiëntenmetdementienietconsistentzijn,

wetenweweldatfysiekeinactiviteitdecognitieve

achteruitgangvandezepatiëntenversterkt.Met

anderewoorden:defocusvanonsonderzoek

ligtzowelopdefysiekeactiviteitalsdefysieke

inactiviteitbijpatiëntenmetdementie.

Apathieenagitatiekunnenook

eenuitingvanpijnofdiscomfort

zijnbijmensenmeteendementie!

2. Detweedeonderzoekslijnbetreftderelatie

tussen pijn, fysieke activiteit en gedrag bij

patiënten met een cognitieve beperking(demen­

tie,mensenmeteenverstandelijkebeperking

zoalsmensenmethetsyndroomvanDown).De

neuronalesystemenindehersenendiebetrok­

kenzijnbijhetverwerkenvanpijnprikkelszijn

identiekaandesystemendieeenrolspelenbij

cognitieveprocessenzoalsexecutievefuncties

engeheugen.Wanneerersprakeisvangrijzestof

neuropathologiezoalsatrofiekanjeverwachten

dateenachteruitgangindecognitieveproces­

sensamenzalgaanmeteenachteruitgangin

hetverwerkenvanpijnprikkels.Integenstelling

hiermeekunnenwittestoflaesiescognitieve

functiesenerzijdsdoenverslechterenenan­

derzijdsdebewustwordingvanpijnversterken.

Dezelaatstgenoemdenegatieverelatieisklinisch

relevantomdateenachteruitganginhetcognitief

functionerengecombineerdmeteentoenamevan

pijnbelevinghetrisicovanonderbehandelingvan

depijnvergroot.Doortoenamevandepijnzou

depatiëntinactiefkunnenwordenomdatbewe­

genpijnveroorzaakt.Aandeanderekantkan

toenamevanpijnbijpatiëntenmetdementiezich

uiteningeagiteerdgedrag.Hetisopvallenddat

oppsychogeriatrischeafdelingenapathieenagi­

tatievaakwordenbeschouwdalssymptomendie

onderdeelzijnvandementieennietalssignalen

vanpijnofonbehagenbijdepatiënt.

3. Eenderdeonderzoekslijnrichtzichophersen-

letsel na sport (zoals voetbal) en gedrag,meerin

hetbijzonderop‘returntoplay’.Hetisopvallend

daternauwelijksenigemedischeprocedureis

betreffendereturntoplaywanneereenvoet­

balspelermildtraumatischhersenletseloploopt

gedurendedewedstrijd.Hetonderzoekrichtzich

opeenbaselinemetingvancognitievefunctiesen

slaap­waakritmevanallespelersaanhetbegin

vanhetseizoen.Dezemetingenwordendirectna

eentraumatischhersenletselherhaald.Alleenop

dezemanierishetmogelijknategaanofdespe­

lervolledighersteldisnahettraumaenweerin

staatisomoptimaaltefunctioneren.Eenuitbrei­

dingvanhetonderzoekisdeinclusievan(jonge)

kickboksers.

4. Devierdeonderzoekslijnbetreftderelatie tussen

fysieke (in)activiteit, cognitie (met name impuls-

controle) en gedrag (met name agressie) in de

psychiatrische penitentiaire afdelingenvanvijf

gevangenisseninNederland.Hetisbekenddatde

prefrontalecortexlaatrijpiseneencrucialerol

speeltbijdeexecutievefuncties(waaronderim­

pulscontrole).Eenverrijkteomgevingisessentieel

voorderijpingvanhetbreineninhetbijzonder

voorderijpingvandeprefrontalecortex.Depri­

vatiedooreenverarmdeomgevingzoalsineen

gevangenisdaarentegen,belemmertdeontwikke­

lingvanhetbrein/prefrontalecortex.Metandere

woorden:voordegenendiealeenverminderde

impulscontrolehebben,zoalshetgevalismet

demeestemisdadigers,zalgevangenschapde

dysfunctievandeprefrontalecortexverergeren

endaarmeedeafnamevandeimpulscontrole.

Eriseenpilotstudiegeplanddiezichrichtophet

verrijkenvandegevangenissituatiebijvoorbeeld

doorhetdeelnemenaaneenfysiekactiviteiten­

programma.Ineenanderesubstudiewordende

effectenvanlooptherapieopcognitieengedrag

onderzocht.”

4.Metwiewerkenjulliesamen?

“Bijhetonderzoeknaarbewegenwerkenwesamen

metGroningen.Hetpijnonderzoekdoenwesamen

metLeidenenhetErasmusinRotterdam.Hetforen­

sischeonderzoekdoenwesamenmetVught,Scheve­

ningenendebajesinZwolle.

InternationaalisereenEuropesewerkgroeppijnbij

mensenmetverstandelijkekwetsbaarheid.Enwe

werkensamenmetonderzoekersinAustralië.”

5.Kanjeietszeggenoverpijnnaeenberoerte?

“Jazeker.Omovercentralepijntekunnennadenken

ishetbelangrijkdebetrokkenbaansystemenen

hersenlocatiesenhunfunctievoorogentehebben.

Eenbelangrijkerolspeeltdetractusspinothalamicus,

dezekomtvanuithetruggenmerg,waaiertuitviade

medullaoblongataenbereiktdaarnadethalamus.

Vandaargaanbanennaardedorsolateraleprefron­

talecortex(DLPFC).Wehebbeneenpijnremmend

systeemopdrieniveaus:spinaal,indehersenstam

encorticaal.Deprefrontalecortexisbelangrijkbij

deanticipatie:bijbloedafnamezieikeennaalden

verwachteenpijnlijkeprik.BijmensenmetAlzheimer

ontbreektdeanticipatie,maardaardoorkomtde

IntERVIEW

74

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

prikkelwelharderbinnen.DeDLPFCheeftookde

functiedezeprikkelsenduspijngewaarwordingte

onderdrukken.Bepaaldekernenzoalsdehippocam­

pus,amygdalaenanteriorcingulatecortex(ACC)zijn

heelkwetsbaar;maarookhersenstamgebiedendieal

ineenvroegstadiumvanParkinsonzijnaangedaan,

waardoorpijneenonderdeelisvanditziektebeeld.

Ookeenonderbrekingvandeverbindingtussen

afferentezenuwbanenenbijvoorbeelddethalamus

speelteenrol,ditzouéénvandeoorzakenkunnen

zijnvandecentralepost­strokepijn.Debanendie

degebiedenmetelkaarverbinden(dewittestof)zijn

gevoeligvoordoorbloedingenbijeeninfarctrakenze

beschadigd.Alsditgebeurtinofrondomdethalamus

krijgtdezeonvoldoendeprikkelsengaathetzelfde

ontbrekendeinformatieinvullen(completion).Ditis

eeneigenschapvanhethelebrein:alsjealleenhet

laatstestukjevanmijnpantalonachterdedeurziet

verdwijnen,weetjetoch:daarlooptErikweg.En

alsjemeineenisoleercelzetgaikhallucineren:ik

(=mijnbrein)vultdanzelfdeontbrekendeprikkels

in.Ditfenomeenziejeookbijfantoompijn.Bijzo’n

infarctrondomdethalamusgenereertdezeduszijn

eigenpijn.Datwordtdecentraleneuropathische

pijngenoemd,ontstaanopbasisvandeafferentiatie.

Kenmerkendisdatdezepatiëntenvoordeberoerte

geenpijnhaddenendaarnaineenswel.Alszo’n

patiënthetbijlichteaanrakinguitschreeuwtvan

depijn(allodynie)moetjeeropbeduchtzijndater

sprakekanzijnvancentraalneuropathischepijn.Bij

patiëntenmetvasculairedementieziejedatzijmeer

pijnkrijgenterwijlzecommunicatiefsteedsslechter

worden.Hierdoorwordtdezepijnteweinigherkend

enonderbehandeld.Doordatdepijnnietbehandeld

wordt,zijndezemensenonrustigenwijdenkendan

datdieonrusteenonderdeelisvandedementie.Ook

bijmensenmeteenafasieisdezevalkuilaanwezig.

Steljevoordatdepatiëntonrustigisennaarzijn

gezondearmofbeenwijst.Jeonderzoekthemen

vindtniets.Danzoudeneigingbestaandepatiëntte

sederenterwijljepijnmedicatiehadmoetenvoor­

schrijven.”

6.Welkebehandelingenzijnmogelijkbijcentraal

neuropathischepijn?

“Jemoetdepatiëntuiteraardzelfgoedonderzoeken.

Bijallodyniekunnenperifereprikkelspijnveroor­

zaken,bijvoorbeelddoorknellendekledingofslecht

passendschoeisel.Danisheteenkwestievande

oorzaakwegnemen.Enpijnlijkeperifereprikkelszijn

mogelijkmetparacetamoltebeïnvloeden.

Alshetechtuithethoofdvandaankomtzonderperi­

fereprikkelshelptparacetamolniet.Danmoetjekij­

kenofhetverantwoordisanti­epilepticabijvoorbeeld

cabamazepineofantidepressivazoalsamitryptiline

voorteschrijven.

FysiotherapeutenwillennogweleensTENStoepas­

sen,maardatwerktmetnameopdegebiedeninde

hersenstam(locusceruleus,nucleusraphedorsalis,

nucleusgigantocellularise.a.)endezezijnaangedaan

bijbijvoorbeeldParkinson.Overigensmoetenvoor

TENSookdeafferentebanenintactzijn.”

7.Integenstellingtotdedementiepatiëntenzieje

bijpatiëntennaeenberoertesomsnogwelneuro­

logischherstel.Magjeookophetgebiedvande

centraalneuropathischepijnverminderingofherstel

verwachten?

“Ikkendaarovergeenstudiesmaarhetlijkteen

logischeveronderstelling.Voorhetoverigeverwacht

ikindeloopvandetijdeerdereenverslechteringop

basisvanverderedesintegratievanhetsysteemals

devasculaireproblementoenemen.”

8.Hebjeeenklinischeboodschapvooronzelezers?

“Waarikgraagdenadrukopwilleggenisdatjeniet

alleenbijonrustmaarookbijapathiemoetdenken

aanpijn.Wantalsgeringeprikkelsalpijnveroorzaken

zaldepatiëntnietmeerbewegenomzodezeprikkels

tevermijden.

Alsjedoorbewegendeprefrontalecortexweerkan

stimuleren,kanjedezedepijnopzijnbeurtonder­

drukken.Ikzouditgraagwillenonderzoeken.Maar

danhebjeeengrotegroepCVApatiëntennodigdieje

gerandomiseerdwelofnietlaatbewegen.Hetzelfde

geldtvoorMSpatiëntendiekrijgenpijndoordewitte

stofproblemen(deafferentiatie).Integenstelling

totvroegervindenwijdatzijwelmoetenbewegen.

Wehopendatditvaninvloedisopdepijn.Erliggen

plannenklaaromdittegaanonderzoeken.”

IntERVIEW

75

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft

discharge location IntheNorthernNetherlands(inclusiveofGroningen,

FrieslandandDrenthe),55%ofthepopulation

undergoingamputationaredischargedtospecialised

nursingcentres(Dutch:verpleeghuizen)fortheir

rehabilitation.7Althoughtheoverallnumberof

peoplewithamputationadmittedtothissettingis

substantial,thepatientsarespreadacrossanumber

oflocations,with34centresthroughouttheregion.

In2008­2009,therewerebetween0­19admissions

withlowerlimbamputation,representingamaximum

of3.6%ofallpatients.8

challenges in proViding rehaBilitation

Duetotherelativelysmallnumbersseenineach

centre,theabilityofcliniciansworkinginthis

settingtoobtainandmaintainknowledgeandskills

fortreatingthepopulationwasquestioned.To

investigate,aqualitativestudywith9elderlycare

physiciansand9physiotherapistswasperformed.

Thishighlightedthreemainissuesinthetreatment

ofpeoplewithamputation:difficultyimplementing

andusingguidelines;alackofinvolvementand

specialisationofthemultidisciplinaryteam;and

alackofpeopleadmittedwithamputationto

eachcentre.

‘Thebestthingreallywouldbeifyoucouldhave

alittlesectionwherethecareisveryspecialised,

becauseeverytime(thereisanamputation

admission)wespendquitealotoftimeteaching

othershowtocareforthose(patients)intheright

way.Itcostsalotofenergy,buttherearejust

toofewpeoplewithamputationadmittedhere.’

[Physiotherapist]

Lauren V. Fortington, PhD, BP&O Australian Centre for Research into Injury

in Sport and its Prevention (ACRISP), Federation University Australia

Promotie: 8 april 2013, Rijksuniversiteit Groningen

Promotoren: Prof. dr. J.H.B. (Jan) Geertzen en prof. dr. P.U. (Pieter) Dijkstra,

afdeling Revalidatiegeneeskunde, UMC Groningen

Copromotor: Dr. G.M. (Clemens) Rommers, afdeling Revalidatie­

geneeskunde, UMC Groningen

Rehabilitation in specialist nursing care for the elderly person with lower limb amputationL.V. Fortington

Followinglowerlimbamputation(LLA),rehabilitationaimstosupportapersontoregainmobilityandindependence.Rehabilitationsettingafterlowerlimbamputationhasmainlybeenlookedatfromtheperspectiveoftraditionalrehabilitationcentreinpatientcare.Thissettinggivesbestoutcomesintermsofsurvival,receivingaprosthesisandgreatermobility,beingmorelikelytoreturntoindependentliving,greatermedicalstability,alowernumberofsubsequentamputationsandahigherqualityoflife.1,2,3,4Rehabilitationfortheelderlypopulationhasseenmoreinteresttowardmoreprevalentpopulations,namelypeoplewithstrokeororthopaedicdisorders.Fortheelderlypopulationwithamputation,traditionalinpatientrehabilitationprogrammescanprovetoodemandingduetothepresenceofphysicalandcognitivecomorbidity.Tworecentstudiesonamputationrehabilitationinthesettingofspecialisednursingcarereported57­65%ofpeoplereturninghomewithinoneyear,withpre­operativefunctionalabilitythemainfactorassociatedwiththisoutcome.5,6

ENABLING the elderly person with lower limb amputation

THROUGH SURGERY, REHABILITATION AND LONG TERM CARE

Lauren Fortington

76

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

Despitefairlypositiveoutcomesforpatients

withLLA,toalargeextent,careextendsfroma

processofcontinuousproblemsolving,alongwith

theenergyandempathyofthecliniciansinvolved.

Mostoftheamputationaspectsofrehabilitation

laywiththephysiotherapistwiththewidermulti­

disciplinaryteamlargelyunutilised.Thereis

relativeinexperienceintreatingtheamputation

population.Flexibilityandinformalcommunication

betweenteammembersallowsthesepatientsto

stillachievefairlygoodoutcomes.Unfortunately,

thisapproachtocareofpeoplewithLLAislargely

unsustainable,whenconsideredinthecontextof

increasingdemandforevidenceindecision­making

andaneedforgreaterefficiency.Inthismanner,the

currentset­upappearedlargelyunsustainableand

discussiononmethodsforimprovementbetween

elderlycarephysicians,rehabilitationphysicians,

physiotherapistsandthewideralliedhealthteam

needstooccur.

outcome measures are needed

Amajorlimitationwithresearchinthissetting

todatewasboththelackandchoiceofoutcome

measuresused.Forexample,intheresearch

mentionedearlier,asuccessfuloutcomeof

rehabilitationwasdefinedas‘returntohome’.5,6

However,thisdoesnotnecessarilyequatetobetter

outcomesintermsofmobility,functionorquality

oflife,asreturntohomeforthispopulationisalso

highlyreliantonadditionalresourcessuchasthe

availabilityoffamily/carersandaccessibilitytothe

homeoritcouldevenreflectachoiceforpalliative

end­stagecare.Formalisedoutcomemeasuresin

specialistnursingsettingwereinfrequentlyused.8

Determiningwhichmeasuresareofimportancefor

evaluatingrehabilitationoftheelderlypersonwith

LLA,andimplementinguseofthesemeasures,will

addmuchneededsupportforcontinuingthisservice.

conclusion

AmputationrehabilitationinDutchspecialised

nursingcareisgainingincreasinginterestandit

appearstoofferalotofpositiveopportunities.

Thisinterestislikelytocontinueasachangeto

thefundingofrehabilitationserviceswasrecently

implemented,takingeffectfrom2013.Itisclearthat

olderagedoesnotpreventsomeoneachievinggood

outcomesafteramputationbutcontinuedresearch

intohowtheseoutcomescanbebestachievedshould

beundertaken.

references

1. CzernieckiJM,TurnerAP,WilliamsRM,etal.The

effectofrehabilitationinacomprehensiveinpatient

rehabilitationunitonmobilityoutcomeafterdysvascular

lowerextremityamputation.ArchPhysMedRehabil

2012;93:1384­1391.

2. KurichiJE,SmallDS,BatesBE,etal.Possibleincremental

benefitsofspecializedrehabilitationbedunitsamong

veteransafterlowerextremityamputation.MedCare

2009;47:457­465.

3. StinemanMG,KwongPL,KurichiJE,etal.The

effectivenessofinpatientrehabilitationintheacute

postoperativephaseofcareaftertranstibialor

transfemoralamputation:studyofanintegrated

healthcaredeliverysystem.ArchPhysMedRehabil

2008;89:1863­1872.

4. DillinghamTR,PezzinLE.RehabilitationSettingand

AssociatedMortalityandMedicalStabilityAmong

PersonsWithAmputations.ArchPhysMedRehabil

2008;89:1038­1045.

5. HershkovitzA,DudkiewiczI,BrillS.Rehabilitation

outcomeofpost­acutelowerlimbgeriatricamputees.

DisabilRehabil2013;35:221­227.

6. EijkMvan.Determinantsofoutcomeingeriatric

rehabilitation;theGRAMPSstudy.Thesis.Radboud

UniversityNijmegen,theNetherlands,2012.

7. FortingtonLV,DijkstraPU,GeertzenJHB.Determinants

ofdischargetolongtermcareafterlowerlimb

amputation.JournaloftheAmericanGeriatricsSociety.

2013;61(2):98­299.

8. FortingtonLV,RommersGM,Wind­KralA,DijkstraPU,

GeertzenJHB.Rehabilitationinskillednursingcentres

forelderlypeoplewithlowerlimbamputations.Journal

ofRehabilitationMedicine.2013;45(10):1065­1070.

Correspondence

LaurenFortington,AustralianCentreforResearch

intoInjuryinSportanditsPrevention(ACRISP)

FederationUniversityAustralia|SMBCampus|

POBox668|Ballarat|VIC3353|Australia

E­mail:l.fortington@federation.edu.au

PROEfsCHRIft

Lauren Fortington PhD.

77

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft

Hetaanbiedenvanpassendeinformatieaande

patiënt,evenalsdezorgdiegeleverdwordtdoor

eenmultidisciplinairteammakenbeidedeeluitvan

hetChronicCareModel(CCM,figuur1),eenmodel

waarinwordtaangegevenwatoptimalekwaliteitvan

chronischezorgis.

Inditproefschriftwordtmiddelseenaantalonder­

zoekendieperingegaanopdeproductieveinteractie

tussen‘degeïnformeerdeengeactiveerdepatiënt’

en‘eenvoorbereidenproactiefteam van zorg-

verleners’.

informatie

Ziektegerelateerdeinformatiehelptpatiëntenmet

RA,omtegaanmetdegevolgenvanhunziekteen

omeenactieverolindeeigenbehandelingtespelen

(zelfmanagement).Belangrijkisdatdeaangeboden

informatieaansluitbijdeinformatiebehoefte.

Dutch­EducationalNeedsAssessmentTool(D­ENAT)

DeENATiseeninstrumentdatsystematischde

informatiebehoeftevanRA­patiëntenevalueert.

DeD­ENAT,diebestaatuit39items(7domeinen),

isafgenomenonder165poliklinischeRA­patiënten

(146vrouwen,medianeleeftijd68enziekteduur13

jaar).Degrootsteinformatiebehoeftebestondinde

domeinen:‘Ziekteproces’(o.a.oorzaak,erfelijkheid),

‘Behandelingenzorgverleners’(o.a.medicijnen,hulp­

middelen)en‘Zelfhulpmethoden’(o.a.voeding,leef­

stijl,oefening).Lagereleeftijdenlangereziekteduur

warengeassocieerdmetmeerinformatiebehoefte.

DeD­ENATlijkteengeschiktinstrumentomde

individueleinformatiebehoeftenvanRA­patiënten

tebepalen.

InformatieoverdezorgvoorRA­patiënteninderegio

Ineenvervolgonderzoekisdeinformatiebehoefte

vanRA­patiëntenverderonderzochtdoor:1)hetken­

nisniveauendeinformatiebehoefteover18regionaal

beschikbarezorgverleners(zoalseengespecialiseerd

fysiotherapeut,ergotherapeut,maatschappelijk

the role of the patient with rheumatoid arthritis in multi-disciplinary careJ.J.L. Meesters

The role of the patient with rheumatoid arthritis in multidisciplinary care

Jorit Meesters

The role of the patient with rheum

atoid arthritis in multidisciplinary care

Jorit Meesters

Dr. Jorit Meesters heeft in het LUMC onderzoek gedaan naar multidiscipli­

naire zorg voor Reumatoïde artritis patiënten. Hij is werkzaam als coördi­

nator onderzoek bij het Kenniscentrum van Sophia Revalidatie en als post­

doc onderzoeker in het LUMC en de Skåne University Hospital (Epi­centre

Skåne) in Lund, Zweden.

Promotie: 4 september 2013, Universiteit Leiden

Promotoren: Prof. dr. T.M.P. (Thea) Vliet Vlieland: hoogleraar afdeling

Orthopedie, Revalidatie en Fysiotherapie in het LUMC. Wetenschappelijk

coördinator Rijnlands Revalidatiecentrum en Sophia Revalidatie

Prof. dr. T.W.J. (Tom) Huizinga: reumatoloog, hoogleraar in de experimentele

reumatologie en afdelingshoofd Reumatologie in het LUMC

Reumatoïdeartritis(RA)iseenchronischeauto­immuun­aandoeningdiezichkenmerktdoorgewrichtsontstekingen.OndanksflinkevooruitgangindemedicamenteuzezorgvoorRAdeafgelopendecennialeidtRAbijeendeelvandepatiënt­entotgewrichtsschade,(cardiovasculaire)co­morbiditeit,verminderdekwaliteitvanlevenalsmedeeenverminderdacti­viteiten­enparticipatieniveau.Optimale(medicamenteuze)behandelingkanalleenbereiktwordenmeteengoedeinfor­matievoorzieningaandepatiënteneengoedesamenwerkingtussenpatiëntenmultidisciplinairbehandelteam.

78

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

werker,orthopedischschoenmakerofpsycholoog)

tekwantificerenen2)vervolgenspatiëntente

informerenoverregionalezorgverleningmiddelseen

website.

Eensteekproefvan400poliklinischepatiëntenmet

RAwerduitgenodigdomvoorafgaanden24maanden

nadewebsite­introductieeenvragenlijstintevullen

overhunkenniseninformatiebehoefte(scorevan

0­18)van18regionaalbeschikbarezorgverleners.

Opbaselineantwoordden251patiënten(181vrouwen

(72%),gemiddeldeleeftijd60,5,ziekteduur12,5

jaar).Inhetbeginvandestudiegafdemeerderheid

(94%)vanderespondentenaanonvoldoendekennis

tehebbenoveréénofmeeraspectenvandezorgver­

lening,terwijleenkleinerdeelinformatiezouwillen

ontvangen.Erbleekeenopvallendhoogkennisgebrek

(72%)enhogeinformatiebehoefte(36%)voorde

gespecialiseerdfysiotherapeut.Hetzelfdegoldvoor

intensieveoefengroepen(73%,31%)engesuper­

viseerdeoefengroepenvoorchronischepatiënten

(80%,30%).Honderdzestigvandepatiëntenvulden

devragenlijstooknadelanceringvandeinformatieve

websitein.Erbleekeensignificanteafnamevande

informatiebehoeftevoor15vande18zorgverleners.

Dezeresultatenvanhetonderzoektonendatgebruik

vaninternetompatiëntenteinformerenoverprakti­

scheaspectenvanregionalezorgverleningeffectief

kanzijn.

multidisciplinaire teamzorg EendeelvandepatiëntenmetRAondervindt

problemenenbeperkingendienietmetenkelvoudige

poliklinischezorg,aldannietgecombineerdmet

eerstelijnszorg,optelossenzijnmaarmultidiscipli­

naireteambehandelingvereisen.Omteonderzoeken

ofdeuitkomstenvanmultidisciplinaireteambe­

handelingvanRA­patiëntendelaatste2decennia

veranderdzijn,zijngegevensvanvierobservationele

jaarcohorten(1992,2001,2003en2008)inhet

LUMCvergeleken(figuur2).Hetteambestaatuiteen

reumatoloog,ergotherapeut,fysiotherapeut,maat­

schappelijkwerkereneenreumaverpleegkundige.

Indiennodigkunnendisciplineszoalsderevalidatie­

artsoforthopeedaanhetteamwordentoegevoegd.

Klinischopgenomenpatiëntenkregenbehandeling

opalle5werkdagen,revalidantenindagbehandeling

kregenmultidisciplinairebehandelingop2­3dagenin

opeenvolgendebehandelweken.Vooriederepatiënt

werdaanhetbeginvandebehandelingeenbehandel­

planmetindividuelebehandeldoelenopgesteld.Het

behandelprogrammabestonduitindividuelebehan­

delingdoorreumatoloogenoverigeteamleden.Daar­

naastnamenpatiëntendeelaangesuperviseerdeen

gestandaardiseerdeoefensessiesingroepsverband,

gerichtophetverbeterenvanhetaeroobuithou­

dingsvermogenenspierfunctie.

Degemiddeldematevanbeperkingenindagelijkse

activiteitenbijaanvangvandeopname(figuur2),

uitgedruktindeHealthAssessmentQuestionnaire

(HAQ;0­3,goed­slecht),bleekdeafgelopenjaren

flinkaftenemen(van1,94naar1,39),terwijldeab­

soluteverbeteringoverdetijdongeveergelijkbleef

PROEfsCHRIft

Figuur 2. HAQ­scores tussen opname en ontslag

in vier verschillende cohorten van RA­patiënten in

multidisciplinaire reumarevalidatie.

Figuur 1. Het ‘Chronic Care model’ dat belangrijke aspecten van

kwaliteit van chronische zorg, zoals zelfmanagement en het

zorgproces beschrijft (uit Wagner EH et al. J Altern Complement

Med 2005).

79

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft

(0,15­0,25).Dezeresultatengevenaandatineen

tijdperkwaarinmeerdereeffectievemedicamenten

beschikbaarzijnernogsteedspatiëntenmetRAzijn

bijwiemultidisciplinaireteamzorgtoteenverbete­

ringleidt.

Patiëntenperspectief

Deinhoudvandemultidisciplinaireteamzorgmoet

aansluitenopdeverwachtingenvandepatiëntvande

revalidatie.Overhetpatiëntenperspectiefopmul­

tidisciplinaireteamzorgisnogweinigbekend.Door

eenfocusgroeponderzoekzijndeaspectendieRA­

patiëntenbelangrijkvindeninderevalidatiesystema­

tischgeïnventariseerdenvergelekenmetdeinhoud

vanrevalidatie­instrumentendiegebruiktwordenin

reumarevalidatie.HetRevalidatieActiviteitenProfiel

(RAP),deCanadianOccupationalPerformance

Measure(COPM),WHODASIIende‘ICFCoresetsfor

RA’.Intotaalwerden51uniekeconceptengenoemdin

4focusgroepinterviews,waarvan50aandeICFge­

koppeldkondenworden.Achtentwintigvandeze50

conceptenhaddenbetrekkingopdeICFcomponent

‘ActiviteitenenParticipatie’,13op‘FunctiesenAna­

tomischeeigenschappen’en9op‘Externefactoren’.

Deovereenstemmingtussenhetpatiëntenperspec­

tiefende‘ICFCoresetsforRA’wasveelgroterdan

deovereenstemmingmetdeRAP,COPMenWHODAS

II.Uitdezestudiekangeconcludeerdwordendatde

‘ICFCoresetsforRA’gebruiktdienttewordenom

degezondheidstoestandvanRA­patiënteninkaartte

brengen,revalidatiedoelentestellenenderevalida­

tiebehandelingteevalueren.

Behandeldoelen

Ommeerinzichttekrijgenindeinhoudvanrevali­

datiedoelenvanRA­patiëntenwerddeinhoudvan

dedoelenvan80willekeurigepatiëntenuit(reuma)

revalidatiekliniekeninDenemarken,Noorwegen,

ZwedenenNederlandlandengeanalyseerddoorze

tekoppelenaandeICF.

Erwerdenindedossiersintotaal495revalidatie­

doelengevonden,diegekoppeldwerdenaan952

ICF­codes(waarvan151uniekeICF­codes).Twee­

honderdvijfenzeventig(29%)vande952ICF­codes

warengerelateerdaan‘Functies’(b­codes),80(8%)

aan‘Anatomischeeigenschappen’(s­codes),419

(44%)aan‘Activiteitenenparticipatie’(d­codes)en

178(19%)aan‘Externefactoren’(e­codes).

DeICF­codesvanderevalidatiedoelenwerdvervol­

gensvergelekenmetdeICFCoresetsforRA’.De

overlaptussenbeidewassubstantieel,35vande

151uniekeICF­codes(23%)uitderevalidatiedoelen

kwamennietvoorindeCoresets,waaronderbij­

voorbeeld‘b530Handhavinglichaamsgewicht’,en

‘d1Lerenentoepassenvankennis’.Daarnaastbleken

23vande96ICF­codesuitdeCoresetsnietinde

revalidatiedoelenvoortekomen,waaronderonder

andere‘b640Seksuelefuncties’.DeCoresetslijkt

nogmaalsgeschiktvoormultidisciplinaireteamzorg

maarvoorafgaandaanimplementatieisaanpassing

vereist.

discussie en conclusies

Eensystematischeinventarisatielietziendatpatiën­

tenmetRAdieonderspecialistischebehandelingzijn

eensubstantiëleinformatiebehoeftehebben,niet

alleentenaanzienvandeziekteendebehandeling

algemeen,maarookmetbetrekkingtotallerleiprak­

tischeaspectenvanderegionalezorgverlening.Indit

proefschriftwerdgebruikgemaaktvaneenwebsite.

Demogelijkhedenompatiëntenteinformerenmet

(mobiele)apparatenzoalstablets,smartphonesen

laptopsgroeienzeersnel,evenalsdebeschikbaar­

heidvanonlineinformatie.BijvoorbeeldviahetElek­

tronischPatiëntenportaal(EPP)datapplicatieskan

bevattendiehetvoordepatiëntmogelijkmakenom

toegangtekrijgentotinformatiediebeheerdwordt

dooreenzorgverlenendeinstanties.EenEPPkan

instructievideo’sbevattenvoorjuistmedicijngebruik,

ofeenlandkaartmetrelevantezorgverleners.EPP’s

zullenooktoegankelijkwordenviamobielinternet.

Multidisciplinaireteamzorgisookinhettijdperkvan

sterkverbeterdemedicatieeffectiefvoorpatiënten

metRA.Hetontbrekenvaneengemeenschappelijke

structuuromdecomplexeinterventie‘reumarevali­

datie’teomschrijvenmaakthetechtermoeilijkom

effectievecomponentenaantewijzen,interventies

Jorit Meesters met op de achtergrond één van zijn

paranimfen Bob Stevens (paranimf Astrid Pijpker is

niet zichtbaar aanwezig).

80

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundePROEfsCHRIft

metelkaartevergelijkenenonderzoeksresultatente

implementeren.Recentiseenraamwerkontwikkeld

omeenbasalebeschrijvingvanreumarevalidatie

onderverschillendeomstandighedenmogelijkte

maken.1

Derevalidatie­instrumentendiegebruiktwordenin

demultidisciplinaireteamzorgvoorpatiëntenmetRA

komenonvoldoendeovereenmethetpatiëntenper­

spectiefopteamzorgenderevalidatiedoelenuitde

klinischepraktijk.DeCoresetskennendebestedek­

kingmaarmoetenaangepastwordenvoorgebruikbij

RA­patiënten.Bijdemultidisciplinairerevalidatievan

patiëntenmeteendwarslaesiewordendeCoresets

algebruiktalseendigitalechecklistomdepatiëntte

screenen,doelentestellenendoelenteevalueren.

Hetpatiëntenperspectiefopmultidisciplinaire

teamzorgisbelangrijkomdegebodenzorgaante

latensluitenopdebehoeftenenverwachtingenvan

depatiënt.Ditisgeblekenuiteenkwalitatiefonder­

zoekdatuitgevoerdisinnauwesamenwerkingmet

patiëntendieopgeleidwarenalsonderzoekspartner

omhetpatiëntenperspectiefinonderzoekteverte­

genwoordigen.Hetbetrekkenvanpatiëntenbijalle

fasenvanhetonderzoekversterkthetonderzoekin

de(reuma)revalidatie.

referentie

1. KlokkerudMetal.Developmentofaframework

identifyingdomainsandelementsofimportancefor

arthritisrehabilitation.JRehabilMed2012;44(5):406­13.

Correspondentie

J.J.L.(Jorit)Meesters

Kenniscentrum,SophiaRevalidatie

j.meesters@sophiarevalidatie.nl

Open access proefschrift:

https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/21637

Voor meer informatie gaat u naar www.canonboeken.nl

Onze canonboeken zijn mooie tijds-

documenten en bevatten veel weetjes,

anekdotes en interessante afbeeldin-

gen. De redactie is enorm trots op

het resultaat dat mede tot stand is

gekomen dankzij de inspanningen van

vele zeer welwillende auteurs, allemaal

experts op hun gebied.

In 50 tot 60 vensters wordt de geschie-

denis van verschillende specialismen

geschetst. Op chrono logische volgorde

wordt geschreven over ontdekkingen,

ontwikkelingen, behandel methoden en

theorieën over de oorzaak van aandoe-

ningen.

De geschiedenissen laten u met

bewondering of verwondering zien hoe

het verleden bij het heden terecht is

gekomen.

Canon van de

ouderen geneeskunde

Canon van de ouderengeneeskunde

ISBN: 978-94-90826-19-2

Canon van de

gynaecologie

en obstetrie

Canon van de gynaecologie en obstetrie

56 historische vensters

van de gynaecologie

Matthé Burger (eindredacteur)

Herman van Geijn

Jan de Graaff

Velja Mijatovic

Robert Bakker

ISBN: 978-94-90826-20-8

Nederlandse Vereniging voor Obstetrie & Gynaecologie

Logo Wit (K=0%)

12 mei 2009

Canon van de

plastische chirurgie

Canon van de plastische chirurgie

60 thema’s van de

plastische chirurgie

Barend Haeseker

Mick Kreulen

Klaas Marck

ISBN: 978-94-90826-16-1

Canon van de

dermatologie

Canon van de derm

atologie

De 50 thema’s van de

dermatologie ter ere van

het 23e lustrum van de NVDV

Onder redactie van:

Jannes van Everdingen

en Henk Menke

Beeldredactie:

Johan Toonstra

ISBN: 978-94-90826-09-3

Canon van de

cardiologie

55 vensters van de

cardiologie

Ernst E. van der Wall

Albert V.G. Bruschke

Pieter A.F.M. Doevendans

Norbert M. van Hemel

Canon van de cardiologie

ISBN: 978-94-90826-32-1

geneeskundegeneeskundeCanon van de

endocrinologie

44 vensters van de

endocrinologie

Jan Willem Elte

Nel Geelhoed

Loek de Heide

Wouter de Herder

Hanno Pijl

56 historische vensters

van de gynaecologie56 historische vensters

van de gynaecologie

Matthé Burger (eindredacteur)

Canon van de huisartsgeneeskunde

52 vensters van de

huisartsgeneeskunde

Jan van Eijck

Barend Haeseker

Joep Jansma

Wouter van Kempen

Harry Vink

Canon van de

huisarts-geneeskunde

ISBN: 978-94-90826-28-4

lustrum van de NVDV

60 thema’s van de

plastische chirurgie

het 23e lustrum van de NVDV

Onder redactie van:Canon van de

kno-heelkunde

50 historische vensters

van de keel-, neus- en

oorheelkunde en heelkunde

van het hoofd-halsgebied

Prof. dr. E.H. Huizing

Binnenkort Binnenkort Binnenkort verschijnen de verschijnen de verschijnen de

volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:volgende canonboeken:

reumatologie, reumatologie, reumatologie, reumatologie, reumatologie, reumatologie, urologieurologieurologie

81

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeHEt DEBAt

HetaantalmensendatinNederlanddediagnose

kankerkrijgt,groeitnogsteeds.Steedsmeermensen

overlevenkanker;ongeveer58%vandeoncologi­

schepatiëntenpopulatieheefteenoverlevingskans

vanmeerdan5jaar.HetaantalNederlandersdat

leeftmetkankerofdegevolgendaarvan,neemtsterk

toetotnaarschatting660.000mensenin2020.

Kankerendehieraangerelateerdebehandelingen

gaanvaakgepaardmetrestklachten,dieuiteindelijk

kunnenleidentoteenverminderdekwaliteitvan

levenopverschillendelevensgebieden.Deproblemen

kunnenzichopverschillendegebiedenvoordoen,

zowelfysiek,sociaal,psychischenspiritueel.Naast

kankergerelateerdevermoeidheidzijnookpijn,

depressieenangstproblemendiemensenkunnen

ervarentijdensofnadebehandelingvoorkanker.

OpinitiatiefvanhetIntegraalKankercentrumNeder­

land(IKNL)iseenmultidisciplinairerichtlijn‘Oncolo­

gischerevalidatie’opgesteld(oktober2011)metde

VRAalshoofdeigenaar.

Uitonderzoekblijktdat70%vanallekankerpatiën­

tenredelijktotgoedfunctioneelhersteltnade

primairebehandeling,echterzo’n30%heeftlang­

durigestoornissenendaardoordreigendebeperkin­

gen.Dezegroepzalrevalidatiezorgnodighebben,

ommaximaaltekunnenherstellenvandeprimaire

behandeling.

Waaromrevalidatiegeneeskundigezorgvooreen

beperktegroepkankerpatiënten?Revalidatiegenees­

kunderichtzichopoptimaliserenvankwaliteitvan

levenenopherstelvanparticipatieenautonomie,

metalsdoelzogrootmogelijkezelfstandigheidvan

depatiënt.Ermoeteenrelatiezijnmethouding­en

bewegingsapparaattothetdagelijksfunctioneren

enermoetsprakezijnvanmeervoudigencomplexe

problemen.Ditwordtvooralgezienbijoncologie­

Oncologische revalidatie behoort tot het domein van de revalidatiegeneeskunde

Derevalidatiegeneeskundebevindtzichineenbelangrijkefaseinhaarontwikkelingalsspecialismebinnenhethuidigezorgstelsel.Discussieoverderichtingvandekoersdiederevalidatiemoetvarenisinteressant,prikkelend,maarooknoodzakelijk.Inderubriek‘hetDebat’nementweedeskundigenuitderevalidatie­geneeskundehetoptegenelkaaraandehandvaneenstellinguitdeactualiteitvanderevalidatiezorg.Metvileinepenwordendevoorsentegensvandestellingkortuitgewerkt.Deaftrapwordtgegevendoordr.Jan­PaulvandenBerg,revalidatieartsAVL­KIReadeenkolonelb.d.enrevalidatieartsWimWertheim.Destellingluidt:Oncologischerevalidatiebehoorttothetdomeinvanderevalidatiegeneeskunde.

Oncologische revalidatie behoort tot het domein van de revalidatiegeneeskunde

Wim Wertheimisvoor­

zittervandeBeroeps­

belangencommissievan

deVRA.Hijisvoormalig

hoofdmedischedienstvan

hetMilitairRevalidatie­

centrumAardenburgenis

nuwerkzaamineenZBC

metdefocusoprevali­

datieenparticipatie.

Jan-Paul van den Berg

isvoorzittervandeVRA

WerkgroepOncologische

Revalidatie(WOR),lid

vandelandelijkeimple­

mentatiecommissievan

derichtlijnOncologische

revalidatieenvoorzitter

vandemultidisciplinaire

richtlijnwerkgroeprevisie

richtlijnOncologische

revalidatie.

82

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeHEt DEBAt

patiëntenmetuitgebreidechirurgiemetdaardoor

functionelebeperkingen,radiotherapiegeïnduceerde

chronischeschade,chemotherapiegeïnduceerde

afwijkingen(fysiek,cognitief,psychosociaal),emo­

tioneledistress,psychosocialeproblemenenernstige

vermoeidheidsklachten.

Hetrevalidatiegeneeskundigzorgmodelsluitper­

fectaanbijdebehoeftenendeproblematiekvan

deoncologiepatiëntmetmeervoudigeencomplexe

problemen,teroptimaliseringvanhetfunctioneren

enkwaliteitvanleven.

Jan­PaulvandenBerg,

revalidatieartsAVL­NKI/Reade

Oncologische revalidatie is revalidatie maar kan zonder revalidatiearts

Dekrachtvanderevalidatieartsisvooralgelegenin

hetdoenvaneengoedeintakevooreenrevalidatie­

proces.Hetvaststellenvanaardenomvangvande

medischtechnischeproblematiekenhetanalyseren

vandeveranderbaarheidvaneenpatiëntmakendeel

uitvandieintake.Eventueleaanvullendeorthope­

discheofneurologischediagnostiekbehoorttot

hetarmentariumvanderevalidatiearts.Daarnaast

stellenweeenfunctioneleprognose.Hetspaaklopen

vaneenrevalidatietrajectvindtveelalzijnoorzaakin

eengebrekaankwaliteitvandeintake.Hetcoachen

vanhetbehandelteamenhetuitvoerenvaneven­

tuelemedischtechnischeinterventiescompleteren

dewerkzaamhedenvanderevalidatiearts.

Hetcoachenvanhetteamwordtdoorsommigen

vanonsalskernactiviteitgezien.Ikziedatevident

anders,naeengoedeintakeenhetstellenvanduide­

lijkedoelenbestaaternauwelijksnoodzaakomeen

teamvanprofessionalstecoachen.

Hoeverhoudtzichdatbinnendeoncologischerevali­

datie?OncologischerevalidatiewordtdoorZorginsti­

tuutNederland(voorheenCVZ)gedefinieerdalszorg

diegerichtisopdefunctionele,fysieke,psychische

ensocialeproblemenverbondenmetkanker,inclusief

nazorgenrevalidatie.Hetgaatdaarbijomadviesen,

waarnodig,begeleidingbijhetomgaanmetdeziekte

(coping),herstel,hetinstandhoudenenverbeteren

vandeconditie.Oncologischerevalidatiemoetzich

volgensZorginstituutNederland(CVZ)richtenophet

geheletraject:diagnose,behandelingennazorgvoor

allepatiënten.

Eenhelderestellingdieslechtseenduidigvaltuit

teleggen.Wekunnendezedefiniëringbezieninhet

lichtvandeeerderdoormijgesteldeactiviteitenvan

derevalidatiearts.Hetzalvooriedereenduidelijk

zijndaterinhet(medischtechnische)procesvan

deoncologischebehandelinghelderheidzalbestaan

overdeaardenomvangvanhetmedischtechnische

probleem.Hetoncologischteamzaldezezakenecht

opeenrijtjehebben.Hetvaststellenvaneengoede

functioneleprognosenaeenoncologischeaandoe­

ningisperdefinitieongewis.

Opbasisvandezeonderbouwingishetopportuunen

geloofwaardigomtestellendatderevalidatiearts

geennoemenswaardigerolkanofbehoefttespelen

bijoncologischerevalidatie.

Bescheidenheidisdoorgaansnietéénvanmijn

kernkwaliteiten,tochachtikbinnendeoncologische

revalidatieenigebescheidenheidvanderevalidatie­

artsopzijnplaats!

WimWertheim,

kolonelb.d.,revalidatiearts

Geef uw mening

Wiltuookmeepratenindezediscussie?Gadannaarwww.revalidatiekennisnet.nlenlaatuwreactie

achterinhetForumhierovervanNTR,tevindenonderKennisbankSturing&Ondersteuning.

83

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

Jeaninewaseenvandeeersteagiko’sinderevali­

datiegeneeskundeenpromoveerdein2004ophet

onderwerpDisuseandphysicaldeconditioningin

chroniclowbackpain.Jeanineismomenteelwerk­

zaamalsrevalidatieartsinhetMUMC+(Maastricht

UniversityMedicalCenter),gedetacheerdvanuit

Adelante.Delaatstejarenligthaarfocusnaast

chronischepijninhetalgemeen,vooralopjongeren

metpijn.DeoratievanJeanineVerbuntwerddanook

voorafgegaandooreendrukbezochtsymposiumover

nieuweontwikkelingeninderevalidatiebehandeling

voorjongerenmetpijn.Inditsymposium,datthera­

peuten,clinicienonderzoekersvanuithetheleland

naarhartjeMaastrichttrok,werdhetaccentgelegd

opnieuweontwikkelingenophetgebiedvanonder­

liggendemechanismenvoorervarenbeperkingen

enbehandelingenvanjongerenmetpijn.Daarnaast

werdereenvertaalslaggemaaktvanwetenschappe­

lijkekennisnaardedagelijksepatiëntenpraktijk:wat

zijnconsequentiesvoorbehandeling?Duidelijkwerd

datderolvandeoudersbijdezebehandelingniet

vergetenmagworden.

chronische pijn: een maatschappelijk proBleem

InhaarredenamJeanineonsmeedoordeepidemio­

logievanchronischepijn.Zijpresenteerdebevindin­

genoverdeinvloedvangeslacht,leeftijdencultuur

ophetervarenvanchronischepijn.Daarnaastmogen

degevolgenvanpijnvoorparticipatieinarbeid,

hobbyofschoolooknietvergetenworden.Pijnheeft

nietalleeneenimpactopdelijdervandepijn,maar

ookeenimpactopzijnofhaarnaasten(zoalseen

partner,vader,moeder,zusofbroer),envervolgens

opdegehelemaatschappij.Detotalegezondheids­

zorggerelateerdekostenvanaandoeningenaanhet

bewegingsapparaatenbindweefsel,waarpijnklachten

ondervallen,staanindetop5vanmeestkostbare

aandoeningen.Chronischepijnklachtenaanhethou­

dings­enbewegingsapparaatkunnendusmetrecht

eenmaatschappelijkprobleemwordengenoemd.

reValidatieBehandeling Van chronische pijn

Revalidatiebehandelingbijchronischepijnrichtzich

ophetverbeterenvanhetniveauvanfunctioneren,

dematevanparticipatieindesamenlevingende

kwaliteitvanlevenvanpatiënten,diebeperktzijnin

hunfunctionerendoorchronischepijn.Revalidatie­

behandelingmeteencognitiefgedragsmatigeinsteek

iseenevidence­basedaanpakvoorbehandeling

vanbeperkingenbijchronischepijn.Indefunctie

vanhoogleraarzalJeaninezichdekomendejaren

inzettenomrevalidatiezorgvoormensenmetpijn

teverbeteren.

Driespeerpuntendaarbijzijn:

1.Beterebehandelingdooronderzoek

Onderzoekenbehandelingvanpijndientzichte

richtenoppatiëntkenmerken(subgroepidentificatie),

beperkingen,doelmatigheid(kaneenbehande­

lingcompacter?)enhetverbeterenvanhetteam.

Jeaninebenadruktdaarbijdateenrevalidatiebehan­

delingteamworkis,maarrevalidatieonderzoekis

zekerookteamwork!Zijmoedigthetaandatonder­

Oratieboekje.

Prof.dr. Jeanine A.M.C.F. Verbunt

Faculty of Health, Medicine and Life Sciences

Een overpeinzing over pijn;revalidatieonderzoek in de praktijk

Inaugurele rede

Oratie prof. dr. Jeanine Verbunt

‘Een overpeinzing over pijn’V. Baadjou

PreciestienjaarenenkeledagennahetverkrijgenvanhaardoctorsgraadaandeUniversiteitMaastrichtpresenteerdeprof.dr.JeanineA.M.C.F.Verbuntop24januari2014opnieuwindeAulaaandeMinderbroedersbergteMaastricht.Dit­maalsprakzijhaarredeuitbijaanvaardingvanhetambtvanhoogleraarklinischeepidemiologieinrevalidatiegeneeskunde,metdenadrukopchronischepijn,aandeFacultyofHealth,MedicineandLifesciences.

84

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

zoekersmetverschillendeachtergrondenonderzoek

doennaarchronischepijnomdefysieke,psycholo­

gischeensociologischeaspectenvanpijngoedte

kunnendoorgronden.

Ommeerinzichttekrijgeninchronischepijnbij

volwassenenenjongerenzaltoekomstigonderzoek

zichrichtenop:

• Hetuitbreidenvandekennisoverbeïnvloedende

factoren in het beperkingenniveaubijchronische

pijn(onderzoeknaarverklaringentoetsingwer­

kingsmechanismen).

• Risicofactorenvoorbeperkingenbijpijnenhet

bestuderenvanhetbeloopindeloopvandetijd

(prognostischonderzoek).

• Hetverbeterenvanderevalidatiediagnostieknaar

beperkingenbijpijn(onderzoeknaarpsychometri­

scheeigenschappenvanmeetinstrumenten).

• Hetverbeterenvanderevalidatiebehandelingop

hetgebiedvanchronischepijn(onderzoekvande

(kosten)effectiviteitvanrevalidatiebehandeling

voorchronischepijn).

VoorbeeldenvanstudiesdiemomenteelaandeUni­

versiteitMaastricht/Adelantelopenzijnonderzoeken

naartransitievanadolescentienaarvolwassenheid

vanjongerenmetpijn,crossculturelevaliditeitvan

eenvragenlijstvoorjongerenmetpijn,preventie

vanpijnbijmusici,motivationalinterviewingvoorde

behandelingvanchronischepijnenheteffectvan

eenmultimodaalbehandelprogrammametmodules

overpijngerelateerdevreesenhypermobiliteitinde

behandelingvanjongerenmetpijn.

2.Beterebehandelaarsdooronderwijs

Onderwijs:lerenoverpijn.Chronischepijnisonder­

belichtinhethuidigegeneeskundecurriculum.

DegemiddeldetijddieindeEuropesecurricula

geneeskundewordtbesteedaanhetthemapijnis

12uur.Voorveleartsenischronischepijnechtereen

belangrijkthemainhundagelijksepraktijk.Jeanine

zietmethaarrolalsonderwijscoördinatorvande

vakgroeprevalidatiegeneeskundeeenbelangrijkerol

voorhetverbeterenvanonderwijsoverchronische

pijn.Nietalleenvoorartsen,maarook(post)docto­

raalonderwijsvoorpsychologenenparamedici.

Onderwijs:lerenoveronderzoek.Dooraandachtvoor

klinischeepidemiologievanpijnindegeneeskundeen

aiosopleidingwordenbehandelaarsbetergeschoold.

Jeaninezietdaarbijookeenbelangrijkerolvoor

‘bruggenbouwers’,artsenoftherapeutendiedoor

eencombinatievanklinischeervaringenonderzoek­

servaring(bijvoorbeelddehuidigeaiosko­opleiding)

eenaansluitingtekunnenmakentussenwetenschap

enkliniekomvragenuitdekliniektekunnenonder­

zoekenenresultatenuitdewetenschaptekunnen

implementeren.

3.Beterefocusoppijn

Eenderdemanieromtewerkenaanverbeteringvan

revalidatiezorgvoorpatiëntenmetpijnisdoorhet

probleempijnbeterzichtbaartemaken.Belangrijk

isomsamenmetvertegenwoordigersvanpatiën­

tenverenigingenaandachttevragenvoorhetthema

pijn.Gedachtkanwordenaanhetontwikkelenvan

richtlijnen,organiserenvansymposiaofhetgesprek

aangaanmetbeleidsmakers.

expertisecentrum chronische pijn en reVali datie adelante

Doorhetbundelenvankrachtenopgebiedvan

patiëntenzorg,onderzoekenonderwijsophetthema

chronischepijnkunnenpatiëntenvannuendievan

detoekomststeedsbetergeholpenworden.Methulp

vanallecollega’svanhetMUMC+enAdelantezal

eentoekomstoverpeinzingvanprofessorJeanine

Verbuntinaugustus2014werkelijkheidkunnen

worden.HetExpertisecentrumChronischepijnen

revalidatieAdelantezalzichdanaanuvoorstellen.

Dezetoekomstoverpeinzingleidttoteenplek:

• waarrevalidatiezorgwordtgeleverdvolgensde

laatsteontwikkelingenophetgebiedvanrevalida­

tieenchronischepijnvoorallematevancomplexi­

teitinbeperkingen,

• waarookzorgopmaatwordtgeleverd;voorieder­

eenisereenpassendebehandelingquaomvang

afgestemdopdecomplexiteitvanhetprobleem,

• waareencontinueprikkelistotverbeteringvan

bestaandeprogramma’sdoorhetuitvoerenvan

wetenschappelijkonderzoekdirectaandebronen

dezorgcontinuwordtaangepastopbasisvande

laatsteontwikkelingen,

• waarnieuwebehandelaarsenonderzoekersopge­

leidwordenomhetteamookindetoekomstte

blijvenversterken,

• waareenbijdragewordtgeleverdaandemaat­

schappelijkediscussieoverrevalidatieenchroni­

schepijn,

• waarwordtsamengewerktmetanderepartners,

nationaaleninternationaal,aanzorg,onderzoeken

onderwijs.

Opdezewijzeishetmogelijkomnuenindetoekomst

nogbetertekunnenwerkenaanzorgvoorpatiënten

metchronischepijn.

Oratieboekje

Ukuntditoratieboekjedownloadenopde

websitevanUniversiteitMaastricht,

www.maastrichtuniversity.nl.Zoekoporatiesen

redes2014.

85

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

DeaulavanhetacademiegebouwaanhetDomplein

inUtrechtzitbomvolalsAnneVisserinaanwezig­

heidvaneenindrukwekkendcortègehaaroratie

uitspreekt.Alvorensintegaanopdetitelwijstzeop

recentonderzoeknaardeopvattingvanpatiënten

overgezondheid.Patiëntenbenoemenzesdimensies

–waaronderkwaliteitvanleven,sociaalmaatschap­

pelijkfunctionerenendagelijksfunctioneren–diezij

allemaalevenbelangrijkvinden.HiermeelegtAnne

Visserderelatiemetderevalidatiegeneeskundedie

zichbezighoudtmethetopheffen,verminderenen

voorkomenvandegevolgenvanaandoeningenop

activiteitenenparticipatie.

leercirkels en co-creatie

Indeoratiestaanleercirkelenco­creatiecentraal.

Hetzijnbegrippendieeenbrugslaantussenweten­

schappelijkonderzoekenpatiëntenzorg.Leercirkel

staatvoorleren,terugkijkenenverdieping.Verdie­

pingenfundamenteelonderzoekzijnnodigomverder

tekomen.Co­creatiestaatvoorinnovatieensamen­

werkingindeketenenmetdepatiënt.“HetKennis­

centrumRevalidatiegeneeskundeUtrechtiseen

samenwerkingtussenhetUMCUtrecht(metname

hetHersencentrum)enDeHoogstraatRevalidatie

vooronderzoekenzorginnovaties.Weverwachten

datonderzoekersbijdestartvanhetonderzoekal

metdepatiëntofpatiëntenverenigingbesprekenhoe

deresultatenvanhetonderzoekgeïmplementeerd

wordenendatpatiëntenenzorgverlenersinput

gevenvoornieuwonderzoek”,zegtze.

anne citeert uit de oraties Van haar Voorgangers

In1984steltHanBakkerdatlerenbelangrijkisvoor

derevalidantendatderevalidantvooralvanzijn

mederevalidantenkanleren.DeoratievanAriePrevo

in1998isgetiteldInzichtinuitkomst.Hijpleittevoor

onderzoeknaarfactorendiekunnenvoorspellenhoe

hetuiteindelijkmetmensenmeteenbeperkinggaat.

In2003steldeElineLindemandatlerenhetfocus

vanhetrevalidatiegeneeskundigonderzoekis.Haar

onderzoekrichttezichoptrainingsmechanismenen

degeneraliseerbaarheidvantraining.

Omdeindividuelepatiënteffectieveropmaattekun­

nenbehandelenisvolgensAnne­Visserverdieping

nodigvankennisvanfuncties,structuurenplastici­

teitvanbreinenspieren,maarookvanpersoonlijke

factorenenomgevingsfactoren.Omkennisteverta­

lennaarzorghebbenwedepatiëntalspartnernodig

endaarmeeisdecirkelrond

InUtrechtisgekozenvoorthemagerichtwerken,

omdatdeverschillendeziektebeeldenmeerovereen­

komstendanverschillenvertonen.Fitheid,Cognitie

enFamilyempowermentzijnbelangrijkomdeelte

kunnennemenaanonzemaatschappijenomgezond

teblijven.Hetzijnookdethema’sdiepatiëntenbe­

langrijkvindenenwaarzeprioriteitaanwillengeven

vooronderzoek.Dezethema’swordeninhetKennis­

Oratie prof. dr. Anne Visser Meily

leercirkels en Co-Creatie L. Heijnen

Op10maart2014hieldprofessordr.AnneVisser­MeilyhaaroratiegetiteldLeercirkelsenCo­Creatie.Zijwerdper1juli2013benoemdtothoogleraarrevalidatiegeneeskundeaandefaculteitGeneeskundevandeUniversiteitUtrecht.UitgangspuntvoorAnneVisserisdatonderzoekbinnenderevalidatiegeneeskundemoetleidentotzorginnovatieszoalsnieuwebehandelingenofnieuwoefenmateriaalmettoege­voegdewaarde.Daarombetrektzijbijalhaaronderzoekdepa­tiëntenzijnofhaaromgeving.Ditisdebasisvoorhaaroratie.

Oratieboekje.

Leercirkels en Co-Creatie

Oratie Anne Visser-Meily

86

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

centrumonderzochtbijvierneurologischeaandoe­

ningen:beroerte,cerebraleparese(CP),dwarslaesie

enspierziekten.

1.Leercirkelfitheid

Watisfitheidenwaaromzoudenwefitheidoffysieke

activiteittrainen?Bijfitheidgaathetomdesamen­

hangtussenuithoudingsvermogen,kracht,lenigheid

encoördinatie.Jebentfitalsdezevierinbalanszijn.

Fitheidwordtsnelinverbandgebrachtmetsporten

entrainen.Maarjekuntnatuurlijkookfitzijnzonder

sporten.Hethangtsamenmetvoldoendelichamelijk

bewegen.Fitzijniseenvoorwaardeomlichamelijk

relatiefzwarevaardighedentekunnendoenzoals

traplopen,fietsen,tuinierenenstofzuigen.Daarnaast

isjegezondheidbeteralsjefitbent.

“Watiktotnutoegezegdhebteltvooruenvoor

mij”,zegtAnne.“Maarhoezitdatdanalsjeinde

rolstoelzit,moeilijkbeweegt,ofmethulpmiddelen

loopt?”Recentonderzoekbijdwarslaesiepatiënten

geefthierantwoordop.Ookalsjeinderolstoelzit

blijktereenrelatietusseninspanningscapaciteiten

hetwelbevinden.Hoefitterhoehogerhetwelbe­

vinden.Methetvindenvandezerelatiezijnerdus

genoegargumentenomookmensendieinderolstoel

zittentemotiverenfittezijnofteworden.Ookbij

kinderenmeteencerebralepareseisonderzoek

gedaannaarverbeterenvanfitheid.Ditonderzoek

vondplaatsopverschillendemytylscholen.Erwerden

positieveeffectengevonden.Dusookbijkinderen

metCPishetmogelijkomdeconditieteverbeteren

mettrainen.

ErlooptnogonderzoeknaarhoepatiëntenmetMS,

ALSenberoerteoptimaalgetraindkunnenworden.

Nogbelangrijkerwellichtisdevraaghoewepatiën­

tenmotiverenomteblijvenbewegenenhetbehaalde

niveauvasttehouden.Trainingseffectenbestendig­

dennamelijkniet,bleekinonzestudies.Bijpatiënten

ishetzoalsindegezondepopulatie:useitorlooseit!

Bijdespierziektenisdoorhetonderzoeksconsortium

Facts2NMDsubsidieaangevraagdomdepatiëntop

afstandtekunnencoachenomzoactiefmogelijk

teblijven.

“Ookbijberoerteligtvooraldeuitdagingommensen

inbewegingtehouden”,zegtAnne.“Wegaaneen

grotegroeppatiëntennaontslaguithetrevalidatie­

centrumvolgenenhetbeweeggedraginkaartbren­

genmetactiviteitenmonitors.Zohopenwetezien

wiewelenwienietactiefblijft.Tegelijkertijdlooptin

onzeeigenCVA­keteneenprojectomactiviteitenmo­

nitorsindezorgtegaaninzettenenzofeedbackte

gevenaanpatiënten.Ookzijnweactiefbetrokkenbij

hetprogrammaMeetme@thegym.Ditprojectvan

deHersenstichtingendeVandeSar­foundationwil

patiëntenmethersenletselineigenomgeving‘bijeen

fitnesscentrumomdehoek’latensporten.Bewegen

ineigenomgeving,uithetmedischcircuit,zelfgrip

opgezondheid,datzijnsleutelwoorden.”

2.Leercirkelcognitie

AnneVisser:“Dekomendejarengaanweinveste­

reninfundamenteelonderzoek.Waaromherstelt

deenepatiëntwelendeandereniet?Watishet

mechanismetussendeafwijkinginhetbreinende

klachtenvandepatiënt?Welkebreinafwijkingen

liggenertengrondslagaanklachtenvandepatiënt?

Voorditonderzoekkunnenweprachtigaansluitenbij

deandereonderzoekersinhetHersencentrum,de

neurologen,neuropsychologenenderadiologie.Ons

eigenonderzoekrichtenwenuoptweespecifieke

aandachtsproblemen:neglectennavigatie.”Met

navigatiewordtbedoeldhetvindenvandeweg.Ditis

eencomplexevaardigheiddiezichuitinveelverschil­

lendecognitieveaspecten,zoalshetherkennenvan

eenomgeving,hetonthoudenvandeverschillende

afslagen,enhetcreërenvaneenmentaleplatte­

grond.Aldezeaspectentezamenmakenhetmogelijk

omzelfstandigvandeenenaardeanderelocatiete

verplaatsen.Eenaanzienlijkdeelvandemensenmet

eenberoerteheeftproblemenmethetvindenvan

deweg.Anne:“Weproberenbetertesnappenwelke

hersengebiedenzijnaangedaan.Zowelvoorneglect

alsvoorhetnavigatieprobleemzijnweookgestart

metklinischonderzoek.Voorneglectwordtprisma

adaptatieonderzocht,eenbehandelingdiezichtricht

opfunctieniveau.Voornavigatieproblemenhebben

weeenstrategietrainingontwikkeld.”

3.Leercirkelfamilyempowerment

Indetroonredevan17september2013werdgesteld

datdeklassiekeverzorgingsstaatlangzaammaarze­

kerverandertineenparticipatiesamenleving,waarin

iedereendiedatkanverantwoordelijkheidneemt

voorzijnofhaareigenlevenenomgeving,zonder

hulpvandelandelijkeofplaatselijkeoverheid.Van

gezinsleden,familie,vriendenenburenwordtechter

eengroterebijdrageverwacht.StaatssecretarisVan

Rijnschrijftineenbriefaandekamerindezomer

2013dathijervanuitgaatdatdeinformelezorgin

hetvizierisgekomenbijgemeenten,instellingen

enprofessionals.Erzijnnogveelaanpassingenen

veranderingennodig,ookbijzorgverleners.

BinnenhetKenniscentrumwordtalsinds2000

onderzoekgedaannaarhoehetmetnaastenen

gezinnengaatenhoewehenkunnenhelpenmeer

griptekrijgenopheteigenlevenmeteenbeperking.

Eenaandoeningkrijgjenietalleen.Naastdepersoon

metdedwarslaesieofspierziekte,ofhetkindmetCP

moetenookdenaasten,partners,kinderenofouders

lerenlevenmetdegevolgen.Hoezijdatdoenheeft

87

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

groteinvloedophetsucceswaarmeedepersoonmet

eenbeperkingzijn/haarlevenweeroppaktenhoe

kinderenmeteenbeperkingzichontwikkelen.

UitUtrechtsonderzoekblijktdat25%vandegezin­

nen,waarineenkindmetCPopgroeit,veelstress

ervaart.Ditpercentageisbijnatweekeerzohoog

alsingezinnenmeteengezondkind.Dematevan

stressblijktmeersamentehangenmetdegedrags­

problemenvanhetkinddanmetdeernstvande

aandoening.Onderzoeknaarpartnersvanmensen

dieeenberoertehebbengehadlaathetzelfdebeeld

zien.Stresshangtdeelssamenmetdeernstvande

beroertemaarookmetdehoeveelheidtakendiede

mantelzorgerheeft.Heefthijofzijooknogeenbaan

enanderetakendanzijnhetwelheelveelballendie

iemandindeluchtmoethouden.Ookpersoonlijke

kenmerkenspeleneenbelangrijkerol.Hoegaat

iemanddezenieuwesituatieaanpakken?

DekomendejarenwilAnneVissermethetonder­

zoeknogmeerinzoomenopbevorderingvanauto­

nomieeneigenregievangezinengezinsleden.De

ReStoRe4Stroke­studienaarpsychologischefacto­

renalsbelangrijkstevoorspellervoorkwaliteitvan

levennaeenberoertebijpatiëntennaastengaat

aanknopingspuntenopleverenvoorbehandeling;zo

ookhetonderzoeknaarbevorderenvanzelfmanage­

mentbijmensenmeteenberoerteenhunnaasten.

co-creatie is innoVatie samen met de patiënt

BinnenhetKenniscentrumzijnpatiëntenbetrokken

bijnieuweaanvragenvooronderzoekenbijhetuit­

werkenvanderesultatenvanonderzoeknaarnieuwe

innovaties.Endatlevertheelveelop.Opdevraag

vandepatiënthoehijkonwetenofhij50%vanzijn

geopereerdebeenbelastte,werddeSensistepsamen

metdepatiëntontwikkeld.“DeOefengidsvoormen­

senmeteenberoertehadertotaalandersuitgezien

alswijdepatiëntenverenigingniethaddengevraagd

ommeetedenken.Eenzwart­witgeplastificeerd

boekwerkvondenwijaleengrootsucces.Patiënten

wezenonserechterfijntjesopdatoefenmateriaal

tochinelkgevalmoestconcurrerenmetdeLibelle

enNuSportophetnachtkastje.Ookhetcognitieve

programmaNietRennenMaarPlannenwasnooitzo’n

succesgewordenzonderinputvandepatiënten.Zij

vroegenomopdrachteninhetwerkboekgerichtop

betercommunicerenmethuneigenpartnerennet­

werk.Hoehaddenwedatkunnenvergeten?”Bijhet

innovatieprojectHetDigitaleRaamwaseenvande

oudersdéprojectmedewerker.HierbijwerdeniPads

ingezetomkinderenvaardighedentelatenoefenen

enviavideostreamingkondendeoudersthuisofop

hunwerkhunkinderenhierbijvolgen.Tweevliegenin

eenklap.”

“Dezorgverleneranno2014isnietmeerdetraditi­

oneletherapeutmaarmoetderolvancoachaan­

nemen”,concludeertAnneVisser.“Dezerolismeer

gerichtopversterkingvanzelfbeschikking,empower­

mentengeloofineigenkunnenvandepatiëntenzijn

partnerofdepatiëntenzijngezin.Datvraagtomeen

anderescholingvanparamedicienandererevalida­

tiezorgverleners.”

Tenslotteverwachtzijdatdepatiëntindetoekomst

geenhulpvraagmeerzalstellenmaareenbehandel­

opdrachtkangeven.

U kunt het oratieboekje opvragen bij:

m.broekman@umcutrecht.nl.LedenvandeVRA

krijgenhetboekjethuisgestuurd.

ACtUEEl

88

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

Indeafgelopendecenniaiserviainterneteen

enormehoeveelheidinformatiebeschikbaargekomen

overspierziekten.Aandeenekanteenaanwinst,aan

deanderekantkunnenpatiëntenerbehoorlijkvanin

dewarraken.Zekervoormensendienetdediag­

nosegehoordhebben,kandezegeweldigeovervloed

aaninformatiestressveroorzaken.Hetdoelvande

Spieracademieisdanookommeersamenhangte

brengeninhetinformatieaanbod.“MetdeSpier­

academiewillenweeencombinatieaanbiedenvan

online­cursussenmetbijeenkomsten”,verteltSylvia

Louwarts,projectmedewerkerSpieracademievan

SpierziektenNederland.“Uitonderzoekblijktdat

75%vandeledendoorhunlichamelijkebeperkingen

eenvoorkeurheeftvoorcursussenviainternet.Daar

hebbenwegoednaargeluisterd.”

“Hetinteractievekaraktermaaktmaatwerkenzelf­

managementmogelijk.Cursistenkunnenzelfkiezen

opwelkmomentzijmetbepaaldeonderwerpenaan

deslaggaan.Somsslaanzijbepaaldeonderdelen

bewustover,omdathetwattedichtbijkomt”,aldus

Louwarts.

Veel Vragen

Revalidatieartsenenandereprofessionelszien

voordelenvandeSpieracademie.Indeaanloopfase

zijndecursussenookdoorartsenbeoordeeld.Esther

Kruitwagen­vanReenenisrevalidatieartsinUMCU

enDeHoogstraatinUtrecht.Zijheeftmethaarteam

actiefmeegewerktaandecursusLevenmeteen

spierziekte.“Vooralnetnadediagnosehebbenmen­

senongelooflijkveelvragen,zegtEstherKruitwagen.

Alsartsendenkenwijvaakdatwehetallemaalgoed

uitleggen,maarerkomtdanzoveelopmensenafdat

hetheelbelangrijkisdatzehetthuisnogeensrustig

eenpaarkeerkunnennalezen.”DeSpieracademie

zietzijalseenlaagdrempelignieuwmedium.Zever­

volgt:“Defilmpjesendeinterviewsmetlotgenoten

makendeinformatieheeltoegankelijk,vooralvoor

nieuwepatiënten,maarookvoormensendieverder

achteruitgaan.Alsjedemogelijkhedenkentommet

eenspierziekteomtegaan,kunjebeterderegieover

jelevenhouden.”Deroldiegespecialiseerdereva­

lidatieteamsdaarinkunnenspelenblijftnogtevaak

onderbelicht.“Uitenquêtesdiewijhoudenblijktdat

mensenmetrelatieflichteklachtenvaaknietnaar

eenrevalidatieteamwordenverwezen,maardaar

pasterechtkomenalszeinhetdagelijkslevenzijn

vastgelopen.Hetisbeteromineenvroegstadium

bijonstekomenvooradviesencontrolezodatje

bijklachtenmeteendejuistehulpkrijgt.Zoalsin

decursustezienis,werkenwijdaarvoormetbreed

samengesteldeteams.”

oerlelijke schoenen

Indecursussenisdeprofessioneleinbrengvanuit

derevalidatieoverduidelijkaanwezig.Aandeandere

kantzorgendeervaringsverhalenvoorherkenbaar­

heidenzeleverenpraktischetipsop.Zovertelt

AnneliesBoenwatergebeurdetoenzijachtjaar

geledendediagnosekreeg.“Daardoorleekhetalsof

ikineenshelemaalveranderdwas.Ikvoeldeikme

ergalleen.Mijnartshadmijwelvoorinformatienaar

SpierziektenNederlandverwezen,maardeverhalen

ophetpatiëntenforumvondiknogteconfronterend

entevervanmijnbed.”ZedenktdatdeSpieraca­

demiekanbiedenwatzijtoenheeftgemist:opvang

enhulpbijhetverwerkenvandediagnosewaardoor

jejegaatrealiserendatjelevendoordespierziekte

nietvoorbijis.Ookpraktischeinformatieoverallerlei

E-learning ondersteunt revalidatieproces

spieracademie: cursussen voor mensen met een spierziekteH.W. van Uden

De heer drs. H.W. van Uden, hoofd afdeling communicatie, Spierziekten

Nederland Baarn

SpierziektenNederlandheefteind2013deSpieracademiegeopend.Hetiseenplatformvoore­learningcursussen.Hetdoelismensenondersteuningtebieden,tipsenadviestegevenenteverwijzennaardejuistezorg.DeSpieracademie,eeninitiatiefvanSpierziektenNederland,sluitmooiaanbijdeondersteuningvanuitderevalidatie.

89

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

zakenwaarmeejedooreenspierziekteineenste

makenkrijgt,lijkthaarergnuttig.AnneliesBoen:

“Inhetbeginwerdikvanhotnaarhergestuurden

kreegikbijvoorbeeldoerlelijkeenveeltezware

orthopedischeschoenenaangemeten.Diekistenheb

ikmeteenindehoekgesmeten.Maardaardoorhebik

welverschillendemalenmijnenkelbandengescheurd

enveelpijngeleden.Pastoenikeenandererevali­

datieartskreegkwamikerachterdatjeookmooie

schoenenkuntlatenmakendienietzoveelwegen.”

aan het werk BlijVen

InhetaanbodvandeSpieracademiezittentevens

cursussenoverwerk.Ookdaarligteenduidelijk

raakvlakmetderevalidatie.Annelieskanmeepraten

overhetbelangvanondersteuningopditgebied.Om

zichopdetoekomstvoortebereidendeedzevorig

jaarmeeaandeworkshopoverzelfstandigonderne­

merschapdienudoordeSpieracademieisomgezet

ineenonline­cursus.“Ikwerkteeerstindekinder­

opvang,zegtAnnelies,daarbeniknamijndiagnose

weggepest.Indevolgendebaanhebikmijnspier­

ziekteverzwegen.Iksleeptemedetrappenopvan

eenoudherenhuis,mijnarmenvolordners.Pastoen

ikontslagenwerd,begonhetrouwproces.Ikraakte

inpaniekenkwamineenintensiefrevalidatietraject

terecht.Hetwasheelprettigomdaareenpsycholoog

tesprekendiebegreepdathetrouwprocesbijeen

progressievespierziektenieteenmaligis,maardat

jetelkensweerafscheidmoetnemen.Anderenkeken

alleennaarhoeikeruitzag,metmijnrodelippenstift.

Zevonden‘datikertochgoeduitzag’,terwijlikvan

binnennietwistwaarikhetzoekenmoest.”

reValidatie in Beeld

Demeerwaardevandeonlinecursussenligtonder

andereindefilmpjesmetpraktischevoorbeelden

enpersoonlijkeverhalen,vindtSylviaLouwartsvan

deSpieracademie:“Daarmeekunjeingewikkelde

informatie,zoalsdeproceduresvoorwoningaanpas­

singenmeeralsverhaalbrengenenerherkenbare

persoonlijkeervaringenaantoevoegen.Welatenook

eenaantalbelangrijkedisciplinesbinnendereva­

lidatiezien,zodathetbelangvanbijvoorbeeldeen

logopedistofeenergotherapeutduidelijkuitdeverf

komt.Mensenmeteenspierziektelevennogtevaak

indeveronderstellingdatrevalidatienietsvoorhen

is,omdateenspierziektetochnietmeerovergaat.”

Aanonderwerpenvoornieuwecursussenisvoorlopig

geengebrek.SpierziektenNederlandwilbijvoorbeeld

graagcursussenmakenoverademhalingsonder­

steuning,behoudvanconditie,vermoeidheidenpijn.

IndetoekomsthooptSpierziektenNederlandmeer

diagnosespecifiekecursussenteontwikkelen,waarin

allekennisoverdeachtergrondenvandeziekte,

debehandelingendeverwerkingervanworden

gebundeld.

Cursusaanbod spieracademie.nl

DeSpieracademiebiedtdevolgendeonline­

cursussenaan:

• Levenmeteenspierziekte

• Mantelzorg

• Woningaanpassingen

• Opvoeden

• Startenalszelfstandigondernemermeteen

spierziekte

• Effectiefcommunicerenophetwerkmeteen

spierziekte

Vaniederecursusiseendemonstratieversie

beschikbaar.

Kijkvoordedemoversiesenmeerinformatieop

spieracademie.nl.

Correspondentie

Deheerdrs.H.W.vanUden,

hoofdCommunicatieSpierziektenNederland

Erik.van.uden@spierziekten.nl

Tel.035­5480491

90

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

patiënten als onderzoekspartners

HetRijnlandsRevalidatiecentrum(RRC)inLeidenis

inmei2013gestartmethetwervenvanonderzoeks­

partners.SophiaRevalidatieinDenHaagisinmiddels

bijdezeontwikkelingaangesloten.Eenonderzoeks­

partneriseenpersoonmeteen,vooreenbepaaldon­

derzoek,relevanteaandoening.Eenonderzoekspart­

nermaaktactiefenopbasisvangelijkwaardigheid,

samenmetonderzoekersenandereexperts,deel

uitvaneenonderzoeksteam.Opdezewijzewordt

eenhogematevanparticipatieopdezogenaamde

‘participatieladder’nagestreefd(figuur1,gebaseerd

opArnstein,19695).

eerste erVaringen in het rrcHetwetenschappelijkonderzoekvanhetRRCen

SophiaRevalidatierichtzichmetnameopNiet­Aan­

geborenHersenletsel(NAH).Opditmomentiserbij

hetRRCeenpoolvanonderzoekspartnersdieallen

inbehandelingzijngeweestnaNAH.Dezepatiënten

hebbeneenintroductiegehadoverwetenschappelijk

onderzoekdoormiddelvaneenpresentatieeneen

workshop.Drievanhenzittenindeprojectgroep

vanhetStrokeCohortOutcomesofREhabilitation

(SCORE)onderzoek.BinnenhetSCORE­project

onderzoekenRRC,SophiaenLUMCdeinhouden

uitkomstenvanCVA­revalidatie.Deonderzoekspart­

nershebbenmeegedachtoverdewijzevanwerving

vanpatiënten,overdedataverzamelingenoverde

inhoudenlengtevanvragenlijsten.Opbasisvanhun

inputzijnwaardevolleveranderingendoorgevoerd

inhetonderzoeksprotocol,zoalsindeinhoudvan

depatiëntenfolder.Ookheeftdeinbrengvande

onderzoekspartnersgeleidtothetvoornemende

vragenlijstenpercomputeraantebieden.Zowelde

onderzoekersalsdedeelnemersaanhetonderzoek

profiterenvandezeaanpassingen.Deeersteervarin­

genmetdeonderzoekspartnerszijnpositief.

eValuatie Van het project onderzoekspartners in de reValidatie

InhetkomendejaargaanRRCenSophiaRevalidatie

hetconceptonderzoekspartnersinderevalidatie

verdertoepassenbinnenhetonderzoeknaarNAH.

Watdezedoelgroepwezenlijkandersmaaktisde

cognitieveproblematiekwaarpatiënten,endusook

onderzoekspartners,meetemakenhebben.In2014

Onderzoekspartners in het revalidatieonderzoekF.M. van Vree, J.J.L. Meesters, T.P.M. Vliet Vlieland, I.F. Groeneveld, P.H. Goossens

Drs. ir. Félicie van Vree, manager Kenniscentrum, Rijnlands Revalidatie

Centrum, Leiden en Sophia Revalidatie, Den Haag

Dr. Jorit Meesters, Onderzoekscoördinator, Sophia Revalidatie, Den Haag en

Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden

Prof. dr. Thea Vliet Vlieland, hoogleraar Doelmatigheid van revalidatiepro­

cessen, in het bijzonder fysiotherapie, Leids Universitair Medisch Centrum,

Leiden en onderzoeksadviseur Sophia Revalidatie, Den Haag en Rijnlands

Revalidatiecentrum, Leiden

Dr. Iris Groeneveld, onderzoeker, Rijnlands Revalidatie Centrum, Leiden en

Sophia Revalidatie, Den Haag

Dr. Paulien Goossens, revalidatiearts, Rijnlands Revalidatie Centrum, Leiden

en Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden

Destemvanpatiëntenalservaringsdeskundigenbijdeopzetvanwetenschappelijkonderzoekstaatvolopindebelangstel­ling.1Patiëntenblijkenbelangrijkeaspectenvoorhetonder­zoekaantedragen,waaronderzoekersnietdirectaandenken.Methuninbrengwordthetpatiëntenperspectiefmeegenomeninallefacettenvanonderzoek.Inverschillendemedischspeci­alismen,zoalsindereumatologie,zijnconceptenvanpatiën­tenparticipatieverderontwikkeldenuitgewerkt.Hieruitblijktondermeerdatonderzoeksdesignsscherperwordenendatonderzoekenmeermaatschappelijkewaardekrijgen.2­4Binnenderevalidatiewordenpatiëntenvanoudsherintensiefbetrok­kenbijaspectenrondomhuneigenbehandeling.Zijhebbendaarnaastviapatiëntenverenigingenofdecliëntenraadin­vloedopdeontwikkelingvanrevalidatiebehandelingen.Patiën­tenwordenechternognauwelijksbetrokkenbijhetopzettenvanwetenschappelijkonderzoekinderevalidatie.

Figuur 1. Participatieladder.

91

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeACtUEEl

staansessiesmetalleonderzoekspartnersgepland

overonderwerpenalsbelastbaarheidinrelatietot

onderzoekenoveruitkomstmatenvanrevalidatie.

Ookzullenweindekomendeperiodeonderzoeken

welkebelemmerendeenbevorderendefactorener

zijnvoorparticipatievanNAH­patiënteninonder­

zoek.

referenties

1. ZonMw­programma:Patiëntenparticipatieinonder­

zoek,kwaliteitenbeleid.

2. Eentienvoorpatiëntenparticipatie.ZonMwenVilans.

2013.http://www.zonmw.nl/uploads/tx_vipublicaties/

Een_10_voor_patientenparticipatie.pdf

3. ElberseJE,WitMPTde,VelthuisHMA,DijkmansBAC,

EversAWM,GeenenR,GorterSL,LankveldWvan,Vliet

VlielandTPM.Getraindepatiëntvertegenwoordigers

betrokkenbijonderzoek.NederlandsTijdschriftvoor

Reumatologie2009;12(4):40­44.

4. WitMde,EngelsJ,KortenhoevenP,VenLvande,Vliet

VlielandTPM,VoshaarM.Bestpracticesinpatiëntenpar­

ticipatie:uitkomstenvandedialoogtussenonderzoekers

enpatiënten.NederlandsTijdschriftvoorReumatologie

2007;10(1):42­49.

5. Arnstein,SherryR.ALadderofCitizenParticipation.

JAIP,Vol.35,No.4,July1969,pp.216­224.

Correspondentie

FélicievanVree

fvv@rrc.nl

Onderzoekspartners van het Rijnlands Revalidatiecentrum (RRC).

92

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

De vragen zijn te vinden op pagina 70.

1. Welke uitspraak over intrathecale Baclofen bij kinderen met CP is correct?

IndezestudiewerdenvoornamelijkkinderenmetCPGMFCSniveauV6tot9jaargevolgdnaITB.ITBhadeenblijvend

enstabielpositiefeffectoppijnenverzorgingsgemak.Bij17kinderenwerdenintotaal43bijwerkingengeconstateerd.

Bron:MediGrip26­07­2013

Correct:b

2. Welke uitspraak over Extracorporeale shock Wave therapy (EsWt) van de kuitspieren bij kinderen met CP

is correct?

HetaantalartikelenoverESWTbijspasticiteitiszeerbeperkt.Debehandelingisnietpijnlijkeneenreductievan

spasticiteitentoenamevanrangeofmotionisgevonden.Indeverschillendestudieswordteeneffectduurbeschreven

van4tot12weken.WellichtisESWTeengoedeaanvullingopbehandelingmetbotuline.

Bron:MediGrip10­05­2013

Correct:c

3. Welke uitspraak over handspalken bij kinderen met CP is correct?

Dezesystematicreviewconcludeertdatergeenpositieveeffectenzijnvanhandspalkenopfunctie/activiteit,noch

opspierlengteengewricht­rangeofmotion.TheauteursmenendatdekostenenbelastingvanhetkindmetCPniet

opwegentegendezeerminimaleofzelfsafwezigeeffecten.

Bron:MediGrip16­08­2013

Correct:d

4. Welke uitspraak over slaapproblemen bij kinderen (en hun moeders) met CP is correct?

SlaapproblemenbijkinderenmetCPenhunmoederszijnrelatiefonbekend.Dekinderenhebbenveellastvanslaap­

angst,slaapwandelen,wakkerwordenenparasomnia.40%vanhunmoedersheeftslechteslaapkwaliteitendezeis

sterkgecorreleerdmetdeslaapproblemenvandekinderen.

Bron:MediGrip13­09­2013

Correct:c

5. Welke uitspraak over pijn bij kinderen met CP is correct?

PijnbijkinderenmetCPwordtvaakonderschat.Meerdandehelftheeftpijnklachtenendezenementoebijhogere

GMFCS­niveaus.Debelangrijksteoorzakenzijnconstipatie,gastro­oesofagealerefluxenheupluxatie,aandoeningen

dietevoorkomenoftebehandelenzijn.

Bron:MediGrip29­11­2013

Correct:d

6. Welke uitspraak over krachttraining van de onderste extremiteiten bij adolescenten met CP is correct?

IndeafgelopenjareniserregelmatiggetwistoverhetnutvankrachttrainingbijkinderenmetCPenerisconsensus

datdekrachttoeneemtzonderdaterfunctioneleverbeteringopvolgt.Bijadolescentengeldthetzelfde.Loopafstand,

6minutenlooptest,loopsnelheidenkinematicaverbeterdenniet.Wellichtisaanvullendelooptrainingnodigincombi­

natieofaansluitendaandekrachttraining.

Bron:MediGrip31­01­2014

Correct:c

toelichting en antwoorden ‘Bijblijven of Achterlopen’

93

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeKERnGROEP

Naam: Anne­MariekeMartens

Leeftijd: 30jaar

Studies: GeneeskundeRijks

UniversiteitGroningen

Inopleidingtot Revalidatiearts

sindsseptember2012

Opleidingscircuit: Nijmegen­DenBosch

Buitenland(waar): RevalidatiecentrumCuraçao

(mei2010­augustus2011)

Buitenland(omdat): ikaltijdaleensineenzonnig

landwildewerkenenwonen

HoeisdeambitieontstaanominCuraçaotegaan

werken?

“Deambitieomeensinhetbuitenlandtewillenwer­

kenenwonenhadikallanger.Mijnoomgrapteeens:

“Jekuntmijnlijfartswordentijdensmijnverblijfop

Aruba.”MijnvaderwisttevertellendatopCuraçao

eenrevalidatiecentrumwas.Altijdensmijnstudiege­

neeskundehebikdestouteschoenenaangetrokken

encontactgezochtmetrevalidatiearts,AyalZahavi.

inhetRevalidatiecentrumCuraçao(onderdeelvan

SGR­groep),inWillemstad.Opdatmomenttwijfelde

iknogofikhuisartsofrevalidatieartswildeworden.

WerkeninhetrevalidatiecentrumopCuraçaoleek

mijdeuitgelezenkansomhetvakrevalidatiegenees­

kundeindebreedstezinteexploreren.”

Hoehebjejezelfvoorbereidophetwerkindit

centrum?

“Naregelmatigmail­entelefonischcontactmetAyal

Zahavi,derevalidatieartsaldaar,bleekdaterplek

wasvooreenaniosenbegoneensollicitatieproce­

dure.’sAvondslaat(doorhettijdsverschilvan5of

6uur)hebikeenSkype­gesprekgehad,waarnaikge­

lukkigtehorenkreegdatikwasaangenomen.Twee

maandenlaterzatikinhetvliegtuigomaanmijn

eerstebaantebeginnen!EenvoordeelvanCuraçao

isdatergeenspecifiekeexamensvereistzijnomals

artstemogenwerken.

OpCuraçaosprekendemeestemensenNederlands

enPapiamento.Eendubbeleuitdaging.Hetwordt

erggewaardeerddoordelokalebevolkingalsjehen

aanspreektinhetPapiamento.Vantevorenhebik

mijzelfwatPapiamentogeleerd.Terplekkehebikeen

uitgebreideretaalcursusgevolgdenbenhetgewoon

gaanspreken.Datisdebesteleerschool.”

Revalidatiegeneeskunde over de grens: Curaçao

‘Een bijzondere plek waar ik kennis heb gemaakt met de veelzijdigheid van ons vak’ Namens de kerngroep: P. van der Meer, V. BaadjouMet dank aan A. Martens

IndezerubriekverteltAnne­MariekeMartens,aios,overhetlandwaarzijhaarpassievoorderevalidatiegeneeskundeheeftontdektenwaarzijhaarkeuzeheeftgemaaktomtegaanwerkeninditvakgebied.

Paulien van der Meer, aios circuit Utrecht, De Hoogstraat Revalidatie, UMCU

Vera Baadjou, aiosko circuit OOR­ZON

Anne­Marieke Martens, aios circuit Nijmegen­Den Bosch

Anne­Marieke Martens.

94

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

Hoeisderevalidatieopdezeplekvandewereld

georganiseerd?

“HetwerkveldisvergelijkbaarmetNederland:

erwordenconsultengedaaninhetziekenhuisen

patiëntenkunnenklinisch,poliklinischofindeeerste

lijnrevalideren.Erisééntherapeutischepeutergroep

eneenmytyl/tyltylschool.Erwordtgewerktmeteen

RAPeneenmultidisciplinairteam.Erzijnmultidisci­

plinairespreekurenmetdepodotherapeutendeor­

thopedischschoenmaker.Daarentegenishetaantal

klinischebeddenergbeperkt,namelijk12klinische

beddenvoorCuraçao,SintMaarten,Bonaire,Saba

enSt.Eustatius.Revalidatieinhetverpleeghuisis

nietmogelijk.Erisslechtséénrevalidatiearts.Omde

revalidatiezorgopalleeilandentewaarborgenvliegt

derevalidatieartsregelmatignaardeandereeilan­

denomdaarpolitedoen.Recentisereentweede

revalidatieartsaangenomen.”

“HetrevalidatiecentrumisontworpendoorGerrit

Rietveld.Hetisspeciaalontworpenomdewindzo

optimaalmogelijkverkoelingtelatengegeven.Eris

éénmannenkamervoor6personenen3vrouwen­

kamersmetelk2klinischebedden.Eriseenhuis­

kamerondereengrootafdak.Momenteelwordter

gebouwdaaneennieuwrevalidatiecentrum.

Op10minutenrijdenvanhetrevalidatiecentrum

ligthetSintElisabethHospitaal(SEHOS),waarikde

consultendeed.Hetiseengrootgebouwbestaande

uit2verdiepingen.Ookditisopdewindgebouwd

metgalerijenenopenramen.Alshetregentwilhet

nogweleensnatworden…Erisinhetziekenhuiseen

scheidingvanmannenenvrouweneneenklassesys­

teem.Indelaagsteklasseliggenveelmensenopéén

kamerenwordterverwachtdatjejeeigenventilator

meeneemt.

Erisopheteilandéénverpleeghuisenmeerdere

kleinereverzorgingshuizen.Eenvervolgplekvinden

voorpatiëntenisdaardoorsomserglastig.”

HoezieteendageruitbijdeStichtingRevalidatie­

centrumCuraçao?

“Om6.00uurgaatdewekker.Buitenishetdannog

relatiefkoel.Alsjewiltsportenisdithetmomentom

eenrondjetegaanhardlopen.Iedereengaathiermet

deautoofdebusnaarzijnwerk.Ondanksdatdittien

minutenrijdenis,isfietsengeenoptie.Tewarmente

gevaarlijkaangezienergeenfietspadenzijn.

Om8.00uurzijndemeesteninhetcentrumaan­

wezigenbegintdewerkdag.Voordenieuwepoli­

patiëntenhebikéénuurdetijd,voordecontroles

30minuten.Ikkrijgeenscalaaanverschillende

zorgvragenenzieeenafwisselendepopulatieaan

mijvoorbijtrekkenophetochtendspreekuur.Reva­

lidantenmetamputaties,gevolgddooriemandmet

eenberoerte,eendwarslaesieofeenpijnprobleem

zonderduidelijkeoorzaak.Bijnoodishetsimpel:men

beltderevalidatieartszelfenmochthijopeenander

eilandzitten,danbenikbereikbaar.Eenaantalmede­

werkersisopgeleidomtehandelenbijcalamiteiten

eneriseencrashcaraanwezig.Dienstenwordenver­

deeldtussenderevalidatieartseneencollegaarts.

Tussendemiddagiservoordemeestemedewerkers

eenlangepauze,van12.00­13.30uur.Echtermijn

middagpauzeisvaakwatkorter.Daarnaiserweer

polienderestvandemiddagschrijfikmijnbrieven

voordehuisartsen,inhetNederlands(deofficiële

taal).Tussen17.00­18.00uurzitdewerkdagerop.

Eenserieuzewerkdag,integenstellingtotsommige

vooroordelen.’sAvondskomikbij,samenmetmijn

vriendaanonshuisjebijdezeeensluitendedagaf

meteenafkoelendeduikinhetzeewater.”

Watzijnjemeestbijzondereervaringen?

“DemenseninCuraçaozijnmeerontspannenen

relaxt.Ikheblerenomgaanmeteenanderecultuur

eneenanderebeschikbaarheidvanmiddelen.Verder

KERnGROEP

Mijn artsenkamer.

Het gebouw van de revalidatiearts (poli en

secretariaat).

95

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskunde

benikeentaalrijkergeworden.Daarnaastwordt

erzeldeneenrollatorgeadviseerd,dewegenzijn

gewoonteslecht.Eenlooprekofweerkunnenauto

rijdeniseenbelangrijkdoel,anderskomjenergens.

Fietsendoetbijnaniemand.Quaziektebeeldenheb

ikrelatiefveelmensenmeteenamputatiebijdiabe­

tesgezienenwondenineenvergevorderdstadium.

Daarnaastwarenerveelpatiëntenmeteencervicale

kanaalstenose.

Dezorgisnietaltijdtoegankelijkvooriedereen

ondankshetfeitdathetcentrummaximaaléén

uurreizenisvanuitalleuithoekenvanheteiland.

Debusissomsalteduurendaardoorishetvoor

eenenkelingnietmogelijkomnaarhetrevalidatie­

centrumtekomen.

ErisgeenklinischekinderrevalidatieopCuraçao.

DiekinderengaanvaaknaarNederland.Patiënten

wordensomsuitgezondenvoormedischebehande­

lingnaarColombiaofVenezuelaalsdebehandeling

nietinCuraçaomogelijkis.

HetlevenopeenCaribischeilandwaseenmooie

ervaring.Alsjenietaanhetwerkbenthebjealsnel

eenvakantiegevoel.Inhetweekendgingikvaaknaar

hetstrand,bijvoorbeeldmeteengroepassistenten

uithetziekenhuis.Verderishetfijnomaltijdbuiten

tezijnenhetisbijnaaltijdlekkerweer.Ookwashet

leukomdeAntilliaansecultuurtelerenkennenen

feestenalscarnavalenKerstmisdaarmeetemaken.

Eengrappigfeit:hetsalarisontvingikinAntilliaanse

guldens!

Eenkleinnadeel:algemeengenomenisdebureau­

cratiewattraag.Alsmenietsmoetregelen,staje

rustigéénuurtewachten.”

Watzijnjeervaringenmethetonderwijs?

“Erwerdinhetziekenhuisregelmatigdiscipline­

overstijgendonderwijsgegeven.Omdatikdeenige

assistentbijderevalidatiewas,iserweinigrevalida­

tiespecifiekonderwijs.Éénkeerpertweejaariser

eenrevalidatiecongresvandeNederlands­Caribische

StichtingvoorKlinischHogerOnderwijs(NASKHO)

metzowellokalealsNederlandsesprekers.

Aniosenaioszijntotophedennietvaakgezienhier

inhetrevalidatiecentrum.Inhetbeginwasheteven

zoekennaardejuistebalans.Derevalidatiearts

hadaltijdalleszelfmoetendoenennuwasikdaar

4dagenperweek.Wewerktenopaangrenzende

kamers.Supervisiewaszeergoedgewaarborgden

laagdrempelighaddenweoverleg.Eenheleprettige

plekomtestartenmeteeneerstebaanwaarikeen

enormeleercurvehebmeegemaakt.Inmiddelswordt

ergekekenofhetmogelijkisomindetoekomstaios

hiereenstukjevanhunopleidingtelatenvolgen.Een

aanrader!”

IsjevisieopderevalidatiezorginNederland

veranderd?

“Mijnbeeldvanderevalidatiegeneeskundewasre­

delijkbeperkttoenikopCuraçaobegonmetwerken.

NuikinNederlandbijderevalidatiewerk,merkikdat

erinhoudelijkgezienweinigverschillenzijn.Ookdaar

volgdenwedeNederlandserichtlijnen.Welzijnerin

Nederlandmeer(technische)mogelijkheden.”

KERnGROEP

Afscheidsfeest op het strand met een groot deel van alle collega’s.

96

2014|2 NederlandsTijdschriftvoorRevalidatiegeneeskundeIn MEMORIAM

nanneke: een reValidatiearts in hart en nieren

NannekegroeideopinVleuteninderegioUtrecht.

Haarmiddelbareschooltijdwerddoorlopenophet

NiftarlakeCollegeinMaarssen.OmdatNannekewerd

uitgelootvoordestudiegeneeskunde,gingzein

1995psychologiestudereninLeiden.Eenjaarlater

haaldezehaarpropedeusecumlaude,waarnaze

geneeskundegingstudereninAntwerpen.Zebleek

eensuccesvolstudentenhaaldemeerderemalen

deaantekening’metgrootsteonderscheiding’.In

Antwerpenleerdezeookmedestudentengrote

liefdeRubenEngelskennen.Hijmaaktealdaarzijn

opleidingtotgynaecoloogafenNannekependelde

vanuitAntwerpennaarhaaropleidingsplaatsenin

Limburg.LatergingenzeinNoord­Brabantwonen,ze

trouwdenenNannekewerdzwangervaneeneeneiige

tweeling.Op17september2007werdenBeauenLuc

geboren.Vierjaarlaterwerdop28november2011

hunderdezoonVincegeboren.Vierwekendaarna

overleedNanneke’smoederaanlongkanker.

arts-assistent

NadegeneeskundestudiebegonNannekeop

1september2003methaareerstebaanalsanios

neurologieteVeldhoven:jarenlaterwerderdoor

deverpleegkundigenvandeafdelingnogoverdeze

‘goedearts­assistent’gesproken.Eenjaarlaterging

Nannekewerkenalsaniosrevalidatiegeneeskunde

inrevalidatiecentrumLeijparkteTilburg,waar

haarenthousiasmetotrevalidatiegeneeskunde

werdbevestigdenvergrootonderleidingvanEvert

Schouten.Nannekebesloottesolliciterenvoorde

opleidingeneenhalfjaarlaterstarttezemetveel

plezierdeopleidingtotrevalidatieartsincircuit

Limburg,onderleidingvanopleiderWipBakx.

Nannekestondbekendalseenintegerenhard­

werkendeaios,voorwiedekwaliteitvanhetwerken

depatiëntenzorgbelangrijkwaren.Tegelijkertijdhad

Nannekeoogvoorgoedtimemanagement(alvond

zezelf,bescheidenalszewas,datzehierinnogveel

telerenhad)enkonwerkenprivégoedscheiden.In

2007en2008waszesecretarisvandeKerngroep.

Hetlaatstedeelvandeopleidingtotrevalidatiearts

heeftNannekeinVieCuriMedischCentrumVenloaf­

gerond,waarnazeaansluitend,op1november2009,

metveelplezierhaarcollega’skwamversterken.

reValidatiearts

InVieCuriMedischCentrumteVenlostondNanneke

bekendalseenbetrouwbarecollega,meteengoede

kwaliteitvanwerk.Zewaskritisch,kordaat,tothe

pointenstondbekendomhaargrotebetrokkenheid

bijhaarpatiëntenenhetwerk.Zijwaseeninspiratie­

bronvoorhaarcollega’s.

ZiekenhuisbreedmaakteNannekezichsterkvooreen

introductiecursusvoornieuwemedischspecialisten

metalsdoelommeerinzichttekrijgenindeorga­

nisatorischeenbeleidsmatigeaspectenvanVieCuri

MedischCentrum.Daarnaastzettezijzichinvoorhet

multidisciplinairehandenteam.Alsaandachtsgebied

hadzedeNAH­patiëntenenzewaslidvandeWCN

(VRAWerkgroepCVANederland).OokwasNanneke

betrokkenbijhetopstartenvanpoliklinischerevali­

datiebandelinginVenray.

slecht nieuws…Inoktober2012werdbijNannekeborstkanker

ontdekt.Nannekestoptemetwerken,maarbleef

betrokkenenattentnaarhaarcollega’senteamleden

toe.Opvallendwashoezedegeheleziekteperiode

openlijkcommuniceerde.Helaaskwamertegenslag

nategenslag.Nannekebleefdapperenvollevenslust

destrijdaangaanenisgrensnagrensovergegaan.

Echter,tweemaandennahaarneoadjuvanteenadju­

vantechemotherapie,blekenermultipleuitzaaiingen

tezijn.Op10januari2014,slechts15maandennade

diagnose,isNannekeoverleden.

Nannekeheefteenonuitwisbareindrukachter­

gelaten.Wezullenhaarblijvenmissen.

Collegaerevalidatieartsen

VieCuriMedischCentrumVenlo

In Memoriam

nanneke Engels-van Verseveld 1977 – 2014

ö Eerste ervaringen met het SACZO binnen de revalidatiezorg

ö Evaluatie van het behandelprogramma Oncologische dwarslaesie van Reade

ö Implementatie van de richtlijn Oncologische revalidatie

ö Interview met Gert Kwakkel

ö Zorgpad Postanoxische Encephalopathie na Reanimatie (ZuPER)

ö Nieuwe rubriek: Revalidatiegeneeskunde over de grens

ö Vertrek Ben Drentje als hoofdredacteur

3 5 e j a a r g a n g 2013 | 04

NederlaNds tijdschrift voor

R e v a l i d a t i e

g e n e e s k u n d e

Eerste ervaringen met het SACZO binnen de revalidatiezorg

Evaluatie van het behandelprogramma Oncologische dwarslaesie van Reade

Zorgpad Postanoxische Encephalopathie na Reanimatie (ZuPER)

2013 |

tijdschrift

R e v a l i d a t i e

g e n e e s k u n

3 5 t h v o l u m e 2013 | 05VRA Annual Congress 2013

Rehabilitation Rehabilitation MedicineMedicine

‘UN’LIMITED

Thursday October 31 and Friday November 1, 2013

voorpagina tijdschrift_Opmaak 1 26-09-13 13:46 Pagina 1

NederlaNds tijdschrift voor revalidatiegeNeeskuNdeCongress reader

ö Congress Programme Overview

ö Keynote Speakers

ö Workshops & Minisymposia

ö Free Papers

ö Poster Presentations

mber 1

evalidatiegeN

ö Nieuwe beroepsgroep in de revalidatiebehandeling: ervaringsdeskundigen

ö Het inzetten van een ergotrainer voor handbiketraining en testen

ö TOP-artikel: de keuze van prof. dr. H. Stam

ö Interview met Caroline van Heugten

ö ACT op afstand

ö PPP-Arm

ö Eindelijk kunnen rennen met de racerunner

3 5 e j a a r g a n g 2013 | 06

NederlaNds tijdschrift voor

R e v a l i d a t i e

g e n e e s k u n d e

Nieuwe beroepsgroep in de revalidatiebehandeling: ervaringsdeskundigen

Het inzetten van een ergotrainer voor handbiketraining en testen

2013 | 06

tijdschrift voor

R e v a l i d a t i e

g e n e e s k u n d e

ö Thuisbehandeling van decubitus bij dwarslaesiepatiëntenö Interview met Guus Schrijversö Behandeling van neuropathische pijn bij dwarslaesiepatiënten (met P(E)NS)ö Inspanningsanalyse bij kinderen met beperkingen loopvaardigheidö Richtlijn Subarachnoïdale Bloedingö Richtlijn Amputatie en Prothesiologie Onderste Extremiteit

3 6 e j a a r g a n g 2014 | 01

NederlaNds tijdschrift voor R e v a l i d a t i e g e n e e s k u n d e

ö Vroeg mobiliseren na een aSAB

ö BrainSTARS

ö Interview met Erik Scherder

ö NIEUW: Het Debat

ö Oratie Jeanine Verbunt

ö Oratie Anne Visser-Meily

3 6 e j a a r g a n g 2014 | 02

NederlaNds tijdschrift voor

R e v a l i d a t i e

g e n e e s k u n d e

De advertentie is in A4 formaat en full color, de prijs is exclusief btw.Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Suzan Keuter.

Telefoon 023-551 48 88 of mail naar: suzan.keuter@dchg.nl.

Plaatsingsoverzicht 2014

Aanleverdatum Verschijning

Juni 28-05-2014 16-06-2014

Augustus 31-07-2014 18-08-2014

Oktober 02-10-2014 20-10-2014

December 27-11-2014 15-12-2014

Op zoek naar een nieuwe collega?Adverteer voor maar € 750,- in het

Nederlands Tijdschrift voor Revalidatiegeneeskunde

Samenwerkende producenten van orthopedische maatschoenenen voethulpmiddelen

www.buchrnhornen.nl

www.pendersvoetzorg.nlwww.oim.nl

www.footcare.nlwww.federatie-pas.nl

P A S | a l t i j d e e n p a s s e n d a n t w o o r d

adv_Pas2014_A4_÷ 14-04-14 13:44 Pagina 1